• صفحه اصلی
  • ارزیابی و تحلیل وضعیت پایداری در محلات تاریخی شهری مطالعه موردی: محلات تاریخی منطقه 8 کلان‌شهر تبریز

اشتراک گذاری

آدرس مقاله


کد مقاله : UF-2303-1111 (R1) بازدید : 269 صفحه: 85 - 103

https://doi.org/10.82545/uf.2024.1025262

نوع مقاله: پژوهشی

ارزیابی و تحلیل وضعیت پایداری در محلات تاریخی شهری مطالعه موردی: محلات تاریخی منطقه 8 کلان‌شهر تبریز

محورهای موضوعی : فصلنامه آینده پژوهی شهری

عادل پورقربان 1 , عباس ارغان 2 , زینب کرکه آبادی 3

1 - دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد سمنان، دانشگاه آزاد اسلامی، سمنان، ایران.
2 - دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد سمنان، دانشگاه آزاد اسلامی، سمنان، ایران.
3 - دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد سمنان، دانشگاه آزاد اسلامی، سمنان، ایران.

تاریخ دریافت : 1402/01/11 تاریخ پذیرش : 1402/08/22 تاریخ انتشار : 1403/06/09

کلید واژه: بافت تاریخی, محلات شهری, بارومتر پایداری, کلان‌شهر تبریز.,

چکیده مقاله :

تحقیق حاضر با هدف بررسی وضعیت پایداری در منطقه تاریخی – فرهنگی 8 تبریز کلان‌شهر تبریز صورت گرفته است. پژوهش از نوع توصیفی - تحلیلی است. جامعه این پژوهش ساکنین محلات مختلف منطقه هشت تبریز بوده که با استفاده از فرمول کوکران و به روش طبقه‌بندی تصادفی ساده، 375 نفر از افراد بالای 15 سال به‌عنوان حجم نمونه انتخاب گردید. روایی پرسشنامه توسط کارشناسان مورد تائید قرار گرفته و پایای بخش‌های مختلف پرسشنامه نیز با استفاده از فرمول آلفای کرونباخ 876/0 الی 881/0 به دست آمد. برای ارزش‌گذاری متغیرها از تاپسیس فازی، برای ارزیابی وضعیت پایداری از مدل بارومتر پایداری و برای استنباط و آزمون‌پذیری داده‌ها از آزمون‌های آماری و برای ترسیم نقشه از نرم‌افزار GIS استفاده شد. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده محله بازار به‌عنوان پایدارترین محله و محله تپلی باغ- دمشقیه به‌عنوان ناپایدارترین محله منطقه هشت کلان‌شهر تبریز هستند. همچنین در میزان پایداری محلات شش‌گانه واقع در منطقه هشت تبریز، پایداری اقتصادی دارای بیشترین میزان اثرگذاری مثبت و پایداری زیست‌محیطی دارای کمترین میزان اثرگذاری مثبت بوده است. وضعیت مناطق ازنظر رفاه انسانی و رفاه اکوسیستمی نیز به ترتیب برابر با 585/0 و 542/0 بوده است. نتایج آزمون‌های T تک نمونه‌ای نیز نشان داد که مطابق نتایج بارومتر پایداری به ترتیب ابعاد اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست‌محیطی قرار دارند. آزمون‌های توکی و شفه نیز شکاف پایداری بین ابعاد مختلف پایداری را اثبات نمود. درنهایت برای بهبود وضعیت پایداری بهتر است توجه مدیران شهری بر ارتقای شاخص‌های زیست‌محیطی در محلات هسته مرکزی شهر باشد.

چکیده انگلیسی:

This research aimed to investigate the sustainability status of the historical-cultural area 8 in Tabriz, a metropolitan city. The study was descriptive-analytical in nature. The population consisted of residents from various neighborhoods within the eight districts of Tabriz, and using Cochran's formula and a simple random classification method, 375 individuals over 15 years of age were selected as the sample size. The questionnaire's validity was confirmed by experts, and its reliability was obtained using Cronbach's alpha formula, with values ranging from 0.876 to 0.881 for different parts of the questionnaire. Fuzzy TOPSIS was employed to evaluate the variables, the sustainability barometer model was used for sustainability evaluation, and statistical tests were used for data inference and testing. GIS software was utilized for mapping purposes. The findings indicated that the Bazaar neighborhood was the most stable neighborhood, while the Tapli Bagh-Damaskiah neighborhood was the least stable neighborhood within the eight districts of Tabriz metropolis. In terms of sustainability across the six neighborhoods in the eight districts of Tabriz, economic sustainability had the highest positive impact, while environmental sustainability had the lowest positive impact. The district's status regarding human well-being and ecosystem well-being was 0.585 and 0.542, respectively. Single-sample T-tests revealed that, based on the sustainability barometer results, economic, social, physical, and environmental dimensions were prioritized in that order. Tukey's and Shafe's tests further confirmed the existence of a sustainability gap between different dimensions of sustainability. In order to enhance the overall sustainability status, it is recommended that city managers focus on improving environmental indicators within the city's core neighborhoods.

منابع و مأخذ:

منابع
ساسان پور، فرزانه؛ موحد، علی؛ مصطفوی، سوران؛ یوسفی، محسن. (1393). ارزیابی پایداری محلات شهری در شهر سقز، پژوهش¬های جغرافیا و برنامه¬ریزی شهری، 2(1)، 73-94. doi: 10.22059/jurbangeo.2014.51483
سالاری سردری، فرضعلی؛ علیزاده، سید دانا؛ بیرانوند زاده، مریم. (1392). ارزیابی توسعه پایدار شهری در شهر زابل با تأکید بر رویکردCDS، کاوش¬های جغرافیایی مناطق بیابانی، 1(1)، 159-183. https://grd.yazd.ac.ir/article_231.html
سرایی، محمدحسین؛ لطفی، صدیقه؛ ابراهیمی، سمیه. (1389). ارزيابي و سنجش سطح پايداري توسعه محلات شهر بابلسر، فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 1(2)، 37-60. https://jupm.marvdasht.iau.ir/article_1567.html
شیعه، عباس. (1385) ارتقا کیفی محله با رویكردی به برنامه¬ریزی واحد همسایگی پایدار، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشكده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
مردادی، ثروت¬اله؛ شماعی، علی؛ ساسان¬پور، فرزانه. (1394). ارزیابی و و اولویت بندی پایداری محلات شهری با استفاده از روش‌های ارزیابی تصمیم گیری چند معیاره(مورد مطالعه:محله‌های منطقه شش شهرداری تهران)، علوم و تکنولوژی محیط زیست، 19(2)، 147-164. https://doi.org/10.22034/jest.2017.10657
نظم¬فر، حسین؛ مجنونی توتاخانه، علی؛ آفتاب، احمد. (1395). سنجش و ارزیابی پایداری سکونتگاه‌های شهری(مطالعه موردی: استان اردبیل)، فصلنامه آمایش فضایی جغرافیا، 6(19)، 73-88. https://gps.gu.ac.ir/article_32845.html
هودسني، هانيه. (1384). توسعة محله اي پايدار (مفاهيم نظري و خاستگاه تاريخي)، سمينار كارشناسي ارشد شهرسازي ، دانشگاه تربیت مدرس.
وحدانی، حسن (1384)، امکان سنجی ظرفیت¬های توسعه محله¬ای جهت رسیدن به توسعه پایدارشهری ، نمونه موردی محله کلکته چی( راسته کوچه) تبریز، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس
References
Abrahamson, K.V. (1997). Paradigms of Sustainability, In S. Sorlin, Ed.The road towards Sustainability, A Historical Perspective, A Sustainable Baltic Region, The Baltic University Programmed, Uuppsalla University
Ahern, J. (2013). Urban landscape sustainability and resilience: the promise and challenges of integrating ecology with urban planning and design. Landscape Ecology, 28(6): 1203-1212. doi: 10.1007/s10980-012-9799-z
Brorström, S. (2015). Strategizing sustainability: The case of River City, Gothenburg. Cities, 42: 25-30. https://doi.org/10.1016/j.cities.2014.08.005
Bryden, J. (2002). Rural Development Indicators and Diversity in the European Union, 1-15.
Dempsey, N., Bramley, G., Power, S., & Brown, C. (2011). The social dimension of sustainable development: Defining urban social sustainability. Sustainable Development, 19(5): 289-300. http://dx.doi.org/10.1002/sd.417
Flood, C. E. and M. Y. Wong (2017). Social stability in times of change: effects of group fusion and water depth on sociality in a globally invasive fish. Animal Behaviour, 129: 71-79. https://ro.uow.edu.au/smhpapers/4776/
Frostad, P., Majaavatn, P. E., & Pijl, S. J. (2011). The stability of social relations among adolescents with special educational needs (SEN) in regular schools in Norway. London Review of Education, 9(1): 83-94. http://dx.doi.org/10.1080/14748460.2011.550438
German, D., & Latkin, C. A. (2012). Social stability and health: exploring multidimensional social disadvantage. Journal of Urban Health, 89(1): 19-35. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3284598/
Graymore, M. L. M., Sipe, N. G., & Rickson, R. E. (2008). Regional sustainability: How useful are current tools of sustainability assessment at the regional scale? Ecol. Econ., 67(3), 362–372. doi: 10.1016/j.ecolecon.2008.06.002
Hodsani, H. (2005). Sustainable Neighborhood Development (Theoretical Concepts and Historical Origins), Master's Seminar on Urban Planning, Tarbiat Modares University. [In Persian]
Huang, L., et al. (2015). Defining and measuring urban sustainability: a review of indicators. Landscape Ecology, 30(7): 1175-1193.
Huang, L., Wu, J., & Yan, L. (2015). Defining and measuring urban sustainability: a review of indicators. Landscape Ecol., 30(7). doi: 10.1007/s10980-015-0208-2
Keirstead, J., & Leach, M. (2008). Bridging the Gaps Between Theory and Practice: a Service Niche Approach to Urban Sustainability Indicators. Sustainable Development, 16(5), 329–340. doi: 10.1002/sd.349
Lillbacka, R. (2006). Measuring Social CapitalAssessing Construct Stability of Various Operationalizations of Social Capital in a Finnish Sample. Acta Sociologica - ACTA SOCIOL, 49(2), 201–220. doi: 10.1177/0001699306064774
Mordadi, S., Shamai, A., & Sasanpour, F. (2017). The Analysis of Urban Neighborhoods Sustainability by Using of Multi-criteria Decision-making Methods (Case Study: 6th Region Neighborhoods of Tehran), Journal of Environmental Science and Technology, 19(2), 164-147. https://doi.org/10.22034/jest.2017.10657 [In Persian]
Mori, K., & Christodoulou, A. (2012). Review of sustainability indices and indicators: Towards a new City Sustainability Index (CSI). Environ. Impact Assess. Rev., 32(1), 94–106. doi: 10.1016/j.eiar.2011.06.001
Moussiopoulos, N., Achillas, C., Vlachokostas, C., Spyridi, D., & Nikolaou, K. (2010). Environmental, social and economic information management for the evaluation of sustainability in urban areas: A system of indicators for Thessaloniki, Greece. Cities, 27(5), 377–384. doi: 10.1016/j.cities.2010.06.001
Nazmfar, H., Majnoni Tutunkhanei, A., & Aftab, A. (2016). Sustainability of Assessment of Urban Settlements (Case study: Ardabil Province). Geographical Planning of Space, 6(19), 73-88. https://gps.gu.ac.ir/article_32845.html [In Persian]
Polentz, Bethany; (2004). preparing the streets of today for the residents of tomorrow, Journal of the livable city, 2(3): 2-4.
Prescott-Allen, R. (1995). Assessing Rural Sustainability, International Union for Conservation of Nature and Natural Resources - World Conservation Union.
Quastel, N., Moos, M., & Lynch, N. (2013). Sustainability-As-Density and the Return of the Social: The Case of Vancouver, British Columbia. Urban Geography, 33(7), 1055–1084. doi: 10.2747/0272-3638.33.7.1055
Raco, M., & Lin, W.-I. (2012). Urban Sustainability, Conflict Management, and the Geographies of Postpoliticism: A Case Study of Taipei. Environment and Planning C: Government and Policy, 30(2), 191–208. http://dx.doi.org/10.1068/c1199
Rall, E. L., & Haase, D. (2011). Creative intervention in a dynamic city: A sustainability assesment of an interim use strategy for brownfields in Leipzig, Germany. Landscape and Urban Planning - LANDSCAPE URBAN PLAN, 100(3), 189–201. http://dx.doi.org/10.1016/j.landurbplan.2010.12.004
Reddy, B. S. & Tiwari, A. (2016). Picking the winner: Measuring urban sustainability in India, Indira Gandhi Institute of Development Research, Mumbai, India. https://ideas.repec.org/p/ind/igiwpp/2016-021.html
Rogers, C. D. F., Parker, H., Sterling, R., Shi, X., & Bobylev, N. (2012). Sustainability issues for underground space in urban areas. Proceedings of the ICE - Urban Design and Planning, 165(4), 241–254. http://dx.doi.org/10.1680/udap.10.00020
Salarisardari, F., Alizadeh, S. D., & Biranvandzadah, M. (2013). Assessment of Sustainable Urban Development in Zabul with an Emphasis on the CDS Approach. The Journal of Geographical Research on Desert Areas, 1(1), 159-183. https://grd.yazd.ac.ir/article_231.html [In Persian]
Saraei, M. H., Lotfi, S., Ebrahimi, S. (2010). Evaluation and measurement of the level of sustainability of the development of the neighborhoods of Babolsar city, Research and Urban Planning, 1(2), 37-60. https://jupm.marvdasht.iau.ir/article_1567.html [In Persian]
Sasanpour, F., Movahed, A., Mostafavi saheb, S., & Yousefi Fshky, M. (2014). Evaluating sustainability urban neighborhoods in the neighborhoods of SAQEZ City. Geographical Urban Planning Research (GUPR), 2(1), 73-94. doi: 10.22059/jurbangeo.2014.51483 [In Persian]
Seto, K. C., Reenberg, A., Boone, C. G., Fragkias, M., Haase, D., Langanke, T., ...Simon, D. (2012). Urban land teleconnections and sustainability. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A., 109(20), 7687–7692. https://doi.org/10.1073/pnas.1117622109
Shen, L.-Y., Ochoa, J. J., Shah, M. N., & Zhang, X. (2011). The application of urban sustainability indicators – A comparison between various practices. Habitat International, 35(1), 17–29. http://dx.doi.org/10.1016/j.habitatint.2010.03.006
Shie, A. (2006) Neighborhood quality improvement with an approach to sustainable neighborhood planning, Master's thesis, Faculty of Architecture and Urban Planning, Shahid Beheshti University, Tehran. [In Persian]
Singh, R. K., Murty, H. R., Gupta, S. K., & Dikshit, A. K. (2012). An overview of sustainability assessment methodologies. Ecol. Indic., 15(1), 281–299. https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2011.01.007
Turcu, C. (2013). Re-thinking sustainability indicators: local perspectives of urban sustainability. Journal of Environmental Planning and Management, 56(5): 695-719. https://doi.org/10.1080/09640568.2012.698984
Vahadani, H. (2005). Feasibility of neighborhood development capacities to achieve sustainable urban development, a case study of Calcutta Chi (Raste Koche) neighborhood in Tabriz, Master's thesis, Tarbiat Modares University. [In Persian]
Van Dijk, M. P., & Mingshun, Z. (2005). Sustainability indices as a tool for urban managers, evidence from four medium-sized Chinese cities. Environ. Impact Assess. Rev., 25(6), 667–688. http://dx.doi.org/10.1016/j.eiar.2004.10.001
Zeemering, E. S. (2009). What Does Sustainability Mean to City Officials? Urban Affairs Review - URBAN AFF REV, 45(2), 247–273. http://dx.doi.org/10.1177/1078087409337297
Zito, P., & Salvo, G. (2011). Toward an urban transport sustainability index: An European comparison. European Transport Research Review, 3(4). http://dx.doi.org/10.1007/s12544-011-0059-0
متن کامل:


img0 

Journal of Urban Futurology

Volume 4, Number 2, Summer 2024

 

 

Online ISSN: 2783-4344

https://uf.zahedan.iau.ir/

img0 

Journal of Urban Futurology

 

Evaluating and Analyzing Sustainable Conditions in Historical Urban Areas: A Case Study of the Historical Neighborhoods in District 8 of Tabriz Metropolis

 

Adel Pourghorban1, Abbas Arghan2, Zeynab KarkehAbadi 3

        

1- Ph.D Student in Geography and Urban Planning, Semnan Branch, Islamic Azad University, Semnan, Iran.

2- Associate Professor in Geography and Urban Planning, Semnan Branch, Islamic Azad University, Semnan, Iran.

3- Associate Professor in Geography and Urban Planning, Semnan Branch, Islamic Azad University, Semnan, Iran.

        

 

Article info

Abstract

Article type:

Research Article

 

Received:

2023/03/31

Accepted:

2023/11/13

pp:

85-103

 

Keywords:

Historical Context, Urban Neighborhoods, Sustainability Barometer Model, Tabriz Metropolis

This research aimed to investigate the sustainability status of the historical-cultural area 8 in Tabriz, a metropolitan city. The study was descriptive-analytical in nature. The population consisted of residents from various neighborhoods within the eight districts of Tabriz, and using Cochran's formula and a simple random classification method, 375 individuals over 15 years of age were selected as the sample size. The questionnaire's validity was confirmed by experts, and its reliability was obtained using Cronbach's alpha formula, with values ranging from 0.876 to 0.881 for different parts of the questionnaire. Fuzzy TOPSIS was employed to evaluate the variables, the sustainability barometer model was used for sustainability evaluation, and statistical tests were used for data inference and testing. GIS software was utilized for mapping purposes. The findings indicated that the Bazaar neighborhood was the most stable neighborhood, while the Tapli Bagh-Damaskiah neighborhood was the least stable neighborhood within the eight districts of Tabriz metropolis. In terms of sustainability across the six neighborhoods in the eight districts of Tabriz, economic sustainability had the highest positive impact, while environmental sustainability had the lowest positive impact. The district's status regarding human well-being and ecosystem well-being was 0.585 and 0.542, respectively. Single-sample T-tests revealed that, based on the sustainability barometer results, economic, social, physical, and environmental dimensions were prioritized in that order. Tukey's and Shafe's tests further confirmed the existence of a sustainability gap between different dimensions of sustainability. In order to enhance the overall sustainability status, it is recommended that city managers focus on improving environmental indicators within the city's core neighborhoods.

 

img0 

Citation: Pourghorban, A., Arghan, A., & KarkehAbadi, Z. (2024). Evaluation and Analysis of Sustainable Conditions in Historical Urban Areas: A Case Study of the Historical Neighborhoods of District 8 of Tabriz Metropolis. Journal of Urban Futurology, 4(2), 85-103.

1691989224302 © The Author(s).              Publisher: Islamic Azad University, Zahedan Branch.

DOI: https://doi.org/10.82545/uf.2024.1025262

 

 

 

 

[1]  Corresponding author: Abbas Arghan, Email: abbas.arghan@yahoo.com, Tell: +989143153909

Extended Abstract

Introduction

Tabriz, as the capital of East Azerbaijan Province, is one of the country's historic, influential, and immigrant-friendly cities. Due to its political, economic, and social significance, the city has consistently attracted a wide range of individuals with diverse objectives. Tabriz has encountered excessive migration, resulting in a substantial increase in urban population, changes in urban development, and the emergence of diverse subcultures. These factors have hindered the establishment of social diversity, dynamism, liveliness, and resident participation in the city's neighborhoods. The demographic diversity among residents has led to the formation of unstable conditions in various areas. Additionally, Tabriz, owing to its historical importance, houses numerous historical artifacts dispersed throughout different regions, particularly in District 8 neighborhoods. The instability within the city's historical fabric is characterized by social anomalies, a lack of active citizen participation, rising urban management costs, and declining vitality among citizens. It can be concluded that these factors have collectively contributed to maintaining a low level of objective and subjective quality of life for the citizens.

Methodology

The research was descriptive-analytical in nature. The population of this study consisted of residents from various neighborhoods within the eight districts of Tabriz. Utilizing Cochran's formula and a simple random classification method, 375 individuals aged 15 and above were selected as the sample size. The questionnaire's validity was confirmed by experts, and the reliability of its different sections was obtained using Cronbach's alpha formula, with values ranging from 0.876 to 0.881. Fuzzy TOPSIS was employed for variable evaluation, the sustainability barometer model was utilized for stability assessment, statistical tests were used for data inference and testing, and GIS software was applied for mapping purposes.

Results and Discussion

The findings indicated that the Bazaar neighborhood was the most stable neighborhood, while the Tapli Bagh-Damaskiah neighborhood was the least stable neighborhood within the eight districts of Tabriz metropolis. In terms of sustainability across the six neighborhoods in the eight districts of Tabriz, economic sustainability had the highest positive impact, and environmental sustainability had the lowest positive impact. The district's status regarding human well-being and ecosystem well-being was 0.585 and 0.542, respectively. Single-sample T-tests further revealed that, according to the sustainability barometer results, economic, social, physical, and environmental dimensions were prioritized in that order. Tukey's and Shafe's tests also confirmed the existence of a sustainability gap between different dimensions of sustainability.

Conclusion

In this research, over 54 variables across various dimensions of sustainability were selected to examine the sustainability status of neighborhoods within region eight of the Tabriz metropolis, utilizing the sustainability barometer model, one of the newest and most applicable models for sustainability assessment. The findings indicated that, concerning the environmental sustainability status of the region eight neighborhoods in the Tabriz metropolis, there was the lowest level of sustainability with an average sustainability score of 0.498. This is due to the region's high construction density, as it is located in the city's central core. Furthermore, the results showed that the economic sustainability status of the six neighborhoods in region eight of the Tabriz metropolis was 0.663, the highest level of sustainability compared to other dimensions. This high sustainability score in the economic dimension is attributed to the presence of Tabriz's commercial center, which encompasses banks, insurance companies, service and commercial institutions, manufacturing and distribution workshops, and the historic Tabriz bazaar, among others. Additionally, the social sustainability status of the studied neighborhoods revealed an average sustainability score of 0.572, indicating a medium sustainability status. Lastly, the physical sustainability status of the studied neighborhoods demonstrated a relative sustainability status with a score of 0.557.

 

Funding

No funding support was received for this research.

Authors’ Contribution

All authors contributed equally to the conceptualization and writing of this article. Each author approved the content of the manuscript and agreed on all aspects of the work. There are no competing interests to declare.

Conflict of Interest

The authors declare no conflicts of interest.

Acknowledgments

We would like to express our gratitude to all the scientific consultants who provided valuable input and support for this paper.

 

 

 

 

 

ارزیابی و تحلیل وضعیت پایداری در محلات تاریخی شهری مطالعه موردی: محلات تاریخی منطقه 8 کلان‌شهر تبریز

 

عادل پورقربان1، عباس ارغان2، زینب کرکه‌آبادی3

 

1- دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد سمنان، دانشگاه آزاد اسلامی، سمنان، ایران.

2- دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد سمنان، دانشگاه آزاد اسلامی، سمنان، ایران.

3- دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد سمنان، دانشگاه آزاد اسلامی، سمنان، ایران.

 

 

اطلاعات مقاله

چکیده

نوع مقاله:

مقاله پژوهشی

 

دریافت:

11/01/1402

پذیرش:

22/08/1402

صص:

103- 85

 

واژگان کلیدی:

بافت تاریخی،

محلات شهری،

بارومتر پایداری،

کلان‌شهر تبریز.

تحقیق حاضر با هدف بررسی وضعیت پایداری در منطقه تاریخی – فرهنگی 8 تبریز کلان‌شهر تبریز صورت گرفته است. پژوهش از نوع توصیفی - تحلیلی است. جامعه این پژوهش ساکنین محلات مختلف منطقه هشت تبریز بوده که با استفاده از فرمول کوکران و به روش طبقه‌بندی تصادفی ساده، 375 نفر از افراد بالای 15 سال به‌عنوان حجم نمونه انتخاب گردید. روایی پرسشنامه توسط کارشناسان مورد تائید قرار گرفته و پایای بخش‌های مختلف پرسشنامه نیز با استفاده از فرمول آلفای کرونباخ 876/0 الی 881/0 به دست آمد. برای ارزش‌گذاری متغیرها از تاپسیس فازی، برای ارزیابی وضعیت پایداری از مدل بارومتر پایداری و برای استنباط و آزمون‌پذیری داده‌ها از آزمون‌های آماری و برای ترسیم نقشه از نرم‌افزار GIS استفاده شد. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده محله بازار به‌عنوان پایدارترین محله و محله تپلی باغ- دمشقیه به‌عنوان ناپایدارترین محله منطقه هشت کلان‌شهر تبریز هستند. همچنین در میزان پایداری محلات شش‌گانه واقع در منطقه هشت تبریز، پایداری اقتصادی دارای بیشترین میزان اثرگذاری مثبت و پایداری زیست‌محیطی دارای کمترین میزان اثرگذاری مثبت بوده است. وضعیت مناطق ازنظر رفاه انسانی و رفاه اکوسیستمی نیز به ترتیب برابر با 585/0 و 542/0 بوده است. نتایج آزمون‌های T تک نمونه‌ای نیز نشان داد که مطابق نتایج بارومتر پایداری به ترتیب ابعاد اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست‌محیطی قرار دارند. آزمون‌های توکی و شفه نیز شکاف پایداری بین ابعاد مختلف پایداری را اثبات نمود. درنهایت برای بهبود وضعیت پایداری بهتر است توجه مدیران شهری بر ارتقای شاخص‌های زیست‌محیطی در محلات هسته مرکزی شهر باشد.

 

img0 

استناد: پورقربان، عادل؛ ارغان، عباس؛ و کرکه‌آبادی، زینب. (1403). ارزیابی و تحلیل وضعیت پایداری در محلات تاریخی شهری مطالعه موردی: محلات تاریخی منطقه 8 کلان‌شهر تبریز. فصلنامه آینده پژوهی شهری، 4(2)، 85-103.

1691989224302© نویسندگان                                                          ناشر: دانشگاه آزاد اسلامی واحد زاهدان.

DOI: https://doi.org/10.82545/uf.2024.1025262

 

 

 

مقدمه

شهرها در قرن اخیر کانون انواع برخوردها هستند که تحت تأثیر عوامل و نیروهای مختلف همواره در حال تغییر و تحول بوده‌اند (Seto et al, 2012: 7689). توسعه روزافزون جامعه شهری، متأثر از رشد بی‌رویه جمعیت و مهاجرت، به ساخت‌وسازهای بدون برنامه­ریزی و گسترش مهارنشدنی شهرها منجر شده و تغییرات زیادی در ساخت فضایی آن‌ها به وجود آورده است که لزوم هدایت آگاهانه و طراحی فضای زیست مناسب برای شهرها را به دنبال داشته است (Ahern, 2013: 1205). به‌طوری‌که اگر توسعه شهری را به‌عنوان یك مفهوم فضایی در نظر بگیریم، شاخص مهم توسعه پایدار شهری یعنی اصل برابری جغرافیایی رعایت نشده است (Flood and Wong, 2017: 73). شهرها بارزترین محیط زندگی انسان به شمار می­روند؛ اما شهرها به‌عنوان محیط­هایی که باید بستر کیفیت مطلوب برای زندگی انسان­ها باشد در برآورده کردن نیازهای ساکنان خود و تأثیرگذاری مثبت در کیفیت زندگی آنان دچار مشکل هستند (یغفوری و همکاران، 1389: 2). اولین و مهم­ترین گام در هر برنامه‌ریزی محیطی تعیین محدوده برنامه‌ریزی و تشخیص واحدهای تشکیل‌دهنده‌ی آن است. در واقع اساس توزیع و تخصیص کاربری­ها و تعیین استانداردها و سرانه­های شهری بر پایه­ی تقسیمات کالبدی- فضایی شهر استوار است و به همین دلیل می­توان گفت بسیاری از مسائل و مشکلات شهری،­­­­­­­­­­ با مشکلات تقسیمات شهری آن ارتباط دارد (Rogers et al, 2012: 246). مشکلات و نابسامانی­های شهری، باعث تنزل کیفیت زندگی شهری در ابعاد مختلف شده و متفکران و دست‌اندرکاران را بر آن داشت تا در جستجوی راهکارهایی برای حل این مسائل و مشکلات باشند. تلاش­های فراوانی برای حل این مشکلات صورت گرفت که دیدگاه توسعه پایدار ماحصل این تلاش­ها می­باشد. اندیشه پایدار مناطق شهری نیز در دل توسعه پایدار و مباحث مربوط به آن شکل می­گیرد (Wiek and Kay, 2015: 33-34). امروزه پایدارترین و مؤثرترین برنامه­های توسعه شهری، آن‌هایی‌اند که مبتنی بر ویژگی­ها و نیازهای خانواده­ها و گروه­های مختلف جمعیتی تدوین گردد (ساسان پور و همکاران، 1393: 73). امروزه بر همگان آشکار گردیده که در صورت عدم توجه به اصول پایداری در برنامه­ریزی­های شهری، مشکلات و نارسایی‌های موجود در شهرها بیشتر به‌صورت شکاف مناطق شهری در برخورداری از خدمات نمایان می­شود و باعث ناپایداری و بروز نارضایتی ساکنان شهری می­شود (Huang et al, 2015: 1177). در رابطه با ارزیابی پایداری مناطق شهری پژوهش­های مختلفی شده صورت گرفته است که عمدتاً مبتنی بر روش­های اولویت­بندی با استفاده از روش­های معمول مانند AHP، ANP، Topsis و غیره بوده. اخیراً مدل جدیدی در خصوص ارزیابی میزان پایداری تحت عنوان مدل بارومتر پایداری ارائه‌شده است در مقایسه با روش­های قبلی دقیق­تر و کاربردی­تر است زیرا برخلاف روش­های قبلی این مدل اساساً برای ارزیابی پایداری ارائه شده است. علاوه بر این تاکنون در مورد پایداری شهر تبریز و مخصوصاً پایداری محلات واقع در بافت تاریخی نیز مطالعاتی صورت گرفته که از حیث محدوده موردمطالعه و همچنین تعداد متغیرهای موردبررسی به‌هیچ‌وجه کافی نبوده است، لذا با توجه به احساس نیاز جهت ارزیابی دقیق و منطبق بر واقعیت جاری وضعیت پایداری مناطق شهر تبریز، پژوهش حاضر به دنبال رفع نواقص مطالعات پیشین در خصوص وضعیت پایداری مناطق تبریز است.

شهر تبریز به‌عنوان مرکز استان آذربایجان شرقی، یکی از شهرهای تاریخی، اثرگذار و مهاجرپذیر کشور بوده که به دلیل موقعیت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خود همواره طیف وسیعی از افراد با اهداف گوناگون به این شهر مهاجرت کرده­اند. کلان‌شهر تبریز به دلیل مهاجرت­های بی‌رویه و به‌تبع آن رشد فزاینده جمعیت شهری، تغییرات توسعه شهری، وجود خرده‌فرهنگ‌های مختلف، مناطق شهر را از تنوع اجتماعی، پویایی و سرزندگی و مشارکت ساکنان باز داشته و تنوع جمعیت ساکن در این شهر منجر به شکل­گیری وضعیت ناپایدار در مناطق مختلف این شهر شده است. علاوه بر این کلان‌شهر تبریز به دلیل قدمت تاریخی خود دارای آثار تاریخی بسیاری است که در مناطق مختلف و مخصوصاً در محلات واقع در منطقه هشت پراکنده‌شده‌اند. وجود ناپایداری در بافت تاریخی شهر تبریز به‌صورت مشکلات متعددی ازجمله ناهنجاری­های اجتماعی، عدم مشارکت فعال شهروندان، افزایش هزینه­های مدیریت شهری، عدم نشاط و سرزندگی شهروندان و غیره بروز یافته که در نهایت می­توان گفت به‌طورکلی سطح عینی و ذهنی کیفیت زندگی شهروندان را پایین نگه‌داشته است. درنهایت به‌منظور یافتن پاسخ علمی به این سؤالات: 1- وضعیت پایداری در سطح محلات منطقه هشت کلان‌شهر تبریز به چه صورت است؟ 2-اینکه توزیع متغیرهای پایداری به تفکیک محلات موردمطالعه به چه صورت است؟ 3- راهکارهای عملی ارتقای وضعیت پایداری متناسب با ویژگی‌های محلات واقع در منطقه هشت کلان‌شهر تبریز چیست؟ صورت گرفته است.

 

مبانی نظری پژوهش

پیدایش مفهوم پایداری در دهه 1970 را می­توان نتیجه رشد منطقی آگاهی تازه­ای نسبت به مسائل جهانی محیط‌زیست و توسعه دانست که به‌نوبه خود تحت تأثیر عواملی چون نهضت­های زیست‌محیطی دهه 60، انتشار کتاب­هایی نظیر محدودیت‌های رشد و اولین کنفرانس سازمان ملل در مورد محیط‌زیست و توسعه قرارگرفته بود که در سال 1972 در استکهلم برگزار شد (Abrahamson:1997). اولین استناد به واژه پایداری به‌طور خاص در کتاب محدودیت­های رشد در سال 1972 صورت گرفته است. اولین کتابی که به‌صورت خاص موضوع پایداری را موردبحث قرار داد، کتاب: جامعه پایدار؛ اخلاق و رشد اقتصادی بود که در سال 1976 توسط رابرت ال استیورز2 مذهب شناس مسیحی منتشر گردید. در دهه 80 نیز با انتشار گزارش شورای کیفیت محیط‌زیست جهان در سال 1982 و مهم­تر از همه گزارش کمیسیون جهانی محیط‌زیست و توسعه در سال 1987 که به ریاست نخست‌وزیر نروژ گرو هارلم برانتلند تشکیل گردید، دامنه ادبیات مربوط به پایداری گسترده‌تر شد (Bryden, 2002: 5).

با این مقدمه نظریه توسعه شهری پایدار در چند دهه اخير تفكر نويني در شيوه توسعه شهري ارائه نموده است. غالباً اصطلاحات ديگري نيز به اين مفهوم اشاره دارد از جمله "توسعه سبز"، "محيط مصنوع پايدار"، " اجتماع سبز"، "جوامع پايدار"، "جامعه سالم" (هودسنی، 1384). شهر پايدار با در نظر گرفتن توان زيست­محيطي به نيازهاي اقتصادي - اجتماعي ساكنانش پاسخ مي‌گويد. محيط توسعه پايدار در مقياس مناطق شهری به معناي "ارتقاءكيفيت زندگي در شهر" شامل همه ويژگي­ها و اجزاء زیست‌محیطی، فرهنگي، سياسي، اداري، اجتماعي و اقتصادي بدون ايجاد مانعي براي نسل آينده مي­باشد. مانعي كه كاهش منابع طبيعي و افزايش كمبودهاي محلی است (Urban Conferences, 2000). مناطق شهری بزرگ‌ترین بافت و برش تفکیک‌ناپذیری از شهر است. واقعیتی اجتماعی و فیزیكی است که در تمام شهرها وجود دارد. از نظر ممفورد مناطق شهری با مرزهای معین و نیز جایگاه هسته­ای آن‌ها در شهر شناخته می­شود (Memford.1954:256). فرآیند مشخصی برای برنامه­ریزی توسعه پایدار مناطق شهری وجود ندارد. هر منطقه نیاز به انتخاب فرایند برنامه‌ریزی متناسب با شرایط ویژه خود را دارد. بااین‌حال همه فرآیندهای برنامه‌ریزی دارای مبانی مشترك زیر هستند. 1- شناسایی عوامل ذینفع کلیدی در سطح مناطق 2- ایجاد توافق عمومی برای تصمیم سازی و تصمیم‌گیری 3- ارتباط مناسب و همه‌جانبه با محله. مزایای توجه به این مبانی مشترك را می­توان در موارد زیر خلاصه نمود:

الف) شهروندان، سازمان‌ها و نهادهای محله­ای را برای مبادله نظرات و تقسیم‌کارها با یكدیگر بر روی موضوعاتی که برای افراد ذینفع اهمیت دارد، به دور هم جمع می­نماید.

ب) به تشخیص و ارزیابی منابع و نقاط قوت مناطق کمك می­نماید.

ج) به ایجاد توافق در رابطه با نیازمندی‌های اجرایی کمك می‌نماید.

د) خلاقیت در ساختارهای مشترك را هم در درون و هم در بیرون مناطق تشویق می­نماید (شیعه،97:1385).

معيارهاي پايداري شهري و منطقه­ای در سطوح مختلف متفاوت­اند و در شرايط يكسان نمي­توان آن‌ها را سنجيد. فضاي قابل زيست و باکیفیت مناسب براي زندگي بخشي از یک‌روند نسبتاً جديد است كه سلامتي مناطق را با استفاده از فاكتورهاي متعدد و در ارتباط با تراكم مدنظر قرار مي­دهد (Polentz, 4: 2003). در زمینه­ی تعیین ابعاد پایداری رویکردهای متفاوتی وجود دارد که می­توان همه‌ی این رویکردها و تقسیم­بندی­ها را به‌صورت ابعاد اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و زیست‌محیطی تقسیم­بندی کرده و همه شاخص­ها را در زیرمجموعه این تقسیم­بندی­ها قرار داد. در زمینه­ی اجتماعی جرمن و لاتگین3 (2012) متغیرهای وجود ساختمان­ها و عناصر شاخص، قديمي بودن محله، باهويت بودن محله، وجود نهادهاي رسمي و غيررسمي. فروستاد4 و همکاران (2011) شناخت غريبه در محله، تردد كودكان و بانوان در شب، امنيت در ساعات پاياني شب، نبود بزهكاري در محله، نبود فضاي تاريك و بی‌دفاع در محله، امنيت عابر پياده، نبود مکان‌های حادثه‌خیز ترافيكي. لیل باکا5 (2006) وجود مراكز خريد و گذراندن اوقات فراغت، وجود فضا براي برگزاري مراسم، برگزاري برنامه­هاي فرهنگي، وجود مكان­هاي فرهنگي و ورزشي، وجود فضا براي پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری، وجود محل بازي براي كودكان. لوریان و همکاران (2013) قديمي بودن محله، مدت‌زمان اقامت در محله، عدم ترك محله، همكاري در جهت رفع مشكلات محله، انتخاب دوست از ميان اهالي محله، مراودات اجتماعي با همسايگان و اهل محله را مورد ارزیابی قرار دادند. در زمینه شاخص­های زیست‌محیطی پایداری شهری، ساین6 و همکاران (2012) متغیرهای احساس آرامش در محله، ميزان سروصدا، زيبايي ساختمان‌ها و ديوارها، وجود مبلمان مناسب شهري، آلودگي هوا رضايت از جمع‌آوری زباله، وجود مراكز خريد زباله قابل بازيافت، نظافت كوچه و خيابان و مجاري آب، وجود مخزن زباله در معابر. گریمور7 و همکاران (2008) تراكم جمعيتي و ساختماني، توان محله در ارائه خدمات، ظرفيت تأسيسات زيربنايي و شبكه ارتباطي، تراكم ادراكي اهالي محله. زیمرنینگ8 (2009) متغیرهای سرانة فضاي سبز، نسبت فضاي سبز به فضاي مسكوني، كافي بودن تعداد پارك و فضاي سبز را مورد ارزیابی قرار دادند. در رابطه با بعد اقتصادی پایداری شهری لندکئیویست و چان9 (2007) متغیرهای درصد جمعيت شاغل محله، وجود برنامه­هاي اشتغال در محله، ميزان درآمد ساكنان، قيمت زمين تجاري و مسكوني، نوسان قيمت زمين در محله نسبت به منطقه و کریستید و لیچ (2008) متغیرهای رضايت شاغلان از فعاليت در محله، سابقه و دوام شغلي، نوع مالكيت واحدهاي تجاري، نسبت سطح تجاري به مسكوني، ارتباط فعاليت با نوع نياز ساكنان، توزيع مكاني مناسب فعالیت‌ها در محله، نسبت کاربری‌های مختلط به مسكوني، عدم مزاحمت‌های شغلي، سودآوري فعالیت‌های تجاري را مرود ارزیابی قرار دادند. در نهایت در رابطه با بعد کالبدی پایداری شهری ون دیگ و مینگ شون (2005) متغیرهای تغييرات فيزيكي در محله و افزايش آرامش و كيفيت زندگي، تغييرات فيزيكي در محله و بهبود وضعيت محله، وضعيت بافت فرسوده پيدا كردن نشاني، شناختن مرز محله توسط ساكنان، وجود عناصر و نشانه‌های شاخص و زیتو سالو (2011) متغیرهای دسترسي آسان به خدمات محله­اي، دسترسي به وسايل حمل‌ونقل عمومي، كيفيت پياده­روها، تنوع در انتخاب مسكن بر اساس درآمد و ساختار فرهنگي، تنوع در ارائه خدمات براي گروه‌های مختلف جمعيتي را مدنظر قرار دادند.

 

پیشینه پژوهش

نظم­فر و همکاران (1395) در پژوهش خود با عنوان «سنجش و ارزیابی پایداری سکونتگاه‌های شهری (مطالعه موردی: استان اردبیل)» با استفاده از مدل بارومتر پایداری اقدام به بررسی وضعیت پایداری نموده و به این نتیجه رسیدند که پایداری اجتماعی دارای بهترین وضعیت و پایداری اقتصادی دارای بدترین وضعیت در بین شهرستان­های استان اردبیل بوده است. مرادی و همکاران (1394)، در پژوهشی با عنوان «ارزیابی و اولویت‌بندی پایداری محلات شهری با استفاده از روش‌های ارزیابی تصمیم‌گیری چند معیاره (موردمطالعه: محله‌های منطقه شش شهرداری تهران)» به این نتیجه رسیدند که در بین محلات مختلف منطقه شش شهر تهران بیشترین ناپایداری مربوط به بعد زیست‌محیطی بوده است. ساسان­پور و همکاران (1393) در پژوهشی با عنوان «ارزیابی پایداری محلات شهری در شهر سقز» اقدام به بررسی هشت شاخص پایداری نموده و به این نتیجه رسیدند که در پایداری مناطق شهری سقز عوامل هویت محلی، حس تعلق مکانی، مشارکت ساکنان در امور مربوط و سرزندگی  دارای بیشتر اثر مثبت بوده است. ارزيابي و سنجش سطح پايداري توسعه محلات شهر بابلسر عنوان پژوهشی است که توسط سرایی و همکاران در سال 1389 انجام‌یافته و یافته­های آن‌ها در این پژوهش نشان داده که بين محلات مختلف اين شهر به لحاظ برخورداري از شاخص‌های توسعه نابرابري و اختلاف فاحشي وجود دارد که اين نابرابری‌ها در زمينه شاخص‌های عامل زيست- اجتماعي بسيار چشمگير و در شاخص‌های عامل زيربنايي كمتر بوده است.

دمپسی10 و همکاران (2011) در پژوهشی با عنوان «بعد اجتماعی توسعه پایدار: تعریف پایداری اجتماعی شهری» اقدام به بررسی نظریات مختلف در زمینه پایداری اجتماعی شهری نموده و به این نتیجه رسیدند که بین شکل توسعه شهری و عدالت اجتماعی با پایدار مناطق شهری ارتباط وجود دارد. شئن11 و همکاران (2011) در پژوهشی و با عنوان «استفاده از شاخص‌های پایداری شهری - مقایسه بین شیوه‌های مختلف» اقدام به مقایسه 9 روش رایج ارزیابی پایداری شهری نموده و در نهایت از ترکیب مدل­های فوق روش جامع IUSIL 12 را پیشنهاد کردند. هانگ13 و همکاران (2015) در پژوهشی با عنوان «ارزیابی پایداری شهرهای چین بعد از 35 سال از سیاست درهای باز اقتصادی» به این نتیجه رسیدند که سیاست درهای باز اقتصادی دولت چین از نظر اقتصادی پایداری شهر را توسعه داده و از نظر ظرفیت بیولوژیکی شهرها در خالت ناپایداری قرار گرفتند.

 

مواد و روش پژوهش

با توجه به ماهیت پژوهش حاضر، این پژوهش بر اساس هدف، کاربردي و بر اساس ماهیت و روش، توصیفی- تحلیلی و استنباطی می­باشد. در این تحقیق روش گردآوري داده­ها براي پاسخگویی به سؤالات پژوهش در محدوده موردمطالعه، به دو صورت اسنادي (داده‌های ثانویه) و پیمایشی (داده‌های اولیه) و ابزار مورداستفاده درروش پیمایشی پرسش­نامه و مصاحبه بوده است. در پژوهش حاضر، جامعه آماري همه افراد ساکن در محلات شش­گانه واقع در منطقه هشت کلان‌شهر تبریز می‌باشند و نحوه پاسخگويي به سؤالات، مراجعه‌ی مستقيم به شيوه رودررو بوده است. سؤالات مطرح‌شده در پرسشنامه به دو صورت شامل سؤالات توصیفی (ویژگی­های جمعیت شناختی شامل جنسیت، سواد، درآمد و...) و سؤالات استنباطی (ابعاد مختلف پایداری شامل متغیرهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادي و ...) بوده است. با استفاده از روش نمونه­گیری طبقه­بندی تصادفی ساده بدون جایگزینی و بر اساس فرمول کوکران، تعداد نمونه مناسب برای پژوهش حاضر 370 نفر از افراد بالای 15 سال به دست آمد. سپس بر اساس درصد جمعیتی هر محله، پرسشنامه توزیع شد (جدول (1)).

 

جدول 1- میزان جمعیت و تعداد نمونه­های انتخابی به تفکیک محلات شش­گانه واقع در منطقه هشت کلان‌شهر تبریز

محله

جمعیت

حجم نمونه

بازار

6523

65

شهناز

6211

65

دانشسرا

6532

65

منصور

3563

45

قره باغ- بالا حمام

5838

60

تپلی باغ- دمشقیه

6754

70

(منبع: طرح جامع تبریز و محاسبات نگارندگان، 1402)

 

روایی پرسشنامه با استفاده از نظرات کارشناسان و اساتید دانشگاه مورد تأیید قرار گرفته و پایایی پرسشنامه نیز با استفاده از ضریب آلفاي کرونباخ، برای بخش­های مختلف پرسشنامه بین 876/0 الی 881/0 به دست آمد. تجزیه‌وتحلیل داده­های به‌دست‌آمده از پرسشنامه و سایر منابع با استفاده از مدل­های سلسله مراتبی فازی، مدل بارومتر پایداری (مدل مختص ارزیابی پایداری)، آزمون­های آماری (آزمون T تک نمونه، آزمون Anova و آزمون­های تعقیبی- تکمیلی توکی و شفه) و تحلیل فضایی با استفاده از نرم‌افزار  GIS مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت. متغیرهای موردبررسی در این پژوهش شامل 54 متغیر مرتبط با ابعاد پایداری زیست‌محیطی (12 متغیر)، اجتماعی (15 متغیر)، اقتصادی (12 متغیر) و کالبدی (16 متغیر) بوده است (جدول 2).

 

 

 جدول 2- متغیرهای پژوهش

شاخص

معرف

زیست‌محیطی

فضای سبز، بهداشت محیط، فاضلاب شهری، آب شرب، کیفیت هوا، پارک، دفع زباله، آلودگی صوتی، سیستم حمل‌ونقل پاک، انرژی­های تجدیدپذیر، گردوخاک معلق در هوا، گازهای گلخانه­ای

اجتماعی

سواد، اشتغال، بعد خانوار، خدمات اجتماعی، سرمایه اجتماعی، امنیت، بیکاری زنان، بیکاری مردان، رضایت‌مندی از کیفیت زندگی، تصادفات رانندگی، ناهنجاری­های اجتماعی، همبستگی بین اهالی، مشارکت اهالی در کارهای عمومی، مشارکت با نهادهای دولتی در مدیریت شهر

اقتصادی

درآمد، پس‌انداز، تنوع شغلی، تنوع منابع درآمدی، کارگاه­های فعال، واحدهای بانکی فعال، مغازه­های تأمین مایحتاج، مراکز اقامتی و رفاهی، مراکز تجاری، تنوع اصناف و کسبه، مؤسسات خیریه فعال، بازارچه­های محلی روزانه و هفتگی

کالبدی

آب، برق، گاز، تلفن، اینترنت، حمل‌ونقل عمومی، نهادهای شهری خدمات رسان، کیفیت مسکن، فضاهای آموزشی، فضاهای بهداشتی- درمانی، فضاهای انتظامی، مراکز ورزشی- تفریحی، کیفیت معابر، طرح­های جامع و تفضیلی، تراکم جمعیت در قضا، فضاهای فرهنگی- مذهبی

 

مدل بارومتر پایداری

بارومتر پایداری مرکب از دو عنصر اصلی به نام رفاه اکوسیستم14 و رفاه انسانی15 است که هر دوی آن­ها باید برای رسیدن به شرایط پایداری باید ارتقا یابند (Prescott & Allen, 1995: 48). بر اساس طبقه­بندی پرسکات و آلن حالت پایداری از (2/0 الی 0) نشان‌دهنده‌ی حالت ناپایداری، (4/0 الی 3/0) حالت ناپایداری بالقوه، (6/0 الی 5/0) حالت پایداری متوسط، (8/0 الی 7/0) حالت پایداری بالقوه و در نهایت (1 الی 9/0) بیانگر حالت پایداری است. فرآیند پیاده­سازی بارومتر پایداری به‌صورت زیر انجام می­پذیرد:

·       تهیه­ی داده‌های خام: در این مرحله ارزش اولیه مربوط به هر نماگر وارد می‌شوند.

·       تهیه جدول داده‌های خام همسو: برخی از شاخص­های موجود در جدول داده­های خام با یکدیگر همسو نیستند. به‌طور مثال نسبت مراکز بهداشتی به‌کل جمعیت شاخص مثبت بوده و ارزش بالای آن ارزش دارد. درحالی‌که شاخص نسبت بناهای خشتی به‌کل بناها، شاخص منفی بوده و میزان کمتر آن ارزش بالایی دارد.

·       تهیه جدول داده‌های هم مقیاس

·       تهیه جدول داده­های نهایی

منطق فازی

در این پژوهش برای تعیین ارزش متغیرهای پایداری از AHP فازی استفاده‌شده است. اعداد فازی که یکی از ابزارهای تئوری فازی برای نمایش عدم قطعیت است با توابع عضویت (x)µ مشخص می‌شود. عدد فازی با تابع مثلثی یا تابع عضویت مثلثی که در این مقاله به‌منظور فازی کردن اوزان و ارزیابی استفاده‌شده است.

در این حالت تابع عضویت به‌صورت زیر تعریف می‌شود:

 

ازآنجایی‌که برای معیارهای کیفی مقدار عددی وجود ندارد، ارزیابی آن‌ها مبتنی بر مقادیر زبانی تصمیم گیران می‌باشد. مقادیر زبانی مورداستفاده در این مقاله برای اوزان معیارها، زیر معیارها، ارزیابی گزینه‌ها و معادل فازی آن‌ها در جدول (3) آمده است.

 

جدول 3. مقادیر زبانی متغیرهای امتیاز ارزیابی و درجه اهمیت و معادل فازی آن‌ها

مقدار زبانی

عدد فازی مثلثی متناظر با متغیر امتیاز ارزیابی

عدد فازی مثلثی متناظر با متغیر وزن

خیلی کم

(20 ،0 ،0)

(0.2 ،0 ،0)

کم

(40 ،20 ،0)

(0.4 ،0.2 ،0)

متوسط

(70 ،50 ،30)

(0.7 ،0.5 ،0.3)

زیاد

(100 ،80 ،60)

(1 ،0.8 ،0.6)

خیلی زیاد

(100 ،100 ،80)

(1 ،1 ،0.8)

محدوده موردمطالعه

حوزه شهرداری فرهنگی- تاریخی منطقه 8 تبریز در مرکز این شهر تبریز قرار دارد. محدوده جغرافیایی حوزه شهرداری فرهنگی- تاریخی منطقه 8 تبریز از شمال به خیابان علامه طباطبایی، از جنوب به خیابان امام خمینی، از غرب به خیابان فلسطین و از شرق به خیابان شهید غلامی محدود می‌شود. جمعیت این منطقه بر طبق سرشماری سال 1400 برابر با 35421 نفر بوده است. مساحت کل این منطقه برابر با 260 هکتار است که حدود 2 درصد از مساحت کل شهر تبریز را تشکیل داده است و از حیث مساحت کوچک‌ترین منطقه شهرداری کلان‌شهر تبریز ولی از حیث عملکرد، مهم‌ترین منطقه شهرداری تبریز محسوب می‌شود. اغلب بناهای تاریخی و بافت قدیمی این شهر در این منطقه قرار دارند. این منطقه به دلیل قدمت زیاد، تجمع مراکز تجاری و تفریحی و کارگاه‌های تولیدی، استانداری، اداره دارایی و مالیات، فرمانداری شهرستان تبریز، بانک ملی مرکزی استان و همچنین وجود شعبات مختلف بانک‌ها و سایر دفاتر خدماتی، است که منجر به تردد زیاد شهروندان از تبریز و سایر شهرستان­های استان به این منطقه می­شود بافت قدیمی شهر تبریز که در حوزه شهرداری فرهنگی- تاریخی منطقه 8 تبریز قرار دارد، شامل هفت محله اصلی بوده که عبارت‌اند از: بازار، شهناز، مقصودیه، دانشسرا، منصور، قره باغ-بالاحمام و تپلی باغ- دمشقیه. مهم‌ترین چالش­های این منطقه عبارت­اند از: ترافیک سنگین، بناهای فرسوده، سختی خدمات‌رسانی، معابر قدیم که به‌صورت ارگانیک و غیر فنی ساخته‌شده‌اند، کمبود شدید فضای سبز و غیره. بر اساس بررسی­های صورت گرفته از کل مساحت این منطقه 40 درصد به بخش مسکونی، 2/28 درصد به خدمات، 2/22 درصد به معابر و 6/9 درصد نیز سایر فضاها بوده است (جعفری و همکاران، 1399: 115). همچنین برخی از ویژگی­های این منطقه به‌صورت جدول شماره 4 است.

 

جدول 4- مشخصات انسانی و کالبدی شهر تبریز

مساحت

جمعیت

نرخ رشد جمعیت

درصد مردان

درصد زنان

نرخ باسوادی

نرخ اشتغال

47/258

1800000

6/3

26/51

73/47

85/92

37/10

بعد خانوار

تعداد واحد مسکونی

تراکم خانوار در واحد

واحدهای تک خانواری (%)

واحدهای آپارتمانی

تراکم اتاق در واحد

متوسط عمر بناها

1/3

52657

8/3

63/16

37/83

04/2

61/15

(منبع: سرشماری عمومی نفوس و مسکن، 1400)

 

شاخص‌ترین بناهای تاریخی قرار گرفته در این منطقه عبارت‌اند از: بازار سرپوشیده تبریز به‌عنوان بزرگ‌ترین بنای سرپوشیده جهان که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. مسجد جامع تبریز، مسجد 63 ستون، مسجد چهار منار، خانه مشروطه، ساختمان بانک ملی، خانه حیدر زاده، خانه قدکی، موزه مشروطه، پیاده‌راه تربیت، مسجد کبود، عمارت شهرداری، کاخ استانداری بخشی از این آثار تاریخی هستند که در محدوده حوزه شهرداری فرهنگی- تاریخی منطقه 8 تبریز قرار دارند (شکل 1).

 

img0 

شکل 1- موقعیت جغرافیایی شهر تبریز

(ترسیم: نگارندگان، 1402)

بحث و ارائه یافته­ها

در این پژوهش و به‌منظور بررسی ابعاد مختلف پایداری اقدام به جمع‌آوری داده­ها و ترکیب آن‌ها، ماتريس داده­هاي خام هر يک از معيارها را در مناطق شه محلات ری موردمطالعه، از طريق پرسشنامه نموده و سپس امتياز پرسشنامه­هاي هر یک محلات منطقه هشت در هر معيار از طريق اعداد فازي تعریف‌شده تابع عضويت جايگزين شده و درنهایت امتيازات فازي هر يک از معيارها به‌صورت جداگانه برای محلات محاسبه شد که به دلیل طولانی بودن فرآیند محاسبه و تعداد زیاد جداول، فقط نهایی که به‌صورت ابعاد چهارگانه پایداری به تفکیک محلات شش­گانه بوده، درج‌شده است (جدول 5).

 

جدول 5- نتایج منطق فازی در خصوص ابعاد چهارگانه پایداری به تفکیک محلات شش­گانه واقع در منطقه هشت کلان‌شهر تبریز

محلات

پایداری زیست‌محیطی

پایداری اجتماعی

پایداری اقتصادی

پایداری کالبدی

بازار

(97/0، 59/0، 78/0)

(86/0، 56/0، 76/0)

(79/0، 50/0، 70/0)

(92/0، 60/0، 74/0)

شهناز

(80/0، 44/0، 49/0)

(63/0، 38/0، 42/0)

(80/0، 50/0، 72/0)

(88/0، 53/0، 69/0)

دانشسرا

(70/0، 34/0، 60/0)

(60/0، 27/0، 35/0)

(70/0، 34/0، 60/0)

(92/0، 60/0، 79/0)

منصور

(90/0، 52/0، 76/0)

(92/0، 64/0، 87/0)

(90/0، 52/0، 76/0)

(80/0، 65/0، 70/0)

قره باغ- بالا حمام

(84/0، 52/0، 70/0)

(97/0، 73/0، 78/0)

(84/0، 52/0، 70/0)

(88/0، 50/0، 70/0)

تپلی باغ- دمشقیه

(77/0، 32/0، 51/0)

(78/0، 56/0، 60/0)

(77/0، 32/0، 51/0)

(88/0، 63/0، 59/0)

(منبع: یافته‌های پژوهش، 1402)

 

در مرحله­ی بعدی اقدام به بررسی و تعیین ارزش هرکدام از مؤلفه‌های پایداری که خود مشتمل بر شاخص­های مختلفی است اندازه­گیری شده و سپس بر اساس طبقه‌بندی پرسکات و آلن وضعیت پایداری آن‌ها تعیین می­گردد و نتایج آن بر روی مدل رادار نشان داده می­شود.

پايداري زیست‌محیطی: بر اساس نتایج، نظر پایداری زیست‌محیطی محله شهناز با ارزش پایداری 419/0 دارای بالاترین میزان پایداری بوده که در وضعیت پایداری بالقوه قرارگرفته است. به‌جز محله شهناز، محلات بازار، منصور، دانشسرا و تپلی باغ- دشقیه به ترتیب امتیازهای 7/0، 670/0، 611/0 و 517/0 همگی در وضعیت پایداری بالقوه قرار دارند و محلات تپلی ابغ و دمشقیه و قره باغ – بالا حمام با امتیازهای 517/0 و 498/0 در وضعیت پایداری نسبی قرار دارند. در نهایت کل محلات این منطقه با میانگین پایداری 619/0 در وضعیت پایداری بالقوه از منظر مؤلفه­های زیست‌محیطی بالقوه قرار دارد (شکل 2). همچنین نتایج بررسی جدول 6 در خصوص سطح پایداری محلات واقع در منطقه هشت کلان‌شهر تبریز از نظر شاخص‌های زیست‌محیطی نشان می­دهد که وضعیت پایداری شاخص­های زیست‌محیطی در تضاد با شاخص‌های اجتماعي و اقتصادي می‌باشد، به‌طوری‌که محلاتی که از نظر شاخص‌های زیست‌محیطی دارای امتیازهای پایین‌تری هستند، از نظر شاخص­های اقتصادی دارای امتیازهای بالاتری هستند. این امر ناشی از غلبه شاخص­های اقتصادی بر زیست‌محیطی در بافت­های تجاری این منطقه است.

 


شکل 2- رادار پایداری زیست‌محیطی محلات شش‌گانه واقع در منطقه هشت کلان‌شهر تبریز

(منبع: یافته‌های پژوهش، 1402)

پايداري اجتماعي: به‌منظور بررسی و ارزیابی پایداری اجتماعی در محلات منطقه هشت تبریز اقدام به بارگذاری 15 شاخص مرتبط با بعد اجتماعی پایداری نموده است. در این بخش از بررسی ارزش هريك از شاخص­هاي پایداری اجتماعي مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت. بر اساس اطلاعات به‌دست‌آمده، از بین محلات شش­گانه، محله قره باغ- بالاحمام، تپلی باغ- دمشقیه و دانشسرا به ترتیب با امتیازهای 650/0، 644/0، 621/0، در وضعیت پایداری بالقوه قرار دارند و محلات بازار، منصور و شهناز به ترتیب با امتیازهای 511/0، 509/0 و 499/0 در وضعیت پایداری متوسط (نسبی) قرار دارند. در واقع 50 درصد مساحت تبریز در وضعیت پایداری اجتماعی بالقوه و 50 درصد مساحت این شهر در وضعیت پایداری متوسط قرار دارند. همان‌طوری که مطرح شد پایدارترین محلات واقع در منطقه هشت از نظر شاخص­های پایداری اجتماعی شامل محلاتی است که در هسته مرکزی شهر قرار گرفتند؛ و محلاتی که نقاط بیرونی این منطقه قرار دارند به دلیل اینکه دارای سکونتگاه­های غیررسمی، فقیرنشین، حاشیه­ای و گاهاً مهاجرپذیر هستند، از نظر متغیرهای اصلی پایداری اجتماعی مانند سطح سواد، بیکاری زنان و مردان، امنیت و سرمایه­ی اجتماعی در شرایط نسبتاً نامناسبی قرار دارند. وضعیت پایداری اجتماعی کلی منطقه هشت برابر با 572/0 محاسبه‌شده که در سطح پایداری متوسط قرار دارد. درنهایت رادار پایداری اجتماعی کلان‌شهر تبریز مطابق شکل 3 ترسیم‌شده است.

 


شکل 3- رادار پایداری اجتماعی محلات شش­گانه واقع در منطقه هشت کلان‌شهر تبریز

(منبع: یافته‌های پژوهش، 1402)

 

پایداری اقتصادی: جهت ارزیابی پایداری اقتصادی محلات شش‌گانه واقع در منطقه هشت کلان‌شهر تبریز،12 شاخص بارگذاری شده است. بر اساس نتایج، محله بازار با امتیاز 801/0 در وضعیت پایداری کامل و سپس محلات شهناز، منصور و دانشسرا به ترتیب با امتیازهای 799/0، 709/0 و 675/0 در اولویت­های بعدی و در وضعیت پایداری بالقوه قرار دارد. سپس محلات تپلی باغ- دمشقیه و قره باغ- بالاحمام با امتیازهای 505/0 و 489/0 در وضعیت پایداری متوسط قرار دارند. در نهایت پایداری کلی اقتصادی تمامی محلات منطقه هشت تبریز برابر با 663/0 بوده که در وضعیت پایداری بالقوه قرار دارد. (شکل 4).

 


شکل 4- رادار پایداری اقتصادی محلات شش­گانه واقع در منطقه هشت کلان‌شهر تبریز

(منبع: یافته‌های پژوهش، 1402)

 

پایداری کالبدی: به‌منظور بررسی وضعیت پایداری کالبدی محلات شش‌گانه منطقه هشت تبریز، 16 شاخص مورد ارزیابی قرارگرفته است که نتایج به‌دست‌آمده از مدل بارومتر از نظر پایداری کالبدی محله بازار با امتیاز 618 در وضعیت پایداری بالقوه و سپس همه محلات شهناز، دانشسرا، منصور، دمشقیه و قره باغ- بالاحمام به ترتیب با مقادیر 600/0، 573/0، 541/0، 515/0 و 499/0 در وضعیت پایداری نسبی قرار دارند. بررسی تفضیلی وضعیت متغیرهای پایداری کالبدی نشان می­دهد که محلاتی که دارای بافت جدیدالحداث هستند، به دلیل نبود نهادهای خدماتی و سازمان­های دولتی در وضعیت نامناسبی قرار دارند. همچنین یافته­ها نشان می­دهد که بازار به دلیل وجود فرمانداری، استانداری، امور مالیاتی و مراکز بانکی و دارای امتیاز بالاتری هستند. در نهایت رادار پایداری کالبدی کلان‌شهر تبریز مطابق شکل 5 ترسیم‌شده است.

 

 

شکل 5- رادار پایداری کالبدی محلات شش­گانه واقع در منطقه هشت کلان‌شهر تبریز

(منبع: یافته‌های پژوهش، 1402)

 

در نهایت اینکه از نظر پایداری کلی (ابعاد زیست‌محیطی، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی پایداری)، وضعیت اولویت­بندی محلات شش‌گانه واقع در منطقه هشت تبریز به‌صورت زیر بوده است (جدول 6).

 

جدول 6- ارزش نهایی و میانگین ابعاد چهارگانه پایداری محلات منطقه هشت کلان‌شهر تبریز

نهایی

اقتصادی

اجتماعي

زیست‌محیطی

کالبدی

مناطق

622/0

801/0

650/0

419/0

618/0

بازار

610/0

799/0

644/0

400/0

600/0

شهناز

602/0

709/0

621/0

505/0

573/0

دانشسرا

529/0

675/0

511/0

390/0

541/0

منصور

506/0

505/0

509/0

498/0

515/0

قره باغ- بالا حمام

497/0

489/0

499/0

501/0

499/0

تپلی باغ- دمشقیه

(منبع: یافته‌های پژوهش، 1402)

 

 بر اساس ارزیابی و اولویت‌بندی نهایی پایداری کلی مناطق تبریز، محله بازار باارزش پایداری 622/0 پایدارترین محله و محله تپلی باغ- دمشقیه با 497/0 به‌عنوان ناپایدارترین محله واقع در منطقه هشت کلان‌شهر تبریز هستند. نمودار میانگین نهایی پایداری مناطق شهری تبریز به تفکیک ابعاد چهارگانه به‌صورت شکل 6 ترسیم‌شده است.

 

 

شکل 6- نمودار وضعیت شکاف بین ابعاد مختلف پایداری محلات واقع در منطقه هشت کلان‌شهر تبریز

(منبع: یافته‌های پژوهش، 1402)

مرحله نهایی پیاده‌سازی مدل بارومتر پایداری ترسیم نمودار رفاه انساني و رفاه اكوسيستمي است. بدین‌صورت که امتیازهای مربوط به شاخص­های زیست‌محیطی به‌عنوان رفاه اکوسیستم در نظر گرفته‌شده و میانگین امتیاز شاخص­های اجتماعی، شاخص­های اقتصادی و شاخص­های کالبدی به‌عنوان رفاه انسانی در نظر گرفته‌شده است؛ و بعد از اخذ میانگین از ارزش­ پایداری هریک از مناطق شهری تبریز اقدام به ترسیم نمودار رفاه انسانی و رفاه اکوسیستم شده است (جدول 7).

 

جدول 7- ارزش رفاه انسانی و رفاه اکوسیستمی محلات واقع در منطقه تاریخی – فرهنگی هشت تبریز

رفاه انسانی

رفاه اکوسیستمی

مناطق

689/0

419/0

بازار

610/0

400/0

شهناز

634/0

505/0

دانشسرا

575/0

390/0

منصور

509/0

498/0

قره باغ- بالا حمام

495/0

501/0

تپلی باغ- دمشقیه

(منبع: یافته‌های پژوهش، 1402)

 

بر اساس نتایج جدول رفاه اکوسیستمی و رفاه انسانی، بالاترین سطح رفاه انسانی مربوط به محله بازار و سپس به ترتیب مربوط به محلات دانشسرا، شهناز، منصور، قره باغ – بالاحمام و تپلی باغ- دمشقیه بوده است. از نظر رفاه اکوسیستمی نیز بالاترین سطح رفاه مربوط به محله دانشسرا و سپس به ترتیب محلات تپلی باغ- دمشقیه، قره باغ- بالاحمام، بازار، شهناز، قره باغ – بالاحمام و منصور بوده است درنهایت اینکه میانگین کلی رفاه اکوسیستمی و رفاه انسانی منطقه هشت تبریز برابر با 498/0 بوده که در وضعیت رفاه نسبی قرار دارد (شکل 7).

 

img0
شکل 7- وضعیت رفاه انسانی و رفاه اکوسیستمی محلات شش­گانه واقع در منطقه هشت کلان‌شهر تبریز

(منبع: یافته‌های پژوهش، 1402)

 

به‌منظور تجزیه‌وتحلیل پایداری محلات شش­گانه واقع در منطقه هشت تبریز از آزمون­های آماری T تک نمونه­ای و آزمون­های تکاملی- تعقیبی توکی و شفه استفاده شده است. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده از آزمون T تک نمونه­ای وضعیت پایداری محلات واقع در منطقه هشت تبریز از نظر وضعیت پایداری، بین تمامی متغیرهای موردبررسی و وضعیت پایداری محلات واقع در منطقه هشت همبستگی معناداری وجود دارد. به عبارتی بر اساس نتایج آزمون T تک نمونه­ای متغیرهای اقتصادی با مقدار 11/81 بیشترین میزان پایداری را در محلات منطقه هشت داشته و سپس به ترتیب متغیرهای اجتماعی با مقدار 19/74، متغیرهای زیست‌محیطی با 80/66 و متغیرهای کالبدی با 62/55 در اولویت­های دوم تا چهارم قرار دارد که با نتایج به‌دست‌آمده در مدل بارومتر پایداری نیز همخوانی دارد (جدول شماره 8).

جدول 8- میزان پایداری محلات واقع در منطقه هشت کلان‌شهر تبریز با استفاده از آزمون T تک نمونه­ای

مؤلفه

میانگین وضع موجود

انحراف معیار

مقدار T

درجه آزادی

سطح معناداری

نتیجه پایداری

متغیرهای زیست‌محیطی

98/77

3/2

80/66

370

000/0

پایداری متوسط

متغیرهای اجتماعی

51/85

752

19/74

370

000/0

پایداری متوسط

متغیرهای اقتصادی

87/66

2/2

11/81

370

000/0

پایداری متوسط

متغیرهای کالبدی

70/110

00/3

62/55

370

000/0

پایداری بالقوه

(منبع: یافته‌های پژوهش، 1402)

 

همچنین نتایج تحلیل واریانس یک­طرفه نشان داد که تفاوت چهار گروه از متغیرهای مرتبط با ابعاد پایداری در تمامی ابعاد آثار در سطح 000/0 و ضریب خطای 05/0 درصد معنی‌دار بوده است. در این میان متغیّرهای مرتبط با مؤلفه­های اقتصادی با مقدار 854/15=F دارای بیشترین میزان اثرگذاری در پایداری منطقه هشت تبریز بوده و بعدازآن نیز به ترتیب متغیّرهای اجتماعی، زیست‌محیطی و کالبدی قرار دارند که تحلیل نتایج آزمون Anova در خصوص اهمیت هریک از متغیرها در خصوص پایداری تبریز مشابه نتایج به‌دست‌آمده از مدل بارومتر پایداری و آزمون T تک نمونه­ای بوده است (جدول 9).

 

جدول 9- نتایج آزمون Anova در مورد وضعیت متغیرهای پایداری محلات واقع در منطقه هشت کلان‌شهر تبریز

شاخص­ها

مجموع مربعات

درجه­ی آزادی

میانگین مربعات

F

P

زیست‌محیطی

بین گروه­ها

320/105

370

325/67

670/12

*000/0

اجتماعی

بین گروه­ها

201/150

370

471/69

625/14

*000/0

اقتصادی

بین گروه­ها

741/154

370

520/65

854/15

*000/0

کالبدی

بین گروه­ها

654/99

370

221/70

365/11

*000/0

(منبع: یافته‌های پژوهش، 1402)

 

درنهایت به‌منظور تحلیل آماری شکاف بین ابعاد چهارگانه پایداری محلات واقع در منطقه هشت کلان‌شهر تبریز از آزمون­های توکی و شفه استفاده‌شده است. نتایج آزمون­های تعقیبی توکی و شفه نشان داد که هم تفاوت درونی چهار گروه از متغیرهای موردمطالعه معنادار بوده و هم تفاوت بیرونی گروه‌ها درزمینه‌ی اثرگذاری متغیرها در میزان پایداری محلات واقع در منطقه هشت معنادار است (جدول 10).

 

جدول 10- نتایج آزمون تکی و شفه در مورد شکاف بین ابعاد چهارگانه پایداری در محلات واقع در منطقه هشت کلان‌شهر تبریز

ابعاد پایداری

متغیرهای چهارگانه

اختلاف میانگین (1،2،3،4)

Est.error

Sig

فاصله اطمینان

کران پایین

کران بالا

Tukey- HSD

ابعاد چهارگانه پایداری

 

X1 = زیست‌محیطی

X2= اجتماعی

X3= اقتصادی

X4= کالبدی

 

X1

X2

6000/2-

*2000/5-

74589/1

74589/1

000/0

6574/6-

9865/8-

9865/0

6574/1-

X1

X3

6000/2

4000/2-

74589/1

74589/1

000/0

9865/0-

1095/6-

5095/6

3095/1

X1

X4

*2000/5

4000/2

74589/1

74589/1

000/0

4905/1

3095/1-

9865/8

6574/6

X2

X3

6000/2-

2000/5

74589/1

74589/1

000/0

5065/7-

9865/9-

9865/10

3028/8

X2

X4

6000/2-

*4000/2-

74589/1

74589/1

000/0

9095/1-

3625/7-

9095/12

1095/9

X3

X4

2000/5

4000/2

74589/1

74589/1

000/0

9865/2

3028/2-

3028/14

1095/11

Scheffe

ابعاد چهارگانه پایداری

 

X1 = زیست‌محیطی

X2= اجتماعی

X3= اقتصادی

X4= کالبدی

 

X1

X2

6000/2-

*2000/5-

74589/1

74589/1

000/0

6760/6-

3625/9-

6574/1

3240/1-

X1

X3

6000/2

4000/2-

74589/1

74589/1

000/0

0760/1-

2760/6-

6760/6

4760/1

X1

X4

*2000/5

4000/2

74589/1

74589/1

000/0

3028/1

4760/1-

3625/9

3028/6

X2

X3

6000/2-

2000/5

74589/1

74589/1

000/0

9865/8-

9095/10-

9865/11

1095/8

X2

X4

6000/2-

*4000/2-

74589/1

74589/1

000/0

9095/2-

3028/8-

3028/13

3028/10

X3

X4

2000/5

4000/2

74589/1

74589/1

000/0

9865/3

3095/3-

9095/15

1095/13

(منبع: یافته‌های پژوهش، 1402)

 

نتیجه­گیری و ارائه پیشنهادها

در این پژوهش به‌منظور بررسی وضعیت پایداری محلات واقع در منطقه هشت کلان‌شهر تبریز، بیش از 54 متغیر در ابعاد مختلف پایداری انتخاب‌شده و با استفاده از مدل بارومتر پایداری که یکی از جدیدترین و کاربردی­ترین مدل­های ارزیابی پایداری است مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت. یافته­های پژوهش نشان داد که در رابطه با وضعیت پایداری زیست‌محیطی محلات واقع در منطقه هشت کلان‌شهر تبریز با میانگین پایداری 498/0، پایین‌ترین میزان پایداری وجود دارد که این امر ناشی از قرارگیری منطقه هشت در هسته مرکزی شهر و تراکم بالای ساخت ساز در آن است. همچنین یافته‌ها مشخص ساخت که وضعیت پایداری اقتصادی محلات شش­گانه واقع در منطقه هشت کلان‌شهر تبریز برابر با 663/0 است که در مقایسه با ابعاد دیگر پایداری دارای بیشترین میزان پایداری است. علت امتیاز بالای پایداری اقتصادی ناشی از قرار گیر مرکز تجاری تبریز در این منطقه است که شامل بانک­ها، بیمه­ها مؤسسات خدماتی و تجاری، کارگاه­های تولیدی و توزیعی، بازار تاریخی تبریز و غیره است. همچنین وضعیت محلات موردمطالعه از نظر پایداری اجتماعی نشان داد که با میانگین پایداری 572/0 در وضعیت پایداری متوسط قرار دارد. در نهایت وضعیت پایداری کالبدی محلات موردمطالعه نشان داد که با امتیاز 557/0، در وضعیت پایداری نسبی قرار دارد.

نتایج یافته­های کلی این پژوهش با نتایج یافته­های راکو و لین16 (2012)، موسوپلاوس17 (2010) در خصوص وضعیت نامناسب شاخص­های زیست‌محیطی در مناطق مرکزی شهر و نتایج یافته­های موری و کریستودولو18 (2012) در خصوص وضعیت پایداری اجتماعی مناطق تجاری شهرها و با نتایج یافته­های کواستال19 و همکاران (2012) در خصوص پایداری کالبدی هسته‌های مرکزی شهر و یافته­های رال و هاسی20 (2011) و برورستروم21 (2015) و ردی و تیواری22 (2016) در خصوص وضعیت مناسب پایداری اقتصادی همخوانی دارد.

در این راستا و با توجه به یافته­های پژوهش حاضر و با در نظر گرفتن شرایط محدوده موردمطالعه، می­توان گفت که به‌منظور ارتقای وضعیت پایداری محلات شهری بایستی از طریق کاهش تراکم در هسته­های مرکزی شهر، تملک فضاهای متروکه و بلااستفاده، توجه به اصول معماری سبز در ساخت­وساز و تدوین قوانین و آیین‌نامه‌های جدید و تشویقی در راستای بهبود وضعیت شاخص­های پایداری زیست‌محیطی در شهرها و مخصوصاً هسته­های مرکزی شهر اقدام نمود. در خصوص نامناسب بودن وضعیت پایداری اجتماعی می­توان گفت که آموزش، فرهنگ­سازی، برگزاری جلسات هم‌اندیشی، مهارت افزایی و مشارکت ساکنین در فعالیت­های عمومی به‌عنوان بهترین راهکارهای عملی ارتقای وضعیت پایداری مطرح است؛ که با در نظر گرفتن وضعیت محلات مختلف منطقه هشت کلان‌شهر تبریز و همچنین با توجه به نتایج به‌دست‌آمده از این پژوهش، فعالیت­های مختلف فرهنگی پیشنهاد می­گردد. در رابطه با راهکارهای عملی در خصوص بهبود وضعیت پایداری اجتماعی در کلان‌شهرها و همچنین رفع شکاف موجود بین مناطق و نواحی مختلف شهری بهترین و عملیاتی­ترین سیاست مدیریت شهری عبارت است از توزیع متناسب و عدالت محورانه خدمات و زیرساخت­های شهری اعم از اقتصادی، زیرساختی، خدماتی و رفاهی در مناطق مختلف شهری متناسب با جمعیت هر منطقه و نیازهای اساسی آنان است که این امر نیز ضمن اینکه از نظر اجتماعی منجر به کاهش ناهنجاری­های اجتماعی می­شود، منجر به توزیع متناسب جمعیت و زیرساخت­ها در نواحی پیرامونی شهرها شده و هم از افزایش قیمت زمین شهری در مناطق مرکزی شهری جلوگیری می­کند. در راستای بهبود وضعیت پایداری کالبدی ضمن توجه به توزیع فضایی نهادهای خدماتی در مناطق شهری، ضرورت توجه به احداث زیرساخت­ها مانند خدمات برق، گاز، تلفن و فاضلاب شهری به موازات ساخت­وساز نیز می­تواند در بهبود وضعیت پایداری کالبدی مفید گردد.

 

منابع

ساسان پور، فرزانه؛ موحد، علی؛ مصطفوی، سوران؛ یوسفی، محسن. (1393). ارزیابی پایداری محلات شهری در شهر سقز، پژوهش­های جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، 2(1)، 73-94. doi: 10.22059/jurbangeo.2014.51483

سالاری سردری، فرضعلی؛ علیزاده، سید دانا؛ بیرانوند زاده، مریم. (1392). ارزیابی توسعه پایدار شهری در شهر زابل با تأکید بر رویکردCDS، کاوش­های جغرافیایی مناطق بیابانی، 1(1)، 159-183. https://grd.yazd.ac.ir/article_231.html

سرایی، محمدحسین؛ لطفی، صدیقه؛ ابراهیمی، سمیه. (1389). ارزيابي و سنجش سطح پايداري توسعه محلات شهر بابلسر، فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 1(2)، 37-60. https://jupm.marvdasht.iau.ir/article_1567.html 

شیعه، عباس. (1385) ارتقا کیفی محله با رویكردی به برنامه­ریزی واحد همسایگی پایدار، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشكده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران.

مردادی، ثروت­اله؛ شماعی، علی؛ ساسان­پور، فرزانه. (1394). ارزیابی و و اولویت بندی پایداری محلات شهری با استفاده از روش‌های ارزیابی تصمیم گیری چند معیاره(مورد مطالعه:محله‌های منطقه شش شهرداری تهران)، علوم و تکنولوژی محیط زیست، 19(2)، 147-164. https://doi.org/10.22034/jest.2017.10657 

نظم­فر، حسین؛ مجنونی توتاخانه، علی؛ آفتاب، احمد. (1395). سنجش و ارزیابی پایداری سکونتگاه‌های شهری(مطالعه موردی: استان اردبیل)، فصلنامه آمایش فضایی جغرافیا، 6(19)، 73-88. https://gps.gu.ac.ir/article_32845.html 

هودسني، هانيه. (1384). توسعة محله اي پايدار (مفاهيم نظري و خاستگاه تاريخي)، سمينار كارشناسي ارشد شهرسازي ، دانشگاه تربیت مدرس.

وحدانی، حسن (1384)، امکان سنجی ظرفیت­های توسعه محله­ای جهت رسیدن به توسعه پایدارشهری ، نمونه موردی محله کلکته چی( راسته کوچه) تبریز، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس

References

Abrahamson, K.V. (1997). Paradigms of Sustainability, In S. Sorlin, Ed.The road towards Sustainability, A Historical Perspective, A Sustainable Baltic Region, The Baltic University Programmed, Uuppsalla University

Ahern, J. (2013). Urban landscape sustainability and resilience: the promise and challenges of integrating ecology with urban planning and design. Landscape Ecology, 28(6): 1203-1212. doi: 10.1007/s10980-012-9799-z

Brorström, S. (2015). Strategizing sustainability: The case of River City, Gothenburg. Cities, 42: 25-30. https://doi.org/10.1016/j.cities.2014.08.005 

Bryden, J. (2002). Rural Development Indicators and Diversity in the European Union, 1-15.

Dempsey, N., Bramley, G., Power, S., & Brown, C. (2011). The social dimension of sustainable development: Defining urban social sustainability. Sustainable Development, 19(5): 289-300. http://dx.doi.org/10.1002/sd.417 

Flood, C. E. and M. Y. Wong (2017). Social stability in times of change: effects of group fusion and water depth on sociality in a globally invasive fish. Animal Behaviour, 129: 71-79. https://ro.uow.edu.au/smhpapers/4776/ 

Frostad, P., Majaavatn, P. E., & Pijl, S. J. (2011). The stability of social relations among adolescents with special educational needs (SEN) in regular schools in Norway. London Review of Education, 9(1): 83-94. http://dx.doi.org/10.1080/14748460.2011.550438 

German, D., & Latkin, C. A. (2012). Social stability and health: exploring multidimensional social disadvantage. Journal of Urban Health, 89(1): 19-35. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3284598/ 

Graymore, M. L. M., Sipe, N. G., & Rickson, R. E. (2008). Regional sustainability: How useful are current tools of sustainability assessment at the regional scale? Ecol. Econ., 67(3), 362–372. doi: 10.1016/j.ecolecon.2008.06.002 

Hodsani, H. (2005). Sustainable Neighborhood Development (Theoretical Concepts and Historical Origins), Master's Seminar on Urban Planning, Tarbiat Modares University. [In Persian]

Huang, L., et al. (2015). Defining and measuring urban sustainability: a review of indicators. Landscape Ecology, 30(7): 1175-1193.

Huang, L., Wu, J., & Yan, L. (2015). Defining and measuring urban sustainability: a review of indicators. Landscape Ecol., 30(7). doi: 10.1007/s10980-015-0208-2

Keirstead, J., & Leach, M. (2008). Bridging the Gaps Between Theory and Practice: a Service Niche Approach to Urban Sustainability Indicators. Sustainable Development, 16(5), 329–340. doi: 10.1002/sd.349

Lillbacka, R. (2006). Measuring Social CapitalAssessing Construct Stability of Various Operationalizations of Social Capital in a Finnish Sample. Acta Sociologica - ACTA SOCIOL, 49(2), 201–220. doi: 10.1177/0001699306064774

Mordadi, S., Shamai, A., & Sasanpour, F. (2017). The Analysis of Urban Neighborhoods Sustainability by Using of Multi-criteria Decision-making Methods (Case Study: 6th Region Neighborhoods of Tehran), Journal of Environmental Science and Technology, 19(2), 164-147. https://doi.org/10.22034/jest.2017.10657 [In Persian]

Mori, K., & Christodoulou, A. (2012). Review of sustainability indices and indicators: Towards a new City Sustainability Index (CSI). Environ. Impact Assess. Rev., 32(1), 94–106. doi: 10.1016/j.eiar.2011.06.001

Moussiopoulos, N., Achillas, C., Vlachokostas, C., Spyridi, D., & Nikolaou, K. (2010). Environmental, social and economic information management for the evaluation of sustainability in urban areas: A system of indicators for Thessaloniki, Greece. Cities, 27(5), 377–384. doi: 10.1016/j.cities.2010.06.001

Nazmfar, H., Majnoni Tutunkhanei, A., & Aftab, A. (2016). Sustainability of Assessment of Urban Settlements (Case study: Ardabil Province). Geographical Planning of Space, 6(19), 73-88. https://gps.gu.ac.ir/article_32845.html [In Persian]

Polentz, Bethany; (2004). preparing the streets of today for the residents of tomorrow, Journal of the livable city, 2(3): 2-4.

Prescott-Allen, R. (1995). Assessing Rural Sustainability, International Union for Conservation of Nature and Natural Resources - World Conservation Union.

Quastel, N., Moos, M., & Lynch, N. (2013). Sustainability-As-Density and the Return of the Social: The Case of Vancouver, British Columbia. Urban Geography, 33(7), 1055–1084. doi: 10.2747/0272-3638.33.7.1055

Raco, M., & Lin, W.-I. (2012). Urban Sustainability, Conflict Management, and the Geographies of Postpoliticism: A Case Study of Taipei. Environment and Planning C: Government and Policy, 30(2), 191–208. http://dx.doi.org/10.1068/c1199 

Rall, E. L., & Haase, D. (2011). Creative intervention in a dynamic city: A sustainability assesment of an interim use strategy for brownfields in Leipzig, Germany. Landscape and Urban Planning - LANDSCAPE URBAN PLAN, 100(3), 189–201. http://dx.doi.org/10.1016/j.landurbplan.2010.12.004 

Reddy, B. S. & Tiwari, A. (2016). Picking the winner: Measuring urban sustainability in India, Indira Gandhi Institute of Development Research, Mumbai, India. https://ideas.repec.org/p/ind/igiwpp/2016-021.html 

Rogers, C. D. F., Parker, H., Sterling, R., Shi, X., & Bobylev, N. (2012). Sustainability issues for underground space in urban areas. Proceedings of the ICE - Urban Design and Planning, 165(4), 241–254. http://dx.doi.org/10.1680/udap.10.00020 

Salarisardari, F., Alizadeh, S. D., & Biranvandzadah, M. (2013). Assessment of Sustainable Urban Development in Zabul with an Emphasis on the CDS Approach. The Journal of Geographical Research on Desert Areas, 1(1), 159-183. https://grd.yazd.ac.ir/article_231.html [In Persian]

Saraei, M. H., Lotfi, S., Ebrahimi, S. (2010). Evaluation and measurement of the level of sustainability of the development of the neighborhoods of Babolsar city, Research and Urban Planning, 1(2), 37-60. https://jupm.marvdasht.iau.ir/article_1567.html [In Persian]

Sasanpour, F., Movahed, A., Mostafavi saheb, S., & Yousefi Fshky, M. (2014). Evaluating sustainability urban neighborhoods in the neighborhoods of SAQEZ City. Geographical Urban Planning Research (GUPR), 2(1), 73-94. doi: 10.22059/jurbangeo.2014.51483 [In Persian]

Seto, K. C., Reenberg, A., Boone, C. G., Fragkias, M., Haase, D., Langanke, T., ...Simon, D. (2012). Urban land teleconnections and sustainability. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A., 109(20), 7687–7692. https://doi.org/10.1073/pnas.1117622109 

Shen, L.-Y., Ochoa, J. J., Shah, M. N., & Zhang, X. (2011). The application of urban sustainability indicators – A comparison between various practices. Habitat International, 35(1), 17–29. http://dx.doi.org/10.1016/j.habitatint.2010.03.006 

Shie, A. (2006) Neighborhood quality improvement with an approach to sustainable neighborhood planning, Master's thesis, Faculty of Architecture and Urban Planning, Shahid Beheshti University, Tehran. [In Persian]

Singh, R. K., Murty, H. R., Gupta, S. K., & Dikshit, A. K. (2012). An overview of sustainability assessment methodologies. Ecol. Indic., 15(1), 281–299. https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2011.01.007 

Turcu, C. (2013). Re-thinking sustainability indicators: local perspectives of urban sustainability. Journal of Environmental Planning and Management, 56(5): 695-719. https://doi.org/10.1080/09640568.2012.698984 

Vahadani, H. (2005). Feasibility of neighborhood development capacities to achieve sustainable urban development, a case study of Calcutta Chi (Raste Koche) neighborhood in Tabriz, Master's thesis, Tarbiat Modares University. [In Persian]

Van Dijk, M. P., & Mingshun, Z. (2005). Sustainability indices as a tool for urban managers, evidence from four medium-sized Chinese cities. Environ. Impact Assess. Rev., 25(6), 667–688. http://dx.doi.org/10.1016/j.eiar.2004.10.001 

Zeemering, E. S. (2009). What Does Sustainability Mean to City Officials? Urban Affairs Review - URBAN AFF REV, 45(2), 247–273. http://dx.doi.org/10.1177/1078087409337297 

Zito, P., & Salvo, G. (2011). Toward an urban transport sustainability index: An European comparison. European Transport Research Review, 3(4). http://dx.doi.org/10.1007/s12544-011-0059-0 

 

[1]  نویسنده مسئول: عباس ارغان، پست الکترونیکی: abbas.arghan@yahoo.com ، تلفن: 09143153909

پژوهش حاضر برگرفته از رساله مقطع دکتری با عنوان «تحلیل و آسیب‌شناسی بافت‌های با ارزش تاریخی کلان‌شهرها از منظر مدیریت شهری با تأکید بر مؤلفه‌های برنامه‌ریزی شهری (مطالعه موردی: حوزه شهرداری منطقه 8 تبریز)» است.

[2] 1 Robert L. Stivers

[3]  German and Latkin

[4]  Frostad

[5]  Lillbacka

[6]  Singh

[7]  Graymore

[8]  Zeemering

[9]  Lundquist and Chan

[10]  Dempsey

[11]  Shen

[12]  International Urban Sustainability Indicators List (IUSIL)

[13]  Huang

[14]  Eco-system Welfare

[15]  Human Welfare

[16]  Raco and Lin

[17]  Moussiopoulos

[18]  Mori and Christodoulou

[19]  Quastel

[20]  Rall and Haase

[21]  Brorström

[22]  Reddy and Tiwari


سکوی نشر دانش

سند یا سکوی نشر دانش ،سامانه ای جهت مدیریت حوزه علمی و پژوهشی نشریات دانشگاه آزاد می باشد

پیوندهای سایت

مراکز مرتبط

پشتیبانی

صفحات رسمی

حقوق این وب‌سایت متعلق به سامانه مدیریت نشریات دانشگاه آزاد اسلامی است.
حق نشر © 1404-1400

صفحه اصلی| عضویت/ ورود| درباره سند| تماس با ما|
[English] [العربية] [en] [ar]