کارکرد اجتماعی حرفۀ قَصَص در سده‌های نخستین اسلامی: کوششی برای تحلیل زبانشناسانۀ تاریخ یک انگاره

محورهای موضوعی : تاریخ حدیث

محمد نصراوی ¹ ()
یحیی میرحسینی ² ()

تاریخ دریافت : 1394/09/24 تاریخ پذیرش : 1394/09/24 تاریخ انتشار : 1393/12/01

کلید واژه: ریشه‌شناسی, زبان‌شناسی تاریخی, قُصّاص, قاصّ, قصص,

چکیده مقاله :

در کتب رجال و تراجم سده‌های متقدم و میانۀ هجری، در کنار یادکرد از اصناف مختلف علما همچون فقها، محدثان و متکلمان، از گروهی به نام قُصّاص/ قَصّاصین سخن به میان آمده است. این گروه نفوذ گسترده‌ای در میان عموم مردم داشتند و بر دانشهای مختلفی چون حدیث، و تفسیر، و هم بر اندیشه‌های اخلاقی عموم و جریان وعظ اثرگذار بودند. انتقادهای شدید از قُصّاص و گاه مخالفت کلی با وجود آنان، باعث شد این گروه و به تَبَعِ آن، این مفهوم به‌زودی فراموش گردد؛ چنان که برخی از مؤلفان و ناسخان متأخرتر، این عنوان را با تصحیف نقل کرده، یا در فهم معنای آن به خطا رفته‌اند. نخستین گام برای شناخت این گروه، واکاوی چرایی ناموَریِ آنان به قُصّاص است. بنابراین، در این مطالعه با کاربست روش ریشه‌شناسی تاریخی (تبارشناسی) و گونه‌شناسی واژگان، کارکرد اجتماعی این گروه مطالعه، و پیشنهاد جدیدی در بارۀ کیفیت ساخت واژه قُصّاص ارائه گردیده است. افزون بر این، با مرور گزارشهای تاریخی در بارۀ قصاص، تحول معنایی این واژه در دوره‌های مختلف بازشناسی شده است.

منابع و مأخذ:

علاوه بر قرآن کریم؛

1ـ             ابن ابی‌شیبه، عبدالله بن محمد، المصنف، به کوشش سعید لحّام، بیروت، دارالفکر، 1409ق/ 1989م.

2ـ             ابن بابویه، محمد بن علی، الاعتقادات، به کوشش عصام عبدالسید، بیروت، دار المفید، 1414 ق/ 1993م.

3ـ             ابن جوزی، عبدالرحمان بن علی، القُصّاص و المذکّرون، به کوشش محمد لطفی صباغ، بیروت، المکتب الاسلامی، 1409ق/ 1988م.

4ـ             ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، رفع الإصر، قاهره، دار النشر، 1418ق.

5ـ             ــــــــــــــــــــ المطالب العالیة، به کوشش سعد ناصر شتری، ریاض، دار العاصمه/ دار الغیث، 1419 ق.

6ـ             ابن حزم، علی بن احمد، الناسخ و المنسوخ، به کوشش عبدالغفار سلیمان بنداری، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1406 ق.

7ـ             ابن درید، محمد بن حسن، جمهرة اللغه، بیروت، دار العلم للملایین، 1998م.

8ـ             ابن سعد، محمد، الطبقات، بیروت، دار صادر.

9ـ             ابن شبه نمیری، عمر، تاریخ المدینه، قم، دارالفکر، 1410ق.

10ـ          ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، تونس، الدار التونسیه، 1984م.

11ـ          ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، لبنان، دارالفکر، 1415ق.

12ـ          ابن فارس، احمد، مقاییس اللغة، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، دار الفکر، 1399ق/ 1979م.

13ـ          ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، غریب القرآن، بیروت، دار و مکتبة الهلال.

14ـ          ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1414ق.

15ـ          ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایة، به‌ کوشش‌ طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی‌، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1399ق/ 1979م.

16ـ          ابو ریّه، محمود، شیخ المضیره أبوهریره، بیروت، اعلمی.

17ـ          ابو عبیده‌ معمر بن مثنی،مجاز القرآن، به کوشش محمد فؤاد سزگین، قاهره، مکتبة الخانجی، 1381ق.

18ـ          ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان، به کوشش جعفر یاحقی و دیگران، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1408 ق.

19ـ          ابوطالب مکی، محمد بن علی، قوت القلوب، به کوشش باسل عیون السود، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1417ق.

20ـ          ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیة الاولیاء، بیروت، دار الکتاب العربی، 1405ق.

21ـ          ابوهلال عسکری، احمد بن عبدالله، الفروق اللغویه، بیروت، دار الآفاق الجدیده، 1400 ق.

22ـ          ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغه، به کوشش محمد عوض مرعب، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1421ق/ 2001م.

23ـ          پاکتچی، احمد، «الزامات زبان‌شناختی مطالعات میان‌رشته‌ای»، مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، شم‍ 1، زمستان 1387ش.

24ـ          ــــــــــــــــــــ «حدیث»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد بیستم، تهران، 1391ش.

25ـ          ــــــــــــــــــــ روش تحقیق با تکیه بر حوزۀ علوم قرآن و حدیث، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، 1389ش.

26ـ          تدمری، عمر عبدالسلام، تعلیقه بر تاریخ‌ الاسلام ذهبی، بیروت، دارالکتاب‌ العربی‌، 1413ق.

27ـ          ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف و البیان، به کوشش ابومحمد بن عاشور، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1422ق/ 2002م.

28ـ          جاحظ، عمرو بن بحر، البیان و التبیین، قاهره، المکتبة التجاریة الکبری، 1345ق.

29ـ          جعفریان، رسول، قصه خوانان در تاریخ اسلام و ایران، قم، دلیل، 1378ش.

30ـ          جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الإسلام، بیروت، دار الساقی، 1422ق.

31ـ          جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، به کوشش احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، 1407ق/ 1987م.

32ـ          حربی، ابراهیم بن اسحاق، غریب الحدیث، به کوشش سلیمان عایر، جده، دارالمدینه، 1405 ق.

33ـ          حمودی، عبدالستار جبر غایب، القصاص و أثرهم الثقافی فی عصر صدر الاسلام و الدوله الأمویه، بغداد، دیوان الوقف السنی، 1431ق.

34ـ          خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1417ق/ 1997م.

35ـ          خلیل بن احمد فراهیدی، العین، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1980م.

36ـ          راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، به کوشش ندیم مرعشلی، قاهره، دار الکاتب العربی، 1392ق/ 1972م.

37ـ          زمخشری، محمود بن عمر، الفائق، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1417ق.

38ـ          زید بن علی، المسند، بیروت، دار مکتبه الحیاة.

39ـ          سبکی، عبدالوهاب بن علی، معید النعم و مبید النقم، به کوشش محمد علی نجار و دیگران، قاهره، دارالکتاب العربی، 1367ق.

40ـ          سلمان نژاد، مرتضی، معناشناسی تدبر در قرآن با سه رویکرد ساختاری، ریشه‌شناسی و تاریخ انگاره، پایان نامۀ کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه امام صادق (ع)، 1391ش.

41ـ          سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الجامع الصغیر، بیروت، دارالفکر، 1401ق.

42ـ          صاحب بن عباد، اسماعیل، المحیط فی اللغة، بیروت، عالم الکتاب، 1414ق.

43ـ          صادقی تهرانی، محمد، الفرقان، قم، انتشارات فرهنگ اسلامی، 1365ش.

44ـ          صفوی، کوروش، درآمدی بر معناشناسی، تهران، سورۀ مهر، 1387ش.

45ـ          صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، به کوشش حبیب الرحمن اعظمی، بیروت، المکتب الاسلامی، 1403ق.

46ـ          طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، بیروت، دار الفکر، 1415ق.

47ـ          طریحی، فخر الدین بن محمد علی، مجمع البحرین، به کوشش احمد حسینی، تهران، مرتضوی، 1375ش.

48ـ          عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، تهران، اسلامیه، 1380ق.

49ـ          غزالی، محمد بن محمد، إحیاء علوم الدین، بیروت، دار الکتاب العربی.

50ـ          فاکهی، محمد بن اسحاق، أخبار مکة، به کوشش عبدالملک عبدالله دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق.

51ـ          فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، قاهره، المطبعة البهیة.

52ـ          قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی، قاهره، دار الشعب، 1372ق.

53ـ          کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، 1363ش.

54ـ          کمال الدین، حازم علی، معجم مفردات المشترک السامی فی اللغة العربیه، قاهره، مکتبه الأدب، 1429ق.

55ـ          متز، آدام، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمۀ علیرضا ذکاوتی، تهران، امیرکبیر، 1388ش.

56ـ          مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، به کوش یوسف اسعد داغر، بیروت، دار الاندلس، 1385ق/ 1965م.

57ـ          مزی، یوسف بن عبدالرحمان، تهذیب الکمال، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرساله، 1400ق/ 1980م.

58ـ          مشکور، محمد جواد، فرهنگ تطبیقی عربی با زبان های سامی و ایرانی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1357ش.

59ـ          مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360ش.

60ـ          مقاتل بن سلیمان، التفسیر، به کوشش احمد فرید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424ق/ 2003م.

61ـ          مقریزی، أحمد بن علی، المواعظ والاعتبار، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418ق.

62ـ          مهروش، فرهنگ، «آیینهای ذکر در روایات اسلامی و جایگاه و کارکرد اجتماعی آنها»، صحیفۀ مبین، سال نوزدهم، شم‍ 53، بهار و تابستان 1392ش.

63ـ          نیشابوری، حسن بن محمد، غرائب القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق.

64ـ          واحدی نیشابوری، علی بن احمد، اسباب النزول، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1411ق.

65ـ          ولفنسون، اسرائیل، تاریخ اللغات السامیة، قاهره، مطبعة الاعتماد، 1929م.

66ـ          یعقوبی، احمد بن اسحاق، التاریخ، بیروت، دارصادر.

67ـ         Costaz, Louis, Dictionnaire syriaque - français, Beirut, Dar el Machreq, 2002.

68ـ         Dillmann, Augusti, Lexicon Linguae Aethiopicae, Lipsiae, T.O. Weigel, 1865.

69ـ         Dolgopolsky, Aharon, Nostratic Dictionary, Cambridge, McDonalds Institute for Archaeological Research, 2008.

70ـ         Drower, E.S. & Macuch, A Mandaic dictionary, Oxford, Clarendon Press, 1963.

71ـ         Gesenius, W., A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, Oxford, 1955.

72ـ         Goldziher, Ignaz, Muslim Studies, tr. Barber C.R & Stern S.M, Chicago, Aldine Publishing Company, 1971.

73ـ         Jastrow, M., A Dictionary of the Targumim, the Talmud Babli and Yerushalmi and the Midrashic Literature, New York, Pardes Publishing House, 1950.

74ـ         Juynboll, G.H.A, Muslim Tradition: Studies in Chronology, Provenance and Authorship of Early Hadith, London, Cambridge university press, 2008.

75ـ         Leslau, Wolf, Comparative dictionary of Ge'ez (Classical Ethiopic), Wiesbaden, Otto Harrassowitz, 1991.

76ـ         Orel, Vladimir E. & Stolbova, Olga V, Hamito - Semitic Etymological Dictionary: Materials for a Reconstruction, Leiden, EJ. Brill, 1995.

77ـ         Payne Smith, J., A Compendious Syriac Dictionary, Oxford, Clarendon Press, 1903.

78ـ         Pellat, Charles, «al-Ḳāṣṣ”, The Encyclopaedia of Islam, 2^nd ed., vol. IV, Leiden, Brill, 1997.

79ـ         Trask, R.L, A Dictionary of Grammatical Terms in Linguistics, London. Routledge.