Historical-Geopolitical Analysis of Armenia's Role in Iran-Rome Conflicts

Subject Areas : Historical Archaeology

Mojtaba Naghdi ¹ , Feizollah Boushasb Gousheh ^{2 *}

1 -
2 - Associate Professor, Department of History, Najafabad Branch, Islamic Azad University, Najafabad, Iran.

Received: 2025-04-18 Accepted : 2025-07-04 Published : 2025-08-22

Keywords: Armenia, Rome, Parthians, Sassanians, Christianity,

Abstract :

Armenia, which is now considered the smallest political entity in the Caucasus, was known in ancient times by the names Urartu and Ararat. Its unique geographical position as a bridge between East and West, along with its role as a key transit route for trade and the presence of Caucasian passes, attracted the attention of major powers, including Iran and Rome. With the adoption of Christianity in the early 4th century AD, the Armenian state established strong ties with its co-religionist, the Roman Empire, and subsequently became a focal point of conflict between the two Eastern and Western powers. The pretexts for Roman intervention in the region under the guise of protecting Christians increased, leading to a series of protracted wars in the area.Armenia, as a neighbor to both Iran and Rome, officially embraced Christianity in 302 AD. After Constantine the Great legalized Christianity in Rome in 313 AD, the Armenians received his support. The Sasanians, who adhered to Zoroastrianism, could not remain passive as Armenia—which they considered part of their realm—drifted away. Consequently, they pursued a policy of Zoroastrianizing the Armenians, a policy that intensified during the reign of Yazdegerd II. This study aims to examine Armenia’s pivotal role and its impact on Iran-Byzantium relations following the adoption of Christianity. To achieve this goal, a historical (descriptive-analytical) research method has been employed, drawing on the perspectives of scholars. The findings indicate that Armenia’s religious alignment with Rome strengthened their ties while weakening its religious bonds with Iran. This dynamic ultimately led to Armenia being repeatedly contested and divided into spheres of influence between Iran and Rome.

References:

ابوالفداء، اسماعیل بن علی (1392). تقویم البدان، ترجمه عبدالعلی بیرجندی. تهران: سفیر اردهال.
احمدی، کامران (1388). پیشینه دوستی اقوام ایرانی و ارمنی در گذر تاریخ. فصلنامه فرهنگی پیمان،۱۳(۴۷)، ۲.
آقایان، ادوارد (1376). مسروپ ماشتوتس: پدیدآورنده الفبای ارمنی. ترجمه ناهید هوسپیان. فصلنامه فرهنگی پیمان، ۲(7 و 8)، 43-54.
آگاتا نجلوس (1380). تاریخ ارمنیان. ترجمه گارون سارکسیان. تهران: نشر نائیری.
دوبلویس‌، لوکاس، وان‌ در اسپک‌، روبارتوس‌ (1382). دیباچه‌ای بر جهان باستان. ترجمه مرتضی ثاقب فر. چاپ دوم. تهران: ققنوس.
بیکرمان و دیگران (1393). تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی ساسانیان. ج3، بخش دوم. پژوهش کمبریج. ترجمه حسن انوشه. چاپ ششم. تهران: امیرکبیر.
پیگولوسکایا، ن.و (1372). اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران در سده چهارم تا ششم میلادی. ترجمه عنایت‌الله رضا. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
تاج‌پور، محمد علی (1344). تاریخ دو اقلیت مذهبی یهود و مسیحیت در ایران. تهران: موسسه مطبوعاتی فراهانی.
ثعالبی (1368). غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم. ترجمه محمد فضائلی. تهران: نشر نقره.
جعفری دهقی، محمود (1382). بازشناسی منابع و مآخذ تاریخ باستان. تهران: سمت.
حسین طلائی، پرویز، جرفی، مصطفی (1394). واکاوی شاخص‌های تأثیرگذار بر مناسبات مرزی شاهنشاهی ساسانی و امپراتوری بیزانس در قرن پنجم میلادی. پژوهش های تاریخی، 7(4)، 83-102.
خورنی، موسی (1380). تاریخ ارمنیان. ترجمه ادیک باغداساریان. تهران: نشر مولف.
خوافی، شهاب‌الدین عبداله (1378). جغرافیای حافظ ابرو. ج2، مقدمه، تصحیح و تحقیق صادق سجادی. تهران: میراث مکتوب.
دریایی، تورج (1387). شاهنشاهی ساسانی. ترجمه مرتضی ثاقب فر. چاپ چهارم. تهران: ققنوس.
دینوری، احمد بن ابی یعقوب (136۴). اخبار الطوال. ترجمه محمود مهدوی دامغانی. چاپ ششم. تهران: نشر نی.
رجبی، پرویز (138۰). هزاره‌های گم شده: اشکانیان (پارت‌ها)، جلد 4. تهران: توس.
رضا، عنایت اله (1351). موسی خورنی، تاریخ نگار ارمنی. مجله بررسی‌های تاریخی، ۷(۲)،۴۹-۹۲.
رویدادنامه خوزستان (1395). مؤلف نامعلوم. روایتی سریانی از آخرین سال‌های پادشاهی ساسانی. ترجمه و توقیعات خداداد رضاخانی و سجاد امیری باوندپور. تهران: حکمت سینا.
زرین کوب، روزبه، ملکی، محمد (1396). جایگاه اشکانیان ارمنستان در روابط شاهنشاهی ساسانی با امپراتوری روم در سدۀ سوم میلادی. پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، 11(20)، 51-80.
زرین‌کوب، عبدالحسین (137۸). تاریخ مردم ایران: ایران قبل از اسلام: کشمکش با قدرتها. چاپ پنجم. تهران: امیرکبیر.
سامی، علی (1393). تمدن ساسانی. ج2 و 1. چاپ سوم. تهران: سمت.
سبئوس (1396). تاریخ سبئوس. بر پایه ترجمه آر. دبلیو. تامسون. ترجمه محمد فضائلی بیرجندی. تهران: ققنوس.
شیپمان، کلاوس (1386). مبانی تاریخ ساسانیان. ترجمه کیکاوس جهانداری. تهران: فرزان.
طبری، محمد بن جریر (1368). تاریخ الرسل و الملوک. ترجمه ابولقاسم پاینده. ج2، چاپ چهارم. تهران: اساطیر.
فرای، ر. ن (1382). تاریخ باستانی ایران. ترجمه مسعود رجب‌نیا. چاپ دوم. تهران: علمی و فرهنگی.
کالج، مالکوم (1388). اشکانیان. ترجمه مسعود رجب‌نیا. تهران: هیرمند.
کریستن‌سن، آرتور (1377). ایران در زمان ساسانیان. ترجمه رشید یاسمی. چاپ نهم. تهران: دنیای کتاب.
گرانتوسکی و دیگران (1385). تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز. ترجمه کیخسرو کشاورزی. تهران: مروارید.
گیبون، ادوارد (1370). انحطاط و سقوط امپراتوری روم. جلد 1، تلخیص دی. ام. لو. ترجمه فرنگیس شادمان (نمازی). چاپ دوم. تهران: علمی و فرهنگی.
گیرشمن، رومن (1386). تاریخ ایران از آغاز تا اسلام. ترجمه محمد معین. چاپ هیجدهم. تهران: علمی و فرهنگی.
لوکونین، و.گ (1384). تمدن ایران ساسانی. ترجمه عنایت‌الله رضا. چاپ چهارم. تهران: علمی و فرهنگی.
مارکوارت، یوزف (1372). ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی. ترجمه مریم میر احمدی. تهران: اطلاعات.
محمودآبادی، اصغر (1392). تاریخ ایران در عهد ساسانیان. تهران: پارسه.
مدرسی، فاطمه (1385). مشترکات و مناسبات فرهنگی ایران و ارمنستان. فصلنامه فرهنگ،(57).
میلر، و.م (1382). تاریخ کلیسای قدیم در امپراتوری روم و ایران. ترجمه علی نخستین. تهران: اساطیر.
نفیسی، سعید (1383). مسیحیت در ایران. به اهتمام عبدالکریم جربزه‌دار. تهران: اساطیر.
ولسکی، یوزف (1384). شاهنشاهی اشکانی. ترجمه مرتضی ثاقب فر. چاپ دوم. تهران: ققنوس.
وینتر، انگلبرت، دیگناس، بئاته (138۶). روم و ایران: دو قدرت جهانی در کشاکش و همزیستی. ترجمه کیکاوس جهانداری. چاپ دوم. تهران: فروزان روز.
یارشاطر و دیگران (1383). تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی ساسانیان. ج3، بخش اول. ترجمه حسن انوشه. چاپ چهارم. تهران: امیرکبیر.
یعقوبی (۱۳۶۲). تاریخ یعقوبی. ترجمهٔ محمد ابراهیم آیتی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

Adontz, N. (1970). Armenia in the period of Justinian, the political conditions based on the naxarar system. Translated by Nina Garsoian. Lisbon: Galost Gulbenkian Foundation. p. 9.
Agathangelos (1976). History of the Armenians, translation and commentary by R.W. Thomson. State University of New York Press.
Blockley, R. C. (1987). The Division of Armenia between the Romans and the Persians at the End of the Fourth Century AD. Historia: Zeitschrift fur Alte Geschichte, 222-234.
Henzel, J. H. (2008). A comparison and contrast of the history of Christianity as it developed in Cappadocia and Armenia during the first five centuries AD. A thesis presented to the Graduate School of Clemson University. pp. 105-185.
Huntington, S. P. (1993). The clash of civilizations. Foreign Affairs. p. 3.
Panossian, R. (2006). The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Commissars. London: Hurst Company. pp. 43-44.
Thomson, R. W. (1991). The History of Łazar Pʿarpecʿi. Scholars Press.
Russell, J.R (1987). Zoroastrianism in Armenia, Harvard Iranian Series, Cambridge, Massachusetts. p. 126.
Toumanoff, C. (1954). Christian Caucasia between Byzantium and Iran: new light from old sources. Traditio, 10, 109-189.
Walker, C. J. (1990). Armenia: The Survival of a Nation. London: Routledge. p. 25.
Brown, P. (1996). The Rise of Western Christendom: Triumph and Diversity, A.D. 200–1000. Blackwell Publishers.
Howard-Johnston, J. (2006). East Rome, Sasanian Persia and the End of Antiquity: Historiographical and Historical Studies. Ashgate.
Spykman, N. J. (1944). The Geography of the Peace. Harcourt, Brace and Company.