تحلیل تولید فضاهای شهری از منظر امر سیاسی با رویکرد نظریه شبکه کنشگر (نمونۀ مطالعاتی اراضی عباس‌آباد تهران)

محورهای موضوعی : مطالعات جامعه شناختی شهری

نیّر فارابی اصل ¹ (دانش آموخته دکتری گروه شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران)
مجتبی رفیعیان ² (استاد گروه شهرسازی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران. ایران)
بهرام علیزاده ³ (استادیار گروه برنامه ریزی و توسعۀ شهری، جهاد دانشگاهی البرز، البرز، ایران)

تاریخ دریافت : 1402/03/29 تاریخ پذیرش : 1402/06/25 تاریخ انتشار : 1402/09/01

کلید واژه: تهران, روابط قدرت, تولید فضا, شبکه کنشگران, اراضی عباس‌آباد,

چکیده مقاله :

تولید فضای شهری، یک مسئله پیچیده و چندبعدی است که در آن فضا به‌عنوان یک محصول اجتماعی و یک عامل سیاسی به‌حساب می آید. در این پژوهش، با استفاده از نظریه کنشگر-شبکه (ANT) که یک رویکرد جامعه‌شناختی برای تحلیل روابط میان کنشگران انسانی و غیرانسانی است، رابطه بین فضا و قدرت در شهر مورد بررسی قرار گرفته است. هدف اصلی این پژوهش، شناسایی و تحلیل شبکه‌های قدرتی (کنشگران) که در تولید فضاهای شهری نقش دارند، است. روش پژوهش، مطالعه موردی است و مورد مطالعاتی آن، اراضی عباس‌آباد تهران است که یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های توسعه شهری در ایران به شمار می‌آید. داده‌های پژوهش از طریق روش‌های مصاحبه نیمه‌ساختاریافته و مشاهده میدانی جمع‌آوری شده و با روش توصیفی-تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. نتایج نشان می‌دهد که در اراضی عباس‌آباد، دولت و سازمان‌های وابسته به آن، با استفاده از قدرت سیاسی و اقتصادی خود، شبکه‌های قدرت را تشکیل داده و سایر کنشگران را از مشارکت در تولید فضا محروم کرده‌اند. همچنین مشخص شده است که شبکه کنشگران و قدرت در این منطقه، به‌هیچ‌وجه متناسب با نیازها و خواسته‌های شهروندان نبوده و حتی نقش متخصصان و بخش خصوصی در تولید فضا نیز تحت تأثیر امر سیاسی قرار گرفته است.

چکیده انگلیسی:

"Urban space production is a complex and multidimensional issue in which space is considered both a social product and a political agent. In this research, the relationship between space and power in a specific city has been examined using Actor-Network Theory (ANT), which is a sociological approach to analyzing the relationships between human and non-human actors. The main objective of this research is to identify and analyze the power networks (actors) involved in the production of urban spaces. The research method is a case study, and the case under study is Abbasabad lands in Tehran, which is one of the largest urban development projects in Iran. The research data has been collected through semi-structured interviews and field observations, and they have been analyzed using a descriptive-analytical approach."The results indicate that in the Abbasabad zone, the government and its affiliated organizations have formed power networks using their political and economic influence, depriving other actors of participating in space production. It has also been revealed that the network of actors and power in this area is not in line with the needs and desires of the citizens, and even the role of experts and the private sector in space production has been influenced by political factors.

منابع و مأخذ:

• افراختـه، حسـن و حجـی‌پـور، محمـد. (1394). اقتصـاد سیاسـی فضـا و تعـادل منطقـه­ای ایـران. فصلنامـه اقتصـاد فضـا و توسـعه روسـتایی، دوره چهــارم، شــاره 14.87-110


• افراختـه، حسـن. (1395). فضـای سـوم و پدیـده فراملـت در شـهر ـ ناحیه­هـای پسـا اسـتعماری. فصلنامـه اقتصـاد فضـا و توسـعه روسـتایی، سـال پنجـم، شـاره 14.1-26


• آقایی، پرویـز؛ توکلـی‌نیـا، جمیلـه؛ کلانـتری، محسـن و فنـی، زهـره. (1398). تولیـد و بازتولیـد فضـا در چرخـه دوم انباشـت سرمایـه نقـدی بـر زندگـی روزمـره در فضـای زیسـته. نشریـه بـاغ نظـر، دوره شـانزده، شـاره 80.29-40.


• برزگــر، ســپیده و حبیبــی، میــرا. (1399). کاوش ضرباهنــگ زندگــی روزانــه در ســاماندهی مـصـرف فضــای شــهری (مــورد پژوهــی: پیــاده راه شــهر رشــت). دانــش شهرســازی، دوره چهــارم، شــاره 1.49 -71.


• جابری، اباذر. (1391). کاربردهای نظریه کنشگر-شبکه (ANT) در پژوهش‌های انسان‌شناسی سازمان‌ها: مطالعه انسان‌شناختی شکل‌گیری شبکه و مناسبات کنشگران انسانی و غیرانسانی در سازمانی صنعتی-نفتی در عسلویه بوشهر، پایان­نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی ابوعلی ودادهیر، مشاور جلال‌الدین رفیع فر، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.


• جمشـیدی، مـژده و حبیبـی، میـترا. (1399). تحلیـل ضرباهنـگ کنش­هـای مغایـر بـا گفتمـان رسـمی و خوانـش فضـای عمومـی شـهری (مـدل زمین‌های در پـل خواجـوی اصفهـان). نشریـه هنرهـای زیبـا - معـاری و شهرسـازی، دوره بیسـت و پنجـم، شـاره 2.43 -56


• رهروی پوده، ساناز و حقیقی بروجنی، سمر. (1400). بررسی عوامل مؤثر در چیدمان پلانی فضاهای خانه‌های تک حیاطِ شهر اصفهان (مطالعه موردی: خانه‌های ساخته شده قبل از 1300 هجری شمسی). معماری اقلیم گرم و خشک.9(14). 137- 158.


• ژیلنیتس، آندژی (۱۳۹۹). فضا و نظریه اجتماعی، ترجمه: آیدین ترکمه، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی


• شریف‌زاده، رحمان. (1395). تکنولوژی، عاملیت و تصمیم، نشریه راهبرد فرهنگ،9(34). 115-136.


• شریف‌زاده، مریم؛ زمانی، غلامحسین؛ کرمی، عزت‌الله؛ ایمان، محمدتقی؛ خلیلی، داور. (1391). رویکرد نظریه شبکه کنشگران و کاربرد آن در بررسی سامانه اطلاعات اقلیمی کشاورزی. فصلنامه پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران، (28)2.


• فارابی اصل، نیّر؛ رفیعیان، مجتبی؛ خطیبی، سید محمدرضا.(1400). تبیین روابط قدرت کنشگران در تولید و بازتولید فضاهای شهری در اراضی عباس‌آباد شهر تهران. مطالعات محیطی هفت حصار. ۱۰ (۳۷): ۱۲۰-۹۹


• کاظمیان، غلامرضا؛ ضیایی، محمود؛ امیری، مقصود و مرادی، حسین. (1397). ارائه الگویی برای مدیریت مناطق پیراشهری کلان‌شهر تهران (موردمطالعه منطقه 22). فصلنامه علمی-پژوهشی جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای)، (8)2، 378 -361


• وفائی، خسرو. (1393). توسعه سیاسی و سیاست مدرن: آسیب‌ها و چالش‌های توسعه سیاسی در ایران معاصر. فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، (29)10: 90-75


• هاروی، دیوید. (1985). شهری شدن سرمایه. ترجمه: عارف اقوامی مقدم. تهران: نشر دات.


• هاروی، دیوید. (1990). وضعیت پسامدرنیته: تحقیق در خاستگاه­های تحول فرهنگی. ترجمه: عارف اقوامی مقدم. تهران: نشر پژواک


• هیلیر. جین. (1388). سایه‌های قدرت (حکایت دوراندیشی در برنامه‌ریزی کاربری اراضی)، ترجمه کمال پولادی، ناشر جامعه مهندسان مشاور ایران.


• هاشمیان، سید محمدحسین و انواری، محمدرضا. (1397). دلالت‌های نظریه کنشگر شبکه در سیاست‌گذاری فرهنگی: تعامل تکنولوژی و انسان در سیاست‌گذاری، دین و سیاست فرهنگی، سال پنجم، شماره 10.


• یزدانیان، احمد؛ داداش‌پور، هاشم. (1395). مسئله حضور در فضا: آگاهی و عاملیت فضایی، با تأکید بر فضای عمومی شهری. مطالعات جغرافیایی مناطق خشک. (28)7، 91-73.


• یوسـفی، علـی؛ ارغـان، عبـاس و کامیابـی، سـعید. (1397). سرمایه­داری مسـتغلات و تحـولات فضـا در ناحیـه پیرامونـی شـاهد شـهر. فصلنامـه اقتصـاد فضـا و توسـعه روسـتایی، سـال هفتـم، شمـاره 67. 8-3.


• Barter, N. Bebbington, J. (2013). “Actor-Network Theory: A Briefing Note and Possibilities for Social and Environmental Accounting Research”, Social and Environmental Accountability Journal.


• Bidandi, F; Williams, J. (2020). “Understanding urban land, politics, and planning: A critical appraisal of Kampala's urban sprawl, Cities 106 (2020) 102858, journal home page.


• Buckley, K., Cooke, S., & Fayad, S. (2015). “Using the historic urban landscape to reimagine ballarat. In S. Labadi, & W. Logan (Eds.), Urban heritage, development and sustainability (1st ed., pp. 93–113). Routledge.


• Callon, M. (1986). “Some elements of a sociology of translation. In J. Law (ed) Power, Action, Belief: A New Sociology of Knowledge? London: RKP.


• Cressman, D. (2009). “A Brief Overview of Actor-Network Theory: Punctualization, Heterogeneous Engineering & Translation”, ACT Lab/Centre for Policy Research on Science & Technology (CPROST), School of Communication, Simon Fraser University.


• Cybriwsky, Roman. (1999). “Changing patterns of urban public space: Observations and assessments from the Tokyo and New York metropolitan areas. Cities,16(4):223-231


• Cox, K. (1998). Spaces of dependence, spaces of engagement and the politics of scale,or: looking for local politics. Polit. Geogr. 17 (1):1–23.


• Elwood, S. Ghose, R. (2001). “PPGIS in community development planning: framing the organizational context. Cartographica 38 (3/4): 19–33.


• Ghose, R. (2007). “Politics of scale and networks of association in public participation GIS. Environ. Plan. A 39 (8): 1961–1980.


• Ghose, R. Pettygrove, Margaret. (2014). “Actors and networks in urban community garden development. Geoforum, 53 (2014): 93–103.


• Harvey, David. (2009). Cosmopolitanism and the Geographies of Freedom. New York: Columbia University Press.


• Harvey, D. (1973). Social justice and the city. London: Edward Arnold


• Hall, P. (2002). “Cities of tomorrow: An intellectual history of urban planning and design in the
  twentieth century. Oxford: Blackwell Publishing.


• Hunter, A., Staggenborg, S. (1988). “Local communitiea and organized action, in C. Milofsky (ed) Community Organizations, Oxford University Press.


• Jacobs, J. (1961). The death and life of great American cities. New York: Random House.


• Kuymulu, M. B. (2014). “Claiming the right to the city- Towards the production of space from below. A dissertation submitted to the Graduate Faculty in Anthropology in partial fulfillment of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy, Advisors: Professor David Harvey and Professor Neil Smith. The City University of New York.


• Kärrholm, Mattias. (2007). “The Materiality of Territorial Production: A Conceptual Discussion of Territoriality, Materiality, and the Everyday Life of Public Space. Lund University. First Published November 1, 2007 Research Article. https://doi.org/10.1177/1206331207304356.


• Latour, B. (1992). One more turn after the social turn….in M. McMullin (ed.) The Social Dimension of Space, Notre Dame, IN: University of Notre Dame Press.


• Lefebvre, Henri. (1991). “The production of space. Translated by Donald Nicholson Smith. Oxford: Blackwell.


• Lefebvre, Henri. (2003). "Space and the State." In State/Space: a reader, edited by Neil Brenner, Bob Jessop, Martin Jones and MacLeod Gordon, 84-100. Oxford: Blackwell.


• Nicholls, W. (2009). “Place, networks, space: theorising the geographies of social Trans. Inst. Brit. Geogr. 34 (1): 78–93.


• Li, Ji., Krishnamurthy,S., Pereira R. A., Wesemael, P. (2020). “Informing or consulting? Exploring community participation within urban heritage management in China. Habitat International 105 (2020) 102268. Contents lists available at ScienceDirect. journal homepage: http://www.elsevier.com/locate/habitatint


• Milgrom, Richard. (2003). “Sustaining Diversity:A Participatory Design and the Production of Urban Space”. A dissertation submitted to the Faculty of Graduate Studies in partial fulfillment of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy Graduate Programme in Environmental Studies, York University, Toronto, Ontario.


• Rezvani Naraghi, A. (2016). "From Mosques and Coffehouses to Squares and Cafés: the Production and Transformation of Political Public Spaces and Social Life in Modern Tehran. Thses and Dissertations.


• Routledge, P. (2003). “Convergence space: process geographies of grassroots globalization networks. Trans. Inst. Brit. Geogr, 28 (3): 333–349.


• Scott, A. J. 2013. “The urban land nexus and the state. London: Routledge.


• Smith, C. Kurtz, H. (2003). “Community gardens and politics of scale in New York City. Geogr. Rev, 93 (2): 193–212.


• Swyngedouw, E; Moulaert, F.; Rodriguez, A.(2002). Neoliberal Urbanization in Europe: Large–Scale Urban Development Projects and the New Urban Policy.


• Tovares, Charles. (2003). Race and the Production of Public Space. A dissertation submitted in partial fulfillment of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy, University of Washington.


• Tatnall, A. (2003). “Actor-network theory as a socio-technical approach to information systems research. In Socio-technical and human cognition elements of information systems. S. Clarke, E. Coakes, M. G. Hunter, and A. Wenn (Eds.), 266-283. Hershey, PA: Information Science Publishing.


• Wang, L, Xiao, Sh. (2020). “Tourism space reconstruction of a world heritage site based on actor network theory: A case study of the Shibing Karst of the South China Karst World Heritage Site. International Journal of Geoheritage and Parks 8 (2020): 140 –151.


• Williams, J. J. (2000). “South Africa: Urban transformation. Cities, 17(3): 167 –183.


• Williams, J. J. (2006). “Community participation: Lessons from South Africa. Policy Studies, 27(3): 197 –216.


• Williams, K. R. (2018). Making space, making history: cultural work, heritage and the production of space at Southbank Centre. (Unpublished Doctoral thesis, City, University of London).


• Yim, K. (2009). ” Actor Network Theory”, CS260—Human Centered Computing.


• Zhao, Y. (2017). “The Hegemony of Urbanisation - Questioning the Production of Space by the State in Beijing's Green Belts. A thesis submitted to the Department of Geography and Environment at the London School of Economics and Political Science for the degree of Doctor of Philosophy, London.


• Soja W.E. (1996 ). “Third space: Journeys to Los Angeles and other Real and Imagined paces. Blackwell Publisher


• Balaban, O. (2010). Capital accumulation, the state and the production of built environment, the case of Turkey. Doctoral dissertation, Graduate School of Natural and Applied Sciences, Middle East Technical University


• Das, R. J. (2009). International Encyclopedia of Human Geography. S.V. ‘Capital and Space’


• S. (2017). “Spatial dialectics and the geography of social movements: the case of Occupy London. Transactions of the Institute of British Geographers. 42(3). 445-457.


• Apostol, L. (2007). “The production of public spaces design dialectics and pedagogy. Doctoral dissertation, University of Southern California.


• Arefin, sh. (2019). “The real estate and capital accumulation: an inquiry into Harvey`s model in Dhaka.