تحلیل حکایت" نورالدّین و شمس الدّین" از "هزار و یک شب" براساس نظریۀ" جوزف کمبپل"

Subject Areas : فصلنامه تخصصی زبان و ادبیات فارسی

mitra hajizadeh ¹ , reza ashrafzadeh ² , سید مجید تقوی بهبهانی ³

1 - Persian Language and Literature, Humanities, Azad University of Mashhad, Iran
2 - Professor, Department of Persian Language and Literature, Mashhad Branch, Islamic Azad University, Mashhad, Iran
3 - زبان و ادبیات فارسی،دانشکده ادبیات ، دانشگاه آزاد مشهد ، مشهد ، ایران

Received: 2017-10-30 Accepted : 2018-07-05 Published : 2018-07-05

Keywords: نورالدّين, شمس الدّين, هزار و يک شب, کمبپل, حسن, ستّ الحسن, طّبّ اخ,

Abstract :

"جوزف کمبپل" اسطوره شناس معروف، معتقد است که تمام روايت¬های اسطوره¬ای، ساختاری يکسان و واحد دارند. بنابراين، حکايت"نورالدّين و شمس الدّين" از" هزار و يک شب" انتخاب و با اين ساختار مطابقت داده شده است. قهرمان داستان پس از آغاز سفر و قبل از ورود به نخستین آستان، اعمالی مانند: به گرمابه رفتن و شستن تن، خلعت فاخر پوشیدن و شربت خوردن را انجام می¬دهد؛ اطرافیان بر روی او گلاب می¬افشانند و چهره قهرمان نورانی می¬شود؛ به¬طوری که اطرافیان را شگفت¬زده می¬کند. انجام اين اعمال به اين معناست که: وجود قهرمان ،هنگام عبور از نخستین آستان، مستلزم پاکی و زلالی است و بايد از هرگونه پلیدی که نشانۀ تعلّقات و وابستگی¬های دنیايی است؛ مبرّا باشد تا با لباس فاخر معنويّتی که بر تن می-کند؛ مجوّز عبور از آستان را بگیرد. در بعضی از حکايت¬ها در میانۀ راه سفر، قهرمان می¬میرد .اين به معنای پايان کار نیست؛ بلکه نشانۀ فرا رفتن و متحوّل شدن اوست، زيرا «ماجرای قهرمان، ماجرای زنده بودن است» (کمبپل 1394: 250). قهرمان اصلی و شخصی که بنا به وصیّت قهرمان راه سفر را ادامه می¬دهد؛ هرچند دارای دو جسم هستند، امّا يک روح دارند. جانشین قهرمان به سفر ادامه می¬دهد و با مشکلات مبارزه می¬کند تا به ملاقات خدابانو که همان کمال مطلق است، نايل شود.

References:

1. طسوجی تبريزی، عبدالّطیف، (1394). هزار و يک شب، قم: آتیلا.
2. کمبپل، جوزف، (1387). قهرمان هزار چهره، برگردان شادی خسرو پناه، مشهد: گل آفتاب.
3. کمبپل، جوزف، (1394). قدرت اسطوره، برگردان عباس مخبر، تهران، نشر مرکز.
4. نعمت طاووسی، مريم، (1390). زايش اسطوره، تهران: جامی.
5. يونگ،کارل گوستاو، (1377). انسان و سمبولهايش، برگردان محمود سلطانیّه، تهران: جامی.
6. يونگ ،کارل گوستاو، (1382). روانشناسی و کیمیاگری، برگردان محمود بهفروزی، تهران: جامی.

Full-Text:



فصلنامه تخصصي زبان و ادبيات فارسي،دوره 14،شماره14، تحليل حکایت" نورالدّین و شمس الدّین" از "هزار و یک شب" براساس نظریۀ" جوزف کمبپل"، (صص 153-141)

 

 

تحلیل حکایت" نورالدّین و شمس الدّین" از "هزار و یک شب" براساس نظریۀ" 

جوزف کمبپل" 

ميترا حاجي­زاده

دانشجوی دورة دکتری زبان و ادبیّات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ايران.  

رضا اشرف­زاده¹* (نويسنده مسئول)

استاد گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ايران.

مجيد تقوي بهبهاني

استاديار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ايران. 

 (تاريخ دريافت: 8/8/96 تاريخ پذيرش: 14/1/96)

 

چکیده  

"جوزف کمبپل" اسطوره شناس معروف، معتقد است که تمام روايت­های اسطوره­ای، ساختاری يکسان و واحد دارند.

بنابراين، حکايت"نورالدّين و شمس الدّين" از" هزار و يک شب" انتخاب و با اين ساختار مطابقت داده شده است. قهرمان داستان پس از آغاز سفر و قبل از ورود به نخستین آستان، اعمالی مانند: به گرمابه رفتن و شستن تن، خلعت فاخر پوشیدن و شربت خوردن را انجام می­دهد؛ اطرافیان بر روی او گلاب می­افشانند و چهره قهرمان نورانی می­شود؛ به­طوری که اطرافیان را شگفت­زده می­کند. انجام اين اعمال به اين معناست که: وجود قهرمان ،هنگام عبور از نخستین آستان، مستلزم پاکی و زلالی است و بايد از هرگونه پلیدی که نشانۀ تعلّقات و وابستگی­های دنیايی است؛ مبرّا باشد تا با لباس فاخر معنويّتی که بر تن می­کند؛ مجوّز عبور از آستان را بگیرد. در بعضی از حکايت­ها در میانۀ راه سفر، قهرمان می­میرد .اين به معنای پايان کار نیست؛ بلکه نشانۀ فرا رفتن و متحوّل شدن اوست، زيرا «ماجرای قهرمان، ماجرای زنده بودن است» (کمبپل 1394: 250). قهرمان اصلی و شخصی که بنا به وصیّت قهرمان راه سفر را ادامه می­دهد؛ هرچند دارای دو جسم هستند، امّا يک روح دارند. جانشین قهرمان به سفر ادامه می­دهد و با مشکلات مبارزه می­کند تا به ملاقات خدابانو که همان کمال مطلق است، نايل شود.

کلید واژه: نورالدّين، شمس الدّين، هزار و يک شب، کمبپل، حسن، ستّ الحسن، طّبّ اخ.

 

 

1-        مقدمّه 

"هزار و يک شب" کتابی است که به رسم و آيین حکیمان پیشین از زبان دد و دام سخن می­گويد و به ظاهر، افسانه است، امّا مقصود ،پند و حکمت آموختن به خوانندگان و شنوندگان به زبان ساده است. 

"جوزف کمبپل"، اسطوره­شناس معروف، معتقد است که تمام روايت­های اسطوره­ای ساختار يکسان و واحدی دارند و قهرمان از زندگی روزمرّه دست می­کشد و سفری مخاطره­آمیز را به حیطۀ شگفتی­های ماوراء­الطّبیعه آغاز می­کند و با نیروهای شگفت روبرو می­شود و به پیروزی قطعی دست می­يابد. هنگام بازگشت از اين سفر پر رمز و راز، قهرمان نیروی آن را دارد که به يارانش برکت و فضل نازل کند. قهرمان در خلال اين سفر، آفريننده سه مرحلۀ اصلی 1- جدايی يا عزيمت 2-تشّرف 3- بازگشت، است. هر کدام از اين مراحل دارای 5 يا 6 مرحلۀ فرعی هستند.

2-       مسأله تحقیق  

در اين مقاله حکايت "نورالدّين و شمس الدّين" از "هزار و يک شب" ترجمۀ "عبدا ّلّطیف طسوجی" انتخاب و با مراحل 17 گانه" جوزف کمبپل" مطابقت داده شده است. در تحلیل و بررسی حکايت چندين سوال مطرح شده است از جمله :

1- آيا حکايات "هزار و يک شب" قابلیّت انطباق با نظريۀ تک اسطوره­ای"جوزف کمبپل" را دارد، يا خیر؟ 

2- توشۀ قهرمان هنگام ورود به نخستین آستان چیست؟ 

3- علّت اين­که در میانۀ راه سفر، مرگ قهرمان فرا می­رسد، چیست؟

3-       فرضیه تحقیق 

با تحلیل و بررسی حکايت "نورالدّين و شمس الدّين" از "هزار و يک شب" بر اساس نظريۀ ساختاری و کهن الگوی اسطوره­شناس،"جوزف کمبپل"، می­توان اين پژوهش را الگوی تحقیقاتی مناسبی برای متون کهن و کلاسیک ادبی دانست. بخصوص اگر پويش و تکاپوی قهرمان اين حکايت را به تلاش در شناخت و تسلّط بر ضمیر ناخودآگاه انسان­ها تعمیم داد. اين تحقیق نه تنها متون کهن، بلکه متون نوين ادبی را نیز شامل می­شود.

4-       پیشینۀ تحقیق

امروزه محقّقان و نويسندگان، الگوی ساختاری "جوزف کمبپل" را با بسیاری از آثار کلاسیک تطبیق داده­اند. از جملۀ تألیفات اين حوزه که در اين نوشتار مورد مطالعه قرار گرفته است؛ به شرح ذيل است: 

1- "هزارو يک شب "نوشتۀ "عبد الّطیف طسوجی تبريزی".

2- " قهرمان هزار چهره " نوشتۀ "جوزف کمبپل". 

3- " قدرت اسطوره" نوشتۀ "جوزف کمبپل".  

4-پژوهش در دو داستان" هزار و یک شب" نوشتۀ "جلال ستّاری".

 

روش تحقیق در اين مقاله بصورت توصیفی– تحلیلی است.

 

 

5-       خلاصۀ حکايت" نورالدّين و شمس­الدّين"

در سرزمین مصر، وزيری بود که دو پسر به نام شمس­الدّين و نورالدّين داشت. پس از مرگ وزير، به دستور پادشاه هر دو پسر بر مسند وزارت نشستند؛ با اختلاف بین دو برادر، نورالدّين مصر را ترک کند و عازم سفرمی­شود. او به سرزمین بصره می­رسد و مورد توجّه وزير بصره قرار می­گیرد. با دختر وزير بصره ازدواج می­کند و صاحب پسری به نام حسن می­شود. اتفّاقا همان شب، شمس­الدّين هم ازدواج می­کند، صاحب دختری به نام ستّ­الحسن می­شود. نورالدّين از نظر مال و منال به اوج می­رسد. او وزير بصره می­شود تا زمانی که مرگش فرا می­رسد. پسرش را فرا می­خواند و وصیّت می­کند که نزد عمويش برود و به او بگويد که برادرت در غربت، در آرزوی تو جان داد! حسن از غم مرگ پدر، سر به بیابان می­گذارد و برسر مزار پدرش به خواب می­رود. جنّیۀ مؤمن و عفريته­ای درحال خواب او را به سرزمین مصر می­برند و با دختر عمويش ستّ­الحسن به وصال می­رسانند. سپس در محلّه­ای در دمشق رهايش می­کنند. در حالی که دستار حسن و نامۀ وصیّتی که داخل آن بود، در منزل ستّ­الحسن به جا می­ماند. وقتی مردم حسن را لخت و عريان می­بینند؛ او را با سنگ می­زنند. او به پهلوان طبّاخ پناه می­برد و طّبّ اخ او را به فرزندی می­پذيرد.

آن طرف قصّه، سّتّ­الحسن که از ملاقات با حسن باردار شده بود، صاحب فرزند پسری به نام"عجیب" می­شود. عجیب برای يافتن پدر همراه عمويش، شمس­الدّين، عازم سفر می­شود. آن­ها به سرزمین دمشق می­رسند. پدرش را در آن­جا ملاقات می­کنند. پدرش با غذای مخصوص (حب­الزّمان) از آن­ها پذيرايی می­کند. بدين وسیله حسن شناخته می­شود و به آغوش خانواده باز می­گردد (هزار و يک شب 1394: 69-87).

6-       مراحل سیر قهرمان  

الف: مرحلۀ اوّل: عزيمت           

1-       دعوت به آغاز سفر:

«اوّلین مرحلۀ سفر اسطوره­ای که ما آن را دعوت به آغاز سفر می­خوانیم، نشان می­دهدکه دست سرنوشت،  قهرمان را با ندايی به خود می­خواند و مرکز ثقل او را از چهارچوب­های جامعه به سوی قلمرويی ناشناخته می­گرداند. اين قلمرو سرنوشت که هم سرشار از گنج­ها و هم جايگاه خطرهاست، به شکل­های گوناگون نمايان می­شود و گاه ممکن است قهرمان به میل و اراده خود، راه سفر پیش گیرد» (کمبپل، 1388: 66).

«ندايی که در اين سفر قهرمان را به سفر فرا می­خواند، ندايی از درون خود اوست که از بلند پروازی­های او سرچشمه می­گیرد» (نعمت طاووسی،1390 :77). 

يک شب "نورالدّين و شمس­الدّين"پس از نشستن بر مسند وزارت، به گفتگو می­پردازند. شمس­الدّين به برادر کوچکتر خود می­گويد: «آرزويم اين است که همزمان در يک شب زن تو پسر، و زن من دختری بزايد و من دخترم را به عقد پسر تو درآورم .نورالدّين گفت: بابت مهر دختر از من چه می­خواهی؟ شمس­الدّين گفت: سه دينار زر و سه باغ و سه مزرعه خواهم گرفت. نورالدّين گفت: تو بايد دختر را به رايگان دهی و مهر از من نستانی، زيرا که من و تو در وزارت در يک پايه و رتبتیم و پسر من از دختر تو بسی برتر است» (هزار ويک شب 1394: 69). نورالدّين پس از مشاجره با برادرش ، شمس­الدّين، منتظر فرصتی است تا در غیاب برادر، راهی سفر شود. در اولّین فرصت سوار بر اسب شده و راه بیابان را در پیش می-گیرد؛ زيرا قلمرويی همچون سرزمین بصره نورالدّين را به سوی خود می­کشد و دری را به روی سرنوشت می­گشايد. بدين صورت اولّین مرحلۀ سیر، با پاسخ به ندای درونی و به میل و اراده قهرمان اتّفّاق می­افتد.

2-       ردّ دعوت 

«گاهی قهرمان دعوت به سفر را رد می­کند؛ ردّ دعوت، سفر را برعکس کرده، به حالت منفی بدل می­سازد. در اين حالت فرد قدرت انجام عمل مثبت را ازدست می­دهد و بدل به يک قربانی می­شودکه نیاز به ناجی دارد» (کمبپل، 1388: 67). «اگر قهرمان در سرزمین خود باقی بماند، احتمال کمی وجود دارد تا بتواند دست به دلاوری زند وچون گنجی پنهان می­ماند» (نعمت طاووسی، 52:1390). نورالدّين که قدرت انجام عمل مثبت را دارد؛ با تدبّر و تفکّر بر خشم خود غلبه می­نمايد. او در اولّین فرصت مناسب، به سفرکردن لّبّ یک گفته و اين بیت را می­خواند: 

اين جا نه حشمت است مرا و نه نعمت است

جايی روم که حشمت و نعمت بود مرا

نورالدّين در جواب کسانی که می­خواهند او را در سفر همراهی کنند، می­گويد: «کسی با من آمدن لازم نیست، زيرا که بیرون شهر برای تفرّج می­روم» ( هزارو يک شب1394 :52). بدين صورت است که قهرمان قصّۀ ما، نورالدّين، وارد مرحله سوّم سیر می­گردد.

 

3-       امداد غیبی 

«آنان که به دعوت پاسخ مثبت داده­اند، در اوّلین مرحلۀ سفر با موجودی حمايت­گر روبرو می­شوند که معمولأ در هیأت عجوزه­ای زشت و يا يک پیر­مرد ظاهر می­شود وطلسمی به رهرو می­دهد که در برابر نیرو­های هیولاوشی که در راه هستند؛ از او محافظت می­کند» (کمبپل1388: 75). « اين حقیقت مابعد­الطبیعۀ نگهبان و راهنما، تمام ابهامات ناخودآگاه را در خود پیوند می­دهد و در نتیجه نشان می­دهد که آن سوی ديگر وجود، آن نظام برتر حامی شخصّیت خودآگاه ماست و در ضمن مشخّص می­کند، راهنمايی که ما به دنبالش خطر­کرده، به فراسوی مرز­های منطق پا می­گذاريم؛ همیشه مستور و نفوذ ناپذيراست» (رک .همان: 82).

در سفر نورالدّين، نقش مددرسان غیبی را وزير بصره برعهده دارد. «اتّفاقا وزير بصره در منظرۀ قصرخود نشسته بود چشمش به اسب افتاد و زين و لگام گران قیمت او را بديد. چون نورالدّين ديد که وزير بدان سو می­آيد، بر پای خاست و پیش آمد؛ سلام کرد. وزير از اسب به زير آمد و نورالدّين را در بغل گرفت و گفت: ای فرزند! از کجا و چرا آمده­ای؟ نورالدّين گفت: از مصر می­آيم و پدرم وزير مصر بود؛ در گذشت. پس آنچه در میان خود و برادر گذشته بود بیان کرد... .

چون وزير سخنان نورالدّين بشنید؛ گفت: ای فرزند! از پی هوا و هوس مرو و در هلاک خويش مکوش! نورالدّين سر به زيرانداخت، هیچ نگفت. آنگاه وزير برخاست. نورالدّين را به خانۀ خويش برد و در محل نیکو جای داد و گفت: ای فرزند مرا پايان عمر است و از فرزند نرينه بی­نصیبم. دختری دارم که در نکويی و شمايل تو را همی ماند. می­خواهم که دختر به تو کابین کنم. اگر دعوتم اجابت خواهی کرد؛ پیش ملک رفته، بگويم، پسر برادرم از مصر آمده؛ تو او را به جای من وزير خود گردان که من پیرگشته­ام» (هزار و يک شب 1394 :70-71). 

بدين گونه دست تقدير از جايی وارد عمل می­شود و وزير بصره به عنوان حامی، بر نورالدّين ظاهر می­شود تا وارد مرحله ديگر شود.

4-        عبور از نخستین آستان

« با ظهور پیام­آوران سرنوشت، برای راهنمايی و کمک به قهرمان، او قدم در جادۀ سفر می­گذارد. تا هنگامی که مقابل در ورود به سرزمین قدرت اعلاء با نگهبانان آستانه، مواجه می­شود. اين سرايداران، ايستاده در محدودۀ افق زندگی و آسمان کنونی قهرمان، به نگهبانی از چهارسوی و هم چنین بالا و پايین آن می­پردازند و آن را محدود می­کنند. آن سوی آنها، تاريکی، ناشناخته و خطر در انتظار است .»(کمبپل  1388 : 85) «نورالدّين چون اين بشنید، سربه زير افکنده؛ گفت: آری! وزير شاد شد و بزرگان دولت و خردمندان بازرگانان را دعوت کرده و. ... گفت: من نیز می­خواهم که دختر به او کابین کنم. رأی شما در اين کار چیست؟ همگی رأی وزير پسنديدند. شربت خورده، گلاب بیفشاندند و از مجلس پراکنده گشتند .

آنگاه وزير به نورالدّين خلعت فاخر پوشانده، به گرمابه­اش فرستاد. چون از گرما به در آمد، به پیش وزير شد. دست وزير را ببوسید. وزير نیز جبین او را بوسه داد و دختر به او سپرد و گفت: امشب با زن خويش به کامرانی بگذران که بامداد به پیش ملک رويم»(هزار و يک شب 1394 :70-71). نورالدّين با شنیدن سخنان وزير بصره، آن سوی سرنوشت را روشن وامیدوار کننده می­بیند. چه چیزی بهتر از اينکه داماد وزير بصره شود. او انسان عادی و معمولی نیست که راضی به باقی­ماندن در محدودۀ تعیین شده باشد. او از قدم زدن در حیطه ناشناخته­ها نمی­ترسد. پس در برابرسخنان وزيربصره مقاومتی نشان نمی­دهد. او با شنیدن سخنان وزير بصره فقط سربه زيرمی­افکند و می­گويد: آری و پا به دنیای جديدی می­گذارد. به محض رسیدن امداد غیبی(وزير بصره) به ندايش لبیک می­گويد و از آستان سرگشتگی و سرگردانی عبور می­کند و وارد حیطۀ تجربه­های نو می­شود. « سفر همیشه و همه جا عبور از حجاب دانسته­ها به سوی ناشناخته­هاست» (کمبپل1388: 90). قهرمان راه طولانی و پر پیچ­و­خمی را در پیش رو دارد و برای ادامه راه سفر، نیازبه توشه سفر دارد. در حکايات اسطوره­ای گاهی مواردی بر قهرمان رخ می­دهد که به نظرمی­رسد، توجّه به آنها حقايقی را برای مخاطب آشکار می­کند. از جمله اين موارد در اين حکايت، عبارتند از: به گرمابه رفتن قهرمان و شستن تن، خلعت فاخر پوشیدن به دست وزير، نورانی بودن چهره قهرمان، شربت خوردن و گلاب افشاندن توسط همه اطرافیان و در نهايت هم آغوشی قهرمان با دختر وزير و کامگیری از اوست. اين اعمال معمولا قبل از ورود قهرمان به نخستین آستان بر او رخ می­دهد و به اين معناست که قهرمان هنگام عبور از نخستین آستان، وجودش مستلزم پاکی و زلالی است و بايد عاری از هر گونه پلیدی باشد. او بايد تمام تعلّقات و وابستگی­های دنیايی و مادی را که تا قبل سفر وجودش را احاطه کرده است؛ از خود دور کند وپاک و بی­آلايش شود. او با شست­و­شوی تن و يا نورانی بودن وگلاب افشاندن که توشه سفر او در اين راه هستند؛ پا به دنیای ديگری می­گذارد و تا لباس فاخر معنويّت را بر تن نکند، حّقّ عبور از آستان را ندارد.

 

5-       شکم نهنگ  

«گذر از آستان جادويی، مرحلۀ انتقال انسان به سپهری ديگر است که در آن دوباره متولّد می­شود و اين عقیده به صورت شکم نهنگ، به عنوان رحم جهان، نمادين شده است. در اين نماد قهرمان به جای آن که بر نیروهای آستانه پیروز شود و يا رضايت آنها را جلب کند، توسط ناشناخته بلعیده می­شود و به ظاهر می­میرد» (کمبپل، 1388: 96). «بامداد روز عروسی وزير بصره، نورالدّين را پیش ملک برد....

نورالدّين آستان ملک ببوسید. ملک نورالدّين را برمسند وزارت اجازت داد. نورالدّين به کار مملکت و رعیّت مشغول شد و ملک به سوی او نظاره می­کرد» (هزار و يک شب 1364 :72). قهرمان در لحظه ورود به معبد، دچار دگرگونی و تحوّل می­شود.

 شخصیّت مادّی­اش در جهان بیرون، باقی می­ماند و او هم چون ماری که پوست بیندازد، آن را پاره می­کند» (کمبپل، 1388 : 98) نورالدّين توسط نیروهای ناشناخته بلعیده می­شود و وارد کار مملکت­داری می­شود. او اينک آن نورالدّين سرگشته و حیرانی که منزل به منزل راه می­پیمود نیست؛ بلکه به جهانی ديگر يا همان شکم نهنگ پا گذاشته و سمت وزارت را بر عهده دارد. اينکه چقدر در اين راه پیروز است و می­تواند در اين جهان و دنیای جديدی که پا گذاشته است، موفق باشد؛ در ادامه حکايت به آن می­رسیم. 

 

ب : مرحلۀ دوّم: آيین تشرّف 

1- جادةّ آزمون­ها 

«هنگامی که قهرمان از آستان عبور کند. قدم به چشم انداز رويايی اشکال مبهم و سیّال می­گذارد. جايی که بايد يک سلسله آزمون را پشت سر بگذارد. اين مرحله، مرحله محبوب در سفرهای اسطوره­ای است که مايۀ به وجود آمدن بخشی اعظمی از ادبیّات جهان، دربارۀ آزمون­ها و سختی­های معجزه آسا شده است. همان امداد رسان غیبی که قبل از ورود به اين حیطه با قهرمان ملاقات کرده بود. اکنون با نصايح طلسم­ها و مأموران مخفی به طور نهانی به او ياری می­رساند و يا ممکن است قهرمان، اوّلین­بار همین جا نیروی مهربانی را که در عبور از گذارهای فرابشری حامی اوست، ملاقات کند» (رک. همان: 105) قهرمانان قصّه برای رسیدن به مرحلۀ نهايی و يا برکت نهايی بايد موانع و آزمون­های گوناگون و حتّی خطرناکی را پشت سر بگذارند. در ابتدای ورود به اين جادّه همه چیز بر وفق مراد نورالدّين است و هر روز از روز قبل موفقیّت آمیزتر است. دختر وزير سابق بصره را به زنی می­گیرد و صاحب پسری بنام"حسن بدرالدّين"و هم چنین صاحب مال هنگفتی می­شود. او روز به روز نیکويی­اش افزون­تر گشته و مورد توجّه خاص ملک قرار می­گیرد . اماّ اين فرازها در برابر غم غربتی که سالهاست در سینه نورالدّين لانه کرده است او را ارضا نمی­کند و او را پیر و فرتوت می­نمايد. هنگامی که نورالدّين احساس می­کند که زمین­گیر شده و بايد به ديار باقی بشتابد. پسرش حسن را فرا می­خواند و آنچه را که بر او و برادرش شمس الدّين گذشته بیان می­کند و از حسن می­خواهد که آن­ها را بنويسد و در جای امنی از آن نگهداری کند. در پايان به او می­گويد: هرگاه حزن و اندوهی وجودت را فرا گرفت به مصر بازگرد و به عمويت بگو که برادرت در غربت به آرزوی تو جان داد! و در حالی­که حسن وصیّت را در کیسه-ای دوخته و بر بازوی خود می­بست و بر احوال پدرش می­گريست، نورالدّين درگذشت. مرگ نورالدّين پايان کار نیست. «مارينی می­گويد: شکست قهرمان مرگ فرد را به دنبال دارد» (يونگ، 1377: 410) اگر مرگ را پايان کار بدانیم؛ يعنی قهرمان شکست خورده است و اين حقیقت نیست. او وارد دنیای جديدی شده که ظلمات و موانع زيادی بر سر راهش وجود دارد. با کنار گذاشتن (مردن) نورالدّين، با فرايند فرارفتن و يا متحولّ شدن روبرو هستیم. حسن همان نورالدّين است اماّ به شکل تحولّ يافته­تر، هر چند در دو جسم و چهره متفاوت ظهور می­کنند اّمّ ا دارای يک روح هستند. «در روانشناسی اين يک پديده پذيرفته شده است که فردی بتواند با فرد يا برون ذهن ديگر همسانی ناخوداگاه داشته باشد» (يونگ، 1377 :24). حرکت به سوی قلمرو آزمون­ها راهی طولانی و وهم انگیز است. راه دراز و پرپیچ خم است. حسن بنا به وصیّت پدر ادامه دهندۀ اين راه می­شود. 

او لحظات فراز خلسه­وار را تجربه می­کند. اوّلین مانع و فرود برای حسن از آنجا به وجود می­آيد که پس از مرگ پدرش تا دو ماه به ماتم می­نشیند و در محضر ملک حاضر نمی­شود. «پس ملک وزارت را به کس ديگری محوّل کرده و دستور توقیف اموال نورالدّين و دستگیری حسن را صادر می­کند. حسن حیران و سرگردان راه بیابان را در پیش می­گیرد تا به گورستان و بر سر مزار پدرش می­رسد» (هزار و يکشب،1394 :81) مانع ديگر اين است که حسن توشه و پولی برای ادامه سفر ندارد و پريشان است که به کجا برود؟ پس مددرسان غیبی بار ديگر به صورت مرد يهودی بر حسن نازل می­شود و يکی از کشتی­های پدرش را به هزار دينار به او می­فروشد. حسن بعد از پشت سر گذاشتن چند مانع، نیاز به آرامش دارد و برای رسیدن به آن، کنار قبر پدر می­آرامد. امّا نیروهای خارق­العاده او را به حال خود نمی­گذارند و دائم حسن در حال کشمکش است. با خوابیدن کار به اتمام نمی­رسد؛ بلکه شروع کار است. او تا به ملاقات خدابانو که همان رسیدن به کمال مطلق است نايل نشود، راه را ادامه می­دهد.

 

 

2- ملاقات با خدابانو 

«با پشت سر گذاشتن تمام موانع و غول­ها به خان آخر می­رسیم که معمولا ازدواج جادويی روح قهرمان پیروز با خدابانو، ملکۀ جهان، است و اين بحرانی است که در اوج حضیض و يا در منتهی الیه زمین در نقطۀ مرکزی جهان، در محراب معبد و در تاريک­ترين و عمیق­ترين جايگاه قلب رخ می­دهد» (کمبپل، 1388: 116). عفريت و جنیّۀ مؤمن به عنوان مددرسان غیبی ظاهر می­شوند. در حالی­که بر اين باورند که هیچ کس به جز اين دو (حسن و سّتّ­الحسن) لايق يکديگر نیستند. حسن را در حالی­که درکنار مزار پدرش خواب است، برداشته و در سرزمینی که خدابانو(ستّ­الحسن) به سر می­برد و اطرافیانش در صدد مهیّا نمودن مراسم عقد او با غلام گوژپشت هستند؛ فرود می­آورند. ستّ­الحسن(خدابانو) معیار تمام زيبايی­ها، پاسخی به تمام خواسته­ها و هدفی موهبت­آور برای قهرمان ما حسن است که به طلب خواسته زمینی و يا ماورايی برآمده است. او تجلّی نويد بخش کمال است. آرامش و اطمینان روح است. در سرزمین مصر افراد ديگری از جمله: مغنّیان، مشاطّ گران، پرده­داران، حتّی مردم بیگانه همه همسو و يکدل می­شوند تا اين دو را به يکديگر برسانند. تا جايی که مغنیّان وقتی می­بینند دربانان از ورود حسن به سرای عروس جلوگیری می­کنند؛ يک صدا می­گويند: «تا اين پسر به خانه نیايد ما نخواهیم آمد و همگی گفتند: خدايا اين عروس زيبا را نصیب اين پسر ماه منظر کن. عروس دست به آسمان برداشته و می­گويد: خداوندا! اين جوان را شوهر من گردان و مرا از اين عفريت وارهان!» (هزار و يک شب، 1394: 75). اين عوامل نیروهای مابعدالطبیعه ايست که در ناخودآگاه انسان به او کمک می­کنند. «حسن پیش رفته بدرۀ زری که از يهودی به قیمت کشتی گرفته بود، در میان ردا گذاشته؛ يک سو نهاد و دستار نیز برفراز کرسی گذاشت و جز پیراهنی جامه برتنش نماند و ...کام گرفت» (رک همان:76). عملکرد حسن، يعنی رهايی حسن از من خود، پاسخ مثبت به ندای درونی است. بدين وسیله حسن مرحلۀ ملاقات با خدابانو را پشت سر می­گذارد و تا دست­يابی به کمال مطلق راهی نمانده است.

 

3-       زن در نقش وسوسه گر  

وصال حسن و ستّ الحسن بايد انجام پذيرد. نه دوری راه بین دو سرزمین مصر و بصره و نه انزوای دو خانواده نمی­تواند حضور زنانه ستّ­الحسن را به عقب بیندازد. گاهی در ملاقات قهرمان با خدابانو يا عروس زندگی، نیروهای بد ذات و منفی همچون زنان وسوسه­گر درصحنه ظاهر می­شوند و با عشوه­گری و فريب می­خواهند مانع از رسیدن و ملاقات قهرمان با خدابانو شوند. يعنی می­خواهند با وسوسه­گری خود مانع از رسیدن به کمال و نور و روشنايی و تسلط بر زندگی قهرمان شوند. حسن که قهرمانی آگاه است؛ هیچ وقت به دام چنین وسوسه­گرانی گرفتار نمی­شود.

  

4- آشتی و هماهنگی با پدر  

«آشتی (atonement) (at-one-ment) (يکی شدن) عبارت است از: پشت سر گذاشتن اين هیولای دوگانه که از خود زاده شده است. اژدهايی که فکر می­کنند خداست (superego، من برتر) و اژدهايی که فکر می­کنند (گناه) است.

سختی کار اين جاست که برای رسیدن به اين حالت، فرد بايد از (ego، من) رها شود. او بايد ايمان داشته باشد که پدر بخشنده است و به اين بخشندگی توکّل کند. به اين ترتیب مرکز ايمان از حلقۀ جرم گرفته و تنگ اين خدای شکنجه­گر، خارج می­شود و اين ديوهای خوف­ناک ناپديد می­گردند. اگر در اين راه، اطمینان کردن به صورت هراس­انگیز پدر، غیرممکن باشد. پس بايد به چیز ديگری ايمان داشت. چون با توکّل به اين حامی است که شخص بحران را پشت سر می­گذارد تا در انتها دريابد که پدر و مادر يکديگر را منعکس می­کنند و جوهری يگانه دارند» (کمبپل، 1388: 137-136). حسن به دنبال چاره­ای است تا از شرّ من خود و اين احساس گناهی که سراسر وجودش را گرفته، خلاص شود؛ پس برخاسته و به کوی و برزن می­رود. در آنجا هم از اين کشمکش­ها خلاصی ندارد. کودکان و مردمان به سويش سنگ می­اندازند و او را هو می­کنند. هنوز از (ego، من) خود رها نشده است و دچار بحران شديدی است. او به يک حامی و پشتیبان نیاز دارد تا با توسّل و شفاعت حمايت­گر، آيین تشرّفی را که پدر برايش وضع کرده پشت سر بگذارد و از چنگ (ego، من) خود خلاص شود. در اين مرحله حمايت­گر، در هیأت مرد طبّاخ پهلوان، بر سر راه او ظاهر می­شود. حسن به او پناه می­برد. «چون مردم دمشق از آن طّبّ اخ زبردست هراس داشتند، همگی پراکنده شدند. طبّاخ چون جمال حسن را مشاهده کرد؛ مهرش بدو بجنبید؛ گفت: از کجايی؟ حکايت خود بازگوی! حسن تمامت ماجرا بیان کرد. طبّاخ گفت: اين کار غريب می­نمايد. ولی تو راز پوشیده دار و نزد من باش که مرا فرزندی نیست. من تو را به فرزندی قبول کردم .حسن گفت: من هم تو را به پدری برگزيدم» (هزار و يک شب،1394: 77). طباّخ برای حسن، کاهن آيین­های تشرّف است که به حسن جوان کمک می­کند تا به جهان وسیع­تری قدم بگذارد حسن با پناه بردن به طباّخ، انگار دوباره متولّد شده است. او بحران را پشت سر می­گذارد. از من خود رها می­شود، و به جوهر يگانۀ وجود خود، دست می­يابد.

 

5-خدايگون شدن 

«اين وجود خدايگون، الگوی موقعیّتی الهی است که قهرمان انسانی پس از گذشتن از آخرين وحشت­های جهل به آن می­رسد. هنگامی که حجاب الهی از میان رفت، آن­گاه او از تمام وحشت­ها رهايی يافته و به آن سوی تغییر و تحوّل می­رسد. اين توان بالقوۀ رسیدن به رهايی در همۀ ما هست و هر کس با رسیدن به مقام قهرمانی می­تواند به آن نايل شود. خدايگون شدن قهرمان، همان آرامش بعد از طوفانی است که نصیب قهرمان و يا هر انسان ديگری می­شود» (کمبپل، 1388: 156). حسن بحران را به کمک طّبّ اخ پشت سر گذاشته و ذهنش به معرفت کامل می­رسد. او از تقابل­های دوگانه عبور می­کند. از بندگی تن رها می­شود و پا به دنیای معنويّت می­گذارد. به آرامش می­رسد و خدايگون می­شود . امّا اين آرامش و معرفت به وجود آمده در حسن کامل نیست، بلکه نسبی است. زيرا او وابستگی­هايی در دنیای مادّی دارد که رازهايی در آن نهفته است و بايد اين رازها آشکار گردد تا به معرفت و آرامش کامل و ابدی دست يابد. اين وابستگی­ها و لوازم مادّی او همان کیسۀ زر، ردا، دستار و نامۀ داخل دستار بر روی کرسی به جامانده، در خوابگاه ستّ­الحسن است. به همین دلیل حسن در ادامۀ داستان، با کشمکش و بحران­هايی روبرو می­شود. او بايد با منطق با آن­ها برخورد نمايد تا رازها آشکار گردد و رهايی کامل او از رنج تن و جهان مادّی انجام پذيرد و به آرامش کامل معنوی برسد. 

 

6- برکت نهايی 

در آن سوی قصّه، عجیب، تشنه يافتن و ديدار پدرش است. او به همراه عمويش جواز سفر را از پادشاه دريافت می­کنند و راهی سفر می­شوند. آن­ها به دمشق می­رسند. عجیب با خادم برای تفرّج به شهر می­روند «تا اينکه به حکم تقدير در برابر دکۀ پدرش، حسن بدرالدّين، که طبّاخ او را به فرزندی گرفته بود؛ بايستاد. حسن بدرالدّين به سوی پسر نظر افکند و مهرش بر او بجنبید. بی­تابانه با او گفت: ای خواجه! چه شود که به دکّان من در آيی و دل شکستۀ من به دست آورده، طعام خوری؟ 

تفاوت نکند، قدر پادشاهی را                  گر التفات کند کمترين گدايی را

عجیب چون سخن پدر بشنید، دلش براو مايل گشت. و به خادم گفت: بیا تا خاطر محزون او به دست آورده از ضیافت او بخوريم. شايد که بدين سبب خدای تعالی مرا نیز به پدر خويش برساند» (هزار و يکشب،1394 :81). هر بار که برای عجیب فرصتی پیش می­آيد به سرای حسن طبّاخ می­رود و حب­الرّمان میل می­کند. هنگام بازگشت «باز حسن را در پی خود يافت. خشمگین گشت، سقطش گفت و سنگی گرفته بر جبینش زد، حسن را جبین شکست و بیخود افتاد.

خون از جبینش روان شد و عجیب با خادم به خیمه­ها در آمدند» (هزار و يکشب، 1394: 84). در رفتار حسن میل به خوردن غذا و خشم و مقابله به مثل، اضطراب و... مشاهده می­شود. اين­ها «نشان­گر اين موضوع روان­شناختی است که اضطراب­های مربوط به تمامیّت جسم، توهمّات مربوط به تاوان دادن و تلافی و يک نیاز عمیق و خاموش و فناناپذير و حمايت شدن در برابر نیروهای «بد» درون و بیرون روان در حال شکل­گیری، را هدايت می­کند. بدين صورت با دست­يابی به لذايذ نامیرا و جاودان بر ناملايمات و توهمات و اضطراب­ها غلبه می­کند و آن­ها را سرکوب می­نمايد. و به برکت نهايی و معنوی دست می­يابد. پس خدايان و خدا بانوان را بايد به عنوان تجلیّات و پاسداران اکسیر وجود نامیرا در نظر گرفت ولی خود آن­ها غايت نهايی نیستند. بنابراين آن­چه از مراوده با آن­ها حاصل می­شود، خود آن­ها نیستند؛ بلکه برکت و رحمت آنان، يا به عبارتی ديگر نیروی مادّۀ اصلی و مقاوم آن­هاست. فقط و فقط همین انرژی، مادۀ معجزه­آسا، نامیراست» (کمبپل، 1388: 189). اين انرژی معجزه­آسا همان حب­الرّمان است که مردمان سیر هم به خوردن آن میل دارند و با خوردن آن به جاودانگی می­رسند. گلاب، ظرف شربت با گلاب آمیخته، مشک و حب­الرّمان، نمونه­هايی از مواد و لذايذ معجزه­آسا و نامیرا است که قهرمان (حسن) با خوردن آن به جاودانگی می­رسد.  

ج: مرحلۀ سوّم: بازگشت 

1-       امتناع از بازگشت  

«پس از نفوذ در سرمنشاء و يا دريافت فضل و برکت از تجسّم مذکر، مونث، انسانی يا حیوانی آن، جست­و­جوی قهرمان به پايان می­رسد، ولی اکنون اين ماجراجو با غنیمت خود که می­تواند زندگی را متحوّل کند، بايد بازگردد.

چرخۀ کامل اسطورۀ يگانه هنگامی تمام می­شود که قهرمان با سعی و تلاش، جادوی سخن به ملک بشری بازگرداند؛ يعنی جايی که اين برکت می­تواند به تجديد حیات جامعه، ملّت، کرۀ زمین و يا ده هزار جهان کمک کند. ولی بارها و بارها قهرمانان از انجام مسؤوليّت سرباز زده­اند» (کمبپل،1388 :203). ماجراجويی­های عجیب و عمويش در جست­و­جوی پدر به پايان می­رسد. حسن مانند غنیمتی است که عجیب به همراه عمويش آن را تصاحب کرده و بايد به سرزمین اصلی خود مصر باز گردند؛ امّا حسن بارها و بارها از بازگشت امتناع می­کند. ممانعت حسن از بازگشت، باعث می­شود که او را در صندوق زندانی کنند. اسارت مؤثر واقع نمی­شود. پس توسّطّ عمويش تهديد می­شود و حکم اعدامش صادر می­شود. حسن در حالی­که در صندوق اسیر است؛ به خواب می­رود. او به جای اين­که تن به بازگشت بدهد، مقاومت می­کند؛ زيرا او هنوز بر نفس خود فايق نیامده است. او دلیلی قانع­کننده برای بازگشت نمی­يابد. عموی حسن حکم حامی مافوق­الطبیعه­ای را برايش دارد که حافظ اوست .او با حمايت­های سختگیرانه خود می­خواهد حسن را به سر منزل جاودانگی راهنمايی کند. امّا برای حسن، ترک سعادت زندگی و پهلوان طباّخ را که بر اثر ناملايمات و نابسامانی­های زيادی به دست آورده است؛ چندان ساده نیست.

 

---

[1]  *. [e-mail]

 

2-       فرار جادويی 

«اگر قهرمان هنگام رسیدن به پیروزی، دعای خیر خدابانو و يا خدا را پشت سر داشته باشد. آشکارا مأمور است با اکسیری برای احیای جامعه­اش به جهان بازگردد. در اين حال تمام نیروهای حامی ما فوق­الطبیعه حافظ او هستند. و يا اگر خدايان و ديو­ها راضی به بازگشت قهرمان نباشد، آن­گاه آخرين مرحلۀ چرخۀ اسطوره­ای، تبديل به تعقیب و گريزی نشاط­آور و اغلب خنده­دار می­شود؛ حتی ممکن است موانع جادويی وگريزهای اعجاز گونه برشگفتی و پیچیدگی فرار بیفزايند» (کمبپل، 1388 :206) حسن از جمله  قهرمانانی نیست که نفرين خدايان را به دنبال داشته باشد، پس دعای خیر پدر و مادر و حتی طبّاخ پهلوان را پشت سر دارد. در اين حالت تمامی نیروهای حامی فوق­الطبیعه حافظ او هستند. لذا فرار جادويی را در پیش رو ندارد.  

 

3-       دست نجات از خارج  

«ممکن است برای بازگرداندن قهرمان از سفر ماورايی­اش، نیاز به کمک از خارج باشد. به بیانی ديگر ممکن است دنیا مجبور شود به دنبالش بیايد و او را با خود ببرد. چون ترک سعادت آن مسکن عمیق و ماورايی، برای بازگشت به حالت بیداری که خويشتن (self) را آشفته می­کند، چندان ساده نیست» (کمبپل، 1388، 215). شمس­الدّين عموی حسن، عجیب پسر حسن، خادمک، مادر حسن حتّی پادشاه که حکم دستگیری حسن را صادر می­کند، اينان نمونه­هايی هستند «برای به تصوير کشیدن دست نجاتی که از خارج برای ياری دراز می­شود، اين­ها در مراحل نهايی سیر و سلوک نشان­گر حضور و عمل بی­وقفۀ امدادهايی غیبی هستند که طی عبور از آزمون­های مشکل همیشه در کنار انسان برگزيده حضور دارند. در حالی­که خود­آگاه رهرو، از پای در آمده است.

 

4- عبور از آستان بازگشت

«اولّین مشکل قهرمان در راه بازگشت، پذيرش واقعیّت هیاهوی مبتذل زندگی است. چرا بايد دوباره به چنین جهانی قدم گذارد؟... آسان­ترين راه سپردن جامعه به دست شیطان و بازگشت دوباره به دل صخره بهشتی و بستن و محکم کردن پشت دراست» (رک همان: 225) حسن بايد پابه دنیايی بگذاردکه تغییراتی در آن حاصل شده است؛ يعنی بايد متحولّ گردد. دنیايی که برای حسن نا آشناست. وفق دادن خود با اين تغییرات در حسن دگرگونی و مقاومت ايجاد می­کند، امّا حامی و مددرسان حسن، يعنی عمويش، اين موانع را هم برطرف می­کند. ابتدا طلسم کیسه زر و جامه و وصیّت­نامه شکسته، و رازها بر ملا می­شوند. در حالی­که اطرافیان حسن آماده بازگشت و عبور حسن از آستان هستند. همه فضای ورود به آستان را با دستور وزير بدون هیچ تغییری به حالت اوّل در می­آورند تا حسن مقاومت کمتری از خود نشان دهد. گفتگوهايی بین حسن و ستّ­الحسن ردّ و بدل می­شود. حسن آهسته آهسته پیش می­رود. او مردّد است که آيا پا در اين آستان بگذارد يا نه؟ خیلی محتاطانه عمل می­کند و بالاخره با کمک و مددرسانی، ستّ­الحسن و اطرافیانش حسن پا در آستان می­گذارد و از آن عبور می­کند «آنگاه سّتّ­الحسن بخنديد و او را در آغوش گرفته با يکديگر بخفتند» (هزار و يک شب، 1394: 87). بدين وسیله با کام­گیری حسن از سّتّ­الحسن عبور از آستان بازگشت برای حسن فراهم می­شود.

5- ارباب دو جهان  

«هنر ارباب دوجهان، آزادی عبور و مرور در دو بخش آن است. حرکت از سوی تجلیّات زمان به سوی اعماق سبب ساز و بازگشت آن، آن هم به­طوری­که قواعد هیچ يک از اين دو سو به ديگری آلوده نشود. ولی در عین حال ذهن بتواند يکی را از دريچۀ ديگری بنگرد. اسطوره-ها اغلب با يک تصوير خاص عبور را به تصوير نمی­کشند. اگر چنین کنند آن لحظه سمبولی انديشمند و پر معنا است که بايد قدر آن را دانست و در مورد آن فکر کرد» (کمبپل، 1388، 237). در ابتدا، هويّت حسن بصورت پسر طباّخ، ناشناس و طرد شده از اجتماع است. قهرمانی که قبل از عبور از آستان بازگشت، در کوچه و بازاربه طرفش سنگ پرتاب می­کردند، بعد از عبور از آستان بازگشت وکام­گیری از سّتّ­الحسن، اينک ارباب دوجهان است و درکنار خانواده و ساير پیوندان در عیش و نوش بسر می­برد.

6-آزاد و رها در زندگی  

«اگر در دنیای عمل، انسان نگران نتیجۀ اعمالش باشد؛ مرکزيّتش در اصل جاودانگی را از دست می­دهد. ولی اگر نتیجه و ثمرۀ اعمالش را در دامان خداوند گذارد؛ به واسطۀ آنها، رها شود؛ درست مثل اين­که قربانی به درگاه برده باشد، که او را از اسارت دريای مرگ می­رهاند» (کمبپل، 1388: 245). حسن به خواب می­رود. در يک چشم به هم زدن، تمام کاينات دست در دست هم داده و همه چیز برايش مهیّا می­شود. پس ازبیداری او از آستان عبور کرده و تغییر و تحوّل يافته است. اينک او رها و آزاد است و تعلّق خاطری ندارد. از من(ego) خود رهايی يافته و متعلّق به خود نیست. پس از اين رهايی متعلّق به ديگران و همه است. اين رهايی و آزادی در او شور و نشاط و هیجان ايجاد کرده و به سر منزل غايی و نهايی رسیده است.«پس از آن شمس­الديّن، وزير، با پسر برادر و ساير پیوندان در عیش و نوش به سر می­بردند» (هزار و يک شب، 1394: 87) اين دست­يابی به عیش و نوش، همان لذّت و سعادت معنوی و اخروی است. همان سعادت ابدی ، برکت نهايی و آزادی و رهايی کامل از تعلّقات دنیای مادّی است.

نتیجه  

براساس نظريۀ "جوزف کمبپل" داستان­های اسطوره-ای، دارای ساختار واحدی هستند. سفر قهرمان سفر به درون و ناخودآگاه است که برای دست­يابی به حقیقت وجود، از مبدأ تا مقصد (که همان بازگشت به مبداء است) متحمّل سختی­های فراوانی می­شود.

در اين مقاله سفر نورالدّين با نظريۀ 17 گانه "کمبپل" مطابقت داده شده است. اين حکايت اسطوره­ای علاوه بر اين­که از ساختار و نظريۀ"کمبپل" تبعیّت می­کند؛ مواردی بر قهرمان رخ می­دهد که او را در انجام و ادامه سفر ياری می­رساند؛ از جمله: مرگ قهرمان (نورالدّين) در نیمۀ راه سفر است که مأموريت ادامه سفر به فرزندش حسن واگذار می­شود .

اگر مرگ نورالدّين را پايان سفر بدانیم؛ طبق نظريۀ "کمبپل" دو مرحلۀ اوّل (عزيمت – آيین تشرّف) بوسیله قهرمان انجام می­گیرد و پس از مرگش، مرحلۀ سوّم (بازگشت) انجام نمی­گیرد و اين سفر نیمه تمام به پايان می­رسد. می­توان گفت مرگ قهرمان به معنای پايان کار نیست؛ بلکه نشانۀ فرا رفتن و متحوّل شدن اوست. هرچند قهرمانان در دو چهره ظاهر می­شوند؛ امّا دارای يک روح هستند. با مرگ قهرمان تن و منیّت او می­میرد؛ امّا روحش در قالب ديگری به پرواز در می­آيد. زيرا ماجرای قهرمان، ماجرای زنده بودن است. 

با توجّه به اين­که قهرمانان، در ورود به نخستین آستان، با کمک امدادگران غیبی قدم در جادّۀ سفر می­گذارند؛ امّا در کنار اين امدادها، قهرمان اعمالی را انجام می­دهدکه او را در ادامه و انجام سفر بیشتر کمک می­کند و از موارد ضروری است که بايد ا ّتّفاق بیفتد. مثلأ: به گرمابه رفتن و شستن تن، خلعت فاخر پوشیدن، چهره نورانی داشتن، هم چنین شربت خوردن و گلاب افشاندن اطرافیان است. انجام اين موارد نشانۀ اين است که: قهرمان برای ورود به دنیای جديد و ناشناخته، بايد هرگونه تعلّقات و وابستگی­های دنیايی را از خود پاک و دور کند. سپس لباس فاخر معنويّت را بپوشد و با خوردن شربت و گلاب افشاندن اطرافیان، مجوّز عبور از آستان را بگیرد.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.       طسوجی تبريزی، عبدالّطیف، (1394). هزار و يک شب، قم: آتیلا.

2.       کمبپل، جوزف، (1387). قهرمان هزار چهره، برگردان شادی خسرو پناه، مشهد: گل آفتاب.

3.       کمبپل، جوزف، (1394). قدرت اسطوره، برگردان عباس مخبر، تهران، نشر مرکز.  

4.       نعمت طاووسی، مريم، (1390). زايش اسطوره، تهران: جامی.

5.       يونگ،کارل گوستاو، (1377). انسان و سمبولهايش، برگردان محمود سلطانیّه، تهران: جامی.

6.       يونگ ،کارل گوستاو، (1382). روانشناسی و کیمیاگری، برگردان محمود بهفروزی، تهران: جامی.