نقوش و نمادهای مذهبی (شیعی) در تعدادی از آثار فلزی عصر صفوی
محورهای موضوعی : باستان شناسی
1 - دانشجوی دکتری گروه باستان‌شناسی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.
کلید واژه: فلزکاری, صفویه, فرم, نقش, نمادشناسی.,
چکیده مقاله :
آثار هنری سنتی ایران در ادوار مختلف، به ویژه پس از ظهور اسلام، با تأکید این دین بر علم‌آموزی و سواد، و همچنین رویکرد مثبت آن به هنر خوشنویسی، از تزئینات نوشتاری بهرة فراوانی برده‌اند. استفاده از خط‌نگاره‌ها در این آثار صرفاً جنبة تزئینی نداشته، بلکه بیشتر به منظور انتقال پیام و نشان‌دادن جایگاه موضوعات به کار رفته است. فلزکاری دورة صفویه از جمله هنرهایی است که دارای ارزش‌های هنری و مذهبی قابل‌توجهی در ابعاد مادی و معنوی است. هنرمندان این دوره از مضامین دینی، مفاهیم عرفانی و قرآنی در تزئینات آثار خود استفاده کرده‌اند و جلوه‌های رمزآلود عرفان اسلامی و مذهب تشیع را در آثار خود منعکس ساخته‌اند. در این پژوهش، نمونه‌هایی از اشیاء فلزی که حاوی خط‌نگاره‌هایی با محتوای قرآنی و دعاهای مذهبی هستند، مورد بررسی قرار گرفته‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهد که فلزکاری دورة صفویه علاوه بر جنبه‌های تزئینی، نقوش و فرم‌های خود را از تفکرات مذهبی رایج آن دوره، به‌ویژه مذهب تشیع، الهام گرفته است. این نقوش به‌صورت نمادین خلق شده‌اند و بازتاب‌دهندة باورها، آیین‌ها و اعتقادات دورة صفوی هستند. در اشیاء فلزی که آیات قرآنی به‌کار رفته‌اند، این آیات معمولاً با اهداف آیینی و مذهبی استفاده شده‌اند و محتوای آیات، کاربرد و اهمیت آن‌ها را تعیین کرده است. هنرمندان این دوره بیشتر از سوره‌های کوچک جزء سی‌ام قرآن، آیه‌الکرسی و آیات کوتاه با پیام‌های معنوی استفاده کرده‌اند. روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش، روش کتابخانه‌ای بوده و تنظیم مقاله با تکیه بر اسناد و به شیوة توصیفی ـ تحلیلی و مقایسه‌ای انجام شده است.
Traditional Iranian artworks throughout various historical periods, particularly after the advent of Islam, have greatly benefited from written decorations, given this religion's emphasis on education and literacy, as well as its positive approach to the art of calligraphy. The use of inscriptions in these works was not merely decorative but primarily served to convey messages and highlight the significance of the subjects. Safavid-era metalwork is among the arts that hold notable artistic and religious value, both materially and spiritually. Artists of this period employed religious themes, mystical concepts, and Quranic elements in the ornamentation of their works, reflecting the enigmatic aspects of Islamic mysticism and Shia Islam. In this study, examples of metal objects containing inscriptions with Quranic content and religious prayers have been examined. The findings reveal that Safavid metalwork, beyond its decorative aspects, drew its motifs and forms from the prevailing religious thought of the time, particularly Shia Islam. These motifs were created symbolically, reflecting the beliefs, rituals, and convictions of the Safavid era. In metal objects where Quranic verses were used, these verses were typically employed for ritual and religious purposes, with the content of the verses determining their application and significance. Artists of this period predominantly used short surahs from the 30th section of the Quran, Ayat al-Kursi, and brief verses with spiritual messages. The methodology of this research is library-based, and the article has been organized using a descriptive-analytical and comparative approach, relying on documented sources.
آذرم‌دل، کبری، وند شعاری، علی (1394). بررسی فرم و تزئینات کاسه‌های فلزی دورة صفوی. کنفرانس ملی مطالعات هنر و پژوهش‌های علوم انسانی.
آیت‌اللهی، حبیب (1377). مبانی نظری هنرهای تجسمی. تهران: سمت.
اردلان، نادر، بختیار، لاله (1380). حس وحدت: سنت عرفانی در معماری ایرانی (حمید شاهرخ، مترجم). تهران: خاک.
بورکهارت، تیتوس (1375). هنر اسلامی: زبان و بیان (مسعود رجب‌نیا، مترجم). تهران: سروش.
پوپ، آرتور (1380). شاهکارهای هنر ایران (پرویز ناتل خانلری، مترجم). تهران: علمی و فرهنگی.
پورکها، تیتوس (1374). درآمدی بر آئین تصوف (یعقوب آژند، مترجم). تهران: مولی.
جوانی، اصغر، مطیع، مهدی، کاظم‌نژاد، حبیب‌الله (1391). بررسی تزیینات فلزکاری مذهبی عصر صفویه. مجله هنرهای تجسمی، 2(3)، 45-60.
ساریخانی، مجید (1392). پژوهشی تحلیلی بر جلوه‌های آیات قرآنی بر آثار فلزکاری ایران در دوره‌ی صفوی و قاجار (با استناد به آثار فلزی موزه‌ی ملی ایران). مجله پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 3(5)، 123-140.
سیوری، راجر (1398). ایران عصر صفوی (کامبیز عزیزی، مترجم، چاپ چهارم). تهران: مرکز.
کنبی، شیلا (1388). هنر و معماری صفویه (مزدا موحد، مترجم). تهران: فرهنگستان هنر.
کنبی، شیلا (1393). جزئیاتی از هنر اسلامی (افسونگر فراست، مترجم). تهران: فرهنگسرای میردشتی.
مددپور، محمد (1374). تجلیات حکمت معنوی در هنر اسلامی. تهران: امیرکبیر.
ملیکیان شیروانی، اسدالله سورن (1982). دعاها و اشعار روی برنزهای صفوی. در هنر و معماری صفویه.
نصر، سید حسین (1382). آموزه‌های صوفیان (حسین حیدری و محمدهادی امینی، مترجمان، چاپ دوم). تهران: قصیده‌سرا.
نوروزی‌طلب، علیرضا، افروغ، محمد (1392). بررسی فرم، تزیین و محتوا در هنر فلزکاری دوران سلجوقی و صفوی. دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، (12)، 45-60.
Piotrovsky, M. B. (1999). Earthly beauty, heavenly art: Art of Islam. Amsterdam: Nieuwe Kerk; London: Lund Humphries Publishers.
Pope, A. U. (1930). A survey of Persian art (Vol. 12). London: Oxford University Press.
