تحلیل ساختاری و درون مایه ای نامه ها در تاریخ بیهقی

Subject Areas : فصلنامه تخصصی زبان و ادبیات فارسی

Received: 2023-09-09 Accepted : 2024-02-24 Published : 2024-03-15

Keywords: تاریخ بیهقی, نامه, ساختار, درونمایه, محتوا, مقایسه,

Abstract :

نامه یکی از ابزارهای برقراری ارتباط میان انسان هاست که از دیرباز مورد استفادۀ آن ها بوده است. نامه‌های موجود در منابع فارسی از جهات مختلف درخور مطالعه و تحقیق هستند. هدف و مسألۀ اصلی رسالۀ حاضر که با استناد به منابع کتابخانه ای و روش توصیفی- تحلیلی تدوین شده، بررسی و مقایسۀ ساختار و درونمایۀ انواع نامه¬ها می باشد. شواهد نشان می دهد که در تاریخ بیهقی، نامه‌ها در این دسته‌ها جای می‌گیرند: توقیع؛ خصوصی؛ مشافهه؛ منشور؛ فتح نامه؛ سوگندنامه؛ پیمان نامه؛ معمانامه؛ مواضعه؛ گشادنامه؛ ملطفه. از دید ساختاری در تاریخ بیهقی به ندرت نامه ها با نام خداوند شروع شده است و همچنین در مورد نامه ها در این اثر باید گفت که هرگز جنبۀ اطناب به خود نمی گیرند و از مترادفات، صنایع لفظی، ترکیبات عربی، مشحون هستند. همچنین، جمله‌ها، کوتاه و مستقل و از نظر معنی به هم پیوسته بوده و الفاظ و افعال و روابط، در جمله‌های پی در پی تکرار می شوند و این امر، نثر را در مواردی به زبان محاوره نزدیک تر کرده است.

References:

1. انوری، حسن (1373) اصطلاحات دیوانی دورۀ غزنوی و سلجوقی، چاپ دوم، تهران: سخن.
2. ایگلتون، تری (1380) پیش درآمدی بر نظریۀ ادبی، ترجمه ی عباس مخبر، تهران: نشر مرکز.
3. باردن، آکن (1375) تحلیل محتوا، ترجمۀ ملیحه آشنایی و محمد یمنی دوزی¬سرخابی، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
4. بدیعی، نعیم (1376) «روش تحلیل محتوا»، مجلۀ نمایۀ پژوهش، سال 1، ش 4-3.
5. _____، ...... (1380) تحلیل محتوا، تهران: ادارۀ کل تبلیغات.
6. بیهقی، خواجه ابوالفضل محمد بن حسین (1389) تاریخ بیهقی، تصحیح دکتر علی اکبر فیاض، چاپ دوم، تهران: نشر علم.
7. ــــــــــــــــــ ، ........................................ (1370) تاریخ بیهقی، به کوشش خلیل خطیب¬رهبر، چاپ دوم، تهران: مهتاب.
8. پشت دار، علی محمد (1380) «آداب و فنون دبیری در تاریخ بیهقی و چهارمقاله»، مجلۀ پیام بهارستان، شمارۀ 7.
9. پورداوود، ابراهیم (1380) فرهنگ ایران باستان، تهران: اساطیر.
10. تبریزی، محمدحسین بن خلف (1342) برهان قاطع، ج1، به اهتمام دکتر محمد معین، مقدّمه ها به قلم علی اکبر دهخدا، ابراهیم پورداوود، علی اصغر حکمت و سعید نفیسی، تهران: ابن سینا.
11. تفضلی، احمد (1383) تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: سخن.
12. تویسرکانی، قاسم (1338) تاریخی از زبان تازی در میان ایرانیان، تهران: انتشارات دانش سرای عالی.
13. جعفری، ناهید (1392) «نامه و نامه نگاری در تاریخ بیهقی»، فصل نامۀ بهارستان سخن، دورۀ 9، شمارۀ 23.
14. جهشیاری، ابی عبدالله محمد بن ابن عبدوس (1348) الوزراء و الکتاب، القاهره: بی نا.
15. حسینی کازرونی، سید احمد (1388)فرهنگ و تاریخ بیهقی، چاپ دوم، تهران: زوار.
16. _____________، ............ (1384) پژوهشی در اعلام تاریخی و جغرافیایی تاریخ بیهقی، تهران: مؤسسۀ فرهنگی آیات.
17. خطیبی، حسین(1386)فن نثر در ادب پارسی، چاپ سوم، تهران: زوار.
18. دانش¬پژوه، منوچهر(1377) سیر نامه¬نگاری در ادبیات فارسی، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
19. دهخدا، علی اکبر(1377) لغت نامه، تهران: دانشگاه تهران.
20. دهقان، علی (1386) فن نامه نگاری در زبان فارسی، تهران: شایسته.
21. رایت، کارل (1373) تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی، ترجمۀ نادر سالارزاده امیری، تهران: نشر دانشگاه علامه طباطبایی.
22. رحیم¬سلطانی، آرزو (1391) «مروری بر روش تحلیل محتوا»، مجلۀ آینۀ پژوهش، دورۀ 23، ش137.
23. رستگارفسایی، منصور(1385) انواع نثر فارسی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه¬ها.
24. رضایی¬اوّل، مریم و دلبری، حسن(1397) «بررسی هم¬سنج نامه¬های تاریخ بیهقی با نامه¬های عتبه¬الکتبه و التوسّل الی الترسّل»، مجلۀ نثرپژوهی ادب فارسی، دورۀ 21، شمارۀ 43.
25. رفیع¬پور، فرامرز(1385) «تکنیک¬های خاص تحقیق در علوم اجتماعی: کندوکاوها و پنداشته¬ها»، تهران: شرکت سهامی .
26. رکنی یزدی، محمدمهدی(1374)یادنامۀ ابوالفضل بیهقی، چاپ دوم، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
27. زریاب خویی، عباس (1368) تاریخ نگاری بیهقی، تهران: علمی.
28. ساروخانی، باقر (1375) روش های تحقیق در علوم اجتماعی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
29. سرمد، زهره و بازرگان، عباس و حجازی، الهه (1379) روش های تحقیق در علوم رفتاری، تهران: نشر آگه.
30. صالحی، پیمانه (1394) «بررسی نگارش نامه های دیوان رسالت در عصر غزنوی با تکیه بر تاریخ بیهقی»، مجلۀ گنجینۀ اسناد، شمارۀ ۹۸.
31. صحرایی، قاسم و حسنی جلیلیان، محمدرضا و پیران پور، میررضا (1390) «پژوهشی در نامه های شاهنامه فردوسی»، مجلۀ متن-پژوهی ادبی، دورۀ 15، شمارۀ 50.
32. صفا ، ذبیح الله (1366) تاریخ ادبیات در ایران در قلمرو زبان پارسی، تهران: توس.
33. عتبی، محمد بن عبدالجبار (1345) ترجمه تاریخ یمینی، به اهتمام جعفر شعار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
34. فاضلی، نعمت الله (1376) «آموزش، تحقیق، ترویج (تحلیل محتوای نامۀ علوم اجتماعی)»، مجلۀ نمایۀ پژوهش، سال 1، ش 100-99.
35. کریستین سن، آرتور (1387) ایران در زمان ساسانیان، ترجمه غلامرضا رشید یاسمی، تهران: نگاه.
36. محجوب، محمدجعفر (1381) خاکستر هستی، چاپ دوم، تهران: مروارید.
37. مردانی، فیروز (1377) «ترسل و نامه نگاری در ادب فارسی»، مجلۀ کیهان فرهنگی، شمارۀ ۱۴۷.
38. مصطفوی سبزواری، رضا (1371) گزیدۀ تاریخ بیهقی، چاپ چهارم، تهران، نشر دانشگاه پیام نور.
39. معین، محمد (1389) فرهنگ نامه، به اهتمام عزیزالله علیزاده، تهران: ثامن.
40. میهنی، محمد بن عبدالخالق (1389) آیین دبیری، به تصحیح و توضیح اکبر نحوی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
41. نئوندروف، کیمبرلی. ای (1395) راهنمای تحلیل محتوا، ترجمه¬ حامد بخشی و وجیهه جلاییان بخشنده، مشهد: نشر جهاد دانشگاهی.
42. نرشخی، محمد بن جعفر (1363) تاریخ بخارا، به تصحیح احمد بن نصر، تهران: توس.
43. نصیری عمران، کبری (1395) «نامه ها در تاریخ بیهقی»، مجلۀ رشد آموزش و پرورش، شمارۀ 1.
44. نظامی عروضی سمرقندی، احمد بن عمر (1381) از روی تصحیح علامه محمد قزوینی، با شرح و توضیح از سعیده قره بگلو و دکتر رضا انزابی نژاد، تهران: نیل.
45. هولستی، ال.آر، (1373) تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی، ترجمۀ نادر سالارزاده امیری، تهران: نشر دانشگاه علامه طباطبایی.
46. یاحقی، محمدجعفر (1389) یادنامۀ تاریخ بیهقی، مشهد: دانشگاه فردوسی.

Full-Text:



مجله ادبیات فارسی، دوره 19، شماره 36، زمستان 1402، صفحه 1-16

 

تحلیل ساختاری و درون مایه­ای نامه­ها در تاریخ بیهقی

 

سیّده فاطمه حسینی تبار 1، - *دکترحمید­رضا سلیمانیان 2، دکترعبّاس خیرآبادی 3،

 

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی، گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد تربت حیدریه، دانشگاه آزاد اسلامی، تربت‌حیدریه، ایران.

2* استادیار زبان و ادبیّات فارسی، گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد تربت حیدریه، دانشگاه آزاد اسلامی، تربت‌حیدریه، ایران (نویسندۀ مسئول)

3 استادیار زبان و ادبیّات فارسی، عضوهیات مدیره انجمن ادبی بنیاد فردوسی شاخۀ توس، ایران.

تاریخ دریافت:18/06/1402  / تاریخ پذیرش: 05/12/1402

 

 

     چکیده

نامه یکی از ابزارهای برقراری ارتباط میان انسان­هاست که از دیرباز مورد استفادۀ آن­ها بوده­است. نامه‌های موجود در منابع فارسی از جهات مختلف درخور مطالعه و تحقیق هستند. هدف و مسألۀ اصلی رسالۀ حاضر که با استناد به منابع کتابخانه­ای و روش توصیفی- تحلیلی تدوین شده، بررسی و مقایسۀ ساختار و درونمایۀ انواع نامه­ها می باشد.

شواهد نشان می­دهد که در تاریخ بیهقی، نامه‌ها در این دسته‌ها جای می‌گیرند: توقیع؛ خصوصی؛ مشافهه؛ منشور؛ فتح­نامه؛ سوگندنامه؛ پیمان­نامه؛ معمانامه؛ مواضعه؛ گشادنامه؛ ملطفه. از دید ساختاری در تاریخ بیهقی به ندرت نامه­ها با نام خداوند شروع شده­است و همچنین در مورد نامه­ها در این اثر باید گفت که هرگز جنبۀ اطناب به خود نمی­گیرند و از مترادفات، صنایع لفظی، ترکیبات عربی، مشحون هستند. همچنین، جمله‌ها، کوتاه و مستقل و از نظر معنی به هم پیوسته بوده و الفاظ و افعال و روابط، در جمله‌های پی در پی تکرار می­شوند و این امر، نثر را در مواردی به زبان محاوره نزدیک­تر کرده­است.

کلیدواژه: تاریخ بیهقی، نامه، ساختار، درونمایه، محتوا، مقایسه.

 

 

 

1-       مقدمه

انسان­های قدیم برای ارتباط با کسانی که از آنها دور بودند، آموختند که با «نامه» ارتباط برقرار کنند و نامه‌نگاری به وجود آمد. نخستین نوشته‏های انسان مطمئناً نامه بوده­است؛ زیرا هر پدیده‏ای بر اساس نیازی، چه نیاز جسمانی و چه نیاز روحانی به وجود آمده و پیدایش خط نیز در نتیجۀ نیاز به نامه‌نگاری بوده­است.

نامه‏ نگاری در ایران پیش از اسلام رواج و رونقی خاص داشته‌­است. نکتۀ قابل توجّه‏، شأن و مقام دبیران در ایران باستان است که دبیران در تقسیم‏بندی چهارگانۀ جامعۀ ساسانی پس از موبدان و سپاهیان قرار داشتند و بزرگ­ترین دبیران، مقامی مشابه با صاحب دیوان رسایل در تشکیلات دبیرخانۀ سلاطین بعد از اسلام داشت. (پورداوود، 1380: 117) دیوان رسایل و تشکیلات دبیرخانۀ ساسانیان که خود بر سنتی کهن­تر استوار بود، در دورۀ عباسیان بی ‏کم­و­کاست به وسیلۀ دبیران و نویسندگان ایرانی‏نژاد در دربار خلفا تقلید شد و پس از چندی به همان صورت به دربار سلاطین ایران راه یافت و مورد استفاده قرار گرفت. بنابراین، مقولۀ نامه­نویسی با توجه به شرایط سیاسی حاکم بر جوامع انسانی امری بدیهی بوده و در سیاست­های خُرد و کلان شاهان آن دوره اثری ملموس داشته و راهبردهای کلان حکومت­ها را تعیین می­کرده­است.

منشورها، فرمان­ها، نامه‏ها و رسایل سلطانی از انواع مهم و قابل توجه منابع و اسناد معتبری است که بیشتر حاصل اقلام نویسندگان و ادیبانی است که در کشف حقایق تاریخی و ریشۀ بسیاری از وقایع، راهگشای مورخان و محققان خواهند بود که از جهات مختلف حائز اهمیت و درخور مطالعه، تحقیق و تدقیق هستند.

                

 

1-بیان مسأله

در میان متون ادبی فارسی تاریخ بیهقی مشمول نامه­های بسیاری است که این امر تا اندازه­ای بدیهی به نظر می­رسد؛ زیرا بخش قابل توجهی از این اثر با مسائل سیاسی و حاکمیتی گره خورده است و روایت­های بسیاری از جنگ­ها و صلح­ها و پیروزی­ها و شکست­ها در آن دیده می­شود. از این­رو، بدیهی است که نامه­ها بازتاب ویژه­ای در آن داشته باشد.

تاریخ بیهقی را باید به عنوان نمونه از کهن­ترین آثار بجاماندۀ نثر فارسی و در نگاهی جزئی­تر، آیینۀ نسبی نامه‏نگاری­های رایج از تاریخ دانست که خوانش و استخراج مکاتبات موجود در این اثر، به انضمام دسته‏بندی­های دقیق ساختاری و محتوایی، نمونه‏هایی والا از ادب­نامه‏های اداری ایران در سده­های گذشته را فراروی پژوهشگران قرار می­دهد و آنها را در اتّخاذ مناسب­ترین شیوه‏های نامه‏نگاری که حاوی ویژگی­های فرهنگی اقلیم ایرانی- اسلامی ماست، یاری می­کند. بیهقی در تاریخ خود، با آموزش­هایی که نزد استاد خود بونصر مشکان دیده و نیز، قدرت ادبی و ذوق بالای خویش، بخشی از تاریخ ایران را به رشتۀ تحریر درآورده است. با توجّه به توضیحات مطرح­شده، هدف و مسألۀ اصلی در تحقیق حاضر این است که محتوای نامه­ها و ساختار کلی آن در اثر یادشده بازنمایی شود.

 

2-       سوال تحقیق

1-نامه ها در تاریخ بیهقی بر حسب محتوا به چه دسته هایی تقسیم می شوند؟

2-ساختار نامه ها در تاریخ بیهقی چگونه است؟

 

3-       فرضيه تحقیق

1-نامه ها در تاریخ بیهقی بر حسب محتوا ذیل این دسته ها جای می گیرند: نامه های تهدید؛ توقیع؛ خصوصی؛ مشافهه؛ منشور؛ فتح نامه؛ سوگندنامه؛ پیمان نامه؛ معمانامه؛ مواضعه؛ گشادنامه؛ ملطفه.

2-نامه ها در تاریخ بیهقی جنبۀ اطناب به خود نمی گیرند و از مترادفات، صنایع لفظی، ترکیبات عربی، استعمال محدود جملات وصفی خالی یا کم بهره هستند. همچنین، جمله، کوتاه و مستقل و از نظر معنی به هم پیوسته بوده و الفاظ و افعال و روابط، در جمله های پیاپی تکرار می شوند.

 

 

4-       پیشینه تحقیق

 در خصوص نامه‌نگاری در تاریخ بیهقی، پژوهش­هایی صورت گرفته است که در ادامه به مهم­ترین موارد آن اشاره می­شود:

- ناهید (1392) در مقاله­ای با عنوان «نامه و نامه­نگاری در تاریخ بیهقی» به این نتیجه رسیده­است که بیهقی فن نامه­نگاري را به تمامي و کمال از استاد خود آموخت و به همين سبب در سرتاسر کتابش، خواسته يا ناخواسته به بيان و آموزش فنّ نامه و نامه­نگاري به مخاطب خود پرداخته و سخن از انواع نامه­ها همچون: مستوره، منشور، مشافهه و اقسام نامه­ها به حيث مضمون و محتوي مانند: گشادنامه، عتاب­نامه، گاه­نامه و خصوصيات نگارشي آنها مثل: آغاز شدن با نام پروردگار، داشتن مخاطبه و طريقۀ نگهداري و محافظت از آنها مي­پردازد.

- سمیعی و حیدری (1394) در مقالۀ «مقایسۀ نقش و ویژگی­های دبیران در شاهنامه و تاریخ بیهقی»، به تحلیل ویژگی­های دبیر و دیوان رسالت در این دو اثر پرداخته­اند.

- صالحی (1394) در مقاله­ای به بررسی نگارش­ نامه­های دیوان رسالت در عصر غزنوی با تکیه بر تاریخ بیهقی پرداخته­است. از دید نویسنده، در دورۀ غزنوی، دبیران ایرانی پس از سال‌ها عربی­نویسی، شروع به نگارش متون به زبان فارسی نمودند و نهضت نگارش متون ادبی، علمی و فلسفی آغاز شد. دیوان رسالت، یکی از دیوان های برجسته­ی غزنوی بوده و دبیری در این دوره، ویژگی­های خاصی نسبت به دوره های قبل داشته­است. نثر فارسی که از اوایل قرن پنجم به شیوۀ مرسل عالی شکل گرفته بود، در متون این دوره، به خصوص در تاریخ بیهقی به کمال رسیده­است. مکاتبات و نامه‌های معمول در دیوان رسالت در دورۀ پیش­گفته، مشتمل بر موضوعات متفاوتی می باشد.

- نصیری عمران (1395) در مقاله­ای به انواع نامه­ها در تاریخ بیهقی (توقیعی، رسالت، گشادنامه، ملطفه، منشور، منشور توقیعی، نامۀ عتابی و نامۀ مظالمی) اشاره کرده­است.

- رضایی اوّل و دلبری (1397) در مقالۀ «بررسی هم­سنج نامه­های تاریخ بیهقی با نامه­های عتبه­الکتبه و التوسّل الی الترسّل» به این نتیجه رسیده­اند که نامه­های بیهقی با وجود سادگی درخور ملاحظه­ای که در شیوۀ نگارش نسبت به نامه­های دو کتاب دیگر دارد از رسایی، بلاغت، اقناع مخاطب و زیبایی بیشتری برخوردار است.

 

5-       ضرورت و اهمّیّت تحقیق

نامه‌ها منابعی ارزشمند و اسنادی معتبر در کشف حقایق تاریخی هستند که راهگشای مورّخان و اهل تحقیق خواهند بود. نامه‌ها از نظر تاریخی، سیاسی، اجتماعی و ادبی اهمّیّت بسزایی دارند. به علاوه با مطالعه و بررسی دقیق نامه‌ها در آثار ادبی می­توان به نکات مهم دستوری، لغوی و سبک‌شناسی نیز دست یافت. همچنین، بخشی از لایه­های فکری شاعر یا نویسنده در این نامه­ها مستتر است که با واکاوی آن، امکان آگاه­شدن از کیفیت قلم ادبا فراهم می­شود. همچنین، این نامه­ها اگرچه در آثار ادبی بازنمایی شده­اند، ولی در روشن­شدن بسیاری از یافته­های تاریخی به ویژه مسائلی که در بخش­های تاریخی مبهم است و نیاز به بازنگری دارد، اثری ملموس دارند و می­توان از آنها بهره­برداری کرد.

 

6-       مبانی نظری پژوهش

1- تحلیل ساختاری

 تحلیل ساختاری (Structural analysis) روشی نظام‌مند برای شناسایی سرنمون پیوندهای علّی بین مجموعه‌ای از شاخص‌های متنوع و گوناگون است. این روش برای انواع پژوهش­های کیفی به کار می­رود و در حوزۀ تحقیق در عملیات نرم قرار دارد (ساروخانی، 1375: 36). بنابراین، این روش با تحقیقاتی که مبتنی بر کمیت هستند، تناسب ندارد و نمی­توان از چهارچوب­های آن بهره­برداری کرد. همچنین، تحلیل ساختاری روشی است که برای بازنمایی روابط علّی و معلولی به کار برده می­شود. از این­رو، مناسبات میان شاخص­ها بهتر بررسی می­شود.

هنگامی که در مطالعۀ یک پدیده، شاخص‌های متعدد و زیادی وجود داشته باشد، شناسایی الگوی روابط درهم‌تنیدۀ این شاخص‌ها به سادگی میسّر نیست. روش‌های آماری مرسوم مانند: مدل معادلات ساختاری و حداقل مربّعات جزئی در چنین مسائلی عملکرد مطلوبی ندارند. راهکار مناسب آن است که از روش‌های مبتنی بر پارادایم تفسیری استفاده شود و اثبات‌گرایی و آزمون فرض آماری فراموش شود. تحلیل ساختاری با هدف شناسایی همین روابط پیچیده معرفی شده­است (رفیع­پور، 1385: 49-48). در واقع، این­گونه باید گفت که وقتی از روش تحلیل ساختاری استفاده می­شود، آمارها و کمیت اعتبار خود را از دست می­دهد؛ زیرا شاخص­های آن پدیدۀ مورد بررسی دارای گونه­گونی هستند.

یکی از واژه­های کلیدی در تحلیل ساختاری، پارادایم تفسیری است. «منظور از پارادایم همان الگوی فکری [بوده که مبتنی بر پارادایم­های عقل­گرایی، تجربه­گرایی و تفسیری] است ... پارادایم عقل‌گرایی می‌گوید آنچه قابل پذیرش است، باید توسّط عقل قابل توجیه باشد. فلسفه از عقل‌گرایی ناشی شده­است. پارادایم تجربه‌گرایی می‌گوید آنچه قابل پذیرش است، باید قابل تجربه و آزمون باشد. علم از تجربه‌گرایی ناشی شده­است. ادموند هوسرل، پارادایم جدیدی را به نام پارادایم تفسیری معرفی کرد. براساس این پارادایم، علوم انسانی پیچیدگی‌هایی دارد که با عقل و تجربه قابل آزمون نیست (رفیع­پور، 1385: 129-128) و صرفاً با تکیه بر پارادایم تفسیری باید به آن رسید. هوسرل به این باور می­رسد که برای تحلیل علوم انسانی نباید به عقل و تجربه به صورت صرف تکیه کرد؛ زیرا نمی­توان دستاورد قابل ملاحظه­ای داشت. به بیان دیگر، اگر تأکید پژوهشگر بر این دو شاخصه باشد، قطعاً داده­ها و بازخوردهای علوم انسانی با اشتباه­ها و ناسازگاری­های بسیاری همراه خواهد بود. مراحل انجام تحلیل ساختاری به صورت زیر است:

- شناسایی شاخص‌های مورد مطالعه: روش منحصر به ‌فردی برای شناسایی شاخص‌های مورد مطالعه وجود ندارد. اگر از مصاحبه استفاده شود، می‌توان از تحقیقات کیفی مانند: آینده­پژوهی، تحلیل محتوا، تحلیل مضمون یا گراندد تئوری بهره­برداری کرد. اگر از مطالعۀ پیشینۀ پژوهش و ادبیات تحقیق بهره­گیری شده باشد، می‌توان از روش­های فراترکیب، فراتحلیل یا مرور سیستماتیک استفاده کرد. در نهایت، از ظرفیت­های روش‌های تحقیق در عملیات نرم مانند تجزیه و تحلیل گزینه­های استراتژیک (سودا) هم می­توان بهره­برداری نمود.

- شناسایی روابط شاخص‌های مورد مطالعه: در این مرحله می‌توان از روش‌های تحقیق در عملیات نرم مانند انواع نگاشت مفهومی، نگاشت علّی یا نگاشت شناختی استفاده کرد (ایگلتون، 1380: 139-137) تا مناسبات میان شاخص­های مورد بررسی بازکاوی شود.

در مجموع، در ارتباط با تحلیل ساختاری باید گفت روشی برای طراحی الگوهای چندوجهی و پیچیده است که در مطالعات مدیریت و علوم اجتماعی کاربرد دارد. این روش قیدوبندهای روش‌های آماری را ندارد و برای مطالعۀ پدیده‌های سازمانی و مدیریتی بسیار مناسب است. همچنین، این روش ذاتاً یک روش ترکیبی یا آمیخته است. لذا پژوهشگر باید در شناسایی لیست اوّلیۀ عوامل کلیدی علاوه بر مطالعات گستردۀ کتابخانه‌ای، از یکی از روش‌های مصاحبه، پانل و یا تکنیک دلفی استفاده نماید که هر کدام از این روش‌ها نیاز به توانایی‌های خاص خود دارند. از این­رو، پژوهشگران بایستی با روش‌های تحقیق کیفی، نحوۀ نمونه‌گیری و چگونگی اندازه‌گیری روایی و پایایی این روش‌ها آشنایی داشته باشند (ساروخانی، 1375: 39-38) تا درک بهتری از مقوله­ی ساختار و تحلیل ساختاری به دست آورد.

2-       تحلیل محتوایی

در میان تعریف­هایی که در ارتباط با مقولۀ تحلیل محتوا وجود دارد، تعریف برنارد برلسون (Bernard Berelson) از همه جامع­تر به نظر می­رسد، زیرا با اینکه مدّت زیادی از بیان این رویکرد می­گذرد، ولی غالب محقّقان در تبیین آراء خود به این تعریف استناد می­کنند. برلسون باور دارد که «تحلیل محتوا یک شیوۀ تحقیقی است که برای تشریح عینی، منظم و کمّی محتوای آشکار پیام­های ارتباطی به کار می­رود. به عبارت دیگر، وی تحليل محتوا را روش مطالعه و تجزيه و تحليل ارتباط به شيوۀ نظام­دار، عيني، كمّي و آشکار براي اندازه‌گيري متغيرها توصیف می کند» (رایت، 1373: 20).

البته، تعریف­های دیگری هم از این پدیده وجود دارد که ابعاد جدیدی از آن را بازنمایی می­کند. در این بین، ریچارد پاد عقیده دارد که تحلیل محتوا شیوه‌ای منظم برای تجزیه و تحلیل یک پیام و پیدا کردن روش چگونگی برخورد با آن پیام است. همچنین، موریس دوورژه، تحلیل محتوا را به معنای طبقه‌بندی عنصرهای متن مورد تحلیل در مقوله‌هایی از پیش تعیین‌شده، می‌داند. بارکوس نیز می‌گوید که تحلیل محتوا به معنای تحلیل علمی پیام­های ارتباطی است که با وجود جامع‌بودن از نظر ماهیت، نیازمند نظم و تحلیل دقیق هستند. از دید معتمدنژاد، تحلیل محتوا، به هر نوع فنّی اطلاق می­گردد که در راه استنتاج منظّم و عینی ویژگی­های خاص یک متن به ‌کار می­آید (بدیعی، 1376: 42). ساروخانی نیز، تحلیل محتوا را شناخت و برجسته­سازی محورها یا خطوط اصلی محتوای ارتباط تعریف‌ می‌کند (ساروخانی، 1375: 76). بنابراین، زمانی که یک محقّق از تحلیل محتوا استفاده می­کند، قصد دارد زوایای گوناگون یک متن تولیدی و پیام نهفته در آن را واکاوی کند و عناصر تأثیرگذار بر مخاطب را از درون آن بیابد و دسته­بندی کند. آنچه در این رابطه اهمّیّت دارد این است که تحلیل محتوا برای محقّق هیچ دشواری و مشکلی به وجود نمی­آورد و کار پژوهشگر ساده­تر پیش می­رود؛ چراکه در داده­ها هیچ دخالتی ندارد و نیاز به دستکاری کردن آن وجود ندارد.

7-بحث اصلی

1- تحلیل ساختاری و درونمایه‌ای نامه­ها در تاریخ بیهقی

در این بخش، ابتدا نامه‌ها بر اساس محتوا دسته بندی می­شوند و سپس در هر دسته و رده، ساختمان نامه نیز تشریح و تحلیل می‌شود. نامه‌ها در تاریخ بیهقی برحسب درونمایه در تقسیم‌بندی زیر جای ‌می‌گیرد:

1- نامه‌ای است سرگشاده که در اجرای کارهای مهم می دادند: گشادنامه

2- نامه‌هایی با پیام قراردادی: مواضعه

3- نامه‌هایی با پیام رمزی و معمایی: نامۀ معما

4- نامه‌هایی با پیام عهد و پیمان پادشاهی با پادشاه دیگر: پیمان­نامه

5- نامه‌هایی با پیام سوگندخوردن و تعهّد: سوگندنامه

6- نامه‌هایی با پیام و خبر پیروزی لشکر: فتح نامه

7- قرارداد بین دو نفر در نامه: مواضعه

8- نامه‌هایی که نباید آشکار شود: نامۀ خصوصی

9- نامه‌هایی که به طور شفاهی پیک می شود: مشافهه

10- نامه‌هایی با مهر شاه: توقیعی

درونمایه و ساختار هریک به شرح زیر است:

 

گشادنامه

در فرهنگ معین، در معنای این واژه ذکر شده است: «فرمان پادشاهان، دیباچۀ کتاب» (معین، 1389: ذیل مدخل). یاحقی، گشادنامه­ها را نوعی اعتبارنامه می­داند که در اجرای کارهای مهم کاربرد داشته­است: «گشادنامه نامه‌ای است سرگشاده که در اجرای کارهای مهم می دادند و در آن مأموریت وی و فرمانی که می بایست اجرا کند نوشته‌ بود، و به اصطلاح امروز، اعتبارنامه‌اش محسوب می‌شد» (یاحقی، 1389: 219)

در تاریخ بیهقی گشاده­نامه‌ای که سلطان محمود با خط خویش تحریر کرده، ذکر شده و آن دربارۀ مأموریتی است که به سرای مخصوص پسرش در هرات برود و تحقیق کند آیا گزارش منهیان راجع به نقش کردن تصاویر مردان با زنان بر دیوارهای خیش خانه­اش درست است یا نادرست: «و امیر محمود هرچند مُشرفی داشت که با این امیر فرزندش بودی پیوسته، تا بیرون بودی با ندیمان و انفاسش می­شمردی و اِنها می­کردی. مقرّر بود که آن مشرف در خلوت جای‌ها نرسیدی. پس پوشیده بر وی مشرفان داشت از مردم چون غلام و فرّاش و پیرزنان و مطربان و جز ایشان که بر آنچه واقف گشتندی، بازنمودندی تا از احوال این فرزند هیچ چیز بر وی پوشیده نماندی. و پیوسته او را به نامه‌ها مالیدی و پندها می­دادی که ولیعهدش بودی و دانست که تخت ملک او را خواهد بود. و چنان­که پدر بر وی جاسوسان داشت پوشیده، وی نیز بر پدر داشت هم از این طبقه که هرچه رفتی بازنمودندی. و یکی از ایشان نوشتَگینِ خاصّه خادم بود که هیچ خدمتگار به امیر محمود از وی نزدیک تر نبود. و حرّه ختّلی عمّتش خود سوختۀ او بود.

پس خبر این خانه به صورت اَلفِیه سخت پوشیده به امیر محمود نبشتند و نشان بدادند که چون از سرای عدنانی بگذشته آید، باغی است بزرگ، بر دست راست این باغ حوضی است بزرگ و بر کران حوض از چپ این خانه است. و شب و روز بر دو قفل باشد زیر و زِبَر و آن‌وقت گشایند که امیرمسعود به خواب آنجا رود و کلیدها به دست خادمی است که او را بشارت گویند. و امیر محمود چون بر این واقف گشت وقت قیلوله به خرگاه آمد و این سخن با نوشتگینِ خاصّه خادم بگفت و امیر به خط خویش گشادنامه‌ای نبشت بر این جمله:

 

آغاز با ستایش حق

«بِسمِ اللّه الرَّحمنِ الرَّحیم.

امر

محمود­ابن­سبکتگین را فرمان چنان است این خیلتاش را که به هرات به هشت روز رود چون آنجا رسید یک سر تا سرای پسرم مسعود شود و از کس باک ندارد و شمشیر برکشد و هر کس که وی را از رفتن باز دارند گردن وی بزند و هم چنان به سرای فرود رود و سوی پسرم ننگرد و از سرای عدنانی به باغ فرود رود» (ص 176).

در متن فوق، ساختار نامه یکپارچه و یکدست است. نویسندۀ نامه، تنها از جملات امری بهره برده تا فرمانی را که می­بایست اجرا شود، به گیرنده برساند. فرستنده یا همان نویسنده، جملات کوتاه و بریده­بریده را با واو ربط در کنار هم و به صورت پی­در­پی به کار ‌می‌گیرد تا جملات مفید و موجز در نامه نگاشته شود. همچنین، ساختار نامه از اجزای متعدد و متفاوتی ساخته نشده ‌است و یکنواختی در آن به روشنی دیده می­شود.طبق متن فوق، از آنجا که در تاریخ بیهقی، متون با نقل مستقیم به ندرت دیده می‌شود و از آنجا که متن فوق، حاوی نقل مستقیم متن و دارای ساختار مشخصی است، لذا ساختار متن نامه در نگاه کلی و جزئی تر به شرح زیر تشریح می‌شود:

 

 

 

 

طرح کلی ساختار متن نامه:	1) آغازِ نامه:	نام حق
	2) میانۀ نامه:	امر
	3) پایانِ نامه:	امر
/////////////	///////////////////////////////////////////////////////////////
طرح جزئی ساختار متن نامه:	1) حضور فرستنده و گیرنده:	فرستنده به عنوان قدرت بالاتر در قالب آمر در برابر گیرنده قرار گرفته‌است.
	2) کاربرد نوع جملات:	جملات در ابیات امری است که ساختار یکنواختی را برای متن نامه رقم می­زند. کاربرد جملات کوتاه و قطعه قطعه+ جملات عربی در نامه‌ها از دیگر خصوصیات ساختاری متن محسوب می‌شود. جملات آهنگین با فعل : رود، برکشد، ننگرد و .... سجع در جمله ایجاد کرده­اند.
	3) کاربرد نوع لحن:	لحن جدّی و آمرانه برای اظهار قدرت امر کردن در متن نامه کاملا پیداست.

 

 

- ارتباط درونمایه با ساختار

درونمایۀ متن، تحقیق و تفحّص است. جملات امری به عنوان بخشی از ساختار متن، می‌تواند با موضوع تفحّص به عنوان درونمایه و فکر مسلّط متن مرتبط باشد.

مواضعه

مواضعه یکی از انواع نامه­ها بوده و «قراردادی است که به صورت کتبی بین سلطان و یکی از رجال که شغلی جدید یافته با دو تن از رجال با هم در امور دیوانی یا مالی و غیره بسته می‌شده است و در آن شرایط شغل ذکر ‌می‌گردید» (یاحقی، 1389: 215). مواردی چون:

- مواضعه بوسهل حمدوی در وقت انتصاب که کدخدایی وی نوشته ‌است

«اگر رأی خداوند بیند تا بنده (بوسهل حمدودی) با خواجه و بونصر بنشیند و آنچه در این باب بگوید و مواضعه بنویسد و آنچه درخواستنی است درخواهد که چنان­که بنده شنود آن شغل خلل‌‌گونه شده­‌است تا بر قاعده درست رود. امیر گفت صواب چنین باشد هر سه تن خالی بنشستند و هم چنان کردند و سخت دیو سخن رفت و آنچه گفتنی و نهادنی بود بنهادند و بگفتند و پراکندند و بوسهل حمدوی مواضعه‌ای نبشت در هر پایی با شرایط تمام چنان که او دانستنی نبشت که فرد سخت کافی و دریافته‌بود و بونصر مشکان عرضه کرد امیر به خط خویش جواب نبشت» (ص 617).

همانطور که در متن فوق نشان داده‌شده، متن نامه کاملاً در قالب نقل قول‌های غیرمستقیم است و خبری از نقل قول و گفتار مستقیم در متن نامه نیست. نویسنده تنها اشاره‌ای کلّی از تمامیت نامه می­کند و متن کامل آن را نادیده ‌می‌گیرد.

متن مواضعه میان سلطان و او

«و (خواجه) مواضعه به خط خویش نبشتن گرفت و زمانی روزگار گرفت تا نبشته آمد و این خداوند خواجه چیزی بود در این ابواب و آنچه او نبشتی چند مرد نبشتی که کافی­تر و دبیرتر ابنای عصر بود، در معنی آنکه خداوند زاده را خدمت بر کدام اندازه باید کرد و وی حرمت بنده بر چه جمله که نگاه دارد و در معنی غلام سرایی و سالار ارشان فصلی تمام و ...» (ص 510).

متن نامۀ فوق نیز در قالب نقل قول‌های غیرمستقیم است و خبری از نقل قول و گفتار مستقیم در متن نامه نیست. نویسنده تنها اشاره‌ای کلّی از محتوای نامه می­کند: اینکه چه اندازه باید خداوندزاده را خدمت کرد و در باب حرمت­داری و غلامسرایی و ... بنابراین، نویسنده متن کامل نامه را نادیده ‌می‌گیرد و خود شرحی کلّی از آن می دهد به‌‌گونه‌ای که گویا او خود متن نامه را خوانده و برای مخاطب توضیح مختصری ‌می‌گذارد.

- مواضعه‌هایی که بین دو نفر «دیوانی» منعقد گشته، قراردادی است که بین بوسهل زوزنی زمانی که ریاست دیوان رسالت را داشت و مأموریت بست یافته­بود و بوالفضل بیهقی که به جانشینی وی منصوب گشته بود، نوشته شده ‌است:

«و چون تن درداد به رفتن مرا خلیفت خویش کرد و تازه توقیعی از امیر بستند ... و من مواضعت نبشتم در معنی دیوان و دبیران و جواب‌ها نبشت و مثال‌ها داد» (ص 649).

ساختمانی برای متن فوق نیز نمی­توان تصوّر کرد، زیرا کلّی­گویی، اصل اساسی متن نامۀ فوق – مانند سایر موارد در قالب نقل غیرمستقیم است. درونمایه هم، خلافت و جانشینی است.

طبق تعاریف فوق، در مواضعه‌های تاریخ بیهقی: 1- متن کامل و اصلی بیان نمی شود و نقل غیرمستقیم همراه با کلّی گویی است. 2- با این وجود، آنچه از نقل غیرمستقیم پیداست، جملات امری باید، ساختمان متن اصلی را پر کرده باشد. 2- درونمایه و فکر مسلّط نامه، جانشینی و خلافت است که با ساختار جملات امری از جانب بالادست به شخص جانشین به عنوان زیردست کاملا سنخیت دارد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نامۀ معمّاگونه

گاه نامه به صورت رمزی و معمّا نوشته می­شده است تا در جلوگیری از افشای مندرجات آن دقّت زیادتری شده باشد. «بیهقی این‌‌گونه نامه را «ملطقۀ معمّایی» خوانده، درک نامه‌های معمّا منوط به ترجمه کردن و «بیرون آن معمّا» است که به وسیلۀ دانستن کلید معمّا- که قراردادی بین نویسندۀ‌ معمّا و گیرندۀ آن است- عملی ‌می‌گردد» (حسینی کازرونی، 1388: 97). مواردی چون:

 

-  معمّا از امیرک بیهقی

ابوالحسن احمد بن محمد عنبری، مشهور به امیرک بیهقی، صاحب برید بلخ در زمان سلطان مسعود غزنوی، رئیس دیوان سلطان مودود و عبدالرشید و دبیر فرخزاد غزنوی است. امیرک بیهقی، همراه لشکریان سلطان مسعود (حک: ۴۲۱ـ۴۳۲ ه.ق) برای سرکوب علی تگین، از امیران ایلک خانی در ماوراءالنهر، به بخارا رفت تا اخبارِ جنگ را به اطلاع سلطان برساند. در متن نامه چنین آمده است:

«نبشته ‌بود که: داود آنجا آمد. پدر بلخ با لشکر گران و پنداشت که شهر بخواهند گذاشت و آسان بدو خواهند داد. بنده هر کار استوار کرده ‌بود و از روستا عیاران آورده و والی ختلان شهر را خالی گذاشت و بیامد که آنجا نتوانست بود. اکنون دست یکی کرده­ایم و جنگ است هر روز، خصم بیدار، جنگ می‌کرد، تا رسولی فرستاد تا شهر بدو دهیم و برویم. چون جواب درشت و شمشیر یافت نومید شد. اگر رأی خداوند ببیند فوجی تشکر یا مقدمی هشیار از غزنین اینجا فرستاده آید تا این شهر را بداریم که همه خراسان درین شهر بسته‌­است و اگر مخالفان این را بگیرند آب به یکبارگی پاک بشود» (ص 976).

متن فوق، متن اصلی و ترجمه شدۀ معمّاست که ساختار یکپارچه‌ای دارد و علّت آن، متن گزارش‌‌گونه ‌است. نه از ستایش و تکریم و نه از تاسف و نکوهش و .... خبری نیست. همچنین، درونمایۀ اصلی نامه، جنگ است. طبق متن فوق، از آنجا که در تاریخ بیهقی، متون با نقل مستقیم به ندرت دیده می شود و از آنجا که متن فوق، حاوی نقل مستقیم متن و دارای ساختار مشخصی است، لذا ساختار متن نامه در نگاه کلّی و جزئی­تر به شرح زیر تشریح می شود:

 

طرح کلّی ساختار متن نامه:	1) آغازِ نامه:	گزارش
	2) میانۀ نامه:	گزارش
	3) پایانِ نامه:	تقاضا
/////////////	///////////////////////////////////////////////////////////////
طرح جزئی ساختار متن نامه:	1) حضور فرستنده و گیرنده:	فرستنده برای نشان دادن اوضاع، ابتدا به وصف و گزارش می‌پردازد و سپس در پایانِ نامه تقاضای خود را بیان می­کند.
	2) کاربرد نوع جملات:	جملات در بخش آغازین و میانه همگی خبری است تا گزارش حال نامساعد را بدهد. در بخش پایانی نیز جملۀ شرطی با غرض تقاضا مشاهده می‌شود.
	3) کاربرد نوع لحن:	لحن عاطفی در پایان نامه و لحن جدی در آغاز نامه کاملا پیداست.
	4) صناعات ادبی تاثیرگذار بر محتوا	---

 

- معمّای امیرک بیهقی

«و جواب نبشته‌بودیم امیرک را با اسکدار و چه با قاصدان مسرع که:

 آغاز متن: گزارش

«اینک لشکری قوی می‌آید با سالاری نامدار،

پایان متن: اندرز

 دل قوی باید داشت تو را و اهل شهر را و دیگران را و در نگاهداشت شهر احتیاطی تمام بکرد که به اثر منطقه لشکری است» (صص 978-977).

متن فوق، ساختار یکپارچه‌ای دارد و علّت آن، متن گزارش‌‌گونه ‌است. همچنین، درونمایۀ آن، جنگ و لشکرکشی است. طبق متن فوق، از آنجا که در تاریخ بیهقی، متون با نقل مستقیم به ندرت دیده می­شود و از آنجا که متن فوق، حاوی نقل مستقیم متن و دارای ساختار مشخّصی است، لذا ساختار متن نامه در نگاه کلّی و جزئی­تر به شرح زیر تشریح می شود:

 

 

طرح کلّی ساختار متن نامه:	1) آغازِ نامه:	گزارش
	2) میانۀ نامه:	اندرز
	3) پایانِ نامه:	اندرز
/////////////	///////////////////////////////////////////////////////////////
طرح جزئی ساختار متن نامه:	1) حضور فرستنده و گیرنده:	فرستنده برای نشان دادن اوضاع، ابتدا به وصف و گزارش می‌پردازد و سپس در پایانِ نامه امر با غرض اندرز خود را بیان می­کند.
	2) کاربرد نوع جملات:	جملات در بخش آغازین خبری است تا گزارش حال نامساعد را بدهد و در بخش پایانی نیز جملۀ امری با غرض اندرز مشاهده می‌شود.
	3) کاربرد نوع لحن:	لحن جدّی و گزارشی در نامه کاملاً پیداست.
	4) صناعات ادبی تاثیرگذار بر محتوا	---

 

- ارتباط و تناسب ساختار و محتوا

درونمایۀ جنگ و لشکرکشی با ساختار گزارش­گونه و خبری متن کاملاً سنخیت و تناسب دارد. در جنگ و لشکرکشی گزارش حال، بخش مهمی را به خود اختصاص می‌دهد.

- معمّای امیرک بیهقی

«معمّا بیرون آوردم نبشته ‌بود: تا خبر رسید که حاجب آلتونتاش از غزنین برفت، من بنده هر روزی یک دو قاصد پیش او بیرون می‌فرستادم و آنچه تازه می‌گشت از حال خصمان که متهبان نبشتند، او را باز می‌نمودم و ‌می‌گفتم که چون باید آمد و احتیاط برین جمله باید کرد. و وی بر موجب آنچه می‌خواند کار می­کرد و با احتیاط می‌آمد تعبیه کرده. راست که از بغلان برفت و بدشمن نزدیک­تر شد آن احتیاط کردند و دست به غایت برگشادند چنان‌که رعیت به فریاد آمد و به تعجیل برانند و داود را آگاه کردند.

چون منطقۀ متهی برسید برین جمله در رفت نزدیک آلتوتانش فرستادم و نبشتم تا احتیاط کند چون به دشمن نزدیک آید و حال برین جمله ‌است نکرده­بودند احتیاط، چنانچه بایست کرد به لشکرگاه تا خللی بزرگ افتاد. نامه دربند با مقطله با ترجمه در میان رفعتی نهادم، نزد آغاجی بروم، فرود سرای برود و دیر بماند، پس برآمد و گفت م­ بخواند» (ص 983).

ساختمان تنها از متن گزارشی ساخته ‌شده­است. به همین دلیل، ساختار یکپارچه­ای در متن نامه جاری و ساری است. درونمایۀ نامه هم مربتط با جنگ و ستیز است. طبق متن فوق، از آنجا که در تاریخ بیهقی، متون با نقل مستقیم به ندرت دیده می شود و از آنجا که متن فوق، حاوی نقل مستقیم متن و دارای ساختار مشخصی است، لذا ساختار متن نامه در نگاه کلّی و جزئی­تر به شرح زیر تشریح می­شود:

 

طرح کلّی ساختار متن نامه:	1) آغازِ نامه:	گزارش
	2) میانۀ نامه:	گزارش
	3) پایانِ نامه:	گزارش
/////////////	///////////////////////////////////////////////////////////////
طرح جزئی ساختار متن نامه:	1) حضور فرستنده و گیرنده:	فرستنده برای نشان دادن اوضاع، تنها به وصف و گزارش می‌پردازد با توصیف جزئیات.
	2) کاربرد نوع جملات:	جملات در بخش آغازین و میانه و پایانی همگی خبری است تا گزارش حال را بدهد. جملات کوتاه و بریده بریده و همراه با ایجاز است.
	3) کاربرد نوع لحن:	لحن گزارشی در کل ساختار نامه کاملا پیداست.
	4) صناعات ادبی تاثیرگذار بر محتوا	---

 

- ارتباط و تناسب ساختار و محتوا

درونمایۀ جنگ با ساختار گزارش­گونه و خبری متن کاملاً سنخیت و تناسب دارد.

- معمّانامۀ بیهقی به وزیر

«معمّا نبشتم به خواجه و احوال باز نمودم و رکابداری را گسیل کرده آمد و به خواجه رسیده، خواجه رکابدار را و منشور و نامه را نگاه داشت که دانست ناصواب است و جواب نوشت سوی من با سگدار» (صص 992-991).

در متن فوق، نقل غیرمستقیم صورت گرفته است و خبری از متن اصلی نیست که برایش ساختمانی فرض شود. این وضعیت در متن ذیل هم دیده می­شود:

- معمّانامۀ وزیر

«قلم برداشت و با معمّایی نهاد غریب و کتابی از رحل برگرفت و آن را بر پشت آن نبشت و نسختی به خط خود به من داد» (ص 988).

- معمّانامه به وزیر

«این نامه نبشته آمد و گسیل کرده‌ شد و من به سمت مصرح باز نمودم که: این خداوند را کاری ناافتاده بشکوهیده‌ است و تا لاهور عنان باز نخواهد کشید و نامه‌ها پوشیده رفت آنجا تا کار بسازند و می‌نماید که پلاهور باز نه­ایستد. و از حرم به غزنین نمی­ماند و نه از خزائن چیزی و این اولیاء و حشم را که اینجا از دست و پای از کار بشده‌­است و متحیّر مانده­اند و امید همگان به خواجۀ بزرگ است. زینهار زینهار! و با محتشمان حضرت بگفتم پوشیده که به وزیر نامه فرمود چنین و چنان. نبشتم و معنا از خویشتن چنین و چنان نبشتم گفتند سخت نیکو اتّفاقی افتاده‌ است» (صص 994-993).

ساختمان تنها از متن گزارشی ساخته‌ شده ‌است و یکپارچگی در آن مشاهده می­شود.

طبق تعاریف فوق، در معمّانامه‌ها همواره: 1- یا متن اصلی نقل قول نمی­شود و در قالبی غیرمستقیم بدان اشاره می شود. 2- و یا متن اصلی بیان می­شود و ساختار یکپارچه‌ای را به خود اختصاص می­دهد، زیرا تنها جملات خبری با غرض گزارش در متن دیده می­شود. 3- درونمایه‌ها اغلب جنگ و لشکرکشی است که با ساختار گزارش گونه و جملات خبری پی‌در‌پی کاملا تناسب دارد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فتح نامه

فتح­نامه یا نامۀ فتح مکتوبی است متضمّن خبر پیروزی لشکر در نبرد که از طرف سلطان بر دست «مبشّران» به دیگر شهرها و ولایات فرستاده می­شده تا با انتشار خبر پیروزی، موجبات عظمت و قدرت حکومت بیشتر آشکار گردد (پشت­دار، 1380: 219). با توجّه به اینکه تاریخ بیهقی از جنگ­های دورۀ غزنوی و ... هم سخن به میان آورده است، مواردی از فتح­نامه در این اثر دیده می­شود که در ادامه بازنمایی می­شود.

- فتح­نامۀ احمد و پسرش

«امیر جواب‌های نیکو فرمود و تلک را و دیگران را بنواخت و احماء کرد و مبشّران را بازگردانیده آمد و تلم را فرمود تا قصد درگاه کند یا سر احمد پنتالگین و یا پسرش و اینک عاقبت خائنان و عامیان چنین باشد و از آدم علیه­السّلام یا بومنۀ عذا برین جمله‌ بود که هیچ بنده بر خداوند خویش بیرون نیامد که نه سر بیاید داد: و امیر درین باب نامه‌ها فرمود با اعیان و بزرگان و به اطراف ممالک و فرمان برداران مبدران فرستاد که: سخت بزرگ فتحی بود» (ص 469).

متن نامه در قالب کلّی­گویی بیان شده­‌است و خبری از وصف جزئیات نیست.

 

 

- فتح­نامۀ آمل بر پیروزی بر لشکر ترکمانان

«روز سه شنبه چاشتگاه ده روز گذشته از جمادی­الاولی سه غلام سرایی رسیدند بشارت فتح، و انگشتوانۀ امیر بدنشان بیاوردند که از جنگ جای فرستاده‌بود، چون فتح برآمد، که امیر ایشان را بتاخته ‌بود و دو اسیر بودند انگشترانه را بالار غلامان سرایی حاجب بگنفدی دادند. او بر پای خواست و زمین بوسه داد و فرمود تا دهل و بوق بزنند و آواز از لشکرگاه برخاست. گفت بونصر را بگوی تا فتح نامه بنسخت کند. گفتم فرمانبردارم و بازگشتم ... نسختی کرد این فتح را سخت نیکو و بیاض آن من کردم و نماز دیگر پیش برد و امیر بخواند و بپسندید، امیر مسعود به آمل بازرسید به ضمان سلامت و ظفر و نصرت ... و صاحب دیوان رسالت بونصر را گفت نامه‌های فتح باید فرستاد ما را به مملکت ... و نبشته آمد و خلبانان و غلامان سرایی برفتند» (صص 682-680).

متن نامه در قالب کلّی گویی بیان شده‌است و خبری از نقل قول مستقیم نیست، لذا ساختاری در نظر گرفته نمی­شود.

- فتح­نامۀ به تخت نشستن طغرل

«و نامه نبشتند به خانان ترکستان و پسران علی نگین و عین‌الدوله و همه اعیان ترکستان به خبر فتح، و نشان‌های دویت­خانه‌ها و علم‌های لشکر فرستادند با مبشّران» (ص 959).

متن نامه در قالب کلّی گویی بیان شده ‌است و خبری از نقل قول مستقیم نیست.

- فتح­نامۀ بنارس

«و دمادم این مبشران رسیدند و نامه‌های سالار هندوستان احمد ینالتگین و صاحب برید لشکر آورده‌اند به خبر فتح بنارس که: گوید من پسر محمودم و بندگان به حکم شفقت آگاه کردند، رای عالی برتر است. این نامه‌ها بر دلِ امیر کار کرد و بزرگ اثری کرد و مثال داد استادم را بونصر تا آن را پوشیده دارد چنان­که کس بر آن واقف نگردد. و دُمادُم این مبشّران رسیدند و نامه‌های سالار هندوستان احمد ینالتگین و صاحب‌بریدِ لشکر آوردند به خبر فتح بنارس که «کاری سخت بزرگ برآمد و لشکر توانگر شد و مالی عظیم از وی و خراج­ها که از تُکّران بستده بوده­است و چند پیل حاصل گشت» (ص 629).

در متن فوق، چند جملۀ کوتاه در حد اختصار همراه با ذکر پیاپی واو ربط و خلاصه‌ای از کلّ نامه بیان شده‌­است که همگی قالب و ساختار گزارش‌‌گونه و خبری دارند.

 

در نگاهی کلّی،    متن فتح نامه‌ها در تاریخ بیهقی در قالب غیرمستقیم بیان شده‌اند و در موارد استثنا هم در قالب یک جملۀ کوتاه و خبری فتح را بشارت داده‌اند؛ لذا ساختمان درخور توجّه و تشریحی نمی‌توان برای آن فرض کرد.

 

 

 

 

 

 

7- نتیجه گیری

ساختار و درونمایه در نامه‌های تاریخ بیهقی

در گشادنامه

·       ساختارِ نامه یکپارچه و یکدست است. نویسندۀ نامه، تنها از جملات امری بهره برده تا فرمانی را که می­بایست اجرا شود، به گیرنده برساند. فرستنده یا همان نویسنده، جملات کوتاه و بریده بریده را با واو ربط در کنار هم پی­در­پی به کار ‌می‌گیرد تا جملات مفید و موجز در نامه نگاشته شود.

·       و جملات امری به عنوان بخشی از ساختار متن، می تواند با موضوع تفحّص به عنوان درونمایه و فکر مسلّط متن مرتبط باشد.

·       نهایت ایجاز در جملات

·       لحن جدّی

در مواضعه‌ها

·        متن کامل و اصلی بیان نمی­شود و نقل غیرمستقیم همراه با کلّی گویی است.

·       با این وجود، آنچه از نقل غیرمستقیم پیداست، جملات امری باید، ساختمان متن اصلی را پر کرده باشد.

·       درونمایه و فکر مسلّط نامه، جانشینی و خلافت است که با ساختار جملات امری از جانب بالادست به شخص جانشین به عنوان زیردست کاملاً سنخیت دارد.

·       لحن جدّی است.

·       ساختار قابل تشخیصی ندارد.

در معمّانامه‌ها

·       همواره یا متن اصلی نقل قول نمی­شود و در قالبی غیرمستقیم بدان اشاره می‌شود و یا متن اصلی بیان می­شود و ساختار یکپارچه‌ای را به خود اختصاص می­دهد، زیرا تنها جملات خبری با غرض گزارش در متن دیده می­شود.

·       درونمایه‌ها اغلب جنگ و لشکرکشی است که با ساختار گزارش‌گونه و جملات خبری پی در پی کاملاً تناسب دارد.

·       ساختار نامه شامل موارد زیر است که متناسب با درونمایه‌ است:

گزارش/ تقاضا

·       ساختار یکپارچه به دلیل گزارش مطلق در نامه

·       لحن جدّی و گاه عاطفی است.

·       جملات شرطی یا امری با غرض تقاضا در آن مشاهده می‌شود.

در پیمان نامه

·       ساختمان پیمان‌نامه‌ها اغلب مشابه هستند، نامه‌ها با تمجید آغاز و سپس در قالب گزارش فقط از فرستندۀ متن بیعت داریم و متن نامه به گیرنده مربوط نمی شود.

·       درونمایه: بیعت نیز با چنین ساختاری کاملاً تناسب دارد:

·       تکریم/ سوگند/ گزارش.

·       جملات اغلب کوتاه و خبری است.

·       ایجاز در متن

در سوگندنامه

·       در تاریخ بیهقی سوگندنامه‌ها دارای ساختار قابل توجّهی نیستند، زیرا همه دارای نقل غیرمستقیم­اند و خبری از متن اصلی و پایۀ نامه نیست.

 

 

در فتح­نامه

·       متن فتح نامه‌ها در تاریخ بیهقی در قالب غیرمستقیم بیان شده‌اند و در موارد استثنا هم در قالب یک جملۀ کوتاه و خبری فتح را بشارت داده‌اند؛ لذا ساختمان درخور توجّه و تشریحی نمی‌توان برای آن فرض کرد.

 

در منشور

·       در نگاهی کلّی، منشورها در تاریخ بیهقی نقل غیرمستقیم‌اند.

·       در قالب کلّی گویی و ابهام بیان شده‌اند؛ لذا ساختمان درخور تحلیل و تشریحی برای آنها نمی­توان فرض کرد.

·       در موارد استثنا هم که متن منشور در قالب مستقیم ذکر شده، اغلب با کلّی‌گویی و اختصار و ایجاز بیان شده‌اند.

در مشافهه

·       در نگاهی کلّی، تمامی مشافهه‌ها در تاریخ بیهقی اغلب با ساختار مشابه به‌کار رفته‌اند که به شرح زیر است:

جمله خبری/ امر

·       درونمایه نیز از آنجایی که همواره دستورات مقام بالاتر را شامل می شود، با ساختار امری متن کاملاً سنخیت دارد.

در نامۀ خصوصی

·       در نگاهی کلّی، اغلب جملات متون نامه‌های خصوصی تاریخ بیهقی، کوتاه و موجز و دارای ساختار یکپارچه است و در حدّ تحلیل و تشریح ساختاری نیست.

در نامۀ توقیعی

·       در تاریخ بیهقی، نامه‌های توقیعی اساس و ساختاری تقریباً مشابه دارند.

·       درونمایه‌های این نوع نامه‌ها اغلب جنگ، جانشینی و خلافت و یا دستورات سلطنتی است که با نوع ساختار متن (امر و گزارش) کاملاً تناسب دارد.

·       ساختار نامه شامل موارد زیر است که متناسب با درونمایه‌ است:

گزارش/ اندرز

ساختاری

- نامه‌ها هرگز جنبۀ اطناب به خود نمی­گیرد.

- خالی بودن نثر از مترادفات و صنایع لفظی و ترکیبات عربی و استعمال محدود جملات لغتی و وصفی و دعایی که پس از ذکر نام پیامبر اسلام و بزرگان دین و صحابه و خلفا و سلاطین آورده می­شد.

- زبان عربی و تأثیر جمله بندی عربی دیده می­شود.

- جمله‌ها، کوتاه و مستقل و از نظر معنی به هم پیوسته بود. لازم به توضیح است که در جمله‌ها کوشش می­شد که به حدّاقل لفظ اکتفا شود و از استعمال مترادفات و صنایع و لغات زینتی خودداری گردد و همین امر سبب می­شد که تناسب لفظ و معنی رعایت شود، جمله‌ها مستقل بودند و معنی هر جمله، به خود آن جمله تمام می­شد و رابطه بین جمله‌ها نیز از نظر معنایی پیوسته بود و سست و گسیخته نبود و جمله‌ها با نظمی منطقی زنجیروار به هم می‌پیوستند.

- الفاظ و افعال و روابط، در جمله‌های پی در پی تکرار می­شدند و این امر نثر را به زبان محاوره نزدیک می­ساخت.

 

 

منابع و مآخذ

1.       انوری، حسن (1373) اصطلاحات دیوانی دورۀ غزنوی و سلجوقی، چاپ دوم، تهران: سخن.

2.       ایگلتون، تری (1380) پیش­درآمدی بر نظریۀ ادبی، ترجمه­ی عباس مخبر، تهران: نشر مرکز.

3.       باردن، آکن (1375) تحلیل محتوا، ترجمۀ ملیحه آشنایی و محمد یمنی دوزی­سرخابی، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.

4.       بدیعی، نعیم (1376) «روش تحلیل محتوا»، مجلۀ نمایۀ پژوهش، سال 1، ش 4-3.

5.       ______ (1380) تحلیل محتوا، تهران: ادارۀ کل تبلیغات. 

6.       بیهقی، خواجه ابوالفضل محمد بن حسین (1389) تاریخ بیهقی، تصحیح دکتر علی اکبر فیاض، چاپ دوم، تهران: نشر علم. 

7.       ــــــــــــــــــ (1370) تاریخ بیهقی، به کوشش خلیل خطیب­رهبر، چاپ دوم، تهران: مهتاب. 

8.       پشت­دار، علی­محمد(1380) «آداب و فنون دبیری در تاریخ بیهقی و چهارمقاله»، مجلۀ پیام بهارستان، شمارۀ 7.

9.       پورداوود، ابراهیم (1380) فرهنگ ایران باستان، تهران: اساطیر.

10.       تبریزی، محمدحسین بن خلف (1342) برهان قاطع، ج1، به اهتمام دکتر محمد معین، مقدّمه­ها به قلم علی­اکبر دهخدا، ابراهیم پورداوود، علی اصغر حکمت و سعید نفیسی، تهران: ابن سینا.

11.       تفضلی، احمد (1383) تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: سخن. 

12.       تویسرکانی، قاسم (1338) تاریخی از زبان تازی در میان ایرانیان، تهران: انتشارات دانش­سرای عالی.

13.       جعفری، ناهید (1392) «نامه و نامه­نگاری در تاریخ بیهقی»، فصلنامۀ بهارستان سخن، دورۀ 9، شمارۀ 23.

14.       جهشیاری، ابی عبدالله محمد بن ابن عبدوس(1348) الوزراء و الکتاب، القاهره: بی­نا.

15.       حسینی کازرونی، سید احمد(1388)فرهنگ و تاریخ بیهقی، چاپ دوم، تهران: زوار.

16.       _____________  (1384) پژوهشی در اعلام تاریخی و جغرافیایی تاریخ بیهقی، تهران: مؤسسۀ فرهنگی آیات.

17.       خطیبی، حسین(1386)فن نثر در ادب پارسی، چاپ سوم، تهران: زوار.

18.       دانش­پژوه، منوچهر(1377) سیر نامه­نگاری در ادبیات فارسی، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.

19.       دهخدا، علی اکبر(1377) لغت نامه، تهران: دانشگاه تهران.

20.       دهقان، علی (1386) فن نامه نگاری در زبان فارسی، تهران: شایسته.

21.       رایت، کارل (1373) تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی، ترجمۀ نادر سالارزاده امیری، تهران: نشر دانشگاه علامه طباطبایی.

22.       رحیم­سلطانی، آرزو (1391) «مروری بر روش تحلیل محتوا»، مجلۀ آینۀ پژوهش، دورۀ 23، ش137.

23.       رستگارفسایی، منصور(1385) انواع نثر فارسی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها.

24.       رضایی­اوّل، مریم و دلبری، حسن(1397) «بررسی هم­سنج نامه­های تاریخ بیهقی با نامه­های عتبه­الکتبه و التوسّل الی الترسّل»، مجلۀ نثرپژوهی ادب فارسی، دورۀ 21، شمارۀ 43.

25.       رفیع­پور، فرامرز(1385)  «تکنیک­های خاص تحقیق در علوم اجتماعی: کندوکاوها و پنداشته­ها»، تهران: شرکت سهامی .

26.       رکنی یزدی، محمدمهدی(1374)یادنامۀ ابوالفضل بیهقی، چاپ دوم، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.

27.       زریاب خویی، عباس(1368)تاریخ نگاری بیهقی، تهران: علمی.

28.       ساروخانی، باقر(1375) روش­های تحقیق در علوم اجتماعی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

29.       سرمد، زهره و بازرگان، عباس و حجازی، الهه (1379) روش­های تحقیق در علوم رفتاری، تهران: نشر آگه.

30.       صالحی، پیمانه (1394) «بررسی نگارش نامه­های دیوان رسالت در عصر غزنوی با تکیه بر تاریخ بیهقی»، مجلۀ گنجینۀ اسناد، شمارۀ ۹۸.

31.       صحرایی، قاسم و حسنی جلیلیان، محمدرضا و پیران­پور، میررضا (1390) «پژوهشی در نامه­های شاهنامه­ فردوسی»، مجلۀ متن­پژوهی ادبی، دورۀ 15، شمارۀ 50.

32.       صفا ، ذبیح الله (1366) تاریخ ادبیات در ایران در قلمرو زبان پارسی، تهران: توس. 

33.       عتبی، محمد بن عبدالجبار(1345) ترجمه­ تاریخ یمینی، به اهتمام جعفر شعار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

34.       فاضلی، نعمت­الله (1376) «آموزش، تحقیق، ترویج (تحلیل محتوای نامۀ علوم اجتماعی)»، مجلۀ نمایۀ پژوهش، سال 1، ش 100-99. 

35.       کریستین سن، آرتور(1387) ایران در زمان ساسانیان، ترجمه­ غلامرضا رشید یاسمی، تهران: نگاه.

36.       محجوب، محمدجعفر(1381) خاکستر هستی، چاپ دوم، تهران: مروارید.

37.       مردانی، فیروز(1377) «ترسل و نامه نگاری در ادب فارسی»، مجلۀ کیهان فرهنگی، شمارۀ ۱۴۷.

38.       مصطفوی سبزواری، رضا(1371) گزیدۀ تاریخ بیهقی، چاپ چهارم، تهران، نشر دانشگاه پیام نور.

39.       معین، محمد(1389) فرهنگ­نامه، به اهتمام عزیزالله علیزاده، تهران: ثامن.

40.       میهنی، محمد بن عبدالخالق(1389) آیین دبیری، به تصحیح و توضیح اکبر نحوی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

41.       نئوندروف، کیمبرلی. ای(1395) راهنمای تحلیل محتوا، ترجمه­ حامد بخشی و وجیهه جلاییان بخشنده، مشهد: نشر جهاد دانشگاهی.

42.       نرشخی، محمد بن جعفر(1363) تاریخ بخارا، به تصحیح احمد بن نصر، تهران: توس.

43.       نصیری عمران، کبری(1395) «نامه­ها در تاریخ بیهقی»، مجلۀ رشد آموزش و پرورش، شمارۀ 1.

44.       نظامی عروضی سمرقندی، احمد بن عمر (1381) از روی تصحیح علامه محمد قزوینی، با شرح و توضیح از سعیده قره­بگلو و دکتر رضا انزابی نژاد، تهران: نیل.

45.       هولستی، ال.آر، (1373) تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی، ترجمۀ نادر سالارزاده امیری، تهران: نشر دانشگاه علامه طباطبایی.

46.       یاحقی، محمدجعفر(1389) یادنامۀ تاریخ بیهقی، مشهد: دانشگاه فردوسی.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

. Seyyedeh Fatemeh Hoseini Tabaar, PhD student in Persian Language and Literature, Department of Persian Language and Literature, Torbat Heydariyeh Branch, Islamic Azad University, Torbat Heydariyeh, Iran.

2.Dr, HamidReza Soleimanian, Assistant Professor of Persian Language and Literature, Department of Persian Language and Literature, Torbat Heydariyeh Branch, Islamic Azad University, Torbat Heydariyeh, Iran (Corresponding Author)

Email: [e-mail]

3-Dr, Abbas Kheirabadi, Assistant Professor of Persian Language and Literature, Member of the Board of the Ferdowsi Foundation Literary Association of the Toos branch, Iran

4.Dr, Mahmoud FirouziMoghaddam, Assistant Professor of Persian Language and Literature, Department of Persian Language and Literature, Torbat Heydariyeh Branch, Islamic Azad University, Torbat Heydariyeh, Iran

 

 

 

Structural and thematic analysis of letters in Beyhaqi history

Abstract:

Letters are one of the tools of communication between human beings that have been used for a long time. Letters in Persian sources are worth studying and researching in different ways. The main purpose and issue of the present dissertation, which has been compiled based on library sources and descriptive-analytical method, is to study and compare the structure and theme of different types of letters in the two mentioned works; Letter of Inquiry; Peace letter; Oath; Treaty; Advice letter; Description of spelling. In the Tarikh of Bayhaqi, letters fall into the following categories: signature; Private; Moshafehe; Charter; Fat'hnameh; Oath; Agreement; Mutual notice; Position; Expansion; Molattafeh.on a structuralist base letter, in Tarikh of Bayhaqi rarely beguin in the name of God. Letters donot tend to be complex, however, ,they uoe synonyms, figureo of word, Arabic comoundsd. Also, the sentences are short and independent and interconnected in terms of meaning, and the words, verbs and relations are repeated in successive sentences, and this has brought the prose closer to the colloquial language in some cases.

Keywords: Tarikh of Bayhaqi, letter, structure, theme, content, comparison.