کارکرد سورههای آغازین دورۀ مکی همراه با قرائن تاریخی و عقلی در بازیابی کیفیت دعوت پیامبر اکرم (ص) در آغاز رسالت
محورهای موضوعی : تاریخ قرآن
مجتبی محمدی انویق
1
(استادیار گروه علوم قران و حدیث دانشگاه ایلام)
کلید واژه: رسالت پیامبر اکرم (ص), تاریخ‌گذاری قرآن, سورههای آغازین مکی, دعوت مخفی, دعوت علنی,
چکیده مقاله :
دربارۀ چگونگی دعوت پیامبر اکرم (ص) در سه سال نخست بعثت، اختلاف شده است. دیدگاه رایج آن است که پیامبر اکرم (ص) در سه سال نخست رسالت، مردم را مخفیانه به اسلام دعوت می‌کرد. از سوی دیگر، شماری از محققان، این دیدگاه را نمی‌پذیرند و بر این باورند که دعوت اسلامی از همان ابتدای بعثت، به صورت علنی انجام گرفته است. در میان این اختلاف‌ها، تاریخ‌گذاری و بررسی سورههای آغازین دورۀ مکی به روش توصیفی - تحلیلی در کنار توجه به نقل‌های معتبر تاریخی و روایات تفسیری بسیار راهگشاست و نشان از آن دارد که اصل دعوت پیامبر اکرم (ص) مخفیانه نبوده است. لحن صریح و قاطعانۀ سورههای نخستین قرآن در برخورد با مشرکان و دستور اکید به پیامبر اکرم (ص) جهت مقابلۀ جسورانه با معاندان، علنی بودن دعوت پیامبر اکرم (ص) در آن دوران را تأیید می‌کنند. استخفای مطرح‌شده در روایات، مربوط به موقعیت‌های خاص برخی از اصحاب پیامبر اکرم (ص) است که با توجه به نداشتن پشتوانۀ اجتماعی مناسب، قادر به علنی کردن اسلام خویش نبودند و جهت جلوگیری از کشمکش‌ها و آسیب‌های احتمالی، ایمان خود را تا زمان بهبود شرایط پنهان می‌داشتند.
There has been a dispute about the quality of the Prophet’s mission in the first three years of his mission. The common view is that the Holy Prophet secretly invited people to Islam during the first three years. On the other hand, some researchers do not accept this point of view and believe that the Islamic invitation was done publicly from the very beginning of the mission. Among these differences, dating and analysis of the early Meccan surahs in a descriptive-analytical way, along with paying attention to the authentic historical narrations and interpretive traditions, is very facilitator and shows that the invitation of the Prophet (pbuh) was not secret. The clear and decisive theme of the first Quranic surahs in dealing with the polytheists and the strict command to the Holy Prophet to boldly confront the enemies confirm the public invitation of the Holy Prophet at that time. The hiding of Muslims mentioned in the narrations is related to the special situations of some of the Prophet’s companions who, due to the lack of proper social support, were not able to make their belief public, and to avoid conflicts and possible harm, they kept their faith secret until the situation improved.
منابع
۱ .قرآن کریم، ترجمۀ محمدمهدی فوالدوند.
2 .ابنابیحاتم، عبدالرحمن بن محمد )۱۴۱9ق(، تفسیر القرآن العظیم، عربستان سعودی، مکتبۀ نزار
مصطفى الباز.
3 .ابناثیر، مبارک بن محمد، )۱367ش(، النهایۀ فی غریب الحدیث واألثر، قم، مؤسسه مطبوعاتی
اسماعیلیان.
۴ .ابنجوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی )۱۴22ق(، زاد المسیر فى علم التفسیر، بیروت، دار
الکتاب العربی.
۵ .ابنحنبل، احمد )بیتا(، مسند احمد، بیروت، دار صادر.
6 .ابنسعد، محمد )۱968ق(، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر.
7 .ابنضریس، ابوعبداهلل محمد بن ایوب )۱۴08ق(، فضائل القرآن و ما أنزل من القرآن بمکۀ وما
أنزل بالمدینۀ، دمشق، دار الفکر.
8 .ابنعبدالبر، یوسف بن عبداهلل )۱۴۱2ق(، االستیعاب فى معرفۀ األصحاب، بیروت، دار الجیل.
>156 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 72 ،سال بیست و هشتم، پاییز 1۴۰1 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 72, year 28, Autumn 2022
9 .ابنعساکر، ابوالقاسم علی بن الحسن )۱۴۱۵ق(، تاریخ مدینۀ دمشق، بیروت، دار الفکر.
۱0 .ابنکثیر، اسماعیل بن عمر )۱۴07ق(، البدایۀ و النهایۀ، بیروت، دار الفکر.
۱۱ .ابنمنظور، محمد بن مکرم )۱۴۱۴ق(، لسان العرب، بیروت، دار صادر.
۱2 .ابنهشام، عبدالملک )بیتا(، السیرۀ النبویۀ، تحقیق: مصطفى السقا و ابراهیم األبیارى و
عبدالحفیظ شلبى، بیروت، دار المعرفۀ.
۱3 .ازهری، محمد بن احمد )۱۴2۱ق(، تهذیب اللغۀ، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۱۴ .اندلسی، ابوحیان محمد بن یوسف )۱۴20ق(، البحر المحیط فى التفسیر، بیروت، دارالفکر.
۱۵ .بحرانی، سید هاشم )۱۴۱6ق(، البرهان فى تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت.
۱6 .بخاری، محمد بن اسماعیل )۱۴0۱ق(، صحیح البخاری، بیجا، دار الفکر للطباعۀ والنشر
والتوزیع.
۱7 .بالذری، احمد بن یحیی بن جابر )۱۴۱7ق(، أنساب األشراف، بیروت، دار الفکر.
۱8 .بیضاوی، عبداهلل بن عمر )۱۴۱8ق(، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت، دار احیاء التراث
العربی.
۱9 .بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین )۱۴0۵ق(، دالیل النبوۀ، بیروت، دار الکتب العلمیۀ.
20 .ترمذی، محمد بن عیسی )۱۴03ق(، سنن الترمذی )الجامع الصحیح(، بیروت، دار الفکر.
2۱ .تفسیر منسوب به امام حسن عسکری )۱۴09ق(، قم، مدرسۀ اإلمام المهدی.
22 .ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد )۱۴۱8ق(، جواهر الحسان فى تفسیر القرآن، بیروت، داراحیاء
التراث العربی.
23 .ثعلبی، ابواسحاق احمد بن ابراهیم )۱۴22ق(، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت، دار
إحیاء التراث العربی.
2۴ .جوهری، اسماعیل بن حماد، )۱376ق(، الصحاح )تاج اللغۀ و صحاح العربیۀ(، بیروت، دار
العلم للمالیین.
2۵ .حاصلی ایرانشاهی، رحیم؛ بهجتپور عبدالکریم؛ نقیب، سیدمحمد )۱۴00ش(، »بررسی نقش
آیۀ »فاصدع بما تؤمر ...« در کیفیت دعوت رسول اکرم )ص(«، پژوهشهای قرآنی، سال 26 ،شماره
.98
26 .حاکم نیشابوری، ابوعبداهلل )بیتا(، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دار المعرفۀ.
کارکرد سورههای آغازین دورۀ مکی همراه با قرائن تاریخی و عقلی در بازیابی کیفیت
دعوت پیامبر اکرم )ص( در آغاز رسالت
27 .حلی، حسن بن یوسف )۱۴۱7ق(، کشف المراد فی شرح تجرید االعتقاد، قم، مؤسسۀ النشر
االسالمی.
28 .خویی، ابوالقاسم )بیتا(، البیان فی تفسیر القرآن، قم، موسسۀ احیاء آثار االمام الخوئى.
29 .داداشنژاد، منصور )۱393ش(، سیرهنویسان و قرآن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
30 .دروزۀ، محمد عزت )۱۴00ق(، سیرۀ الرسول صور مقتبسۀ من القرآن الکریم، بیروت، المکتبۀ
العصریۀ.
3۱ .زمخشری، محمود بن عمر )۱۴07ق(، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دار
الکتاب العربی.
32 .سبحانی، جعفر )۱387ش(، فروغ ابدیت، قم، بوستان کتاب.
33 .سیوطی، جالل الدین )۱۴2۱ق(، اإلتقان فی علوم القرآن، بیروت، دار الکتاب العربی.
3۴ .سیوطی، جالل الدین )۱۴0۴ق(، الدر المنثور فى تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیۀ اهلل مرعشى
نجفی.
3۵ .سید رضی، محمد بن حسین )۱۴۱۴ق(، نهج البالغۀ، تحقیق: صبحی صالح، قم، هجرت.
36 .شوکانی، محمد بن علی )۱۴۱۴ق(، فتح القدیر، دمشق/ بیروت، دار ابنکثیر - دار الکلم الطیب.
37 .صالح، صبحی )۱372ش(، مباحث فی علوم القرآن، قم، منشورات الرضی.
38 .صنعانی، عبدالرزاق )بیتا(، المصنف، بیجا، منشورات المجلس العلمی.
39 .طایی، النجاح )۱382ق(، السیرۀ النبویۀ، بیروت، موسسۀ البالغ.
۴0 .طباطبایی، سید محمدحسین )۱۴۱7ق(، المیزان فى تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسالمى
جامعهى مدرسین حوزه علمیه قم.
۴۱ .طبرسی، فضل بن حسن، )۱372ش(، مجمع البیان لعلوم القرآن، تهران، ناصرخسرو.
۴2 .طبری، محمد بن جریر )۱387ق(، تاریخ األمم و الملوک )تاریخ الطبری(، بیروت، دار التراث.
۴3 .طبری، محمد بن جریر )۱۴۱2ق(، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفۀ.
۴۴ .طوسی، محمد بن حسن )بیتا(، التبیان فى تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۴۵ .عیاشی، محمد بن مسعود )۱380ق(، تفسیر العیاشی، تهران، المطبعۀ العلمیۀ.
۴6 .فقهیزاده، عبدالهادی، )۱378ش(، »نگاهی دیگر به واقعۀ انقطاع وحی«، مقاالت و بررسیها،
شماره 6۵.
>158 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 72 ،سال بیست و هشتم، پاییز 1۴۰1 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 72, year 28, Autumn 2022
۴7 .قمی، علی بن ابراهیم )۱367ق(، تفسیر القمی، قم، دار الکتاب.
۴8 .کلینی، محمد بن یعقوب )۱۴07ق(، الکافی، تهران، دار الکتب االسالمیۀ.
۴9 .لسانی فشارکی، محمدعلی؛ مرادی زنجانی، حسین )۱392ش(، درآمدی بر مطالعات قرآنی در
سیره نبوی، قم، نصایح.
۵0 .مجلسی، محمدباقر )۱۴03ق(، بحار األنوار الجامعۀ لدرر اخبار األئمۀ األطهار، بیروت، دار
إحیاء التراث العربی.
۵۱ .مسلم )بیتا(، الجامع الصحیح، بیروت، دار الفکر.
۵2 .معرفت، محمدهادی )۱۴۱۵ق(، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسۀ النشر االسالمى.
۵3 .معرفت، محمدهادی )۱388ش(، تاریخ قرآن، تهران، سمت.
۵۴ .محمدی انویق، مجتبی؛ خوشمنش، ابوالفضل )۱39۵ش(، »بررسی دعوت پیامبر اکرم )ص( بر
اساس آیۀ 2۱۴ شعراء و 9۴ حجر«، مطالعات تفسیری، سال هفتم، شماره 28.
۵۵ .محمدی انویق، مجتبی؛ خوشمنش، ابوالفضل )۱۴00ش(، »بررس تحلیلی روایات دعوت
مخفی پیامبر اکرم )ص( در سالهای آغازین بعثت«، تاریخ اسالم در آینۀ پژوهش، سال ۱8 ،شماره
.۵0
۵6 .نسایی، ابوعبدالرحمن احمد بن شعیب )۱۴۱۱ق(، السنن الکبری، تحقیق: عبدالغفار سلیمان
البنداری و حسن کسروی، بیروت، دار الکتب العلمیۀ.
۵7 .نصر، سید حسین )۱399ش(، تفسیر معاصرانه قرآن کریم، ترجمه: انشاءاهلل رحمتی، تهران،
سوفیا.
۵8 .نکونام، جعفر )۱38۱ش(، »پژوهشی دربارۀ فترت وحی«، صحیفۀ مبین، شماره 27 و 28.
۵9 .نکونام، جعفر )۱382ش(، »تفسیر سوره علق در بستر تاریخی«، مقاالت و بررسیها، سال
شماره 7۴.
60 .واحدی، علی بن احمد )۱۴۱۱ق(، اسباب نزول القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیۀ.
6۱ .یعقوبی، احمد بن ابییعقوب بن جعفر )بیتا(، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر
