Pathological Sprawl and Horizontal Expansion of Ahvaz Metropolis Based on COCOSO Model

Subject Areas : Geography and Urban Planning

Dr. saeid kamyabi ^{1 *} , ZAHRA Nazari ² , Dr. Abbas Arghan ³

1 - Professor of Geography Department, Semnan Branch, Islamic Azad University, Semnan, Iran
2 - Ph.D., Student, Department of Geography, Semnan Branch, Islamic Azad University, Semnan, Iran
3 - Associate Professor, Department of Geography, Semnan Branch, Islamic Azad University, Semnan, Iran

Received: 2024-08-25 Accepted : 2024-11-05 Published : 2025-03-22

Keywords: sprawl, livability of urban areas, Ahvaz metropolis,

Abstract :

The rapid growth of urban populations worldwide, especially in developing countries, poses a significant challenge for governments and planning organizations. In recent decades, among various urban growth patterns, the pattern of sprawling growth has become the dominant spatial development trend in many countries. This study aims to diagnose the pathological sprawl and horizontal expansion of the Ahvaz metropolis. This research is applied and uses an analytical-descriptive method. The data collection method in this research is library-documentary and survey-based. The COCOSO multi-criteria decision-making technique was used to analyze the data. The results obtained from the COCOSO method showed that districts 1 and 8 of Ahvaz city, with the abbreviation B and a final weight of 0.942 in the COCOSO test, have the most favorable conditions. Districts 2 and 6 of Ahvaz city, with the abbreviation D and a final weight of 0.491, have the least favorable conditions and the least impact among other areas compared to the study components. In conclusion, considering the negative consequences of sprawl and to achieve sustainable development and a sustainable urban form, a compact growth pattern is proposed as the future development pattern of the city.

References:

1) آذرشب،صغری (1396). بررسی توسعه فیزیکی و ارائه الگوی راهبردی جهت گسترش بهینه کلانشهر اهواز با استفاده از RS-GIS. پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه شهید چمران اهواز، صفحه187.
2) آروین، محمود، پوراحمد، احمد، و زنگنه شهرکی، سعید (1396). ارزیابی زمین هاي بایر به منظور توسعه میان افزا (نمونه موردي: شهر اهواز)، مجله آمایش جغرافیایی فضا، 7(26)، 163-181.
3) آروین، محمود، پوراحمد، احمد، و زنگنه شهرکی، سعید (1395). سنجش الگوى پراكنده رويى و شناسايى حوزه هاى عمل توسعه درونى شهر (نمونه موردى: شهر اهواز)، مطالعات محيطى هفت حصار،17(5)، 45-62.
4) امانپور، سعید، علیزاده، مهدی، و دامن‌باغ، صفیه (1399). شناسایی و تحلیل الگوی گسترش شهر اهواز در بازده زمانی1400-1360، مطالعات توسعه پایدار شهری و منطقه ای، 1(1)، 72-89.
5) پورمحمدی، محمدرضا و، جام‌کسری، محمد (1390). تحليلي بر الگوي توسعه ناموزون تبريز، فصلنامه تحقيقات جغرافيايي، 25(100)، 31-54.
6) پورمحمدي، محمدرضا، و قرباني، رسول (1382). ابعاد و راهبردهاي پارادايم متراكم¬سازی فضاهاي شهري مدرس، 7(2)، 107-85.
7) تقوايي، مسعود، و محمدحسين، سرايي (1383). گسترش افقي شهرها وظرفيت هاي موجود زمين، مورد شهر يزد، فصلنامه تحقيقات جغرافيايي، شماره 73، 187-210.
8) خواجوی نیا، لاله (1402). جایگاه و نقش مدیریت خدمات شهری در محلات کلانشهرها مطالعه موردی: منطقه2 شهری اهواز)، نشريه علمي انديشه های نو در علوم جغرافیايي، 1(1)، 69-82.
9) دولتشاه، صدیقه (1402). زیست پذیری شهری با رویکرد حق به شهر: مفاهیم، ابعاد و شاخص ها، نشريه علمي انديشه های نو در علوم جغرافیايي، 1(1)، 68-45.
10) رستمی، محمد حسین، انوری، فردوس، و امام دادی طارمی، محمدمهدی (1400). تحلیل فضایی پراکنده رویی شهری با استفاده ازGIS و مدل هلدرن (مطالعه¬ی موردی؛ شهر بستک، استان هرمزگان)، مطالعات توسعه پایدار شهری، 2(1)، 121-100.
11) رهنما، محمدرحيم، وعباس زاده، غلامرضا (1385). مطالعه تطبيقي سنجش پراكنش و فشردگي در كلانشهرهاي سيدني و مشهد، جغرافيا و توسعه ناحيه اي. 6(3)، 101-126.
12) زیاري، کرامت الله، محمدنژاد، حافظ، وپرهیز، فریاد (1388). مبانی و تکنیک هاي برنامه ریزی شهری، چاپ اول، انتشارات دانشگاه بین المللی چاه بهار، تهران، صفحات 79-76.
13) سازمان عمران و بهسازي شهري (1381). بررسی تطبيقي توسعه پنج كلان شهر ايران، واقعيت ها و تصورات، فصلنامه مديريت شهري، شماره10.
14) سالاریان، فردیس، نسترن، مهین، و داداش پور، هاشم (1402). علل و پیامدهای پراکنده‌رویی در شهر- منطقه مرکزی استان مازندران، فصلنامه مطالعات شهری، 12(47)، 65-78.
15) سعيدنيا، احمد (1383). طراحی شهری در ایران، کتاب سبز راهنماي شهرداري¬ها (جلد پنجم)، تهران، انتشارات سازمان شهرداري ها و دهياري کشور.
16) شاه حسینی، گلاره، رفیعیان، مجتبی، و داداش‌پور، هاشم (1403). واکاوی ساختارها و سازوکارهای اثرگذار بر فرآیندهای غیررسمی‏ موجد پراکنده‌رویی در منطقه کلان ‌شهری تهران، فصلنامه مطالعات ساختار و کارکرد شهری، 11(39) ، 196-157.
17) شكويي، حسین (1387). ديدگاه هاي نو در جغرافياي شهري. جلد 1، انتشارات سمت، تهران.
18) شهسواریان، مهسا (1390). بررسي علل و عوامل موثر بر پراكنده رويي در حوزه ي شهري كرج و ارائه مدل مناسب جهت كنترل آن، پايان نامه كارشناسي ارشد در رشته برنامه ريزي توسعه منطقه اي، دانشگاه علامه طباطبایی.
19) طبیبیان، منوچهر، و اسدی، ایرج (1387). بررسی و تحلیل عوامل پراکنده رویی در توسعه فضایی مناطق کلان شهری، فصلنامه دانشگاه هنر، شماره 2، صفحات 23-5.
20) عبدی قروچای، ناهیده (1392). بررسی پایداری و ناپایداری توسعه فیزیکی در مادرشهر¬ها نمونه موردی: شهر سنندج، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تبریز.
21) عزیزی، محمد مهدی (1382). ¬تراكم در شهرسازي، اصول و معيارهاي تعيين تراكم شهري؛ تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
22) کامروا، سید محمد علی(1383). مقدمه اي بر شهرسازي معاصر ايران؛ تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
23) مرکزآمار ایران (1395). نتایج سرشماری نفوس و مسکن، استان خوزستان، شهرستان اهواز، سازمان مدیریت وبرنامه ریزی استان خوزستان.
24) ملکی، سعید(1382. شهر پایدار و توسعه پایدار شهري، مجله مسکن انقلاب، شماره102.
25) نادری، کاوه، امانپور، سعید، و منصوری، فریبرز(1391). ارزیابی توسعه فیزیکی شهر اهواز با تاکید بر پایداري در مسائل زیست محیطی، اولین همایش ملی جغرافیا، مخاطرات محیطی و توسعه پایدار، دانشگاه آزاد اسلامی، صفحات11-1.
26) نوری، مسلم، صابری فر، رستم، و علی‌اکبری، اسماعیل (1399). تحلیل تطبیقی روند پراکنده رویی شهری در شهرهای استان خراسان شمالی (مطالعه موردی ¬شهرهای اسفراین و بجنورد)، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 20(58)، 300-283.
27) Abudu, D.; Echima, R. & Andogah, G (2018). Spatial assessment of urban sprawl in Arua Municipality, Uganda. The Egyptian Journal of Remote Sensing and Space Science, 7 December.
28) Banai, R., Depriest, T. (2014). Urban sprawl definitions, data, methods of measurement, and environmental conseqences, journal of sustainability education, Vol 7.
29) Bhatta, B. (2010). Analysis of urban growth and sprawl from remote sensing data. Springer Science & Business Media.
30) Caves, Roger w (2005). Encyclopedia of the City; New York: Routledge.
31) Ewing, R. (1994). Characteristics, causes and effects of sprawl: a literature review‖. In: J.Matzluff, et al., (Eds) urban ecology: an international perspective on the interaction between humans and nature. New York: Springer, pp. 519-535.
32) Ewing, R. Pendall, R. and Chen, D. (2002). Measuring sprawl and its impact, vol 1 (Technical Report), SmartGrowth America, Washington DC.
33) Jahanbin, R, and Zarei, R (2012). The Consequences of the Effects of Physical Development Cities on Agricultural Lands and Land Around and Their Sphere of Influence: Case Study: Dare Shahr Township, Sabzineh Analytical Research News Newspaper, the Seventh Year, Number 71, pp 63 – 57.
34) Han, J.(2020). Can urban sprawl be the cause of environmental deterioration? Based On the provincial panel data in China. Environmental Research, 109954.
35) Hess, G, R (2001). Just what is sprawl, anyway? "Carolina Planning," a journal of the University of North Carolina Department of City and Regional Planning, Volume 26, Issue2: 2-26.
36) Johnson, M.P. (2001). Environmental Impacts of Urban Sprawl: A Survey of the Literature and Proposed Research Agenda, Environ Plann, A 33: 717-735.
37) Kwan, R (2010). Urbanization Culture, Translation by Yald Blarak, Tehran: ParhamNaghsh Publications.
38) Longman Dictionary of contemporary English (2009). London: Pearson Education Limited Medium-sized cities by spatial metrics based on fused data sets‖. International Journal of Image and Data Fusion.6 (1), pp. 42-64.
39) Meshkini, a, Mahdnezhad, H, Parhiz, F (2013). farther up Modernism Patterns in Urban Planning, Tehran, Omid Engelab Publishing Frst Puplication.
40) Mohammadian, H, Tavakoli Nia, J et al (2016). Monitoring land use change and Measuring urban sprawl based on its spatial forms the case of Qom city. The Egyptian Journal of Remote Sensing and Space Sciences.
41) Mohammadzadeh, R (2007). Study of Environmental Impact of Physical Development on Hastily Cities with the Emphasis on Tehran and Tabriz, Geography and the Area Development Magazine, Number9, pp 93-112.
42) Nengroo, Z. A., Bhat, M. S., & Kuchay, N. A.( 2017). Measuring urban sprawl of Srinagar city, Jammu and Kashmir, India. Journal of Urban Management.
43) Peiser, R (2006). Decomposing urban sprawl, Town Planning Review,72 (3).
44) Pramanik, M. M. A., & Stathakis, D. (2016). Forecasting urban sprawl in Dhaka city of Bangladesh. Environment and Planning B: Planning and Design, 43(4), 756-771.
45) Razin, E. and Rosentraub, M. (2000). Are fragmentation and sprawl interlinked? North American evidence‖. Urban Affairs Review, 35 (6), pp. 821-836.

46) Stathakis, D. and Tsilimigkas, G. (2014) Measuring the compactness of European -United Nations (2018). World urbanization prospects the 2018 revision.
47) Vahediyan Beygi, L, Pourahmad, A, Seyfadini, F (2012). Examine the Effect of Physical Growth Tehran on lands of region5, Quarterly Journal of Human Geography the Fourth Year, the First Number, pp 46 – 29
48) Wassmer, R. W. (2000). Urban sprawl in a U.S. metropolitan area: ways to measure and acomparison of the Sacramento area to similar metropolitan areas in California and the U.S. CSUS Public Policy and Administration Working Paper No. 2000–03.
49) Xiong, C., & Tan, R. (2018). Will the land supply structure affect the urban expansion form? Habitat International.
50) Zhang, T (2000). Land Market and Governments Role in Sprawl, Cities, VoL.17, No.2

Full-Text:



نشريه­ علمي اندیشه‌های نو در علوم‌جغرافیایی، دوره 3، شماره 7، بهار 1404، صفحات: 95-116 شاپا: 1473-2981   تاريخ دريافت: 04/06/1403 تاريخ پذيرش نهايي: 15/08/1403

 

 

آسیب شناسی پراکنده رویی و گسترش افقی کلانشهر اهواز

براساس مدل کوکوسو(COCOSO)

 

زهرانظری

دانشجوی دکترای، گروه جغرافیا، واحد سمنان، دانشگاه آزاداسلامی، سمنان، ایران

سعیدکامیابی¹

استاد، گروه جغرافیا، واحد سمنان، دانشگاه آزاداسلامی، سمنان، ایران

 

عباس ارغان

دانشیار، گروه جغرافیا، واحد سمنان، دانشگاه آزاداسلامی، سمنان، ایران

 

 

چکیده

رشد سریع جمعیت شهری جهان به خصوص در کشورهای در حال توسعه، یکی از چالش های عمده برای دولت ها و سازمان های برنامه ریزی است. طی دهه هاي اخیر از میان الگوي هاي مختلف رشد شهري، الگوي رشد پراکنده به روند مسلط توسعه فضایی در بسیاري از کشورها تبدیل شده است. هدف این پژوهش آسیب شناسی پراکنده رویی و گسترش افقی کلانشهر اهواز انجام شده است.پژوهش حاضر در زمره تحقيقات كاربردي و با روش، تحليلي- توصيفي می باشد. روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش کتابخانه ای- اسنادی و پیماشی است.جهت تجزیه و تحلیل داده ها از تکنیک تصمیم گیری چند معیاره کوکوسواستفاده شده است. یافته های حاصل حاصل از روش کوکوسو، مناطق 1 و 8 شهر اهواز با حرف اختصاری B و با کسب وزن نهایی 94/2 در آزمون کوکوسو مطلوب­ترین وضعیت و شرایط را به خود اختصاص داده است. مناطق 2 و 6 شهر اهواز با حرف اختصاری D و با کسب وزن نهایی 49/1 نامطلوب­ترین وضعیت و حداقل اثرگذاری را در میان سایر محدوده­ها نسبت به مولفه­های مطالعاتی کسب نموده است. نتیجه اینکه با توجه به پیامدهای نامطلوب رشد پراکنده و در راستای دستیابی به توسعه ی پایدار و شکل پایدار شهری، الگوی رشد فشرده به عنوان الگوی توسعه آتی شهر پیشنهاد می شود.

 

کلمات کلیدی:  گسترش افقی، زیست پذیري محلات شهري، کلان‌شهر اهواز

 

 

 

 

مقدمه

رشد سریع جمعیت شهری جهان به خصوص در کشورهای در حال توسعه، یکی از چالش های عمده برای دولت ها و سازمان های برنامه ریزی است. امروزه 54 درصد از جمعیت جهان در مناطق شهری سکونت دارند پیش بینی می شود که در سال 2050 نزدیک 68 درصد افزایش یابد (United Nations, 2018:1).­ بدون شک نتیجه اجتناب ناپذیر این روند گسترش فضایی شهرها فراتر از حد مرزها به مناطق پیرامونی به منظور جذب جمعیت رو به رشد شهری خواهد بود (Mohammadian, 2016). در ايران پس از افزايش درآمدهاي نفتي در دهه های 40 و50 شمسی رشد شتابان شهرنشيني آغاز و بر نرخ مهاجرت روستا به شهر افزوده شد (شهسواریان،­1390:­1). در سیستم مدیریت شهری نوین برای رفع این مشکلات و چالش ها، الگوهای متعددی ارائه شده است. ذکر این مسأله ضروری است که افزایش سریع جمعیت، توأم با گسترش سریع شهرنشینی و شهری شدن مشکلات فراوانی را در کشورهای مختلف پیش روی سیاستگذاران و مسئولین به خصوص مدیران شهری و دست اندرکاران بدنه سیستم شهری به جا گذاشته است (خواجوی نیا،1402: 71).

شهر اهواز به عنوان ­کلانشهر نوظهور ناشی از استقرار صنایع نفتی و با توجه به روند گسترش بی رویه کلان شهر اهواز و نبود نظام مشخص در روند گسترش آن، هم اکنون دارای مساحت حدود 22000 هکتار­است (امان پور و همکاران،1399: 74). به گونه ای که با رشد افسار گسیخته و به مراتب فراتر از ظرفیت و ساختار زیربنایی، خود پذیرایی جمعیت بسیار زیادی شده است (آذرشب،1396:­5). به دلیل افزایش جمعیت، توسعه صنایع نفتی، مرکزیت استان، استقرار خدمات شهري، جذب جمعیت شهرها و روستاهاي استان در دهه هاي گذشته و...عواملی مانند قوانین و مقررات شهرسازي، طرح­هاي جامع شهري منجر به گسترش ناموزون و عدم استفاده از فضاهاي داخل شهر و ایجاد 5773 هکتار زمین بایر در محدوده شهر شده است (آروین و همکاران،1396: 164) از این رو در این پژوهش درصدد پاسخگویی به سوال زیر است: کدام یک از محدوده­های شهر اهواز از نقطه­نظر میزان پراکنده­روئی شهری در توسعه شهری به تبع از کیفیت زیست­پذیری شهری، وضعیت مطلوب­تری را دارد؟ هدف پژوهش بررسی عوامل موثري که منجر به ایجاد پراکنده رویی شهري اهواز شده و تاثیرات هریک از آنها.

مبانی نظری

گسترش فیزیکی شهر 

گسترش شهری در اکثر نقاط جهان در مقیاس های زمانی و فضایی مختلف رخ می­دهد (Xiong & Tan, 2018:25).رشد فیزیکی به کل افزایش محدوده شهر یا به اصطلاح گسترش افقی ظاهر می­گردد و رشد عمودی به صورت درونریزی جمعیت شهری و الگوی رشد فشرده نمایان می­شود (عبدی قروچای،1392: 17). رشد و گسترش شهري فرآیندي پیچیده است که از طریق تعاملات فاکتورهاي زیستی، فیزیکی و انسانی درفضا و زمان، در مقیاس­هاي گوناگون رخ می دهد. گسترش شهري می تواند در هر مکانی و با فرم هاي گوناگون رخ دهد، می­تواند با همان تراکم در نواحی ساخته شده موجود رخ دهد و یا تراکمی کمتر و یا بیشتر داشته باشد (ترکی،1398: 94). از دیدگاه سیستماتیک، رشد شهری می توانند به فرآیندخودبخودی و خودسازماندهی تقسیم گردد. رشد خودبه خودی نتیجه یک الگوی یکنواخت و پراکنده که شامل اجزای تصادفی بیشتری است. در حالی که رشد خودسازماندهی نتیجه الگوی تجمع فضایی است که با فعالیت های اجتماعی-اقتصادی بیشتری همراه است.توسعه شهری شامل گسترش فیزیکی و تغییرات عملکردی است (Pramanik & Stathakis, 2016:6­)­. رشد­شهری و پراکنده­رویی مترداف نیستند (Stathakis & Tsilimigkas, 2014:43) پراکنده رویی یک نوع رشد شهری است اما یکی نیستند. به طور خاص پراکنده رویی یک نوع رشد بیش ازحد و بدون برنامه شهری است (Razin & Rosentraub, 2000:8) پراکنده رویی فرم شهری با توسعه تراکم پایین، غیرفشرده اغلب پراکنده، جهشی، نواری یا خطی و در نتیجه الگوهای نامناسب سفر است (Ewing, 1994:520; Wassmer, 2000:2).

 

مفهوم پراکندگی و پراکنده رویی شهری

اصطلاح «پراکنده رویی» ترجمه­ی عبارت (Urban Sprawl) در زبان انگلیسی است. فرهنگ لغت لانگمن ذیل واژه­ی (Sprawl) چنین آورده «گسترش با فاصله و غیرجذاب ساختمانها در سطحی وسیع» (Longman, 2009) راجر کیوس پراکنده رویی را «گسترش بی مورد سکونتگاه ها در یك شهر» (Caves, 2005:426) تعریف نموده است و رابرت کوان نیز آن را: 1- ساخت وسازهای کم تراکم و عمدتاً مسکونی که به عنوان توسعه­ی بیرونی یك منطقه­ی شهری ایجاد می­شوند و 2:توسعه­ای که در فاصله ای دورتر از فاصله امکان پذیر برای پیاده­روی ایجاد میشود، دانسته است(Kwan, 2010:631) به طورکلی پراکندگی دارای چهار شاخص اصلی می باشد:تراکم مسکونی،اختلاط کاربری(فاصله کاربریها تا محل سکونت) تراکم اشتغال در سطح محلات و شبکه بندی خیابان ها (Ewing et al, 2002:791).

الگوی پراکندگی از دهه ی 1960 در گفتمان شهری به طور جدی مطرح و تا مدت های مدیدی به عنوان پدیدهای مختص شهرهای آمریکایی در نظر گرفته می شد که به خاطر وفور زمین های ارزان، ساخت بیرویه ی جاده ها و تولید بیش از اندازه ماشین در این کشور رخ داد (Meshkini, 2013:118) اما این امروزه به پدیدهای جهانی تبدیل شده، که بیشتر شهرهای کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه با آن روبرو هستند (زياري و همکاران، 1388: 76).اولين نشانه هاي ظهور پراكنده رويي شهري و حومه نشيني را مي­توان به اوايل قرن حاضر و طرح ايده باغ شهرهاي ابنزر هوارد و رواج آن رجوع داد. هوارد1² عقيده داشت كه راه حل مسائل كلان شهرهاي بزرگي چون لندن ايجاد خوشه هايي از شهرهاي جديد است كه به واسطه ارتباطي عملكردي با شهر مركزي پيوند خورده اند (طبيبيان و اسدي، 1387: 6).

پراکنده رویی اغلب به رشدي بدون برنامه و کنترل نشده و با تراکم اندك اطلاق می شود که در اراضی پیرامونی شهر و به صورت پراکنده و گسسته از هسته اصلی آن شکل خواهدگرفت که در این فرایند زمین با سرعت بیشتري نسبت به رشد جمعیت مصرف می شود (ایراندوست و همکاران، 1397:­70).

اشكال گسترش شهر و رشد افقي آن، از لحاظ كيفيت سكونت و الگوي فضايي رشد قابل بررسي است. در رابطه با كيفيت سكونت بررسي نمونه ها نشان داده است كه رشد جمعيت و افزايش نسبت شهر نشيني در سراسر جهان دو الگوي متفاوت سكونتي را در پيرامون­شهرهاي بزرگ­جهان به وجود آورده است  (پورمحمدي و قرباني،1382: 86). اما از نظر الگوي فضايي رشد، پراكنده رويي مي تواند سه الگوي متفاوت داشته باشد كه عبارتند از: رشد جداگانه و منزوي كه ويژگي آن وجود يك يا چند نقطه ي توسعه نيافته با فاصله اي از پهنه هاي توسعه يافته است.رشد خطي يا كريدوري كه به شكل رشد خطي از پهنه ي توسعه يافته فاصله گرفته است. اين الگو اغلب در اطراف يك راه جديد يا يك كريدور شكل مي گيرد. رشد خوشه اي كه ويژگي اصلي آن چگالي بالاي آن نسبت به دو نوع ديگر است مي تواند توده اي بزرگ و به هم فشرده از سكونت و فعاليت با فاصله اي قابل توجه از پهنه­ي توسعه يافته باشد (Bhatta, 2010:10) تراكم واحدهاي مسكوني يا پراكندگي آنها در سطح گسترده­ي شهر، منطقه ي صنعتي شهر، هسته هاي فرعي شهر، خيابانها و معابر زمين هاي باير شهري و ساير كاربري­هاي شهري از عوامل مهم در شكل دهي به شهر هستند، اما اين عوامل در مناطق مختلف يكسان عمل نمي كنند و به همين دليل حتي در يك كشور نيز اشكال و فرم هاي گوناگوني از شهر وجود دارد (شكويي،1387: 257).

 

علل پراکنده رویی شهري

علل رشد شهري و پراکنده رویی شهري شبیه به یکدیگر هستند. در بسیاري از موارد از یکدیگر قابل تفکیک نبوده زیرا رشد شهري و پراکنده رویی ارتباطات داخلی زیادي با یکدیگر دارند. به هر حال تشخیص این امر مهم است که رشد شهري ممکن است بدون وقوع پراکنده رویی مشاهده شود، اما پراکنده رویی باعث رشد شهري در مناطق شهري می شود. برخی از این دلایل به عنوان مثال رشد جمعیت ممکن است نتیجه آن در ارتباط با رشد فشرده و یا در ارتباط با رشد پراکنده باشد (Bhatta, 2010:17).

از پیامدهاي پراکنده رویی شهري می­توان به هزینه زیرساخت هاي تجمیع شده و خدمات عمومی، ناکارآمدي انرژي، ناهمخوانی در ثروت، تاثیرات بر حیات وحش واکوسیستم، هدر رفت زمین­هاي کشاورزي، کاهش کیفیت هوا، تاثیرات بر کیفیت و کمیت آب و تاثیرات بر جامعه و سلامت اجتماعی اشاره نمود (Banai,2014:56). یکی از پیامدهای پراکنش شهری تخریب زمین های کشاورزی و محیط طبیعی است. اکثر شهرهای ایران در مراحل اولیه شکل گیری، با هدف استفاده از خاك های مرغوب برای زراعت در کنار و یا در میان اراضی مرغوب زراعی استقرار یافته اند و به مرور زمان همراه با گسترش روستاها و تبدیل آنها به شهر و سپس توسعه شهرها، اراضی مرغوب زیر پیکر شهرها مدفون شده و فعالیت های زراعی ناگزیر به سمت اراضی نامرغوب عقب نشسته است(Vahediyan Beyg et al., 2012:4).در کشورهای درحال توسعه بهترین زمین های کشاورزی زیر پوشش توسعه­ی شهری، ساختمانها و تجهیزات شهری قرار می گیرد، امّا درکشورهای توسعه یافته­ی اروپا و امریکای شمالی بهترین و وسیع ترین زمین­های نواحی مادرشهری به بخش کشاورزی اختصاص می یابد و بیشتر این زمین ها در طرح های دولتی با عنوان طرح کاربری زمین های ملی مورد حفاظت قرارمی گیرد­(Jahanbin and zarei, 2012:52) همچنین محیط طبیعی جایگاه و محل استقرار پروژه های شهری است. اگرچه عناصر و مولفه های طبیعی در حس جهت یابی و معنا یافتن محیط بسیار واجد ارزش است و کیفیت سیمای محیط را بالا می برد، ولی بررسی ها نشان می دهد در شهرهایی که از توسعه فیزیکی شتابانی برخوردارند بسیاری از مظاهر و مناظر طبیعی از بین رفته است (Mahmoudzadeh, 2007: 105). از جمله پیامدهای نامطلوب الگوی رشد پراکنده شهری می توان به افزایش سهم فضاهای باز و گسستگی شهری،کاهش تراکم جمعیت و جدایی گزینی اجتماعی (Hess, 2002:2).استفاده­ی ناکارآمد از زمین و تحمیل هزینه های سرسام آور بر زیرساخت های شهری (Zhang, 2000:123) تخریب مزارع و محیط زیست، افزایش نیاز به استفاده از اتومبیل و درنتیجه ازدیاد میزان آلودگی هوا و کاهش تعاملات اجتماعی (Johnson, 2001) اشاره کرد. به­طورکلی پراکندگی شهري باعث فقدان فضاهاي باز،ترافیک انبوه، مصرف بیش از حد انرژي می گردد (زیاری و همکاران، 1388: 76).

 

پيشينه توسعه و پراكنش شهري در ايران

سناريوي رشد شهر در مدل ارگانيك كه تا دوره پهلوي و بخصوص قبل از اصلاحات ارضي دهه 40در توسعه فضايي شهرها حاكميت داشته و تأثير آن بيشتر به صورت درونريزي جمعيت شهري بوده است. در اين فرآيند تغييرات ساختاري عموما محتوايي بوده و الگوي رشد شهر فشرده مانده بود .سناريوي ديگري كه شهرهاي ايران در ربع قرن اخير در مرحله رشد شهري از سرگذرانده، مدل رشد غير ارگانيك بوده است. در اين فرآيند رشد فضايي بسيار سريع تر از رشد جمعيت و نياز واقعي شهر بوده و شهرها دچار گسترش پراكنده بيروي هاي شده است (تقوايي و سرايي، 1383: 187) این مسأله در دوران پس از انقلاب اسلامي پيچيده ترگرديد. رشد سريع جمعيت شهري پس از انقلاب زمينه ساز گسترش انفجاري در شهرهاي كشور بخصوص شهرهاي بزرگ بود. به طوري كه در اكثر شهرها روند سطح اشغال شدة شهري بر روند رشد جمعيت پيشي گرفت و اين پديده بر دامنة بحران هاي زيست محيطي، زير ساختي و اقتصادي شهرها افزود و مديريت هاي شهري را با مشكلات عديده اي مواجه كرد. به طور كلي، دلايل و عوامل عمده رشد سريع و گسترش فيزيكي شهرهاي ايران را مي توان در قالب موارد ذيل دسته بندي كرد:

1-فقدان مباني آمايش سرزمين در ايران.

2-رشد جمعيت شهر نشين كشور

3-قوانين زمين شهري در دوران پس از انقلاب اسلامي ­(کامروا، 1383: 105).

4- طرح های توسعه شهری (سازمان عمران و بهسازي شهري، 1381: 95).

5-ناديده گرفتن فرايندهاي شهرنشيني ايران (سعيدنيا، 1383: 118).

6- سياست هاي واگذاري زمين و آماده سازي زمين­(عزیزی، 1382: 13).

وجود عوامل فوق باعث گرديده تا گسترش سريع شهري در ايران به پديده اي تبديل گردد كه تبعات آن در ابعاد مختلف اقتصادي، اجتماعي، سياسي و زيست محيطي مي تواند به طور عام به عنوان يكي از مسائل حاد جامعه تلقي شده و به طور خاص از جمله موضوع هاي پيچيده شهرسازي كشور باشد (پورمحمدي و جام کسری، 1390: 38).

 

گسترش افقی1

گسترش افقي شهر واژه اي است كه در نيم قرن اخير در قالب اصطلاح "اسپرال³" ادبيات پژوهش­هاي شهري وارد شده است. اسپرال يا پراكندگي اصطلاحي است كه به معناي رشد سريع و پراكنده نواحي متروپل و حتي شهرهاي كوچك است كه در برخي موارد تا نواحي روستايي يا مرز ده شهر كشيده شده است ­(شهسواریان ،1390: 14). سابقه­ي كاربرد اين اصطلاح به اواسط قرن بيستم بازمي گردد؛ زماني كه در استفاده­ي بي رويه از اتومبيل شخصي و توسعه ي سيستم بزرگراه ها، بسط فضاهاي شهري درآمريكا رونق گرفت (Hess, 2001:4) و به معناي مصرف بي رويه از زمين، توسعه­ي يكنواخت و بي وقفه،توسعه ي غيرمتداوم جهشي و استفاده ي ناكارآمد از زمين است (Piser, 2006:353) علل آن را مي توان شامل رشد جمعيت، وفور زمين، عدم تمركز اشتغال،اولويت هاي مسكن خانه هاي مجزا و امن،همسايگي­هاي حومه­هاي شهري با علف زارهايي در پسكرانه و يك يا دو ماشين براي رفت و آمد)، نابودي مركز شهر (دراثرتراكم ترافيك، تخريب محيطي، مساكن بي رونق،كيفيت ضعيف مدارس عمومي،جنايت، فقدان دسترسي به فضاي باز و نابودي زيرساختها­) و...(رهنما و عباس زاده، 1385: 103).

 

زیست پذیری

زیست پذیری مفهومی کلی است که تاکنون تعاریف متعددی برای آن ارائه شده است. بیشتر محققدین آن را مفهوم دشوار برای اندازه گیری و تعریف بیان کرده اند. چنانکه ساوتورث معتقد است زیست پذیری مفهوم نسبتا مبهم است که توسط افراد مختلف به صورت های گوناگون تفسیر می شود و هیلن ضمن اشاره به عدم توافق درباره ابعاد و ویژگی­های زیست پذیری، آن را همچون چتری می داند که معان متفاوت را در بر می‌گیرد (دولتشاه،1402: 49).

داپراس⁴و همکاران1 (2016) به بررسي الگوها، فرآيندهاي پراكنده رويي شهري و تاثيرات آن بر روي ساختار شهري منطقه منترال بين سال هاي 1966 تا 2010 پرداخته اند و نتايج به دست آمده، به وضوح نشانگر تغييرات عميقي در چشم اندازشهري به لحاظ ساختاري و عملكردي در اين منطقه است.

نانگرو⁵و همکاران2 (2017)در پژوهشی به «بررسی پراکنده رویی شهری در (Srinagar) با استفاده از نسخه اصلاح شده (SCATTER) (پراکنده رویی شهر و حمل ونقل: از ارزیابی تا توصیه ها) و هزینه حمل ونقل (دفتر تحقیقات حمل ونقل ایالات متحده) پرداخته اند. ارزیابی آنها نشان داد که بزرگترین مرکز شهری در محیط شکننده هیمالیا طی چهل سال گذشته به شیوه بی­قاعده رشد کرده است که منجر به توزیع نامناسب امکانات شهری، متغیرهای اجتماعی - اقتصادی و محیطی شده است.این پدیده در شهر سریناگر به عنوان تهدیدی برای دستیابی به شهرنشینی پایدار مشاهده شده است.

ابودو⁶ و همکاران3 (2018) در پژوهشی با عنوان «برنامه ریزی نواحی منفصل با کنترل پراکنده رویی شهری در شهرداری آروا، اوگاندا با استفاده از سنجش ازدور و سیستم اطلاعات جغرافیایی و ماتریس زنجیره مارکوف» نتایج نشان داد که شهرنشینی باعث ایجاد فرصت­های اقتصادی و ظهور شهرک های غیر برنامه ریزی شهری و همچنین رشد و گسترش پراکنده ی شهری شده است.

هان4⁷ (2020) در پژوهشی براساس داده های استانی در چین در سال های 2007 تا 2011 به بررسی تأثیر رشد شهرنشینی و جمعیت بر کیفیت محیطزیست از منظر پراکنده رویی شهری پرداخته است و به این نتایج دست یافته که بیشتر استانها از پراکنده رویی شهری رنج می برند و هر دو گسترش بیش ازحد سریع فضای شهری و رشد بیش ازحد سریع جمعیت شهری میتوانند CO2 را تشدید کنند.

آروین و همکاران (1395) در مقاله­ ای با عنوان «سنجش الگوی پراکنده رویی و شناسایی حوزه های عمل توسعه درونی شهر (نمونه موردی: شهر اهواز)» یافته های پزوهش نشان می­دهد که مناطق درون زای شهر شناسایی شده شامل بافت فرسوده، بافت مخروبه، بافت حاشیه نشین، اراضی بایرمی باشند.

آذرشب (1396) در پایان نامه خود با عنوان «بررسی توسعه فیزیکی و ارائه الگوی راهبردی جهت گسترش بهینه کلانشهر اهواز با استفاده از RS-GIS» نتایج نشان داد در سطح مدل­های پیش بینی کننده اراضی کشاورزی با وزن های 101/0 و 118/0، بیشترین اهمیت و مهم ترین عامل تغییر یافته در روند گسترش فیزیکی شهر اهواز بوده است.

نوری و همکاران (1399) در مقاله ای با عنوان «تحلیل تطبیقی روند پراکنده رویی شهری در شهرهای استان خراسان شمالی(مطالعه موردی شهرهای اسفراین و بجنورد)» یافته­های پژوهش نشان­ داد که بر اساس مدل هلدرن، 84 درصد از رشد فیزیکی شهر اسفراین در فاصله سال­های 1345-1395 مربوط به رشد جمعیت و حدود 16 درصد نیز مربوط به رشد افقی و اسپرال بوده است. این شرایط برای شهر بجنورد نیز حدود 88 درصد به رشد جمعیت و حدود 12 درصد رشد هم مربوط به رشد افقی و اسپرال بوده است که نسبت به شهر اسفراین اندکی متفاوت است.

رستمی و همکاران (1400) در مقاله خود با عنوان «تحلیل فضایی پراکنده رویی شهری با استفاده ازGIS  و مدل هلدرن (مطالعه ی موردی؛ شهر بستک، استان هرمزگان)» نتایج به دست آمده نشان می دهد که طرح های تفکیکی بین سالهای 1385 تا 1399 موجب پراکنده رویی این شهر گردیده است و همچنین دو نوع پراکنده رویی انشعاب خطی و خوشه ای مشاهده شده است.

سالاریان و همکاران (1402) در مقاله خود با عنوان «علل و پیامدهای پراکنده‌رویی در شهر- منطقه مرکزی استان مازندران» نتایج نشان می دهد  بیشترین علل شکل‌گیری پراکنده‌رویی در محدوده مطالعاتی شامل سرانه درآمد خانوار، سوداگری زمین و مسکن و قیمت زمین است. در تحلیل پیامدهای پراکنده‌رویی، شرایط زمینه‌ای توسعه و تغییر ساختار اقتصادی، شرایط علی ناکارآمدی سیستم مدیریت و نظارت، شرایط تداوم شامل تحول اجتماع بومی و تخریب ساختار طبیعی و پیامد تغییر ساختار کالبدی و فضایی منطقه تبیین شد.

شاه حسینی و همکاران (1403) در مقاله خود با عنوان «واکاوی ساختارها و سازوکارهای اثرگذار بر فرایندهای غیررسمی‏ موجد پراکنده‌رویی در منطقه کلان‌شهری تهران» با توجه به ‏تحلیل داده‌ها، 4 ساختار اقتصادی و اقتصاد سیاسی، ساختارها و دلایل بنیادین، ساختارهای قانونی و ساختارهای قضایی-حقوقی ‏در سطح کلان و ساختارهای سازمانی-نهادی، بخش خصوصی و اجتماعی در سطح میانی بر فرایندهای غیررسمی زمینه‌ساز تصرف ‏زمین و رشد و گسترش فضایی منطقه کلان‌شهری تهران اثرگذارند.

 

روش‌شناسی تحقیق

اين پژوهش از نوع تحقيقات كاربردي و از حيث روش، تحليلي- توصيفي می باشد. جامعه آماری جمعیت 20 سال به بالای شهر اهواز، معادل 804461 نفر (مرکزآمار ایران، 1395) و حجم نمونه براساس فرمول کوکران 383  نفر بدست آمد. آزمون پايايي توسط نرم‌افزار SPSS انجام شد و آلفای کرونباخ تمامی متغیرها بیش از 7/0 به دست آمد که نشان از پایایی خوب ابزار داشت. جهت تجزیه و تحلیل داده ها: بعد از جمع آوری داده ها و اطلاعات مورد نیاز پژوهش تحلیل نتایج و یافته ها از تکنیک تصمیم گیری چند معیاره کوکوسواستفاده شده است.

شاخص های بعد زیست محیطی در این پژوهش عبارت اند از: افزایش حمل و نقل و توسعه وسایل حمل و نقل با مالکیت شخصی احاطه شده، تغییر زود هنگام کاربری اراضی کشاورزی و روستایی در اطراف شهر اهواز، افزایش مصرف انرژی، افزایش آلودگی، دفع فاضلاب­ها به صورت پراکنده و بعضاً در زمین­های کشاورزی، تهدید امنیت غذایی به علت تخریب اراضی ناشی از خزش شهری، ناکارآمدی شبکه فاضلاب شهری و آلودگی ناشی از آن.

 

روش کوکوسو

روش COCOSO یا COMBINED COMPROMISE SOLUTION به فارسی با زیر نویس انگلیسی شرح تکنیک جایش در روش تحقیق است نه یافته از تکنیک­های جدید تصمیم ­گیری چند معیاره می­ باشد که در سال 2018 توسط یزدانی و همکاران ارائه شد. در این روش یک راه حل ترکیبی سازشی برای رتبه­ بندی گزینه­ ها ارائه می­شود. این روش یک مدل یکپارچه از روش جمع وزنی ساده (SAW) و مدل ضرب وزنی (WPM) می باشد که مراحل آن در ادامه آورده شده است دراین روش از دو عبارت WSM و WPM برای ترکیب این روش استفاده شده است. که WSM به معنی مدل جمع وزنی و WPM به معنی مدل ضرب وزنی است.

 

محدوده مورد مطالعه

شهر اهواز از نظر جغرافیایی، در عرض شمالی ´20°31 و ´40°48 طول شرقی قرار دارد. شهراهواز از شمال غربی به شهرستان شوش، از شمال و شمال شرقی به شهرستان شوشتر، از شرق به شهرستان رامهرمز، از جنوب شرقی به شهرستان بندر ماهشهر، از جنوب به شهرستان شادگان، از جنوب غربی به شهرستان خرمشهر و از غرب به شهرستان دشت آزادگان محدود می گردد (ملکی و همکاران، 1397:­9).

 

 

شکل 1: نقشه محدوده مورد مطالعه

ماخذ: نگارندگان

 

 

تجزیه و تحلیل و یافته های پژوهش

روند رشد ادواری شهر اهواز

برداشت وضع موجود مطالعات کالبدی نشان می دهد که مساحت شهر اهواز در سال 1365در حدود 6900 هکتار بوده است. توسعه کالبدی شهر اهواز در سال افق طرح جامع(1370) به 5897 هکتاراراضی جهت توسعه جدید شهری نیاز دارد. این اراضی که به جهت تأمین نیازهای ساکنین شهر بایستی تأمین شود از 3820 هکتار اراضی بایر قابل قبول توسعه کشاورزی، 714 هکتار اراضی حاصلخیز کشاورزی دایر، 100 هکتار فضای باز و 57 هکتار نخلستان و باغ های اطراف شهر تأمین می شود. طرح جامع دوم اهواز (1367) مانند طرح جامع اول توسعه (1347) شهر اهواز را به صورت افقی در سطوح پیشنهاد داده است که در این راستا ضوابط و مقررات اجرایی طرح جامع بیشتر ساخت وسازهای مسکونی کم تراکم شهری را تشویق می نماید که این امر باعث توسعه افقی شهر به اراضی مجاور میگردد. این محدوده پس از یک دوره پنجساله به 12200 هکتار به صورت ناخالص رسیده است که پس از کسر سطوح رودخانه شهری که 1585 هکتار از سطح شهر را پوشانده به 10615 هکتار می رسد که با توجه به جمعیت 724664 نفری در این سال تراکم (1370)  به 68 نفر در هکتار میرسد که نسبت به مدت مشابه قبل تراکم در سطح شهر کاهش پیداکرده است (شریفی، 1385) در فاصله سال های 1375-1365 شهر در جهات جنوب شرقی، شمال و شمال شرقی گسترش یافت و مناطق روستایی چون کوت عبدالله، سید خلف، زرگان و چنیبه به دلیل گسترش بیرویه به شهر اهواز الحاق شدند و مناطق جدیدی چون کوی مدرس(خروسیه)، کوی طالقانی (مشعلیه)، کوی آزادی و کوی نفت به شهر اضافه گردید(نادری و همکاران، 1391) این محدوده در سال 1375 به 22000 هکتار میرسد که پس از کسر سطح رودخانه محدوده ها واقعی شهر به 20615 هکتار میرسد این محدوده جهت تأمین کاربری های مختلف شهری مبتنی بر توسعه افقی بوده و بدون توجه به ارزش قابل توجه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی اراضی حاصلخیز کشاورزی صورت گرفته است. به طوری که هر دو طرح جامع با تشویق توسعه کالبدی افقی تخریب اراضی حاصل خیز کشاورزی و نخلستانها را برای تأمین فضاهای موردنیاز شهری پیشنهاد نموده اند. مساحت شهر اهواز در یک دوره 20ساله از 3700 هکتار در سال 1355 به 22000 هکتار در سال 1375 توسعه پیداکرده است به عبارتی در این مدت مساحت شهر اهواز بیش از 6 برابر توسعه یافته است. و تراکم آن به 41 نفر رسیده است (شریفی،1385) از سال 1375 به بعد شهر در جهات شمال شرقی و جنوب شرقی گسترش یافت و مناطقی نظیر آزادشهر، پردیس، کوی فرهنگیان و کوی رمضان به عنوان مناطق جدید احداث شد و منطقه ی رویهی دو به سبب گسترش و توسعه در شهر اهواز ادغام گردید. در سال 1376 محدوده ی شهر اهواز با مساحت 220کیلومترمربع بسته شد و ازآن پس رشد شهر در اراضی خالی (غالباً کشاورزی و مرغوب) درون محدوده صورت می پذیرفت. در ادامه افزودن نواحی حاشیه شهر، ملاشیه و روستای عین دو و قسمت شمالی منطقه دو، روستاهای محور کوت عبدالله و...به محدوده خدماتی شهر اضافه گردید. بعدازآن شهر در اراضی خالی گلستان، پادادشهر و کوت عبدالله به صورت افقی گسترش یافت و رشد عمودی آن بیشتر در منطقه­ی کیانپارس، زیتون کارمندی، کورش و کیان آباد صورت می گیرد و در منطقه­ی گلستان و پردیس، ساخت وسازها به صورت انبوه می باشند.

 

شکل2: روند رشد فیزیکی شهر اهواز1380-1350

ماخذ: نگارندگان

 

همانطور که گفته شد منطقه5 ( محور کوت عبدالله) با وسعت 255659 هکتار در سال 1391 از شهر اهواز جدا گردید و به شهرستان جدید کارون اضافه گردید و بخش جنوبی منطقه 4 جدا و بعنوان منطقه 5 جدید تاسیس شد. با بررسی نتایج بدست آمده از تصاویر سال 1392 مشخص می شودکه اراضی ساخته شده نسبت به سال های قبل با پیشروی در اراضی بایر حاشیۀ شهر و در برخی قسمت های باغات جنوبی روند افزایشی بسیار زیادی داشته اند. بررسی روند تغییرات اثبات کننده ی این مدعا است که اراضی ساخته شده بیشترین تغییر و افزایش را داشته است و با درصد کمی تفاوت اراضی بایر در ردۀ دوم قرار می گیرد با این تفاوت که برعکس در اراضی بایر با روند کاهشی روبه رو هستیم. در کاربری فضای سبز و باغات میزان تغییرات به لحاظ سطح چندان چشمگیر نیست ولی به لحاظ پراکنش، افزایش فضاهای سبز درون شهری در قسمت های شمالی و مرکزی شهر، به خصوص در حاشیه ی رود کارون قابل رؤیت می باشد.

 

شکل3: نقشه کاربری اراضی شهر اهواز در سال 1392

ماخذ: نگارندگان

 

با توجه آنچه گفته شد تغییرات وسعت شهر اهواز را این طور می توان بیان کرد که شهر اهواز در سال 1335،یک دهه قبل از تهیه اولین طرح جامع 2500 هکتار وسعت داشت و در سال 1345 حدود 200 هکتار به محدوده شهر افزوده شد. در سال 1355وسعت شهر به 3700 هکتار رسید بعد از یک دهه و در بحبوحه دفاع مقدس وسعت شهر به 6900 هکتار رسید در سال 1370 وسعت شهر در افق طرح جامع (1347)، 10615 هکتار رسید. در سال 1375، با تغییر محدوده طرح  وسعت شهر در افق طرح جامع 20615 هکتار تغییر کرد و طبق داده های سالنامه های آماری هر وسعت شهر در سال های 1385و1390به ترتیب 21257 و 21266 هکتار بوده و در سال 1391با توجه به جدا کردن منطقه 5 از محدوده شهر وسعت شهر به 87/18709 هکتار کاهش پیدا کرد.

 

بعد زیست­محیطی

در بعد زیست­ محیطی مولفه­های افزایش حمل و نقل و توسعه وسایل حمل و نقل با مالکیت شخصی احاطه شده (e1)، تغییر زود هنگام کاربری اراضی کشاورزی و روستایی در اطراف شهر اهواز (e2)، افزایش مصرف انرژی (e3)، افزایش آلودگی (e4)، دفع فاضلاب­ها به صورت پراکنده و بعضاً در زمین­های کشاورزی (e5)، تهدید امنیت غذایی به علت تخریب اراضی ناشی از خزش شهری (e6) و ناکارآمدی شبکه فاضلاب شهری و آلودگی ناشی از آن (e7) می­باشد که نتایج حاصل از مصاحبه به شرح جدول زیر می­باشد.

 

 

 

جدول 1: نتایج محاسبات آماری بعد زیست­محیطی

مولفه شرح	E1	E2	E3	E4	E5	E6	E7
میانگین	68/7	48/8	68/6	72/5	79/1	31/3	75/4
میانه	8	8	7	6	2	3	5
مد یا نما	8	8	7	6	2	3	5
انحراف معیار	47/0	508/0	47/0	454/0	675/0	47/0	435/0
حداقل وزن	7	8	6	5	1	3	4
حداکثر وزن	8	9	7	6	3	4	5
مجموع وزن	223	246	194	166	52	96	138

 

شهر اهواز مشتمل بر هشت منطقه می­باشد که دسته­بندی در مطالعه حاضر به صورت زیر می­باشد. مناطق 3 و 7 با علامت اختصاری a، مناطق 8 و 1 با علامت اختصاری b، مناطق 4 و 5 با علامت اختصاری c و مناطق 2 و 6 با علامت اختصاری d مورد بررسی قرار گرفته است.

- گام اول: تشکیل ماتریس تصمیم

در واقع اولین گام در تمامی روش های تصمیم گیری چند معیاره تشکیل ماتریس تصمیم می باشد که در رابطه زیر آورده شده است در این رابطه Xmn در واقع ارزیابی گزینه m بر اساس مولفه n می باشد که این ارزیابی هم می تواند بر اساس عبارات کلامی و هم بر اساس داده های واقعی (کمی) باشد. عبارت های کلامی می تواند بر اساس طیف 5 تایی یا 9 تایی باشد. وزن­های ارائه شده برای هر مولفه در هر یک از پهنه­های مطالعاتی، در واقع میانگین وزن هر مولفه در حجم نمونه شهروندان می­باشد که محاسبه گردیده است. به علاوه قابل ذکر است نتایج حاصل از وزن مولفه­ها در روش سوارا نیز در گام دوم روش کوکوسو مورد استفاده قرار گرفته است.

- گام دوم: نرمال­سازی ماتریس تصمیم

نرمال سازی تقریبا در تمام روش های تصمیم گیری چند معیاره صورت می گیرد. در این گام بر اساس روابط زیر ماتریس تصمیم نرمال می شود از رابطه اول برای مولفه­های مثبت و از رابطه دوم برای مولفه­های منفی استفاده می شود. در روابط زیر max Xij و min Xij در واقع بیشترین و کمترین مقدار هر ستون مولفه هستند. بر اساس این نرمال سازی کلیه درایه ها بین عدد 0 و 1 قرار می گیرند (جدول شماره 2)

         (3)

 

             (4)                     

 

 

 

 

جدول2: نرمال­سازی ماتریس تصمیم

شرح / مولفه	ماتریس تصمیم گزینه­های پیشنهادی (مناطق)
	a	B	c	d
A1	0	1	5/0	1
A2	0	1	0	0
A3	1	0	14/0	71/0
A4	0	1	5/0	5/0
A5	0	1	0	5/0
A6	0	1	5/0	0
A7	0	1	0	0
B1	1	0	5/0	5/0
B2	0	0	0	1
B3	0	1	0	0
B4	0	1	0	0
B5	1	0	1	1
B6	1	0	1	1
B7	1	0	0	0
C1	1	0	5/0	5/0
C2	0	1	0	0
C3	5/0	1	5/0	0
C4	1	1	1	0
C5	0	1	5/0	5/0
C6	0	1	0	0
D1	1	1	1	0
D2	1	0	0	0
D3	1	1	5/0	0
D4	1	1	0	0
D5	1	1	0	1
D6	1	0	1	1
D7	1	1	0	0
D8	0	1	5/0	5/0
D9	1	1	0	1
D10	1	1	5/0	0
E1	0	1	1	1
E2	0	1	1	1
E3	1	1	0	0
E4	1	5/0	0	5/0
E5	1	0	0	5/0
E6	1	0	1	1
E7	1	0	1	1
F1	0	1	0	0
F2	0	1	1	0
F3	0	1	5/0	5/0
F4	0	1	1	5/0
F5	0	1	5/0	5/0
F6	0	1	5/0	5/0
F7	0	1	5/0	0
F8	1	0	0	0
F9	1	5/0	0	0
F10	0	1	1	1
F11	1	1	0	1
F12	1	0	1	1
F13	1	0	1	1
F14	5/0	1	1	0
F15	0	1	1	0
F16	1	1	0	1
F17	1	1	1	0
F18	1	1	5/0	0
F19	1	0	0	0

 

- گام سوم: محاسبه مقادیر جمع وزنی و ضرب وزنی

در این گام بر اساس روابط زیر مقادیر جمع وزنی (S) و ضرب وزنی (P) برای هر گزینه محاسبه می شود در دو رابطه زیر Wj وزن مولفه­ها می باشد که به عنوان ورودی وارد روش cocoso شده است (جدول شماره 3) 

                                               (5)

 

جدول 3: ضریب نهایی مقادیر ضرب و جمع وزنی

S	P
569/3209	475/1123
109/102	38

در این بخش امتیاز گزینه ها بر اساس 3 استراتژی از 3 رابطه زیر حاصل می شود. رابطه اول میانگین حسابی امتیازات WSM و WPM را بیان می کند، در حالی که رابطه دوم در مقایسه با بهترین ها، نمرات نسبی WSM و WPM را بیان می کند. رابطه سوم مصالحه ای بین مدل های WSM و WPM است. در این رابطه λ توسط تصمیم ­گیرنده تعیین می­شود اما در حالت 5/0 انعطاف پذیری زیادی دارد (جدول شماره 4)

           

       (6)

 

جدول 4: محاسبه نمره ارزیابی گزینه­ها براساس سه استراتژی

Kc	Kb	Ka	شرح گزینه
759/0	17/3	266/0	A
1	09/4	351/0	B
557/0	04/2	195/0	C
534/0	2	187/0	D

 

گام چهارم: محاسبه امتیاز نهایی و رتبه­بندی گزینه­های تحقیق

در این بخش بر اساس رابطه زیر امتیاز نهایی محاسبه می شود در واقع این رابطه بیانگر جمع میانگین هندسی و میانگین حسابی 3 استراتژی مرحله قبل می باشد. امتیاز (k) هر گزینه ای بزرگتر باشد نشان از برتری آن گزینه دارد (جدول شماره 5)

      (7)                                                       

 

جدول 5: رتبه­بندی نهایی گزینه­های مطالعاتی

رتبه نهایی	K	گزینه
2	26/2	A
1	94/2	B
3	53/1	C
4	49/1	D

 

 

 

 

 

 

 

نتیجه گیری و پیشنهادها

یکی از مسائلی که باعث بحران زیست محیطی در شهر اهواز شده به ناآگاهی عامه مردم در خصوص ارزش محیط زیست و عدم اتخاذ سیاستهاي مناسب براي استفاده از توانمندي و مشارکت مردم است و همچنین نبود برنامه و سیاست گزاري مناسب جهت بهره برداري و هدایت سرمایه هاي اجتماعی در جهت مدیریت و برنامه ریزي محیط زیست را به عنوان یکی از مهمترین دلایل اصلی تخریب و آلودگی محیط زیست در شهر اهواز برشمرد.در مطالعه حاضر ارزیابی آسیب شناسی پراکنده رویی و گسترش افقی کلانشهر اهواز بر کیفیت خدمات و زیست پذیري محلات شهري مورد مطالعه قرار گرفته است. طبق نتایج حاصل از روش کوکوسو، مناطق 1 و 8 شهر اهواز با حرف اختصاری B و با کسب وزن نهایی 94/2 در آزمون کوکوسو مطلوب­ترین وضعیت و شرایط را به خود اختصاص داده است. مناطق 2 و 6 شهر اهواز با حرف اختصاری D و با کسب وزن نهایی 49/1 نامطلوب­ترین وضعیت و حداقل اثرگذاری را در میان سایر محدوده­ها نسبت به مولفه­های مطالعاتی کسب نموده است. مهاجرت و اسکان غیر رسمی، ادغام روستاهای واقع در حریم شهری و شبکه راه های ارتباطی از جمله عوامل تشدید پراکنده رویی شهری است. از همین روست که مدیریت رشد کالبدی شهر برای کاهش پراکنده رویی شهر و پرهیز از تغییرات پوشش زمین در ناحیه پیراشهری باید در رأس اولویت های برنامه ریزی و مدیریت شهری قرار گیرد. با تقویت مشارکت و به کارگیري توانایی هاي افراد، سطح دانش فنی، اجتماعی، سیاسی و محیط زیست مردم ارتقاء یافته و شهروندان شهر اهواز با داشتن این احساس که در محیط زندگی خویش نقشی دارند، رابطه احساسی با محیط برقرار کرده و با تضعیف بی تفاوتی هاي رفتاري، نظارت بیشتري بر محیط اعمال می نمایند، که این وضعیت به تقویت احساس امنیت فردي و اجتماعی، حفظ و احیاء هویت فرهنگی و اعتقادي و ترویج اندیشه نوع دوستی و تعاون، حفاظت از محیط زیست، برقراي نظم و تعادل کالبدي و رقابت افراد در دستیابی به اهداف مطلوب فردي و جمعی دامن زده و اقشار و گروه هاي محروم را به تلاش در راه دستیابی به محیطی مناسب براي زندگی در حال و آینده خود و نسل هاي بعد خود باشند. در نهایت جهت بهبود وضع موجود و دستیابی به محیطی ایده­آل، متناسب و مطلوب به ارائه برخی از پیشنهادات کارساز، هدفمند، موثر و منسجم اقدام می­گردد که در زیر به این موارد اشاره می­گردد.

-اصلاحات مالیاتی است که ممکن است مزیت نسبی را برای بورس بازان زمین کاهش دهد، و به طور خاص ممکن است مالیات سنگین تر زمین های خالی و ساختارها را مورد استفاده قرار دهد.

 -سازمان های دخیل در برنامه ریزی محلی می توانند تلاش بیشتری برای کنترل گسترش شهرها انجام دهند. مثال از طریق کنترل مکان و ایجاد خدماتی از قبیل خطوط آب، خطوط فاضلاب و جاده ها. این کنترل می تواند راهبرد «رشد منظم» نامیده شود تا راهبرد «عدم رشد»، که ممکن است عواقب منفی هم داشته باشد، تأثیر محدودیت بر توسعه خانه سازی ممکن است قیمت مسکن موجود را افزایش دهد.

-مقررات منطقه بندی و کنترل تفکیک های زمین را می توان تغییر داد و تقویت بخشید. چنین تغییر و تقویت بخشی، مستلزم همکاری همه سازمانهای مدیریتی محلی است، به نحوی که حمایت دولت مرکزی را هم به دنبال داشته باشد.

- استراتژی اساسی افزایش مقدار زمین است که در حاشیه روستایی شهری توسط واحدهای دولتی محلی خریداری می شود. زمین می تواند از صاحبان کنونی آن به دست آورده شود و بعد به توسعه دهندگان خصوصی که باید شرایط خاصی را رعایت کنند فروخته شود، در این خصوص وام ها و سوبسیدها می توانند به دست آوردن زمین را تسهیل بخشند.

- اجرای طرح های بهسازی و نوسازی بافت قدیم و استفاده­ی بیشتر از آنها به منظور به جریان انداختن زندگی و سکونت در آنها

- کاهش تخریب اراضی کشاورزی و باغات شهری اطراف شهر

- ایجاد مجتمع­های مسکونی در نواحی مختلف شهر وتوسعه عمودی شهر به عنوان راه حل اساسی برای حل مشکل مسکن شهری و محدود کردن گسترش فیزیکی شهر

- ایجاد و اعمال مقررات قانونی «ممنوعیت ساخت و ساز» در محدوده اراضی جنگلی و کشاورزی در بعد اجرایی

- کنترل بیشتر دولت بر نحوه توسعه فیزیکی با اعمال سیاستهایی همچون انبوه­سازی و اجرای طرح­های آماده سازی زمین

- تقویت و رفع ضعف های ناشی از ترکیب کاربری ها در سطوح مختلف شهر به منظور ترکیب فضای زندگی و کار در کنار یکدیگر و از بین بردن نواحی تک کارکردی شهری

- استفاده از ظرفیت های اراضی درون بافتی شهر

- کنترل مکانیزم قیمت اراضی و جلوگیری از منفعت طلبی و سود جوئی اشخاص حقیقی و حقوقی

- تعیین حدود مرزی روستاها و سکونتگاه­های اطراف

- تأکید بر بهبود نقاط ضعف دسترسی به خصوص در نقاط جنوبی شهر اهواز

- توسعه پیوسته شهر بر مبنای توجه به معیار پیوستگی کالبدی در مناطق 1 و 8

- تأکید بر شرایط زیست­محیطی از نقطه­نظر بحران مخرب و گریبان­گیر آلاینده­های هوا و اتخاذ سیاست­ها و راهبردهایی هدفمند در سطح کلان و خرد در راستای بهبود شرایط زیست­محیطی و تقویت زیست­پذیری شهری

- اولویت دادن به استفاده از زمین های بایر و خالی موجود در داخل شهر جهت توسعه­های آینده

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع ومآخذ

1) آذرشب،صغری (1396). بررسی توسعه فیزیکی و ارائه الگوی راهبردی جهت گسترش بهینه کلانشهر اهواز با استفاده از RS-GIS. پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه شهید چمران اهواز، صفحه187.

2) آروین، محمود، پوراحمد، احمد، و زنگنه شهرکی، سعید (1396). ارزیابی زمین هاي بایر به منظور توسعه میان افزا (نمونه موردي: شهر اهواز)، مجله آمایش جغرافیایی فضا، 7(26)، 163-181.

3) آروین، محمود، پوراحمد، احمد، و زنگنه شهرکی، سعید (1395). سنجش الگوى پراكنده رويى و شناسايى حوزه هاى عمل توسعه درونى شهر (نمونه موردى: شهر اهواز)، مطالعات محيطى هفت حصار،17(5)، 45-62.

4) امانپور، سعید، علیزاده، مهدی، و دامن‌باغ، صفیه (1399). شناسایی و تحلیل الگوی گسترش شهر اهواز در بازده زمانی1400-1360، مطالعات توسعه پایدار شهری و منطقه ای، 1(1)، 72-89.

5) پورمحمدی، محمدرضا و، جام‌کسری، محمد (1390). تحليلي بر الگوي توسعه ناموزون تبريز، فصلنامه تحقيقات جغرافيايي، 25(100)، 31-54.

6) پورمحمدي، محمدرضا، و قرباني، رسول (1382). ابعاد و راهبردهاي پارادايم متراكم­سازی فضاهاي شهري مدرس، 7(2)، 107-85.

7) تقوايي، مسعود، و محمدحسين،  سرايي (1383). گسترش افقي شهرها وظرفيت هاي موجود زمين، مورد شهر يزد، فصلنامه تحقيقات جغرافيايي، شماره 73، 187-210.

8) خواجوی نیا، لاله (1402). جایگاه و نقش مدیریت خدمات شهری در محلات کلانشهرها مطالعه موردی: منطقه2 شهری اهواز)، نشريه علمي انديشه های نو در علوم جغرافیايي، 1(1)، 69-82.

9) دولتشاه، صدیقه (1402). زیست پذیری شهری با رویکرد حق به شهر: مفاهیم، ابعاد و شاخص ها، نشريه علمي انديشه های نو در علوم جغرافیايي، 1(1)، 68-45.

10) رستمی، محمد حسین، انوری، فردوس، و امام دادی طارمی، محمدمهدی (1400). تحلیل فضایی پراکنده رویی شهری با استفاده ازGIS و مدل هلدرن (مطالعه­ی موردی؛ شهر بستک، استان هرمزگان)، مطالعات توسعه پایدار شهری، 2(1)، 121-100.

11) رهنما، محمدرحيم، وعباس زاده، غلامرضا (1385). مطالعه تطبيقي سنجش پراكنش و فشردگي در كلانشهرهاي سيدني و مشهد، جغرافيا و توسعه ناحيه اي. 6(3)، 101-126.

12) زیاري، کرامت الله، محمدنژاد، حافظ، وپرهیز، فریاد (1388). مبانی و تکنیک هاي برنامه ریزی شهری، چاپ اول، انتشارات دانشگاه بین المللی چاه بهار، تهران، صفحات 79-76.

13) سازمان عمران و بهسازي شهري (1381). بررسی تطبيقي توسعه پنج كلان شهر ايران، واقعيت ها و تصورات، فصلنامه مديريت شهري، شماره10.

14) سالاریان، فردیس، نسترن، مهین، و داداش پور، هاشم (1402). علل و پیامدهای پراکنده‌رویی در شهر- منطقه مرکزی استان مازندران، فصلنامه مطالعات شهری، 12(47)، 65-78.

15) سعيدنيا، احمد (1383). طراحی شهری در ایران، کتاب سبز راهنماي شهرداري­ها (جلد پنجم)، تهران، انتشارات سازمان شهرداري ها و دهياري کشور.

16) شاه حسینی، گلاره، رفیعیان، مجتبی، و داداش‌پور، هاشم (1403). واکاوی ساختارها و سازوکارهای اثرگذار بر فرآیندهای غیررسمی‏ موجد پراکنده‌رویی در منطقه کلان ‌شهری تهران، فصلنامه مطالعات ساختار و کارکرد شهری، 11(39) ، 196-157.

17) شكويي، حسین (1387). ديدگاه هاي نو در جغرافياي شهري. جلد 1، انتشارات سمت، تهران.

18) شهسواریان، مهسا (1390). بررسي علل و عوامل موثر بر پراكنده رويي در حوزه ي شهري كرج و ارائه مدل مناسب جهت كنترل آن، پايان نامه كارشناسي ارشد در رشته برنامه ريزي توسعه منطقه اي، دانشگاه علامه طباطبایی.

19) طبیبیان، منوچهر، و اسدی، ایرج (1387). بررسی و تحلیل عوامل پراکنده رویی در توسعه فضایی مناطق کلان شهری، فصلنامه دانشگاه هنر، شماره 2، صفحات 23-5.

20) عبدی قروچای، ناهیده (1392). بررسی پایداری و ناپایداری توسعه فیزیکی در مادرشهر­ها نمونه موردی: شهر سنندج، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تبریز.

21) عزیزی، محمد مهدی (1382). ­تراكم در شهرسازي، اصول و معيارهاي تعيين تراكم شهري؛ تهران، انتشارات دانشگاه تهران.

22) کامروا، سید محمد علی(1383). مقدمه اي بر شهرسازي معاصر ايران؛ تهران، انتشارات دانشگاه تهران.

23) مرکزآمار ایران (1395). نتایج سرشماری نفوس و مسکن، استان خوزستان، شهرستان اهواز، سازمان مدیریت وبرنامه ریزی استان خوزستان.

24) ملکی، سعید(1382.  شهر پایدار و توسعه پایدار شهري، مجله مسکن انقلاب، شماره102.

25) نادری، کاوه، امانپور، سعید، و منصوری، فریبرز(1391). ارزیابی توسعه فیزیکی شهر اهواز با تاکید بر پایداري در مسائل زیست محیطی، اولین همایش ملی جغرافیا، مخاطرات محیطی و توسعه پایدار، دانشگاه آزاد اسلامی، صفحات11-1.

26) نوری، مسلم، صابری فر، رستم، و علی‌اکبری، اسماعیل (1399). تحلیل تطبیقی روند پراکنده رویی شهری در شهرهای استان خراسان شمالی (مطالعه موردی ­شهرهای اسفراین و بجنورد)، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 20(58)، 300-283.

27) Abudu, D.; Echima, R. & Andogah, G (2018). Spatial assessment of urban sprawl in Arua Municipality, Uganda. The Egyptian Journal of Remote Sensing and Space Science, 7 December.

28) Banai, R., Depriest, T. (2014). Urban sprawl definitions, data, methods of measurement, and environmental conseqences, journal of sustainability education, Vol 7.

29) Bhatta, B. (2010). Analysis of urban growth and sprawl from remote sensing data. Springer Science & Business Media.

30) Caves, Roger w (2005). Encyclopedia of the City; New York: Routledge.

31) Ewing, R. (1994). Characteristics, causes and effects of sprawl: a literature review‖. In: J.Matzluff, et al., (Eds) urban ecology: an international perspective on the interaction between humans and nature. New York: Springer, pp. 519-535.

32) Ewing, R. Pendall, R. and Chen, D. (2002). Measuring sprawl and its impact, vol 1 (Technical Report), SmartGrowth America, Washington DC.

33) Jahanbin, R, and Zarei, R (2012). The Consequences of the Effects of Physical Development Cities on Agricultural Lands and Land Around and Their Sphere of Influence: Case Study: Dare Shahr Township, Sabzineh Analytical Research News Newspaper, the Seventh Year, Number 71, pp 63 – 57.

34) Han, J.(2020). Can urban sprawl be the cause of environmental deterioration? Based On the provincial panel data in China. Environmental Research, 109954.

35) Hess, G, R (2001). Just what is sprawl, anyway? "Carolina Planning," a journal of the University of North Carolina Department of City and Regional Planning, Volume 26, Issue2: 2-26.

36) Johnson, M.P. (2001). Environmental Impacts of Urban Sprawl: A Survey of the Literature and Proposed Research Agenda, Environ Plann, A 33: 717-735.

37) Kwan, R (2010). Urbanization Culture, Translation by Yald Blarak, Tehran: ParhamNaghsh Publications.

38) Longman Dictionary of contemporary English (2009). London: Pearson Education Limited Medium-sized cities by spatial metrics based on fused data sets‖. International Journal of Image and Data Fusion.6 (1), pp. 42-64.

39) Meshkini, a, Mahdnezhad, H, Parhiz, F (2013). farther up Modernism Patterns in Urban Planning, Tehran, Omid Engelab Publishing Frst Puplication.

40) Mohammadian, H, Tavakoli Nia, J et al (2016). Monitoring land use change and Measuring urban sprawl based on its spatial forms the case of Qom city. The Egyptian Journal of Remote Sensing and Space Sciences.

41) Mohammadzadeh, R (2007). Study of Environmental Impact of Physical Development on Hastily Cities with the Emphasis on Tehran and Tabriz, Geography and the Area Development Magazine, Number9, pp 93-112.

42) Nengroo, Z. A., Bhat, M. S., & Kuchay, N. A.( 2017). Measuring urban sprawl of Srinagar city, Jammu and Kashmir, India. Journal of Urban Management.

43) Peiser, R (2006). Decomposing urban sprawl, Town Planning Review,72 (3).

44) Pramanik, M. M. A., & Stathakis, D. (2016). Forecasting urban sprawl in Dhaka city of Bangladesh. Environment and Planning B: Planning and Design, 43(4), 756-771.

45) Razin, E. and Rosentraub, M. (2000). Are fragmentation and sprawl interlinked? North American evidence‖. Urban Affairs Review, 35 (6), pp. 821-836.

 

46) Stathakis, D. and Tsilimigkas, G. (2014) Measuring the compactness of European -United Nations (2018). World urbanization prospects the 2018 revision.

47) Vahediyan Beygi, L, Pourahmad, A, Seyfadini, F (2012). Examine the Effect of Physical Growth Tehran on lands of region5, Quarterly Journal of Human Geography the Fourth Year, the First Number, pp 46 – 29

48) Wassmer, R. W. (2000). Urban sprawl in a U.S. metropolitan area: ways to measure and acomparison of the Sacramento area to similar metropolitan areas in California and the U.S. CSUS Public Policy and Administration Working Paper No. 2000–03.

49) Xiong, C., & Tan, R. (2018). Will the land supply structure affect the urban expansion form? Habitat International.

50) Zhang, T (2000). Land Market and Governments Role in Sprawl, Cities, VoL.17, No.2

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

[1]  . نویسنده مسئول

[2] 1 - Howard

[3] 1 - Sprawl

[4] 1 – Daprac et al

[5] 2 – Nengroo et al

[6] 3 – Abudu et al

[7] 4 - Han

---