طراحی الگوی عوامل موثر بر مشارکت شهروندان در امور شهری با رویکرد فراترکیب

محورهای موضوعی : مطالعات جامعه شناختی شهری

محسن نیازی ¹ , علی فرهادیان ² , الهام رضائی ³ , شکوفه اب شیرین ⁴

1 - استاد گروه علوم اجتماعی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران (نویسنده مسئول).
2 - دانشیار گروه مدیریت، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران
3 - دانشجوی دکتری گروه علوم اجتماعی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران
4 - دانشجوی دکتری گروه علوم اجتماعی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

تاریخ دریافت : 1403/01/26 تاریخ پذیرش : 1403/05/09 تاریخ انتشار : 1403/09/08

کلید واژه: مشارکت, مشارکت اجتماعی, امورشهری, شهروندان, فراترکیب,

چکیده مقاله :

مشارکت یکی از مفاهیم مهم جامعه شناسی به شمار می‌آید که در جهان امروز نقش بسزایی را ایفا می‌کند. مشارکت شهروندان در امور شهری در واقع توسعه از مردم، با مردم و برای مردم است. به‌عبارتی مشارکت شهروندان در تصمیم‌گیری‌ها برنامه‌ریزی‌ها و کلیه فعالیت‌ها و امور شهری مورد توجه مدیران، برنامه‌ ریزان، صاحب نظران توسعه اجتماعی مخصوصاً در حوزه برنامه ریزی شهری و شهرسازی قرار گرفته است. با توجه به این مطالب هدف این پژوهش طراحی نظام شناسایی و طبقه بندی مولفه‌های مشارکت شهروندان در امور شهری از طریق مطالعه و جمع بندی پژوهش‌های انجام شده در زمینه مشارکت شهروندان در امور شهری با رویکرد فراترکیب است. روش پژوهش حاضر کیفی است و جامعه آماری این پژوهش را کلیه مقالات علمی و پژوهشی انجام شده در ایران با موضوع مشارکت شهروندان در امور شهری از سال1390 تا پایان سال ۱۴۰۰ تشکیل داده است. در کل تعداد 32 مقاله پژوهشی یافت شد که در نهایت پس از بررسی و پالایش های مختلف 19 مقاله برای بررسی نهایی انتخاب گردید یافته ها نشان می دهد تاکنون در6 مقوله و 48 مفهوم پیرامون عوامل موثر بر مشارکت شهروندان در امور شهری کار صورت پذیرفته است که پس از طی مراحل متعدد مدل مفهومی مرتبط با این موضوع ارائه شده است.

چکیده انگلیسی:

Participation is one of the important concepts of sociology that plays a significant role in today's world. Participation of citizens in urban affairs is actually development from the people, with the people and for the people. In other words, the participation of citizens in decision-making, planning and all activities and urban affairs has received the attention of managers, planners, social development experts, especially in the field of urban planning and urban development. According to these materials, the aim of this research is to design a system for identifying and classifying the components of citizens' participation in urban affairs through the study and summarization of researches conducted in the field of citizen participation in urban affairs with a meta-composite approach. The current research method is qualitative and the statistical population of this research is all scientific and research articles conducted in Iran on the subject of citizens' participation in urban affairs from 2010 to the end of 1400. A total number of 32 research articles were found, and finally, after various reviews and refinements, 19 articles were selected for the final review. The findings show that work has been done in 6 categories and 48 concepts related to factors affecting citizens' participation in urban affairs. After going through several stages, a conceptual model related to this issue has been presented.

منابع و مأخذ:

احمدی، مهرداد و رضایی، صمد (1400): شناسایی عوامل مؤثر بر مشارکت شهروندان در فرایند مدیریت شهری، پژوهش‌نامه تاریخ، سیاست و رسانه، سال چهارم، شماره 2: صص 37-52.
ازکیا، مصطفی و غفاری، غلامرضا (۱۳۸۳)، توسعه روستایی با تأکید بر جامعه روستایی ایران، تهران، نشر نی.
اسماعیل‌زاده، حسن؛ صالح‌پور، شمس و اسماعیل‌زاده، یعقوب (1393): تحلیل کیفیت زندگی شهری و رابطة آن با مشارکت شهروندان در امور شهری شهر نقده، فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری - منطقه‌ای، سال پنجم، شماره 17: صص 227-246.
انصاری، ابراهیم و تاج‌الدین، حمید (1393): بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر میزان مشارکت شهروندان در امور شهری مطالعه موردی: منطقه ۱۳ شهر اصفهان، مطالعات جامعه‌شناختی شهری (مطالعات شهری)، دوره چهار، شماره 12: صص 161-178.
بزی، خدا رحم؛ میرکتولی، جعفر و زایدلی، حاجی سلطان (1394): ارزيابي نقش و تأثير شوراياران محلي بر افزايش مشاركت شهروندان در مديريت شهري محله محور مطالعة موردي: شهر گرگان، فصلنامه جغرافيا و توسعه، سال پانزدهم، شماره 46، بهار 1396: صص 147-168.
بهرامی، سمیه؛ داوری، الهام و خداداد، مهدی (1397): بررسی عوامل مؤثر بر مشارکت شهروندان در فعالیت‌های عمرانی و خدماتی شهرداری مطالعه موردی محله ولیعصر شمالی تهران، جغرافیا و روابط انسانی، دوره ۱، شماره 2، صص: 573-559.
بیرو، آلن (۱۳۶۶)، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه باقر ساروخانی، تهران، کیهان.
پورمحمدی، محمدرضا؛ طورانی، علی، تیموری، راضیه؛ احمدی، اسماعیل و صفدری، امین (۱۳۹۲): ارزیابی و رتبه‌بندی عوامل تأثیرگذار بر مشارکت شهروندان در فرایند مدیریت شهری مطالعه موردی منطقه ۲ شهرداری تبریز، پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، دوره ۱ شماره 1، صص: 19-1.
پیرهرانی، نیره و تاجیک، منصوره (1395): بررسی مشارکت شهروندان تهرانی در امور شهری با تأکید بر شهر سالم (منطقه ۱ و ۲۰ شهر تهران)، نگرش نو در جغرافیای انسانی، سال هشتم، شماره 4: صص 95-110.
خواجه شاهکوهی، علیرضا؛ حسینی، سید محمدحسن و طوسی، رمضان (1393): ارزیابی و سنجش کیفیت زندگی و تأثیر آن بر مشارکت شهروندان در امور شهری، فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری - منطقه‌ای، دوره چهار، شماره 10: صص 73-85.
دبیری، هدیه و زارع، لیلا (1398): تأثیر مؤلفه‌های فضاهای جمعی در راستای مشارکت اجتماعی شهروندان موردمطالعه: محله فرحزاد تهران، مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال دوازدهم، شماره سوم، تابستان 1399: صص 25-34.
رجبی، آزیتا (۱۳۹۰)، شیوه‌های مشارکت شهروندی در فرایندهای توسعه شهری، فصلنامه آمایش محیط، شماره ۱۲.
رجبی، آزیتا و حصاری نژاد، جعفر (۱۳۹۲)، شرکت‌های مردم‌نهاد شهری، راهکاری برای مشارکت شهروندان در مدیریت شهری، فصلنامه اقتصاد و مدیریت شهری، دوره ۱، شماره ۴.
رضایی، عبدالعلی (۱۳۷۵)، مشارکت اجتماعی، هدف یا ابزار توسعه، ماهنامه اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره ۱۱۰_۱۰۹، تهران، مؤسسه اطلاعات.
زاهد زاهدانی، سید سعید و زهره بیگدلی، سید محسن (۱۳۹۱)، مدیریت شهری و تبیین مشارکت اجتماعی شهروندان در شهرداری، فصلنامه جامعه‌شناختی شهری، دوره ۲، شماره ۵.
شربتی، اکبر (1394): میزان مشارکت شهروندان در امور شهر مطالعه موردی: شهر گنبد، آمایش محیط، دوره یازده، شماره 41: صص 161-183.
صیدائی، سید اسکندر و دهقانی، امین (۱۳۸۹)، نقش مشارکت‌های مردمی در توسعه روستایی، با تأکید بر مشارکت سنتی و جدید (مطالعه موردی: بخش مرکزی شهرستان نورآباد ممسنی)، نشریه جامعه‌شناسی کاربردی، دوره ۲۱، شماره ۱، صفحات ۱_۱۸.
علمی، محمود (1399): عوامل اجتماعی مرتبط با مشارکت شهروندان تبریز در روند توسعه پایدار شهر، فصلنامه علمی - پژوهشی نگرش‌های نو در جغرافیاي انسانی، سال سیزدهم، شماره سوم، تابستان 1400: صص 67-86.
علمی، محمود (1399): مشارکت و توسعه: برخی عوامل اجتماعی - فردی مرتبط با مشارکت شهروندان تبریز، مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال دوازدهم، شماره سوم: صص 94-120.
علیزاده اقدم، محمدباقر؛ عباس‌زاده، محمد؛ کوهی، کمال و مختاری، داود (۱۳90): نهادهای شهری و مشارکت شهروندان در اداره امور شهری (مطالعه موردی: شهر اصفهان)، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره ۴۵ شماره ۲: صص 195-214.
غفاری، غلامرضا و نیازی، محسن (۱۳۸۶)، جامعه‌شناسی مشارکت، تهران، نشر نزدیک.
الغنمی، ام. ار (۱۳۷۲)، بحران فقر روستایی، آیا مشارکت می‌تواند آن را از بین ببرد، ترجمه ناصر اوکتابی، فصلنامه روستا و توسعه، شماره پنجم، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات روستایی، وزارت جهاد سازندگی.
قنبری، ابوالفضل (۱۳۹۱)، بررسی تطبیقی تأثیر فضای شهری بر میزان مشارکت شهروندان (موردمطالعه: محلات شهر تبریز)، نشریه جغرافیا و برنامه‌ریزی، دوره ۱۸، شماره ۴۸، صفحات ۲۱۱_۲۴۳.
کلانتری، عبدالحسین؛ فلاحی گیلان، روح‌الله و روشنفکر، پیام (۱۳۸۸) جایگاه مشارکت شهروندان در اسناد بالادستی، مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران، انتشارات دانش شهر، شماره ۴، ص ۲۶.
کوثری (۱۳۷۹)، مشارکت فرهنگی، تهران، انتشارات آن.
کوئن، بروس (1371)، جامعه¬شناسی عمومی، ترجمه محسن ثلاثی، انتشارات فرهنگ معاصر ایران.
محسنی تبریزی، علیرضا (۱۳۶۹)، بررسی زمینه‌های مشارکتی روستاییان و ارتباط آن با ترویج کشاورزی، تهران، معاونت ترویج و مشارکت مردمی وزارت جهاد سازندگی.
محمدی، جمال؛ باقری، کیوان و حیدری، سامان (1392): سنجش و بررسی میزان مشارکت شهروندان در امور شهری و عوامل مؤثر بر آن (مطالعه موردی: شهر سنندج)، مطالعات جامعه‌شناختی شهری (مطالعات شهری)، دوره چهارم، شماره 12: صص 161-178.
مردوخی، بایرید (۱۳۷۳)، مشارکت مردم در فرایند توسعه و طراحی برای سنجش میران آن، فصلنامه اقتصاد کشاورزی و توسعه، شماره ۶، تهران، مرکز مطالعات برنامه‌ریزی و اقتصاد کشاورزی.
ملکشاهی، غلامرضا؛ نیک‌پور، عامر و غلامی، سپیده (1397): شناخت و ارزیابی عوامل مرتبط با مشارکت شهروندان در مدیریت شهری، جامعه‌شناسی نهادهای اجتماعی، دوره پنجم، شماره 12: صص 327-350.
وطني، علي (1386)، بررسي عوامل مؤثر بر افزايش انگيزه افراد در مشاركت اجتماعي در استان گلستان، رساله كارشناسي ارشد جامعه¬شناسي.
هاشمیان، سیده مریم؛ بهروان، حسین نوغانی دخت بهمنی، محسن (1390): عوامل مؤثر بر میزان مشارکت شهروندان در اداره امور شهر مشهد، مجلة علوم اجتماعي دانشکدة ادبيات و علوم‌انسانی دانشگاه فردوسي مشهد، سال دهم، شماره 1: صص 173-195.
یغفوری، حسین؛ آقایی، واحد؛ مؤذنی، مهدی و بدلی، احد (1396): نقش شاخص‌های مدیریتی و سرمایه اجتماعی در ارتقای میزان مشارکت شهروندان در امور شهری (مطالعه موردی: شهر پارس آبادمغان)، برنامه‌ریزی منطقه‌ای، دوره هفتم، شماره 27: صص 133-141.
یغفوری، حسین؛ طهماسبی، قباد و حاتمی، داوود (1394): میزان مشارکت شهروندان در امور شهري و عوامل مؤثر بر آن نمونه موردی دره شهر، فصلنامه آمایش محیط، شماره 39: صص 29-57.
یغفوری، حسین؛ هادیانی، زهره و رفیعیان، سجاد (1390): بررسی ظرفیت و قابلیت‌های مشارکت شهروندان در امور شهری مطالعه موردی شهر فسا، نشریه جغرافیا و توسعه، دوره 12، بهار 1393: صص 83-97.
Lockhart, Stacy Marie (2003), Factors affecting participation in city recycling programs (Master's thesis, Louisiana State University and Agricultural and Mechanical College).
Montalvo, D. (2008). "Citizen Participation in Municipal Meeting",American Barometer Insights: No4, Vanderbilt University (USAID).
Pérez-delHoyo, Raquel,. Dolores Andújar Montoya, María,.Mora Mora, Higinio,. Gilart Iglesias, Virgilio (2018). "Citizen Participation in Urban Planning-Management Processes - Assessing Urban Accessibility in Smart Cities". Conference: 7th International Conference on Smart Cities and Green ICT Systems.
Sandelowski, M. & Barroso, J. (2006). Handbook for synthesizing qualitative research. Springer Publishing Company.
Sills, D. (1968). International dictionary of the social Sciences.N.Y.
Walsh, D., & Downe, S. (2005). Meta synthesis method for qualitative research: a literature review. Journal of advanced nursing, 50(2), 204-211
Zimmer, L. (2006). Qualitative meta synthesis: a question of dialoguing with texts. Journal of advanced nursing, 53(3), 311-318.

متن کامل:



 

 سال چهاردهم ـ شماره­ی پنجاه‌ویک ـ تابستان 1403

 

طراحی الگوی عوامل مؤثر بر مشارکت شهروندان در امور شهری با رویکرد فراترکیب

 

محسن نیازی¹، علی فرهادیان²، الهام رضایی³، شکوفه آب­شیرین⁴

چکیده

مشارکت یکی از مفاهیم مهم جامعه‌شناسی به شمار می‌آید که در جهان امروز نقش بسزایی را ایفا می‌کند. مشارکت شهروندان در امور شهری در واقع توسعه از مردم، با مردم و برای مردم است. مشارکت شهروندان در برنامه‌ریزی‌ها، تصمیم‌گیری‌ها و همه فعالیت‌ها و امور شهری مورد توجه صاحب‌نظران، برنامه‌ریزان و مدیران توسعه اجتماعی مخصوصاً در حوزه برنامه‌ریزی شهری و شهرسازی قرار گرفته است. باتوجه‌به این مطالب هدف این پژوهش طراحی نظام شناسایی و طبقه‌بندی مؤلفه‌های مشارکت شهروندان در امور شهری از طریق مطالعه و جمع‌بندی پژوهش‌های انجام شده در زمینه مشارکت شهروندان در امور شهری با رویکرد فراترکیب است. روش پژوهش حاضر کیفی است و جامعه آماری این پژوهش را کلیه مقالات علمی و پژوهشی انجام شده در ایران با موضوع مشارکت شهروندان در امور شهری از سال 1390 تا پایان سال ۱۴۰۰ تشکیل داده است. در کل تعداد 32 مقاله پژوهشی یافت شد که در نهایت پس از بررسی و پالایش‌های مختلف 19 مقاله برای بررسی نهایی انتخاب گردید. طبق یافته‌های پژوهش پیرامون عوامل مؤثر بر مشارکت شهروندان در امور شهری تاکنون در ۶ مقوله و ۴۸ مفهوم کار انجام شده است که پس از گذراندن مراحل مختلف در ارتباط با ابن موضوع مدل مفهومی ارائه شده است.

کلیدواژه: مشارکت، مشارکت اجتماعی، امور شهری، شهروندان، فراترکیب

طرح مسئله

هرچند مشارکت⁵ در زندگی اجتماعی انسان سابقه‌ای طولانی دارد اما از سال 1970 به بعد، مفهوم مشارکت در فرایند توسعه همواره مورد توجه قرار گرفته است. مفهوم مشارکت به‌عنوان عاملی کلیدی رویکردهای جدید توسعه در ابعاد چندگانه و درعین‌حال پویا و متحول خود و به‌عنوان فرایندی عمیق و چند سویه در اشکال غایتی و ابزاری در فرایند توسعه مورد بررسی و کاوش قرار می‌گیرد (غفاری و نیازی، ۱۳۸۶؛ ۱۱). آلن بیرو⁶ مشارکت را یافتن سهم و نفع بردن از سهم در چیزی می‌داند همچنین شرکت در یک گروه و همکاری با گروه را مشارکت تعریف می‌کند. (بیرو، 1366: 257). از دیدگاه الغنمی⁷ شرکت در تصمیم‌گیری‌های سازمان به انتخاب خود، مشارکت در بعد سیاسی- اجتماعی است و همچنین معتقد است در روند توسعه مشارکت منجر به توزیع مجدد قدرت سیاسی و اقتصادی می‌گردد. (الغنمی، 1372: 60). صاحب‌نظران معتقدند مشارکت سبب افزایش کرامت و شایستگی افراد می‌گردد به همین جهت مشارکت عنصری حیاتی در توسعه پایدار تلقی می‌گردد (محمدی و همکاران، 1392: 3). از دیدگاه بسیاری از صاحب‌نظران توسعه مشارکت شرط اصلی توسعه است و پیوند وثیقی با درجه صنعتی شدن و توسعه اجتماعی اقتصادی دارد ازاین‌رو مشارکت یعنی توزیع مساوات و برابری در جامعه تا شهروندان و افرادی که از فرایند اجتماعی و فرهنگی حذف شدند به‌تدریج قدرت به تصمیم‌گیری به دست آورده، در تصمیمات شرکت داده شود (کوثری، 1379:138).

جلب مشارکت شهروندان در ادارۀ شهر از نظر اجتماعی باعث افزایش همکاری‌های اجتماعی می‌شود که پایه‌های جامعه مدنی را تقویت می‌کند. از طرف دیگر عدم مشارکت شهروندان در ادارة امور شهر نیز پیامدهای منفی، هم برای مدیریت شهری وهم برای ساکنین شهر ایجاد خواهد کرد که ازجمله می‌توان به افزایش محدودیت‌ها و مشکلات مدیریت شهری به دلیل افزایش هزینه‌ها و صرف انرژی زیاد و کاهش علاقة عاطفی شهروندان به محل زندگی خود اشاره کرد (محمدی و همکاران، 1392: 3). رشد شهرنشینی موجب توجه مدیران و برنامه‌ریزان به ابعاد مهم زندگی شهروندان معطوف گردیده از همین رو مشارکت شهروندان در امور شهری موردتوجه قرار گرفته است (پورمحمدی و همکاران، ۱۳۹2: 2). اجرا و موفقیت طرح‌های توسعه مشروط به مشارکت شهروندان و نهادهای محلی است. کاهش تمرکزگرایی و ایجاد علاقه و اعتماد در مردم برای پیشرفت و توسعه از مهم‌ترین آثار مشارکت در فرایند مدیریت شهری است (بهرامی و همکاران، ۱۳۹۷: 560).

باتوجه‌به اینکه در دوران جدید و توسعه به‌طور جدی در جامعه ایران مطرح است این نکته مطرح می‌شود که چنانچه اجرای برنامه‌های توسعه در جامعه با مشارکت مردم همراه نباشد برنامه‌های توسعه به‌صورت فراگیر و عمیق در بستر جامعه محقق نگشته و نهایتاً با شکست مواجه می‌گردد. علاوه بر آن، جامعه ایران در شرایط فعلی به سبب دوران گذر و تغییر مسیر زندگی اجتماعی از مرحله سنتی به توسعه اجتماعی، دگرگونی‌ها و تغییرات اجتماعی شدید و منظمی را طی می‌نماید و چنانچه مردم آمادگی مواجهه با دگرگونی‌ها را نداشته باشند منجر به بروز نابسامانی اجتماعی می‌گردد. در این زمینه باتوجه‌به پدیده مشارکت اجتماعی از اثرات مطلوبی برخوردار است در واقع مشارکت اجتماعی به‌نوعی تمرین دموکراسی که در شرایط فعلی از جامعه ما با عوارض همراه است و برای رهایی از بحران گذار، تقویت زمینه‌های مشارکتی ضرورت دارد (نیازی،1381: 10 و 11).

در این پژوهش پس از مطالعه و بررسی این نتیجه حاصل شد که عوامل مؤثر بر مشارکت شهروندان در امور شهری دارای ابعاد مختلفی است که در نتایج تحقیقات گوناگون دیده می‌شود ازاین‌جهت هدف این پژوهش شناسایی مهم‌ترین عوامل مؤثر بر مشارکت شهروندان در امور شهری است.

 

ادبیات پژوهش

مشارکت اجتماعی

 تعاریف و تفسیرهای بسیاری از مشارکت وجود دارد و همین تفسیرهای متعدد و گستردگی مفهومی یکی از ویژگی‌های این مفهوم است. مشارکت بر وزن مفاعل به معنای شرکت متقابل و دوجانبه افراد جهت انجام هر عملی است (غفاري و نیازی، ۱۳۸۶؛ ۱۲). آلن بیرو⁸ معتقد است از نگاه جامعه‌شناسی باید بین مشارکت به‌عنوان تعهد و عمل (عمل مشارکت) و به‌عنوان وضع یا حالت (امر شرکت کردن) تفاوت قائل شد. در معنای اول مشارکت، به فعالیت اجتماعی انجام شده و شرکت فعالانه در گروه نظر دارد و معنای دوم از تعلق گروهی خاصی و داشتن سهمی در هستی آن خبر می‌دهد (بیرو، ۱۳۶۶؛ ۲۵۷).

به لحاظ موضوعی مشارکت به گونه‌هایی چون مشارکت اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و روانی تقسیم می‌گردد. در این پژوهش تمرکز ما بر مشارکت اجتماعی است. مشارکت اجتماعی دارای ابعادی وسیع و مفهومی گسترده است. مشارکت اجتماعی متضمن انواع فعالیت‌های اجتماعی یا فردی تأثیرگذار و سیاست‌ها و تصمیم‌گیری‌های دستگاه‌های عمومی از سطح بالا (دستگاه‌های عالی قانون‌گذاری اجرایی و قضایی) تا سطوح پایین‌تر (شهرداری، نظام آموزشی و...) است. در معنای وسیع مشارکت اجتماعی دربردارنده انواع کنش‌های گروهی و فردی به‌منظور دخالت در تعیین سرنوشت جامعه و خود و تأثیر نهادن بر فرایندهای تصمیم‌گیری مربوط به امور عمومی است.

در بررسی دیدگاه‌ها و نظریه‌های مشارکت دو رویکرد مهم را می‌توان در نظر گرفت در سطح کلان به زمینه‌ها و شرایط و عناصر ساختاری توجه می‌شود و در سطح خود بر انگیزه و گرایش به رفتارهای مشارکت تأکید می‌شود (پورمحمدی و همکاران، ١٣٩٧: ٣). مشارکت داراي دو بخش ذهنی و رفتاري است. بخش ذهنی، تمایلات و گرایش­هاي فردي و بخش رفتاري، فعالیت­هاي داوطلبانۀ جمعی را مد نظر دارد (علوي تبار، 1379: 20). در هر دسته، نظریه­هاي متعددي مطرح می­شود.

 

دیدگاه کانت

کانت⁹ میان شهروندان فعال و منفعل تمایز قائل می‌شود و حتی شهروندان منفعل را فاقد شخصیت مدنی می‌داند. در واقع کانت، شهروندی به مفهوم خاص را نمودار عضویت و فعالیت شخصی در جامعه به‌منظور ساختن اجتماعی خویش می‌داند. به‌زعم وی شهروند، فقط جایی به معنی واقعی مفهوم «فعال» آن وجود دارد که در امور اقتصادی، سیاسی و اداری شهر خویش مشارکت نماید. این وضعیت در واقع تعهداتی را بر دوش شهروند می‌گذارد و در این صورت شهر مکلف به اعلام رأی خویش (مشارکت سیاسی) انجام تکالیف گروهی (مشارکت اجتماعی) و ایفای نقش در ساختار فرهنگی جامعه خویش است (توکل، ۲۰۰۴؛ ۱۲۰).

 

دیدگاه کولین¹⁰

كولين، توسعه را برآمده از ساختار اجتماع مي­داند و بر آمادگي ذهني و وجود انگيزه­هاي شخصي براي تحقق مشاركت و توسعه تأكيد مي­ورزد. برای مشاركت مؤثر وجود انگيزه­هاي شخصي لازم است. به عبارتي مشاركت، قبل از نمود عيني، پديده­اي ذهني است كه بايد آن را در افكار، عقايد، رفتار و فرهنگ مردم جستجو كرد. براي دروني­سازي فرهنگ مشاركت، بايد بسياري از قالب­هاي پيش­ساخته ذهني را دگرگون ساخت و اين امر بدون كار فرهنگي ميسر نمي­شود (وطني، 1386: 32).

 

دیدگاه توکویل

تأکید توکویل به تأثیر متقابل سرمایه اجتماعی و مشارکت‌های عمومی است. توکویل معتقد است منفعت‌های خصوصی سرچشمه مخالفت با مشارکت مدنی شهری است و همین مورد باعث فرورفتن فرد در بازارهای اقتصادی و مالی و منفعت‌های شخصی سبب جدایی فرد از برخی جنبه‌های زندگی می‌گردد؛ و برعکس شرکت در مشارکت‌های عمومی سبب جدایی فرد از انزوای اجتماعی و سوق دادن آن به‌سوی منافع همگانی می‌شود که این امر سبب ارتقا سرمایه اجتماعی می‌گردد (برایتون، ۱۹۹۷؛ ۵).

 

دیدگاه سیلز

دیوید سیلز¹¹ به دنبال بیان عوامل مؤثر بر مشارکت از دیدگاه روان‌شناختی اجتماعی است از نظر او افراد در بطن نیروهای اجتماعی محصور شده‌اند. اول آنکه در پاسخ به محرک‌های اجتماعی تفاوت‌های شخصیتی از نظر توانمندی و استعداد موجب می‌گردد افراد از نظر آمادگی متفاوت باشند دوم آنکه تأثیر پیش‌شرط‌های روان‌شناختی و اجتماعی بر فعالیت‌های اجتماعی افراد تا حد زیادی به محیط‌های اجتماعی شامل ساختارهای اجتماعی و نهادها، ارزش‌ها و اعتقادات سیاسی و فرهنگی و الگوی باورها بستگی دارد. سیلز معتقد است سه دسته متغیر تفاوت‌های شخصیتی، محیط‌های اجتماعی و نیروهای اجتماعی به‌شدت با یکدیگر مرتبط هستند و هر تغییری در هریک از آن‌ها مشارکت را افزایش یا کاهش می‌دهد و تحلیلی که فقط بر یکی از آنها مبتنی باشد ناقص و گمراه‌کننده است (محسنی تبریزی، ۱۳۶۹؛ ۱۲). سیلز معتقد است كه همبستگي بين مشاركت و برخي از اين متغیرها در مواردي ضعيف و بي­ثبات است و نيز ممكن است از يك زمينه فرهنگي به زمينه فرهنگي ديگر تغيير كند (سیلز، 1968: 256).

بروس کوئن در خصوص میزان مشارکت اجتماعی افراد، معتقد به تأثیر طبقه اجتماعی است. وی معتقد است معمولاً هر چه طبقه اجتماعی بالاتر باشد، احتمال مشارکت و درگیری مردم در فعالیت­های اجتماعی بیشتر است. به نظر وی در سطح مشارکت فعال در باشگاه­های اجتماعی، انجمن­های شهری، انجمن­های خانه و مدرسه و سازمان­های سیاسی در میان اعضای طبقات پایین نازل­تر است (کوهن، 1371: 185).

در مجموع مشاركت، بازتاب الگوي اعتقادي و نظري به كار گرفته شده است. مشاركت فرايندي كيفي است كه اگر قرار است مؤثر باشد، تغييراتي بنيادين در انديشه و عمل مي­طلبد. ارائه يك فهرست جهان‌شمول از عواملي كه در اين فرايند مؤثر است، غیرممکن است.

 

پیشینه پژوهش

پژوهش‌های متعددی در زمینه مشارکت اجتماعی صورت پذیرفته است که در این پژوهش‌ها یک یا چند عامل مؤثر بر مشارکت اجتماعی شهروندان مورد بررسی قرار گرفته است که در جدول 1 به این تحقیقات اشاره شده است.

 

جدول شماره 1: مقالات داخلی مرتبط با مشارکت اجتماعی

یافته‌ها	روش	سال	نویسنده	عنوان	ردیف
مشارکت شهروندان اصفهانی بالا و بین ابعاد غیرمادی رفاه اجتماعی و مشارکت شهروندان در امور شهری رابطه معنادار وجود دارد. بین اعتماد نهادی و رضایتمندی.	پیمایش	1387	عباس‌زاده	رابطه ابعاد مادی و غیرمادی رفاه اجتماعی با مشارکت شهروندان در امور شهری	1
نتایج حاصل از این پژوهش نشان داده است که به‌غیراز جنسیت تمام متغیرهای مورد بررسی رابطه مثبت و معنادار با مشارکت شهروندان دارند.	پیمایش	1388	رضا دوست و همکاران	بررسی عوامل مؤثر در مشارکت اجتماعی شهروندان (جامعه شهری شهر ایلام)	2
میزان مشارکت شهروندان درصورتی افزایش می‌یابد که شهرداری بتواند رضایت شهروندان را نسبت به عملکرد خود افزایش دهد و در بین آنان نگرشی مثبت ایجاد کند	پیمایش	1391	هاشمیان و همکاران	عوامل مؤثر بر مشارکت شهروندان در اداره امور شهر مشهد	3
یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که کیفیت محیط شهری و سلامت جسمانی تأثیرگذارترین بعد بر مشارکت شهروندان در امور شهری بودند و مجموعه کیفیت محیط زندگی و محیط شهری در مشارکت شهروندان در امور شهری تأثیر مستقیم و غیرمستقیم داشته و بین آنها رابطه مثبت و معناداری وجود دارد.	توصیفی تحلیلی	1394	اسماعیل‌زاده و همکاران	تحلیل کیفیت زندگی شهری و رابطه آن با مشارکت شهروندان در امور شهری در شهر نقده	4
طبق نتایج به‌دست‌آمده شهروندان شهر فسا دارای ظرفیت مشارکت‌پذیری متوسط به بالا هستند.	توصیفی تحلیلی	1394	یعقوبی و همکاران	بررسی ظرفیت و قابلیت‌های مشارکت شهروندان در امور شهری شهر فسا	5
چهار مؤلفه عضویت انجمنی، آگاهی، بی‌قدرتی و پایگاه اجتماعی – اقتصادی با مشارکت رابطه داشته‌اند.	کتابخانه‌ای - اسنادی	1397	ملکشاهی و همکاران	شناخت و ارزیابی عوامل مرتبط با مشارکت شهروندان در مدیریت شهری	6
دسترسی به رسانه‌های ارتباط‌جمعی، بیگانگی اجتماعی، سن، جنس و پایگاه اقتصادی اجتماعی شهروندان با مشارکت رابطه معنی‌داری داشتند.	پیمایش	1399	علمی	مشارکت و توسعه: برخی عوامل اجتماعی - فردی مرتبط با مشارکت شهروندان تبریز	7
متغیرهاي انسجام اجتماعی، اعتماد اجتماعی، رضایت از دولت، نوگرایی، جنس و پایگاه اقتصادی اجتماعی شهروندان با متغیر مشارکت رابطه معنی‌داری داشتند...	پیمایش	1399	علمی	عوامل اجتماعی مرتبط با مشارکت شهروندان تبریز در روند توسعه پایدار شهر	8
بین متغیر میزان تمایل به مشارکت با متغیرهای کیفیت فضاهای جمعی، میزان رضایتمندی از خدمات در فضاها و احساس تعلق مکانی ارتباط معناداری وجود دارد.	توصیفی تحلیلی	1399	دبیری و زارع	تأثیر مؤلفه‌های فضاهای جمعی در راستای مشارکت اجتماعی شهروندان موردمطالعه: محله فرحزاد تهران	9
متغیرهای اطلاع‌رسانی به شهروندان، اعتماد اجتماعی، پاسخگویی مدیران شهری، میزان اوقات فراغت در مشارکت شهروندان مؤثر است.	پیمایش	1388	شریف‌زاده و صادقی	عوامل مؤثر بر مشارکت شهروندان در اداره امور شهری	10

 

پیشینه خارجی

جدول شماره 2: مقالات خارجی مرتبط با مشارکت اجتماعی

ردیف	عنوان	نویسنده	سال	یافته‌ها
1	عوامل مؤثر بر مشارکت در برنامه‌های بازیافت شهری	لوکهارت12	2003	مشارکت مردم در امور شهری در حد متوسط روبه‌پایین است از متغیرهای مهم و تأثیرگذار بر مشارکت در این پژوهش می‌توان اعتماد اجتماعی، میزان آگاهی، نوع مالکیت، شبکه روابط اجتماعی، نوع مالکیت و پایگاه اقتصادی_ اجتماعی نام برد.
2	مشارکت شهروندان و بافت محله: نگاهی جدید به تولید مشترک کالاهای عمومی محلی	مونتاولو13	2008	مشارکت شهروندی در حکومت محلی نسبتاً پایین است. نتایج این تحقیق نشان داد که بین پایگاه اجتماعی اقتصادی و ویژگی‌های جمعیت‌شناختی پاسخگویان با میزان مشارکت آنان در جلسات شهری رابطه معناداری وجود دارد
3	مشارکت شهروندان در فرایندهای مدیریت برنامه‌ریزی شهری برای ارزیابی دسترسی در شهرهای هوشمند	پرز - دلهویو14	2018	نتایج این مطالعه نشان داده است که با افزایش مشارکت شهروندان در برنامه‌ریزی و مدیریت شهری به شکل بهتری انجام شده است

بررسی پژوهش‌های صورت گرفته نشان داد که تحقیقات انجام شده غالباً بر یک بخش از مشارکت شهروندان تمرکز داشته و یا اثر یک یا دو مؤلفه تأثیرگذار را مورد بررسی قرار داده است. در این پژوهش سعی شده تا باتوجه‌به اینکه تابه‌حال در خصوص مشارکت شهروندان در امور شهری مطالعه جامعی صورت نگرفته است با استفاده از روش فراترکیب به مطالعه جامعی در این حوزه دست یابیم تا به توسعه نظری در زمینه مشارکت شهروندان در امور شهری پرداخته شود.

روش‌شناسی

این پژوهش، ازنظر هدف کاربردی و ازنظر روش‌ کیفی با استفاده از روش‌ فراترکیب مبتنی بر مطالعه منابع اطلاعاتی در حوزه عوامل مؤثر مشارکت اجتماعی شهروندان است. فراترکیب، تحلیل مطالعات کیفی به‌منظور فهم عمیق و کاربردی‌ از موضوع است؛ روشی است که برای جمع‌بندی مطالعات کیفی مربوط به یک پدیده یا لااقل نزدیک به آن ‏(زیمر¹⁵، 2006: 313- 317). این روش با ارائه نگاه جامع به موضوع یا پدیده، به یکی شدن افق‌های مختلف پژوهشی منجر می‌شود. مهم‌ترین ویژگی‌های روش فراترکیب که در این پژوهش نیز رعایت و اجرا شده است؛ عبارت است از: 1. بازیابی جامع و سامان‌مند (سیستماتیک) همه پژوهش‌ها و گزارش‌های کیفی مرتبط با موضوع؛ 2. استفاده از همه روش‌های مفید (کیفی و کمی) برای تحلیل آن‌ها؛ 3. تفسیر و تحلیل نکات اصلی تحقیقات؛ 4. استفاده از روش‌های سامان‌مند (سیستماتیک) و مناسب کیفی برای جمع‌بندی نکات اصلی؛ و 5. استفاده از فرایند تکرارپذیر برای افزایش روایی روش و خروجی فراترکیب‏ (ساندوسکی و بارسو¹⁶، 2006: 22). به‌کارگیری این روش در همه تحقیقات ازجمله تحقیق حاضر بدین شرح است:

1.       توسعه نظری موضوع؛

2.       ارائه چکیده‌ای سطح بالا از موضوع؛

3.       و تلاش برای در دسترس قراردادن یافته‌های تحقیقات کیفی برای کاربست عملی (زیمر، 2006: 313). نوبلت و هیر¹⁷ برای فراترکیب مطالعات، سه مرحله انتخاب مطالعات، ترکیب ترجمه‌ها و ارائه آن‌ها را پیشنهاد داده‌اند؛ اما در پژوهش حاضر، از روش فراترکیب هفت مرحله‌ای باروسو و ساندوسکی استفاده شده؛ که شامل مراحل ذیل است:

 

شکل 1: مراحل پیاده‌سازی روش فراترکیب

 

جامعه آماری این پژوهش شامل کلیه پژوهش‌های انجام‌گرفته در حوزه مشارکت شهروندان است که از طریق سامانه جستجوی کتابخانه‌ها و پژوهشکده‌هایی چون جهاد دانشگاهی (SID)، پایگاه نشریات کشور (مگیران) و ایران‌داک، با کلمه مشارکت اجتماعی، مشارکت در امور شهری و مشارکت در قسمت عنوان و محدود کردن جستجو به زبان فارسی و محدوده سال‌های 1390 تا 1400 جمعاً 19 پژوهش پذیرفته‌شده، به دست آمد.

روش به کار گرفته‌شده روش فراترکیب است این روش مراحل مختلفی دارد که مراحل آن در ادامه بیان می‌شود:

مرحله اول: اولین مرحله در این روش طرح سؤال تحقیق است که برای تنظیم و طرح سؤال پارامترهای مختلفی در نظر گرفته شده است این پارامترها عبارتند از جامعه موردمطالعه، چه چیزی، چه زمانی و چه روشی استفاده می‌شود. در این پژوهش، سؤالات زیر مورد کنکاش و جستجو قرار می‌گیرد:

1)       مهم‌ترین عوامل مؤثر بر مشارکت شهروندان در امور شهری کدام است؟

2)       مهم‌ترین ابعاد اثرگذار بر مشارکت شهروندان کدام است؟

مرحله دوم: دومین مرحله مرور ادبیات موضوع به‌صورت سیستماتیک و نظام‌مند است. در مرحله دوم باید کلیدواژه‌های مرتبط انتخاب گردد و در طول تحقیق به‌طور مستمر مجدد مورد ارزیابی قرار گیرد. به همین دلیل پژوهشگر با تمرکز بر مقالات منتشرشده به جستجوی سیستماتیک می‌پردازد و در نهایت پس از انجام جستجو در پایگاه مجلات علمی، مطالعات منتخب خود را انتخاب می‌کند.

مرحله سه: سومین مرحله جستجو و انتخاب متون مناسب است: پس از شناسایی واژگان کلیدی تحقیق، مجموعه مقاله‌های حاوی واژگان کلیدی شناسایی می‌شود. این مقالات بر اساس مواردی چون عنوان، چکیده، محتوا و روش تحقیق مانند نمودار زیر غربال می‌شوند و مقاله‌های نهایی استخراج می‌شوند. در واقع در بازبینی‌های مختلف مشخص می‌کند آیا مقالات یافت شده متناسب با سؤال تحقیق‌اند یا خیر. ملاک‌های انتخاب مقالات طبق معیارهای ذیل معرفی گردیدند:

–       محل چاپ مقاله: مقالات پذیرش در پایگاه مجلات علمی مصوب در سایت Magiran و sid و irandoc

–       موضوع مدنظر: عوامل مؤثر بر مشارکت شهروندان در امور شهری در جامعه ایران

–       حیطه کلی تحقیق: مشارکت شهروندان

–       روش تحقیق: فراترکیب

–       محدوده زمانی تحقیق: پژوهش‌ها از سال 1390 تا 1400

–        زبان‌های مورداستفاده شده: فارسی

به بررسی کیفیت مقالات بر مبنای برنامه مهارت‌های ارزیابی حیاتی بر اساس 10 معیار پرداخته شد (هر معیار حداکثر 5 امتیاز).

این ده معیار عبارتند از: هدف پژوهش، ساختار پژوهش، اصول و روش‌ها، انعکاس‌پذیری، نمونه، مرتب‌سازی داده‌ها، مبانی اخلاق حرفه‌ای، دقت تحقیق، تبیین روشن نتایج، نتیجه‌گیری کلی تحقیق.

نتایج نهایی مقاله نهایی به شرح ذیل است:

جدول شماره 3 - امتیازات مقاله منتخب

شماره مقاله	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
نمره نهایی	42	39	40	45	35	42	50	45	42	40
شماره مقاله	11	12	13	14	15	16	17	18	19
نمره نهایی	44	43	40	44	36	48	50	42	38

 

در این مرحله از بین مقاله، مقاله بر اساس ده معیار ذکر شده تأیید نهایی گردید. باتوجه‌به نتایج حاصل شده حداکثر امتیاز داده شده به مقالات 50 و حداقل امتیاز داده شده 35 بوده است.

جدول شماره 4: نتایج گزینش مقالات نهایی

تعداد کل مقالات و منابع اولیه	32
تعداد مقالات پذیرفته نشده بر اساس عنوان تحقیق	2
تعداد مقالات پذیرفته نشده بر اساس چکیده تحقیق	6
تعداد مقالات پذیرفته نشده بر اساس محتوای تحقیق	3
تعداد مقالات پذیرفته نشده بر اساس کیفیت تحقیق	2
تعداد مقالات پذیرفته شده نهایی	19

 

مرحله چهار: مرحله چهارم روش فراترکیب تبیین استخراج نتایج است جهت دستیابی به نتایج درون محتوایی مجزا از مطالعات، مقالات به‌طور مکرر مورد بررسی قرار می‌گیرند در این مرحله از پژوهش حاضر محتوای مقالات پذیرفته و نهایی شده برای دستیابی به ابعاد مشارکت اجتماعی شهروندان در امور شهری چندین بار مورد بررسی قرار گرفته است.

مرحله پنجم: بررسی و ادغام نتایج پنجمین مرحله است هدف فراترکیب ایجاد تفسیر جدید و یکپارچه از یافته‌ها است، یافته‌ها در این مرحله نشان داد در مطالعات گذشته تاکنون چنین مطالعه نظام‌مندی انجام نگرفته است و هریک از مطالعات پیشین، فقط به جنبه‌ای ویژه از مقوله مشارکت شهروندان توجه داشته‌اند و هیچ‌یک از تحقیقات چارچوبی منسجم و نظام‌مند نداشته‌اند. در جدول 6، کدهای نهایی استخراج‌شده مرتبط با هر مقوله و مفهوم نشان داده می‌شود.

 

جدول شماره 5 - مفاهیم و کدهای مربوط به مقوله مشارکت شهروندان

فراوانی	مأخذ	مفاهیم	مقوله	ردیف
14	(ملکشاهی، نیک‌پور و غلامی،1397)؛ (احمدی و رضایی،1400)؛ (حسن‌زاده و ده چشمه،1391)؛ (هاشمیان، بهروان و نوغانی دخت بهمنی،1393)؛ (علمی،1399)؛ (یغفوری، طهماسبی و حاتمی،1395)؛ (یغفوری، آقایی، مؤذنی و بدلی 1396)؛ (علیزاده اقدم، عباس­زاده، کوهی و مختاری 1390)؛ (شربتی،1394)؛ (اسماعیل‌زاده، صالح‌پور و اسماعیل‌زاده،1393)؛ (یغفوری، هادیانی و رفیعیان،1390)؛ (نیر پیراهری و تاجیک،1395)؛ (انصاری و تاج‌الدین 1393)؛ (محمدی، باقری و حیدری،1392)	رضایت اجتماعی، رفاه اجتماعی، مشارکت، آگاهی اجتماعی، اعتماد اجتماعی، اعتماد نهادی، شبکه روابط اجتماعی، رضایت اجتماعی، امنیت اجتماعی، تعلق اجتماعی، سلامت اجتماعی	عوامل اجتماعی	1
5	(ملکشاهی و همکاران،1397)؛ (هاشمیان و همکاران،1393)؛ (علمی،1399)؛ (یغفوری و همکاران،1395)، (محمدی و همکاران،1392)	اوقات فراغت، فعالیت فرهنگی و هنری و مذهبی، سبک زندگی، عضویت انجمنی، رسانه ارتباط جمعی	عوامل فرهنگی	2
8	(ملکشاهی و همکاران،1397)؛ (علمی،1399)؛ (علمی 1400)؛ (احمدی و رضایی،1400)؛ (خواجه شاهکوهی، حسینی و کوهی 1393)؛ (هاشمیان و همکاران،1393)؛ (علمی،1399)؛ (محمدی و همکاران،1392)	وضعیت اشتغال، نوع مسکن، پایگاه اقتصادی	عوامل اقتصادی	3
12	(علمی 1400)؛ (ملکشاهی و همکاران،1397)؛ (احمدی و رضایی،1400)؛ (علمی،1399)؛ (خواجه شاهکوهی، حسینی و کوهی 1393)؛ (حسن‌زاده و ده چشمه،1391)؛ (هاشمیان و همکاران،1393)؛ (علمی،1399)؛ (اسماعیل‌زاده و همکاران،1393)؛ (نیر پیراهری و تاجیک،1395)؛ (انصاری و تاج‌الدین 1393)، (محمدی و همکاران،1392)	سن، جنس، تحصیلات، پایگاه اجتماعی، سلامت اجتماعی، سلامت جسمانی، منطقه سکونت، مدت‌زمان سکونت .	عوامل فردی	4
3	(دبیری و زارع،1399)؛ (یغفوری و همکاران،1394)؛ (اسماعیل‌زاده و همکاران،1393)	کیفیت محیط شهر، سامان‌دهی صنوف مزاحم و آلودگی‌ها، کیفیت فضای جمعی، فضای سبز و زیبایی بصری و نورپردازی سطح شهر، بهداشت شهر و سامان‌دهی صنوف مزاحم و آلودگی‌ها، میزان رضایتمندی از خدمات در فضاها و احساس تعلق مکانی، خدمات رفاهی و عمومی، سلامت محیطی	شرایط محیطی	5
7	(احمدی و رضایی،1400)؛ (حسن‌زاده و ده چشمه، 1391)؛ (یغفوری، آقایی، مؤذنی و بدلی 1396)؛ (علیزاده اقدم و همکاران،1390)؛ (هاشمیان و همکاران،1393)؛ (محمدی و همکاران،1392)؛ (بزی، میرکتولی و زایدلی،1394)	حکمرانی خوب شهری، احساس مالکیت بر محیط شهری، سودآور بودن فعالیت‌های مشارکتی، سیاست‌های انگیزشی شهرداری، اتخاذ تصمیم درست‌تر و منطقی‌تر در مدیریت شهری، قوانین و مقررات موجود، عملکرد شهرداری، عملکرد شورای شهر، عملکرد شوراهای حل اختلاف، عملکرد شهرداری، اطلاع‌رسانی به شهروندان؛ پاسخگویی مدیران شهری	سیاست‌های مدیریت شهری	6

 

مرحله ششم: تعیین کیفیت نتایج: در روش فراترکیب یا متاسنتز هدف بررسی و مرور سیستماتیک پژوهش‌های قبلی انجام شده در حوزه مورد نظر است. نهایتاً کار با تحلیل نتایج و یافته‌ها توسط پژوهشگر اتمام پیدا می‌کند. خروجی آن نیز چراغ راهی برای یافتن شکاف‌های پژوهشی، نوآوری در متدلوژی و روش تحقیق برای حوزه مورد نظر است.

به‌طورکلی فراترکیب، به‌نوعی مطالعه کیفی است که از اطلاعات و یافته‌های استخراج‌شده از مطالعات دیگر با موضوع مرتبط و مشابه استفاده می‌کند، به گفته‌ای فراترکیب، ترکیب تفسیر تفسیرهای داده‌های اصلی مطالعات منتخب است. محقق جهت کنترل نتایج استخراجی خود از مقایسه نظرات خود با چند خبره دیگر نیز استفاده نموده است و سپس نتایج از طریق شاخص کاپا ارزیابی و مورد تأیید قرار گرفت.

 

روایی و پایایی

برای ارزیابی پایایی پژوهش، از ضریب کاپا استفاده شده است. کوهن (1960) فرمول کاپا را برای محاسبه توافق مورد انتظار ابداع کرد.

مقدار کاپا بین صفر تا یک نوسان دارد و هرچه مقدار آن به عدد یک نزدیک‌تر باشد، نشان می‌دهد که توافق بیشتری بین

مرورگران وجود دارد. با انجام محاسبات ضریب کاپا 94٪ به دست آمد.

مرحله هفتم: اعلام نتایج: در این مرحله از روش فراترکیب، یافته‌های به‌دست‌آمده در قالب یک مدل بر اساس ابعاد و مؤلفه‌ها ارائه می‌گردد.

 

 

شکل شماره 2: نمودار مشارکت شهروندان

 

نتیجه‌گیری

به‌طورکلی می‌توان گفت که در جهان امروز، به دلیل بحران‌های اقتصادی و بی‌ثباتی، بحران‌های زیست‌محیطی و عوامل عدیدة دیگر، ضرورت وجود مشارکت شهروندان در امور مختلف شهری احساس می‌شود. به همین دلیل هدف اصلی در پژوهش حاضر، سنجش مشارکت شهروندان در امور شهری و عوامل مؤثر بر آن با روش فراترکیب بوده است. در مطالعاتی که صورت گرفت این نتیجه حاصل شد که عوامل مختلفی می‌تواند بر میزان مشارکت شهروندان به‌ویژه در حوزه شهری مؤثر واقع گردد. این عوامل که در جدول 5 جمع‌آوری‌شده است هرکدام می‌تواند مشارکت شهروندان را در امور شهری افزایش یا کاهش دهد. برای مثال هرچه در جامعه شهری احساس رضایت‌مندی اجتماعی بالا رود به همان مقدار بر میزان مشارکت اجتماعی شهروندان در امور شهری افزوده خواهد شد از جمله نظریه‌هایی که می‌توان اجزا و ابعاد آن را بسته به متغیر‌های مختلف کاربردی کرد نظریه مازلو است؛ بر اساس این نظریه انسان‌ها دارای نیازهای مادی و معنوی بوده و تأمین آنها می‌تواند بر فعالیت اجتماعی تأثیرگذار باشد؛ بنابراین به لحاظ نظری میزان مشارکت شهروندان در امور شهری متأثر از رضایت‌مندی اجتماعی است؛ یعنی شهروندی که از وضع زندگی خود رضایت داشته باشد علاقه‌مندی بیشتری به مشارکت در امور اجتماعی خواهد داشت (علیزاده اقدم و همکاران، ۱۳۹۲؛ ۲۱۱). نتایج پژوهش بیانگر این است که عوامل اقتصادی همچون رفاه و پایگاه اجتماعی- اقتصادی، رضایت از عوامل محیطی و اجتماعی بر میزان مشارکت اجتماعی شهروندان تأثیر گذارند. این نتایج با یافته‌های (ملکشاهی و همکاران،1397)؛ (علمی،1399)؛ (علمی 1400)؛ (احمدی و رضایی،1400)؛ (خواجه شاهکوهی، حسینی و کوهی 1393)؛ (هاشمیان و همکاران،1393)؛ (علمی،1399)؛ (محمدی و همکاران،1392)، (دبیری و زارع،1399)؛ (یغفوری و همکاران،1394)؛ (اسماعیل‌زاده و همکاران،1393)، لوکهارت (2003) و مونتاولو (2008) مطابقت دارد.

مطابق نظریات دورکیم وبر و زیمل به آگاهی، احساس رضایت، جلب اعتماد، تمایل به همکاری و پیوند عمیق بین شهروندان و مدیران شهری برای تقویت مشارکت نیاز است و اگر سازمان‌های مربوطه به‌ویژه شهرداری به جلب اعتماد، افزایش همکاری و آموزش وظایف شهرداری بپردازد میزان رضایت شهروندان و همچنین عملکرد بهتر را افزایش می‌دهد زیرا اگر مردم نسبت به سازوکارها مطلع نباشند و آگاهی کافی نداشته باشند اعتماد و رضایت آنها کم شده و در نتیجه مشارکت صورت نمی‌گیرد (حسین‌زاده و فدائی ده چشمه، ۱۳۹۱؛ ۷۹). یافته‌های پژوهش با نظریات مطرح شده مطابقت دارد. طبق یافته‌های پژوهش عوامل اجتماعی همچون آگاهی اجتماعی، اعتماد، امنیت و همکاری اجتماعی بر میزان مشارکت شهروندان در امور شهری تأثیرگذار است. این نتایج با یافته‌های لوکهارت (2003)، علمی (1399)، دبیری و زارع (1399) و عباس‌زاده (1387) مطابقت دارد.

در نهایت می‌توان نتیجه گرفت در صورت حکمرانی خوب شهری میزان مشارکت شهروندان افزایش می‌یابد. البته عوامل دیگری نیز وجود دارند که دخیل در مشارکت هستند. این عوامل که شامل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، شهری، فردی، شرایط محیطی و سیاست‌های مدیریت شهری هستند. هرچه شهروندان محیط زندگی باکیفیتی داشته باشند و از سلامت در تمامی ابعاد خود که محیطی، جسمانی، روانی و... است برخوردار گردند بیشتر رغبت به مشارکت در امور شهر پیدا کرده و در نهایت مشارکت آنها افزایش می‌یابد. این یافته‌ها با پژوهش پرز-دلهویو (2018)، شریف‌زاده و صادقی (1388)، اسماعیل‌زاده و همکاران (1394) و هاشمیان و همکاران (1391) مطابقت دارد. در پایان تمامی عواملی که می‌تواند تأثیرگذار بر مشارکت شهری باشد باتوجه‌به مطالعاتی که صورت‌گرفته و بررسی‌های انجام شده در شکل 2 ارائه گردیده است. اميد است تا مسئولین با فراهم ساختن چنین امکاناتی و رفع مشکلات اقتصادی شهروندان چنین فضایی را برایشان ایجاد ساخته تا افزایش مشارکت در جامعه را میسر سازند.

 

منابع

احمدی، مهرداد و رضایی، صمد (1400): شناسایی عوامل مؤثر بر مشارکت شهروندان در فرایند مدیریت شهری، پژوهش‌نامه تاریخ، سیاست و رسانه، سال چهارم، شماره 2: صص 37-52.

ازکیا، مصطفی و غفاری، غلامرضا (۱۳۸۳)، توسعه روستایی با تأکید بر جامعه روستایی ایران، تهران، نشر نی.

اسماعیل‌زاده، حسن؛ صالح‌پور، شمس و اسماعیل‌زاده، یعقوب (1393): تحلیل کیفیت زندگی شهری و رابطة آن با مشارکت شهروندان در امور شهری شهر نقده، فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری - منطقه‌ای، سال پنجم، شماره 17: صص 227-246.

انصاری، ابراهیم و تاج‌الدین، حمید (1393): بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر میزان مشارکت شهروندان در امور شهری مطالعه موردی: منطقه ۱۳ شهر اصفهان، مطالعات جامعه‌شناختی شهری (مطالعات شهری)، دوره چهار، شماره 12: صص 161-178.

بزی، خدا رحم؛ میرکتولی، جعفر و زایدلی، حاجی سلطان (1394): ارزيابي نقش و تأثير شوراياران محلي بر افزايش مشاركت شهروندان در مديريت شهري محله محور مطالعة موردي: شهر گرگان، فصلنامه جغرافيا و توسعه، سال پانزدهم، شماره 46، بهار 1396: صص 147-168.

بهرامی، سمیه؛ داوری، الهام و خداداد، مهدی (1397): بررسی عوامل مؤثر بر مشارکت شهروندان در فعالیت‌های عمرانی و خدماتی شهرداری مطالعه موردی محله ولیعصر شمالی تهران، جغرافیا و روابط انسانی، دوره ۱، شماره 2، صص: 573-559.

بیرو، آلن (۱۳۶۶)، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه باقر ساروخانی، تهران، کیهان.

پورمحمدی، محمدرضا؛ طورانی، علی، تیموری، راضیه؛ احمدی، اسماعیل و صفدری، امین (۱۳۹۲): ارزیابی و رتبه‌بندی عوامل تأثیرگذار بر مشارکت شهروندان در فرایند مدیریت شهری مطالعه موردی منطقه ۲ شهرداری تبریز، پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، دوره ۱ شماره 1، صص: 19-1.

پیرهرانی، نیره و تاجیک، منصوره (1395): بررسی مشارکت شهروندان تهرانی در امور شهری با تأکید بر شهر سالم (منطقه ۱ و ۲۰ شهر تهران)، نگرش نو در جغرافیای انسانی، سال هشتم، شماره 4: صص 95-110.

خواجه شاهکوهی، علیرضا؛ حسینی، سید محمدحسن و طوسی، رمضان (1393): ارزیابی و سنجش کیفیت زندگی و تأثیر آن بر مشارکت شهروندان در امور شهری، فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری - منطقه‌ای، دوره چهار، شماره 10: صص 73-85.

دبیری، هدیه و زارع، لیلا (1398): تأثیر مؤلفه‌های فضاهای جمعی در راستای مشارکت اجتماعی شهروندان موردمطالعه: محله فرحزاد تهران، مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال دوازدهم، شماره سوم، تابستان 1399: صص 25-34.

رجبی، آزیتا (۱۳۹۰)، شیوه‌های مشارکت شهروندی در فرایندهای توسعه شهری، فصلنامه آمایش محیط، شماره ۱۲.

رجبی، آزیتا و حصاری نژاد، جعفر (۱۳۹۲)، شرکت‌های مردم‌نهاد شهری، راهکاری برای مشارکت شهروندان در مدیریت شهری، فصلنامه اقتصاد و مدیریت شهری، دوره ۱، شماره ۴.

رضایی، عبدالعلی (۱۳۷۵)، مشارکت اجتماعی، هدف یا ابزار توسعه، ماهنامه اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره ۱۱۰_۱۰۹، تهران، مؤسسه اطلاعات.

زاهد زاهدانی، سید سعید و زهره بیگدلی، سید محسن (۱۳۹۱)، مدیریت شهری و تبیین مشارکت اجتماعی شهروندان در شهرداری، فصلنامه جامعه‌شناختی شهری، دوره ۲، شماره ۵.

شربتی، اکبر (1394): میزان مشارکت شهروندان در امور شهر مطالعه موردی: شهر گنبد، آمایش محیط، دوره یازده، شماره 41: صص 161-183.

صیدائی، سید اسکندر و دهقانی، امین (۱۳۸۹)، نقش مشارکت‌های مردمی در توسعه روستایی، با تأکید بر مشارکت سنتی و جدید (مطالعه موردی: بخش مرکزی شهرستان نورآباد ممسنی)، نشریه جامعه‌شناسی کاربردی، دوره ۲۱، شماره ۱، صفحات ۱_۱۸.

علمی، محمود (1399): عوامل اجتماعی مرتبط با مشارکت شهروندان تبریز در روند توسعه پایدار شهر، فصلنامه علمی - پژوهشی نگرش‌های نو در جغرافیاي انسانی، سال سیزدهم، شماره سوم، تابستان 1400: صص 67-86.

علمی، محمود (1399): مشارکت و توسعه: برخی عوامل اجتماعی - فردی مرتبط با مشارکت شهروندان تبریز، مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال دوازدهم، شماره سوم: صص 94-120.

علیزاده اقدم، محمدباقر؛ عباس‌زاده، محمد؛ کوهی، کمال و مختاری، داود (۱۳90): نهادهای شهری و مشارکت شهروندان در اداره امور شهری (مطالعه موردی: شهر اصفهان)، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره ۴۵ شماره ۲: صص 195-214.

غفاری، غلامرضا و نیازی، محسن (۱۳۸۶)، جامعه‌شناسی مشارکت، تهران، نشر نزدیک.

الغنمی، ام. ار (۱۳۷۲)، بحران فقر روستایی، آیا مشارکت می‌تواند آن را از بین ببرد، ترجمه ناصر اوکتابی، فصلنامه روستا و توسعه، شماره پنجم، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات روستایی، وزارت جهاد سازندگی.

قنبری، ابوالفضل (۱۳۹۱)، بررسی تطبیقی تأثیر فضای شهری بر میزان مشارکت شهروندان (موردمطالعه: محلات شهر تبریز)، نشریه جغرافیا و برنامه‌ریزی، دوره ۱۸، شماره ۴۸، صفحات ۲۱۱_۲۴۳.

کلانتری، عبدالحسین؛ فلاحی گیلان، روح‌الله و روشنفکر، پیام (۱۳۸۸) جایگاه مشارکت شهروندان در اسناد بالادستی، مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران، انتشارات دانش شهر، شماره ۴، ص ۲۶.

کوثری (۱۳۷۹)، مشارکت فرهنگی، تهران، انتشارات آن.

کوئن، بروس (1371)، جامعه­شناسی عمومی، ترجمه محسن ثلاثی، انتشارات فرهنگ معاصر ایران.

محسنی تبریزی، علیرضا (۱۳۶۹)، بررسی زمینه‌های مشارکتی روستاییان و ارتباط آن با ترویج کشاورزی، تهران، معاونت ترویج و مشارکت مردمی وزارت جهاد سازندگی.

محمدی، جمال؛ باقری، کیوان و حیدری، سامان (1392): سنجش و بررسی میزان مشارکت شهروندان در امور شهری و عوامل مؤثر بر آن (مطالعه موردی: شهر سنندج)، مطالعات جامعه‌شناختی شهری (مطالعات شهری)، دوره چهارم، شماره 12: صص 161-178.

مردوخی، بایرید (۱۳۷۳)، مشارکت مردم در فرایند توسعه و طراحی برای سنجش میران آن، فصلنامه اقتصاد کشاورزی و توسعه، شماره ۶، تهران، مرکز مطالعات برنامه‌ریزی و اقتصاد کشاورزی.

ملکشاهی، غلامرضا؛ نیک‌پور، عامر و غلامی، سپیده (1397): شناخت و ارزیابی عوامل مرتبط با مشارکت شهروندان در مدیریت شهری، جامعه‌شناسی نهادهای اجتماعی، دوره پنجم، شماره 12: صص 327-350.

وطني، علي (1386)، بررسي عوامل مؤثر بر افزايش انگيزه افراد در مشاركت اجتماعي در استان گلستان، رساله كارشناسي ارشد جامعه­شناسي.

هاشمیان، سیده مریم؛ بهروان، حسین نوغانی دخت بهمنی، محسن (1390): عوامل مؤثر بر میزان مشارکت شهروندان در اداره امور شهر مشهد، مجلة علوم اجتماعي دانشکدة ادبيات و علوم‌انسانی دانشگاه فردوسي مشهد، سال دهم، شماره 1: صص 173-195.

یغفوری، حسین؛ آقایی، واحد؛ مؤذنی، مهدی و بدلی، احد (1396): نقش شاخص‌های مدیریتی و سرمایه اجتماعی در ارتقای میزان مشارکت شهروندان در امور شهری (مطالعه موردی: شهر پارس آبادمغان)، برنامه‌ریزی منطقه‌ای، دوره هفتم، شماره 27: صص 133-141.

یغفوری، حسین؛ طهماسبی، قباد و حاتمی، داوود (1394): میزان مشارکت شهروندان در امور شهري و عوامل مؤثر بر آن نمونه موردی دره شهر، فصلنامه آمایش محیط، شماره 39: صص 29-57.

یغفوری، حسین؛ هادیانی، زهره و رفیعیان، سجاد (1390): بررسی ظرفیت و قابلیت‌های مشارکت شهروندان در امور شهری مطالعه موردی شهر فسا، نشریه جغرافیا و توسعه، دوره 12، بهار 1393: صص 83-97.

Lockhart, Stacy Marie (2003), Factors affecting participation in city recycling programs (Master's thesis, Louisiana State University and Agricultural and Mechanical College).

Montalvo, D. (2008). "Citizen Participation in Municipal Meeting",American Barometer Insights: No4, Vanderbilt University (USAID).

Pérez-delHoyo, Raquel,. Dolores Andújar Montoya, María,.Mora Mora, Higinio,. Gilart Iglesias, Virgilio (2018). "Citizen Participation in Urban Planning-Management Processes - Assessing Urban Accessibility in Smart Cities". Conference: 7th International Conference on Smart Cities and Green ICT Systems.

Sandelowski, M. & Barroso, J. (2006). Handbook for synthesizing qualitative research. Springer Publishing Company.

Sills, D. (1968). International dictionary of the social Sciences.N.Y.

Walsh, D., & Downe, S. (2005). Meta synthesis method for qualitative research: a literature review. Journal of advanced nursing, 50(2), 204-211

Zimmer, L. (2006). Qualitative meta synthesis: a question of dialoguing with texts. Journal of advanced nursing, 53(3), 311-318.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

[1] . استاد گروه علوم اجتماعی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران (نویسنده مسئول).       [e-mail]

[2] . دانشیار گروه مدیریت، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران                                [e-mail]

[3] . دانشجوی دکتری گروه علوم اجتماعی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران         [e-mail]

[4] . دانشجوی دکتری گروه علوم اجتماعی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران       [e-mail]

تاریخ وصول                          تاریخ پذیرش

[5] 1. participation

[6] . Alain Birou

[7] . Al-Ghanmi

[8] .Alain Birou

[9] 1. kant

[10] . Quelin

[11] . Sills

[12] 1.Lockhart

[13] 2. Montalvo

[14] 3. Pérez-delHoyo

[15] 1. Zimmer

[16] 2. Sandowski& Baresso

3. Noblit& Hare

[17]  

---