نقد و بررسی نقش فریضه محور مفهوم صلاه در گزینش سوره حمد به عنوان نخستین سوره نازله

محورهای موضوعی : تاریخ نظریه ها، رویکردها و روشهای تفسیر قرآن کریم

سیدمحمدرضا حسینی نیا ¹ , مهدی اکبرنژاد ² , کیومرث رجبی ³

1 - گروه آموزشی علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات دانشگاه ایلام
2 - استاد تمام، هیئت علمی دانشکده الهیات دانشگاه ایلام، ایلام ایران
3 - دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران.

تاریخ دریافت : 1402/04/23 تاریخ پذیرش : 1402/10/26 تاریخ انتشار : 1402/09/01

کلید واژه: سوره حمد, صلاه, اول مانزل, متنیت,

چکیده مقاله :

موضوع نخستین آیه و سوره نازل شده از جمله مباحث اختلافی در حوزه مباحث علوم قرآنی می‌باشد. فرض وجوب نماز در ابتدای بعثت با عنایت به نقشی فقهی که قرائت سوره حمد دارد، از جمله قوی‌ترین شاخصه‌هایی است، که در ترجیح سوره حمد به عنوان نخستین سوره نازله مورد استفاده قرار گرفته است. در این نوشتار که با روش توصیفی تحلیلی سامان پذیرفته، شواهد نقلی مبنی بر وجوب نماز در ابتدای بعثت، و نقش عنصری سوره حمد که محتوای فریضه بودن این مفهوم را شکل داده، به عنوان فرضی ازپیش تثبیت شده به چالش کشیده می‌شود. بنابراین برای کشف نخستین نازله قرآن باید شواهد و قرائن دیگری جستجو و مسیر دیگری پیشنهاد نمود. اینکه این شواهد چیست؟ و این مسیر کدام است؟ از جمله رهیافت‌هایی این نوشتار است. از این رو در این تحقیق به جای صرف تکیه بر مباحث قابل مناقشه روایی، توجه به مشخصه‌های ویژه قرآن کریم؛ همچون متنیت و خاصیت کتاب بودن آن، شیوه‌ای معتبر و مستدل جهت گزینش اول ما نزل انگاشته شده و پیشنهاد می‌گردد.

چکیده انگلیسی:

The topic of the first revealed verse and chapter is one of the controversial topics in the field of Quranic sciences. The obligation of prayer at the beginning of the Prophet's mission is one of the strongest indicators, which has been used in the preference of Surah Ḥamd as the first revealed Surah. In this article, which is organized by the analytical descriptive method, the narrative evidences about the obligation of prayer at the beginning of the mission, and the elemental role of Surah Ḥamd, which formed the content of this concept, are challenged as a pre-established assumption. Therefore, in order to discover the first revelation of the Qurʾan, other evidences and proofs should be sought and another method should be suggested. What is this evidence? And which is this method? The answers to these questions are the approaches of this article. Therefore, in this research, instead of just relying on controversial topics of narration, paying attention to the special characteristics of the Holy Qurʾan; like its textuality and the property of being a book, it is suggested as a valid and reasoned method to measure the validity of the sayings related to the category "Awwala mā Nuzila" (the first thing that was revealed).

منابع و مأخذ:

منابع
قران کریم
1 .ابن الندیم، محمد ابن اسحاق )1320ق(، الفهرست، مصر، مطبعه االستقامه.
2 .ابنابیجمهور، محمد بن زینالدین )1233ق(، عوالی اللئالی، قم: سیدالشهدا.
3 .ابن بابویه، محمد ابن علی )1322ش(، عیون اخبار رضا، ترجمه علی اکبرغفاری، تهران: نشر
صدوق.
2 .ابن بابویه، محمد ابن علی )1213ق(، من ال یحضره الفقیه، مصحح: علی اکبرغفاری، قم: دفتر
انتشارات اسالمى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
نقد و بررسی نقش فریضه محور مفهوم صاله در گزینش سوره حمد به عنوان نخستین سوره نازله
9 .ابنبابویه، ابوجعفر محمد، )بیتا(، علل الشرائع، نجف: منشورات المکتبۀ الحیدریۀ ومطبعتها.
8 .ابنحیون، نعمان بن محمد )1309ق(، دعائم اإلسالم و ذکر الحالل و الحرام و القضایا و األحکام
عن اهلبیت رسولاهلل علیه و علیهم افضل السالم، گردآوری و تصحیح: آصف فیضی، قم: مؤسسۀ
آل البیت )علیهم السالم( إلحیاء التراث.
2 .افندی، عبداهلل بن عیسی بیگ)1233ق(، ریاض العلماء و حیاض الفضالء، تحقیق و تصحیح احمد
حسینی اشکوری و سید محمود مرعشی، قم: مطبعه الخیام.
0 .بخاری، محمد ابن اسماعیل )بیتا(، الجامع الصحیح، ریاض: بیت االفکار دولیه.
4 .جاللی نائینی )1389ق(، تاریخ جمع قرآن کریم، تهران، نشر نقره.
13 .حاکم نیشابوری، ابوعبداهلل )بیتا(، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دارالمعرفه.
11 .حجتی، سید محمد باقر )1322ش(، تاریخ قرآن کریم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسالمی.
12 .حر عاملی، محمد ابن الحسن )1132ق(، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم: موسسه
آل البیت.
13 .خامه گر، محمد و نقی زاده، حسن)1341« ،)چالش نخستین نزول)جمع بندی نوین از روایات
نخستین سوره نازله بر پیامبر)ص(«، فصلنامه پژوهشهای قرآنی، شماره 48.
12 .رامیار، محمود )1324ش(، تاریخ قرآن، تهران، انتشارات امیرکبیر.
19 .زرکشی، محمد بن بهادر )1213ق(، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق ابراهیم عبداهلل کردی،
بیروت: دارالمعرفه.
18 .زمخشری، محمود )1232ق(، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دارالکتاب العربی.
12 .سیوطی، عبدالرحمن ابن ابی بکر )1218ق(، االتقان فی علوم القرآن، تحقیق سعیدالمندوب،
بیروت: دارالفکر.
10 .طبرسی، فضل ابن حسن )1230ق(، مجمع البیان لعلوم القرآن، بیروت: دارالمعرفه.
14 .طبری، محمد ابن جریر)بیتا(، تاریخ االمم و الرسل و الملوک، بینا.
23 .طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن بن على بن حسن )1382ش(، تهذیب األحکام فی شرح
المقنعة للشیخ المفید رضوان اهلل علیه، تهران: دار الکتب اإلسالمیۀ.
21 .عروسی حویزی، عبدالعلی بن جمعه )1219ق(، تفسیر نورالثقلین، قم: انتشارات اسماعیلیان.
22 .قرطبی، محمد ابن احمد )1382ق(، الجامع االحکام القران، تهران: ناصرخسرو.
>03 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 67 ،سال بیست و نهم، پاییز 2043 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 76, year 29, Autumn 2023
23 .قطب راوندی، سعید ابن هبه اهلل )1239ق(، فقه القرآن، قم:کتابخانه عمومی حضرت آیت اهلل
العظمی مرعشی نجفی )ره(.
22 .قمی، علی ابن ابراهیم )1382ش(، تفسیر قمی، قم: دارالکتاب.
29 .کلینی، محمد ابن یعقوب )1211ق(، الکافی، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
28 .مجلسی، محمدباقر )1233ق(، بحارالنوار، تصحیح محمدتقی مصباح یزدی، بیروت: دارالوفاء..
22 .مسلم بن حجاج النیشابوری، ابوالحسین )1499م(، جامع الصحیح، تحقیق محمد فواد عبدالباقی،
بینا.
20 .معرفت، محمد هادی )1320ش(، علوم قرآن، قم، انتشارات مؤسسۀ فرهنگی انتشاراتی التمهید.
24 .معرفت، محمدهادی )1302ش(، تاریخ قرآن، تهران: سمت.
33 .مکوند، محمود و آذرنوش، آذرتاش)1343« ،)درنگی بر واژه قرآنی »صاله«، مطالعات قرآنی:
علوم قرآن و حدیث، شماره 08.
31 .موسوی، سیدمحسن و علینژاد، حجت )1348« ،)پژوهشی پیرامون نخستین آیات نازل شده بر
پیامبر« نشریه احسن الحدیث، شماره3.
32 .نکونام، جعفر )1303ش(، درآمدی بر تاریخ گذاری قرآن، تهران: هستی نما.
33 .نوری، حسین بن محمدتقی )1224ق(، مستدرک الوسائل، بیروت:مؤسسۀ آل البیت)علیهم
السالم( إلحیاء التراث.
32 .واحدی، علی ابن احمد )1211ق(، اسباب النزول قرآن، بیروت: دارکتب العلمیه.

_||_