Identifying the meaning of the quality of living environment affecting social health based on the lived experience of residents of Mashhad city with thematic analysis approach
Yalda pasandideh
1
(
Department of Sociology, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
)
Sasan Vadiea
2
(
Department of Sociology , Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
)
Iraj saiearasi
3
(
Department of Sociology, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
)
Keywords: social health, "Quality of living environment, , thematic analysis method, interpretive approach, citizens of Mashhad",
Abstract :
Health is a function of economic, social and geographical conditions. Meanwhile, the quality of people's living environment, both from the social and dimensions, is considered one important cause of health. Today's cities are constantly changing and rebuilding their physical and social bodies due to the ever-increasing population and the expansion of the urban area, and in search of a new identity, they ignore relationships, norms and social interactions. Today's urban man, his relationship with the physical and physical components of the city has weakened and people are deprived of social interactions, and this deprivation threatens the social health of the citizens. Basing on this, the article, with an interpretive-constructive approach, has sought to identify the perceptions and the experienced meaning of the respondents living in the neighborhoods of Mashhad city about the quality of their living environment and its affect on their social health. In fact, the question was, with what themes do the residents of Mashhad mean the quality of their living environment? And how does this mental picture fluctuate their patterns and components of social health? In this regard, thematic analysis or theme analysis (TA) based on the 6-step perspective of Brown and Clark (2006) was used to analyze the data. The findings of the research showed that the most important topics and themes that the interviewees expressed regarding the meaning of the quality of the environment related to their social health are 7 themes including: spatial features of the house, physical-spatial features of the neighborhood, building safety, sense of security, legibility of the neighborhood, It was the feeling of belong with the place and the quality of neighborhood relations. Social participation, cohesion and social acceptance were components of social health that increased with the presence of the respondents' sense of environmental desirability.' sense of environmental desirability
_||_
Abstract
Health is a function of economic, social and geographical conditions. Meanwhile, the quality of people's living environment, both from the social and dimensions, is considered one important cause of health. Today's cities are constantly changing and rebuilding their physical and social bodies due to the ever-increasing population and the expansion of the urban area, and in search of a new identity, they ignore relationships, norms and social interactions. Today's urban man, his relationship with the physical and physical components of the city has weakened and people are deprived of social interactions, and this deprivation threatens the social health of the citizens. Basing on this, the article, with an interpretive-constructive approach, has sought to identify the perceptions and the experienced meaning of the respondents living in the neighborhoods of Mashhad city about the quality of their living environment and its affect on their social health. In fact, the question was, with what themes do the residents of Mashhad mean the quality of their living environment? And how does this mental picture fluctuate their patterns and components of social health? In this regard, thematic analysis or theme analysis (TA) based on the 6-step perspective of Brown and Clark (2006) was used to analyze the data. The findings of the research showed that the most important topics and themes that the interviewees expressed regarding the meaning of the quality of the environment related to their social health are 7 themes including: spatial features of the house, physical-spatial features of the neighborhood, building safety, sense of security, legibility of the neighborhood, It was the feeling of belong with the place and the quality of neighborhood relations. Social participation, cohesion and social acceptance were components of social health that increased with the presence of the respondents' sense of environmental desirability.
Keywords:
Quality of living environment, social health, thematic analysis method, interpretive approach, constructivism approach, citizens of Mashhad.
Extended Abstract
Introduction
For the first time in the history of human life, most of the world's people live in urban areas. It is predicted that by 2050, about two out of three people will live in urban areas and 6.5 billion people will be urban population in 2050. This issue can be caused by people's efforts to satisfy their needs and the existence of suitable facilities. He knew urban life in cities. Today, cities are complex systems that constantly increase their complexity due to their ontological nature, which is constant changes, and in order to continue their existence, they destroy cultural, social, economic and natural resources. This issue is one of the most serious realities of contemporary urban life. On the other hand, Places are one of the most important determinants of human health, and in recent years, the importance of the role of the shape of cities, especially in residential neighborhoods; The improvement or disruption of the social dimensions of health has become more prominent. The quality of space for the residents of the neighborhoods carries a different meaning, and the physical and residential space has different cultural and social effects on public health, personality traits, memories, interests and behavioral and normative patterns of people, as well as on the level of social cohesion and empathy and in The ultimate social prosperity and achievement of health, dynamism and social vitality. This research is based on the lived experience of the residents of their living space and focuses on identifying the meaning of the quality of the living environment by the main actors and its effects on the social dimensions of health as an indicator of a healthy and sustainable society.
Methodology
This research, with an interpretive approach, relies on exploratory goals and is case-oriented. The reason for choosing this approach was to achieve a better understanding. Also, to analyze the data, thematic analysis or theme analysis (TA) was used based on the 6-step perspective of Brown and Clark (2006). In this research, purposeful and heterogeneous sampling, which is one of the types of non-probability sampling, was used to identify the samples. The participants include men and women who differ from each other in various aspects. The method of collecting individual interviews was a semi-structured and conceptual questionnaire, and textual information from the participants was used through semi-in-depth interviews until the information reached repetition, persuasion and saturation. In this research, 11 women and 10 men were interviewed.
Results and Discussion
After analyzing the data collected, the themes and meaning of the quality of the living environment, which is effective on the social health of the residents of Mashhad, were identified from the citizens' point of view, which includes the following 7 themes: Spatial features of the house, Physical-spatial characteristics of the neighborhood, Building safety, A sense of security, Readability of the neighborhood, The sense of belonging to the place and the quality of neighborhood relations.
Conclusion
The findings of the research show that the theme of the sense of security is a very important component in the minds of the residents of the neighborhoods and fluctuates the meaning of the quality of residence.In this research, attention to security and its semantic differences among the interviewees was evident. Security is on the second floor of Maslow's pyramid of needs and is part of the basic human needs for personal and social flourishing. The results of the research showed that in less privileged areas, the residents welcome the construction and changes and consider it as urban development and the cause of upgrading their neighborhood. This point was not found in the privileged areas. The effect of physical-spatial quality component on social health. The physical-spatial qualities are a dimension of the experience of place and cause the type and quality of social communication that happens in places. When the social and physical features in residential environments match the needs of people, social cohesion and participation increase and the health, vitality and well-being of the residents are also improved.
چکیده
سلامت تابعی از شرایط اقتصادی، اجتماعی و جغرافیایی است. در این میان کیفیت محیط سکونت افراد چه از بعد اجتماعی و چه از بعد فیزیکی از تعیین کننده های مهم سلامت محسوب میشود. شهرهای امروزی به دلیل افزایش جمعیتی روزافزون و گسترش وسعت شهری ، به صورت مداوم در حال تغییر و بازسازی کالبد فیزیکی و اجتماعی شان هستند و در جستجوی هویت جدید، روابط ، هنجارها و تعاملات اجتماعی را نادیده میگیرند. انسان شهری امروز، ارتباطش با مولفههای کالبدی و فیزیکی محلات شهر کمرنگ شده و افراد از تعاملات اجتماعی محروم شدهاند و این محرومیت، سلامت اجتماعی شهروندان را به عنوان بخشی از سلامت کلی تهدید میکند. بر این اساس، این مقاله با رویکردی تفسیری- برساختی، به جستجوي شناسایی ادراکات و معنای تجربه شده پاسخگویان ساکن در محلات شهر مشهد از کیفیت محیط زندگی شان و اثر آن بر چگونگی سلامت اجتماعی آنها پرداخته است. در واقع سوال این بود، ساکنان شهر مشهد با چه مضامینی، کیفیت محیط زندگی خود را معنا میکنند؟ و این تصویرذهنی چگونه الگوها و مولفه های سلامت اجتماعی شان را نوسان میدهد؟ در این راستا، جهت تحلیل داده ها از روش تحلیل تماتیک یا تحلیل مضمون (TA) بر اساس دیدگاه 6 مرحله ای براون و کلارک(2006) استفاده شد. یافتههای تحقیق نشان داد، مهمترین مضامین و تم هایی که مصاحبه شوندگان در خصوص معنای کیفیت محیط مرتبط با سلامت اجتماعی شان بیان کرده اند، 7 تم شامل: ویژگیهای فضایی خانه، ویژگیهای کالبدی- فضایی محله، ایمنی ساختمان، احساس امنیت، خوانایی محله، احساس تعلق به مکان و کیفیت روابط همسایگی بود. مشارکت اجتماعی، انسجام و پذیرش اجتماعی، مولفه هایی از سلامت اجتماعی بودند که با حضور حس مطلوبیت محیطی توسط پاسخگویان، افزایش می یافت.
واژههای کلیدی:
کیفیت محیط زندگی، سلامت اجتماعی، روش تحلیل تماتیک، رویکرد تفسیری، رویکرد برساختگرایانه، شهروندان شهر مشهد
بیان مسأله
"پیش بینی میشود که تا سال 2050، حدود دو نفر از سه نفر، در مناطق شهری سکونت کنند"(Revi et al, 2014: 45) و 5/6 میلیارد نفر درسال 2050 جمعیت شهری باشد(Danland,2015). اين موضوع را ميتوان ناشي از تلاش مردم براي ارضاي نيازهاي خود و وجود امکانات مناسب زندگي شهري در شهرها دانست(Tahmasebi et al, 2018: 112). شهرهای رونده کنونی، اصل زندگی شهری و حیات محلهها و مناطق که همانا ارتقای تعاملات و کنشهای اجتماعی، سرزندگی و نشاط جمعی، دلبستگی و حس تعلق به مکان، مشارکت و انسجام جمعی است را به فراموشی سپردهاند. مکانها از مهمترین عوامل تعيين كننده سلامت انسان ها هستند و در سالهاي اخير اهميت نقش شکل و فرم شهرها بخصوص در محلههای مسکونی؛ بر بهبود یا گسست ابعاد اجتماعی سلامت پررنگتر شده است. شهر سالم با انسانهای سالم معنا مییابد و هر دو در کنشی متقابل، موجب بوجود آمدن جامعهای سالم و پویا خواهند شد. در واقع، زندگی و عوامل محیطی و کیفیت محیط شهری، نقش مهمی در ایجاد "فرهنگ سلامت" از جمله "سلامت اجتماعی" شهروندان در محلات و جوامع دارند و یکی از فرضیات اصلی تحقیقات جدید این است که میتوان با افزایش کیفیت محیط در مقیاس محله و افزایش توانایی افراد برای مشارکت در جامعه، سلامتی و بهزیستی به دست آورد. سلامت محيط، بسياري از مقولات چون ایمنی، زيبايي، تناسبات فضايي، تعادل بين محيط طبيعي و محيط مصنوعی، آرامش بصری، احساس هويت، فقدان فشارهاي رواني، وجود انسجام و حمایت اجتماعی و امنيت در تعادل آن نقشي اساسي ايفا مینمایند. نتایج تحقیقات متعدد نشان داده است که برخی شاخصهای محیط عینی در قیاس با معیارهای ذهنی شهروندان با یکدیگر مطابقت ندارند. به طور مثال، در برخی تحقیقات، شاخصهای عینی موجود در محلات همچون: افزایش کیفیت و کمیت فضای سبز، فضای عمومی، امکانات خدماتی و مسکن جدید در تقویت انسجام اجتماعی و تحریک ارتباط با همسایگان نقش داشتند (Zhang, 2019: 57). اما تحقیقات دیگری نشان داده است، کیفیت یک مکان در مقیاسهای مختلف (منطقه، شهر، محله، محل سکونت) در حقیقت پدیدهای ذهنی است و هر شخصی که آن مکان را اشغال میکند میتواند در نظرات خود در مورد آن متفاوت باشد. برداشت و ارزیابی هر یک از افراد از ویژگیهای محیط نشان میدهد که کیفیت محیط میتواند تحت تأثیر ویژگیهای خاصی از ساکنین، از جمله تجربیات آنها باشد (Roiko & Cleary,2019: 87). درواقع،" تاثیرات ناشی از ویژگیهای فردی همچون: جنسیت، سن، میزان تحصیلات، سطح درآمد، مدت زمان سکونت و ... در ادراک افراد از کیفیت محیط زندگی خود؛ قابل چشم پوشی نیست" (Rezaee, 2014: 33). تحقیقات تجربی بسیاری نشان دادند که سلامت، خلقیات، روحیات و رفتارهای اجتماعی، اقتصادی و حتی شغلی افراد به شدت از محیط زندگیشان تاثیر میپذیرد و بر آن تاثیر میگذارد (Jolodar et al,2016: 2). کیفیت فضایی برای ساکنان محلات، حامل بار معنایی متفاوتی است و فضای کالبدی و سکونتی، تاثیرات متفاوت فرهنگی و اجتماعیاش را بر سلامت عمومی، خصوصیات شخصیتی، خاطرات، علایق و الگوهای رفتاری و هنجاری افراد و نیز بر میزان انسجام و همدلی اجتماعی برجای میگذارد و از آن تاثیر میگیرد و در نهایت باعث پذیرش اجتماعی بیشتر گروهها و ساکنان و در نهایت شکوفایی اجتماعی و دستیابی به سلامت، پویایی و نشاط اجتماعی میشود. در واقع، شناخت معنا از مفاهیم کلیدی و یکی از فاکتورهای اصلی سنجش کیفیت محیط سکونت در دهههای اخیر بوده است (Kazemi & Behzadfar, 2014 به نقل از Tahmasebi, 2018). در رویکرد معناشناختی هریک از عناصر شهری اعم میتوانند به مثابه نشانههایی معنادار و قابل تفسیر در نظر گرفته شوند که شبکههای معنایی کمابیش گستردهای را میسازند." انسانها درون این شبکهها به حیات اجتماعی خود ادامه میدهند و همانگونه که خود به مثابه نشانه تفسیر میشوند، سایر نشانهها را نیز تفسیر میکنند و بر اساس این کنشهای نمادین است که میتوانند حضور خویش را در شهر احساس و خود را در شهر تعریف و هدایت کنند" (Fokohi, 2019: 33). شناخت معنا مولفهای تعاملی میان انسان و محیط انسان ساخته است. پدیدارشناسان، معنا را نیاز اساسی بشر و خلق معنا را هدف معماری و شهرنشینی نوین میدانند. رویکرد پدیدارشناسی به معنا شامل ابعاد جسمانی، ذهنی، شهودی، عاطفی و بین فردی است (Seamon,2000:160). در این رویکرد، تجربه هر فرد در محیط ساخته شده، به مجموعهاي از معانی منحصر به فرد براي او میانجامد." (Pallasmaa,2015: 59 به نقل از Rafiey et al, 2019: 87). در این پژوهش، منظور از معنا، معناي نهفته در اشیا نیست، بلکه معنایی است که کنشگران واقعی ساکن در شهر مشهد به آنچه در محیط زندگی شان تجربه میکنند، نسبت میدهند و شامل شناخت مکان در سه مقیاس خانه، ساختمان و محله سکونت شان میشود. آن معنای ادراکی که کوین لینچ آن را قابلیت تصویرسازی صحنه مینامد. این پژوهش بر ادراک مبتنی بر تجربه زیسته ساکنان از فضای سکونت شان متمرکز است و به شناسایی معنای کیفیت محیط زندگی توسط کنشگران اصلی و اثرات آن بر ابعاد اجتماعی سلامت به عنوان شاخصی از جامعه سالم و پایدار میپردازد. هدف پژوهش این است که بتوانیم با شناسایی معنای کیفیت محیط زندگی مرتبط با سلامت اجتماعی در ساکنان شهر مشهد، برداشتی نظام مند از ویژگیهای محیطی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی محیط سکونت آنها به دست آوریم. علاوه بر آن، از آنجاییکه این محیط ها ابزار مهمی برای توسعه انواع شاخص های زندگی نظیر سلامت، خانواده، کار یا فراغت و غیره را فراهم می آورند و همچنین جمعیت زیادی در نواحی به شدت شهرنشین شده زندگی میکنند و یا در آینده نزدیک زندگی خواهند کرد که باید به کیفیت محیط سکونت آنها توجه ویژه ای شود، تحقیق پیش رو میتواند تلاشی باشد جهت رفع کمبود پییشینه تحقیقاتی که تاثیرات کیفیت محیط سکونت بر سلامت اجتماعی ساکنین را مورد آزمون تجربی قرار داده اند. سوال اصلی پژوهش این است که ساکنان شهر مشهد با چه مضامینی کیفیت محیط زندگی خود را در سه مقیاس خانه، ساختمان و محله سکونت معنا میکنند؟ و همچنین سوال دیگر این پژوهش این است که، شناسایی معنای کیفیت محیط زندگی، چه مولفه هایی از سلامت اجتماعی شان را نوسان میدهد؟
پیشینه تحقیق و مبانی نظری
مشکلاتی از قبیل واحدهای مسکونی و محیطهای فرسوده با امکانات ناچیز، فقر، نابرابری، آلودگی هوا، صدا، ترافیک، بیکاری، عدم دسترسی به خدمات، نبود پیوند اجتماعی، گسستگی رابطه بین شهر و طبیعت. . . از جمله مهمترین بحرانهای روز این جوامع هستند که سطح زندگی و استانداردهای مربوط به محیط زیست انسان را در شهرهای کنونی به چالش کشیده است (Rahimi & Pazand, 2018: 70). از اواخر دهه 1960، ﺗﺤـﺖ ﺗـﺎﺛﻴﺮ ﻧﻴﺎزﻫﺎ و آﮔﺎﻫﻲﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ، ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧـﻮﻳﻨﻲ همچون معنای ﻛﻴﻔﻴﺖ محیط زﻧﺪﮔﻲ از نگاه مخاطبان و تاکید به زوایای گوناگون کیفیت شهری در توسعه موزون شهرها و اثر آن در سلامت عمومی و خصوصا سلامت روانی و اجتماعی ایجاد شد. بیشتر مطالعات جدید به صورت بین رشتهای و در حوزههای چندگانه انجام شده و شامل معیارها و شاخصهای مختلف و در مقیاسهای مکانی متفاوت است. (65 .(Lin Zhang, 2019:
پژوهش های بین رشتهای بسیاری نشان داده است که جایی که مردم در آن زندگی میکنند به طور قابل توجهی سلامت آنها را تحت تاثیر قرار میدهد. بیشتر این پژوهشها ابعاد جسمی و روانی سلامت را سنجیده اند و کمتر به ابعاد اجتماعی سلامت پرداخته اند. نتایج مطالعه زیرج و همکارانش1 در سال 2005، نشان داد محله سالم و مطلوب با سلامت جسمانی ساکنان محله رابطه داشته و ارتقای فضاهای سبز و باز و فضاهای گردهمایی برای افزایش تعاملات و برخوردهای اجتماعی منجر به سلامت روانی بیشتر ساکنین شده است. این مطالعات، رابطه مثبت بین در دسترس بودن فضای سبز محلی و سلامت ساکنین را نشان دادهاند که اثر مثبت خود را با تمرکز بر سه مکانیسم کاهش استرس، تحریک فعالیت بدنی و تسهیل انسجام اجتماعی بر سلامتی میگذارد (Zhang & et al , 2018: 78 ). هانتر و دیگران2 (2019)، در مطالعهای نشان دادند میتوان با بهبود تحرک و فعالیت بدنی و افزایش ظرفیتهای تعامل اجتماعی و مشارکت افراد در مقیاس محله، سلامتی و بهزیستی محلی را افزایش داد و باعث کاهش استرس و نتایج اجتماعی همچون کاهش جرم و افزایش حس ایمنی و مکان میشود. ژانگ و دیگران3(2019)، در یک تحقیق این نتیجه رسیدند که بین سلامت فردی و محیط محله رابطه معنادار وجود دارد و سلامت جسمی و سلامت اجتماعی بیشتر تحت تأثیر معیارهای عینی قرار میگیرند درحالی که مولفههای سلامت روان بیشتر تحت تاثیر معیارهای ذهنی محیط محله قرار گرفته است. در همین راستا، نتایج برخی مطالعات داخلی همچون امامقلی(1392) و طباطبائیان و تمنایی ( 1392)، رابطه معناداری بین سلامت عمومی ساکنان و محیط کالبدی پیرامونی شان را نشان داده است. نتایج تحقیقات متعدد همچون (رحیمی فرد و زمانی، 1397)، (زیاری و دیگران، 1396)، (صدری، 1396)، (مدیری و دیگران، 1396)، (رحمانی و دیگران، 1395)، (مسگرانی و شکوهی، 1395)، (بخارایی و دیگران، 1394)، (سویزی و دیگران، 2019)، (هانتر و دیگران، 2019)، (ژانگ و خوان، 2019)، (مورایتیدیس، 2018)، (بوتینی، 2018)، (بیشاپ و مارشال، 2017)، (چن و لین، 2016)، (ابوبکر و دیگران، 2016)، (روچسبروک و دیگران، 2016)، (دن لادی و دیگران، 2015)، (شان رنی و هانلی، 2015)، (مهدی پناه ودیگران، 2015)، (فیلزانی و دیگران، 2015) نشان میدهد با بهبود مطلوبیت محله و کاهش جرم، روابط بین ساکنین و همبستگی اجتماعی آنان افزایش یافته و درنهایت، باعث ارتقای مشارکت در محله و افزایش حس مکان در ساکنان میشود. اکثر تحقیقاتی که در حوزه تاثیر ویژگیهای اجتماعی محله انجام شده بر خصایصی کلی همچون: حمایت اجتماعی، سرمایه اجتماعی و انسجام اجتماعی تاکید نموده اند و عمدتا سلامت روان ساکنان مورد توجه بوده است (Almedom, 2005 به نقل از Garoosi & Shamsodakldini 2014: 3). مطالعات محدودی وجود دارد که دقیقا تاثیر ویژگیهای کیفیت محیط سکونت را بر سلامت اجتماعی ساکنان نشانه گرفته و مولفههای اجتماعی سلامت را در رابطه با درک فرد از معنای کیفیت محیط سکونت به صورت تجربی سنجیده باشد. تاکنون بررسی جامع و کافی در ارتباط با نقش عوامل محیطی_کالبدی به عنوان عوامل اثربخش در ارتقای ابعاد اجتماعی سلامت انجام نشده است. نکته حاثز اهمیت در این پژوهش، آن است که ساکنان محلات، به عنوان بهترین قضاوت کنندگان، خوانش و تفسیر خود از خانه، ساختمان و محلهای که در آن زندگی میکنند را ارائه و در همین راستا، مولفههای ذهنی و ارزشهای فردیشان را از سلامت اجتماعی مرتبط با محیط سکونت شان تعریف و تفسیر کردهاند. از طرفی، این تحقیق درصدد شناسایی این همگراییهای معنایی با هدف ارائه یک سینرژی4 (هم افزایی) از مولفه های معرف کیفیت مطلوب محیط سکونت است که از لحاظ کاربردی و مدیریتی نیز برای نائل آمدن به شهری پایدار و سالم حائزاهمیت باشد. از این رو، تحقیق پیش رو میتواند تلاشی باشد، جهت رفع کمبود پییشینه تحقیقاتی که تاثیرات کیفیت محیط سکونت بر سلامت اجتماعی ساکنین را مورد آزمون تجربی قرار داده اند.
مفهوم کیفیت محیط سکونت
کیفیت محیطی، مجموعه صفات و ویژگی های محیط است که بر انسان و سایر ارگانیسمها تأثیر میگذارد. مفهومی انتزاعی است که در نتیجه کارهای انسانی و طبیعی در مقیا های فضایی مختلف عمل میکند( Nichol& wonge,2005:49 به نقل از Tahmasebi, 2018: 112). در رابطه با تحليل نگرش هاى كيفيت – محور در حوزه محیط سکونت و زندگی ساکنان و گزينش نگرشی جامع نگر به منظور تحليل ويژگى هاى كيفيت و تشخيص مؤلفه هاى معرف كيفيت اين محيط میتوان به نظریه های ذیل اشاره کرد.
در"مرتبه نگرش هاى معنايى – محيطى"، معناى كيفيت محيط انسان ساخت قابل اطلاق به محتوايي است كه مخاطب محيط به طور درونى از كالبد آن محيط درك مي كند. نسبت يك طرفه ذهن با محيط كالبدى بر اساس موقعيت هاى ذهنيت هر فرد با پيش داشت ها و پيش تصورات و پيش فهم هاي متغيرش سبب مي گردد كه كيفيتهاى محيط اعتبارى بوده و اعتبار و قوام آنها منوط به ذهنيت مخاطبين آن باشد. (Hofstede, 1980: 14 به نقل از Moeeni & Islami 2012 ). در این رویکرد، موضوع معنی و وجوه مختلف تجلی آن در کیفیت محیط سکونت، اغلب در چارچوب مباحث مربوط به نظریه های هنجاری و تحلیل نظام ادراکی افراد مورد بحث قرار گرفته است(Kazemi & Behzadfar,2014:80 به نقل از Tahmasebi et al, 2018: 113). با بررسی مطالعات و پژوهش های افرادی چون لینچ، راپاپورت، لنگ، شولتز، وایت، ادوارد رلف، اپلیارد، دگن و غیره می توان به این نتیجه رسید که جنبههای ادراکی و تداعی کننده معنا به هم مرتبطاند و تفاوت میان کیفیتهای ادراکی موجب میشود که این کیفیتها در ترکیب با هم، تداعی گر معنی ها برای مخاطبان باشد(Sajadzadeh & Pirbabaiy, 2013: 181 ).
در ''مرتبهى نگرش هاى تعاملى – ادراكى"، محيط انسان ساخت به مثابه موجوديتى عينى تلقى مي شود و درك معنا شناختى مخاطب محيط نسبت به شكل كالبدى آن، اساس دريافت و درك كيفيت محيط محسوب مي گردد.
حاصل مقايسه تطبيقى این دو نگرش مذكور، بيانگر اين است که اين نسبت در مرتبه نخست به قابليت محيط انسان ساخت براى تأمين سلسله نيازها و خواسته هاى مادى و معنوى انسانى تعبير مى شود (Lang,2007: 96). واكنش هاى عاطفى افراد نسبت به محيط، عملكردهاى افراد در محيط و استنباط معانى برگرفته از محيط به حالات متفاوت ادراك انسانى، سبب ايجاد تصور ذهنى بهره برداران از اجزاى سازنده محيط مي شود (Moeeni & Islami, 2012: 54). در پژوهش حاضر، مفهوم مورد انتظار از کیفیت محیط سکونت با توجه به این پیچیدگیها و آمیختن دو نگرش بالا و تبدیل آن به یک رویکرد تلفیقی با عنوان" نگرش کیفیت ادراکی- معنایی" و در سه مقیاس: واحد مسکونی، واحد ساختمانی و محله محل سکونت مورد بررسی و شناخت قرار گرفته است.
تبیین مفهوم سلامت اجتماعی و عوامل محیطی_کالبدی دستیابی به آن
پس از تعریف سازمان بهداشت جهانی از سلامت، مفهومی که تا آن زمان تنها با بعد جسمی و نبود بیماري شناخته میشده، با سایر ابعاد به خصوص بعد اجتماعی سلامت نیز مورد توجه قرار گرفت و از آن زمان سلامت اجتماعی با محور قرار دادن عملکرد اجتماعی فرد، به عنوان یکی از سطوح سلامت شناسایی شده است. این تعریف سلامتی را به توانایی مواجهه و تطابق با یک محیط خاص پیوند میدهد و آن را به عنوان وسیلهاي که هم بر امکانات اجتماعی و فردي تأکید دارد و هم بر تواناییهاي جسمی، معرفی میکند. (Mehraeen ,2013 به نقل از همان: 102). کییز5، مفهوم "سلامت اجتماعی" را به معنی ارزیابی فرد از عملکردش در برابر اجتماع، به عنوان یکی از ابعاد مهم سلامت مطرح میکند. بعد اجتماعی سلامت انسان، عمدتاً بر تعامل انسان با محیط پیرامون وی و نقشهای انسان تأ کید دارد. وی، بر این اساس مدل پنج عاملی خویش را مطرح میکند که در آن پنج عامل انسجام، پذیرش، شکوفایی، مشارکت و انطباق اجتماعی، شاخصهای سلامت را تشکیل میدهند. مقیاس سلامت اجتماعی بخشی از سلامت فرد را میسنجد که نشان دهنده رضایت یا نارضایتی فرد از زندگی و محیط اجتماعی اوست(noorbala,2011 به نقل از Rahimifard &Zamani, 2018: 100). به نظر میرسد، بر اساس هرم مازلو، شکوفایی اجتماعی بالاترین حد و در قله تامین نیازهای انسانی در نظام اجتماعی باشد. بنابراین مطلوبیت محیطی خصوصا محیط سکونت و درکی که ساکنان از این محیط دارند، نقش قابل توجهی در نائل آمدن به مهمترین عامل سلامت اجتماعی دارد.
مواد و روش تحقیق
روش بکار گرفته شده در این پژوهش، روشی کیفی است. روشهاي کیفی برای شناخت اکتشافی موضوعاتی که به طور گسترده مطالعه نشده، مناسبندCamic, Rhodes, & Yardley, 2003: 8). این پژوهش، اهداف اکتشافی داشته و موردمحور است. همچنین، جهت تحلیل داده ها از روش تحلیل تماتیک یا تحلیل مضمون (TA) بر اساس دیدگاه 6 مرحله ای براون و کلارک(2006) استفاده شده است.
شکل 1- چارچوب 6 مرحله ای براون و کلارک در تحلیل تماتیک
منبع: قاسمی و هاشمی، 1398: 12
در این شیوه تحلیل، محقق از طریق طبقه بندی داده ها و الگویابی درون دادهای و برون دادهای به یک سنخ شناسی تحلیلی دست میابد (Mohammadpoor, 2016: 37). این رهیافت، اغلب در تحقیقات کیفی و به منظور دستهبندی الگوهای معنا از دل مجموعه داده ها به کار میرود. شاخصهای مورد مطالعه در این پژوهش، عناصر کیفیت محیط زندگی است که در دو حوزه محیط خصوصی و محیط عمومی مورد بررسی قرار گرفته است. در این مطالعه، به منظور رسیدن به تم های اصلی، اطلاعات مشارکت کنندگان در ریختاری میان رشتهای کدگذاری باز و محوری گردید و با دسته بندی تمهای موضوعی و شناسایی معنای تجربه شده ساکنین از محیط، سعی گردید ارزیابی جامعتری از ادراک کیفیت محیط سکونت و اثر آن بر ابعاد اجتماعی سلامت به دست آید. برای انجام این مرحله و تحلیل و سنجش دادههای جمعآوری شده از مصاحبهها از نرم افزار Maxqda استفاده شده است.
در این پژوهش از نمونهگیری هدفمند6 و ناهمگن که یکی از انواع نمونهگیری غیر احتمالی است، جهت شناسایی نمونهها استفاده شد. مشارکت کنندگان شامل زنان و مردانی میشود که از جنبههای مختلف با یکدیگر تفاوت دارند. اما همگی، واجد سه ویژگی بودند که عبارتاند از: مردان و زنانی که به صورت مستمر و مداوم در محل خود زندگی میکنند و آنجا را محیط زندگی خود تلقی میکنند، آپارتمان نشین باشند، و ساکن مشهد باشند. شیوه گردآوری مصاحبههای فردی، پرسشنامه نیمه ساختار یافته و مفهومی بود و اطلاعات متنی از مشارکت کنندگان از طریق ابزار مصاحبههای نیمه عمیق تا زمانی استفاده شد که اطلاعات به تکرار، اقناع و اشباع برسد. در این پژوهش با 11 زن و 10 مرد مصاحبه شد. در نمونه گیری زنان از نمونه هشتم به بعد، اشباع حاصل شد، اما برای اطمینان بیشتر، مصاحبهها تا نفر یازدهم ادامه یافت. در مورد مردان با 10 نمونه اشباع حاصل شد. در جدول یک، مشخصات فردی مشارکت کنندگان ارائه شده است. همچنین در نمودار شماره یک، متغیرهای مختلفی که در این پژوهش مورد استفاده بوده است، به تفصیل بیان شده است.
[1] Ziersch & et al
[2] - Hanter.R.F , Cleland.C &et al
[3] - zhang,Lin, Zhou, Suhong, Kwan, Mei-Po
[4] - Synergy
[5] -Keyes
[6] 6-Targeted Sampling
نمودار 1-مدل مفهومی پژوهش
جدول 1- مشخصات افراد مشارکت کننده در این پژوهش
سن | تحصیلات | شغل | تاهل | بعد خانوار | محله | درآمد | زیربنا (مترمربع) | وضع مالکیت | تعداد اتاق | اتومبیل | قدمت سکونت | واحد در ساختمان | تعداد همسایه | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
زن | ۳۶ | دانشجو دکتری | مدرس زبان | متاهل | ۴ | ملک آباد | ۱ | ۳۶۰ | ملکی | ۳ | دارد | ۷ | ۵ | ۵ |
زن | ۳۹ | دکتری | خانهدار | متاهل | ۳ | الهیه | ۴ | ۱۰۵ | ملکی | ۲ | دارد | ۵ | ۴ | ۷ |
زن | ۲۸ | دانشجو دکتری | دانشجو | متاهل | ۲ | فرامرز | ۵ | ۹۰ | ملکی | ۲ | دارد | ۱۰ | ۴ | ۱۱ |
زن | ۴۵ | دیپلم | کارگر | مطلقه | ۴ | کافی | ۱.۲ | ۷۵ | ملکی | ۱ | ندارد | ۳ | ۴ | ۳ |
زن | ۳۷ | لیسانس | کارمند | متاهل | ۳ | سیدرضی |
| ۸۰ | ر و اجاره | ۲ | دارد | ۱۰ | ۳ | ۲ |
زن | ۶۵ | فوق دیپلم | معلم بازنشسته | متاهل | ۳ | فرامرز | ۷ | ۱۵۳ | آستانهای | ۳ | دارد | ۱۶ | ۵ | ۴ |
زن | ۳۷ | کارشناسی ارشد | کارمند | متاهل | ۳ | احمدآباد | ۶ | ۷۵ | ملکی | ۲ | دارد | ۴ | ۵ | ۵ |
زن | ۲۵ | دانشجو دکتری | مستمری بگیر | مجرد | ۱ | فرامرز | ۵ | ۱۵۰ | ملکی | ۳ | دارد | ۲۵ | ۳ | ۳ |
زن | ۵۵ | بیسواد | خدماتی | سرپرست خانوار | ۲ | کافی | ۱ | ۶۰ | ر و اجاره | ۱ | ندارد | ۱ | ۴ | ۳ |
مرد | ۴۱ | لیسانس | آزاد | متاهل | ۳ | سیدرضی | ۸ | ۹۰ | ر و اجاره | ۲ | دارد | ۱۰ | ۳ | ۲ |
مرد | ۲۴ | کارشناسی | دانشجو | مجرد | ۴ | آزادشهر | ۲ | ۲۰۰ | آستانهای | ۴ | دارد | ۱۲ | ۲ | ۱ |
مرد | ۴۸ | کاردانی | کارمند | متاهل | ۵ | قاسم آباد | ۶ | ۱۵۰ | ملکی | ۴ | دارد | ۱۷ | ۳ | ۲ |
مرد | ۳۰ | کاردانی | کارمند | متاهل | ۳ | خواجه ربیع | ۱.۵ | ۵۰ | ر و اجاره | ۱ | ندارد | ۱۰ | ۳ | ۳ |
مرد | ۲۹ | دیپلم | خدماتی | متاهل | ۴ | شهید رجایی | ۲ | ۶۰ | ر و اجاره | ۱ | ندارد | ۲۵ | ۳ | ۴ |
مرد | ۴۵ | دیپلم | خدماتی | متاهل | ۴ | بلوار توس | ۱.۵ | ۱۲۰ | ملکی | ۲ | دارد | ۷ | ۲ | ۱ |
مرد | ۳۲ | لیسانس | کارمند | متاهل | ۴ | علیمردانی | ۲ | ۸۰ | ر و اجاره | ۱ | ندارد | ۱ | ۲ | ۱ |
مرد | ۶۵ | دیپلم | آزاد | متاهل | ۳ | فرامرز عباسی |
| ۱۵۳ | فامیل | ۳ | دارد | ۱۱ | ۵ | ۴ |
مرد | ۳۱ | کارشناسی | آزاد | متاهل | ۴ | خیام شمالی | ۲ | ۸۰ | ر و اجاره | ۴ | دارد | ۲ | ۲ | ۱ |
منبع: برداشتهای میدانی نگارنده،1401
محدوده مورد مطالعه
قلمرو این تحقیق، کلانشهر مشهد، دومین کلانشهر بزرگ کشور و دارای کارکرد مذهبی- زیارتی است. درواقع، شکل گیری فضایی، زندگی اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی این شهر به طورکامل تحت تاثیر عامل مذهبی است (Hayati, 2012: 115). سرشماریها نشان میدهد، از سال 1335 تا 1395، جمعیت شهر مشهد طی 60 سال ازحدود 242 هزار نفر به نزدیک 3 میلیون و 700هزار نفر رسیده است یعنی بیش از 12 برابر شده است و در آخرین سرشماری (1395)، پس از تهران، دومین شهر پرجمعیت ایران است. (برگرفته از سایت به آدرس: https://mashhadfori.com/detail/66131). علاوه بر رشـد سـريع جمعیتي، مسـاحت و وسـعت اين کلانشـهر نیز از رشـد سـريعي در دهههاي اخیـر برخوردار بوده، مساحت مشهد، طبق آخرین آمار، بیش از 360 کیلومتر مربع برآورد شده است و تراکم جمعیت در مشهد بیش از نه هزار تن در هر کیلومتر مربع است (آمارنامه شهر مشهد، 1396، برگرفته از سایت https://mrdm.mashhad.ir). این رشـد طي دهههـاي اخیر، سـازمان فضايـي آن را در هـم شكسـته و امـروزه گسـترش زيـادي يافتـه و گرفتار سـاختاري متخلخل و ناموزون شده اسـت.
شکل 2-موقعیت کلانشهرمشهد و مناطق شهری آن(ترسیم: نگارنده)
بحث و یافته های تحقیق
پس از نسخه برداریهای مربوط به مصاحبهها، کدگذاری اولیه و استخراج مفاهیم، بازبینی و مقولهبندی مضامین و تمهای اصلی، یافتههای ذیل در خصوص مضامین و معنای کیفیت محیط زندگی که بر سلامت اجتماعی ساکنان محلات شهر مشهد موثر است شناسایی گردید.
ویژگیهای فضایی خانه
خانه، همان فضایی است که در آن خود را از عوامل طبیعی و انسانی بیرون محافظت می کنیم و در آن آرام می گیریم. منظور از ویژگیهای فضایی خانه همان فضاهای خصوصی و نیمه خصوصی در معماری و طراحی منزل است و شامل هرنوع عرصه بندی فضایی در خانه همچون : اتاق خوابها، آشپزخانه، سرویس بهداشتی، فضای نشیمن و متراژ کلی خانه و هرنوع فضای باز و قابل دید در محیط داخلی خانه همچون تراس و طراحی خانه را شامل میشود. این مدل از فضاها بیشتر مربوط به آپارتمان میشود ( به نقل از سایت ویکی پدیا به آدرس:https://fa.wikipedia.org/wiki/ ). مصاحبهشوندگان معنای ذهنی خود از ویژگیهای خانه را در قالب وجوه مثبت و منفی درک میکردند. بهعنوان مثال، مصاحبه شوندهی شمارهی 19، زنی 65 ساله، متاهل و بازنشسته، و دارای مدرک فوق دیپلم است، اینگونه میگوید:«ساختمان خونه دارای ایراداتی است از جمله اینکه در واحدها خیلی به هم نزدیک است. یکی از اتاقها نور کافی ندارد و نور زیادی در طول روز ندارم به خاطر ساختمانهای اطراف و نقشه خونه و اگر دستشویی بزرگتر بود بهتر بود، فضای آشپزخونه و حال اگر بزرگتر ومناسب تر بود بهتر بود» و یا مصاحبه شونده شماره 18، مردی 55 ساله، متاهل، دیپلم و دارای شغل آزاد است معتقد است: « همه چیز خوب است هم نور دارد هم فضای باز هست خونه ،از متراژ و تعداد اتاقها راضی هستم و نقشه خونه هم خوبه ». بر اساس یافتهها، عمدهترین تم اصلی ذکر شده توسط مصاحبهشوندگان متراژ خانه بوده است. بعد از آن داشتن نور خانه تم اصلی بعدی است. به نظر میآید با توجه به مفاهیم بدست آمده، اشخاص در بیان ویژگیهای منفی خانه پاسخگوتر و فعالتر بوده اند.
ایمنی ساختمان
یک مکان، زمانی ایمن انگاشته می شود که احتمال خطر مرگ، مجروح شدن و یا ابتلا به بیماری برای افراد حاضر در آن مکان، در حد قابل قبول پایین باشد. بسیاری از ساختمانهایی که امروزه ما در آن زندگی میکنیم، فاقد امنیت و ایمنی کافی هستند؛ در نتیجه بسیاری از مردم به طور مداوم احساس ناامنی در خانه را تجربه میکنند. برای مثال، مصاحبه شوندهی شمارهی 13، که مردی 30 ساله، متأهل، کارمند و دارای مدرک کاردانی است، اینگونه به این تم اشاره کرده است: «مقاوم بودن ساختمان برام مهمه چون محیط زندگی و خانواده باید امن باشه». مصاحبه شوندهی شمارهی 1، که مردی 30 ساله، متأهل، کارمند و دارای مدرک کاردانی است، اینگونه به این تم اشاره کرده است: «مقاوم بودن هم برام مهم هست به همین خاطر قبل از خرید خونه مون یک معمار برای بازدید و اطمینان از مقاومت خونه آوردم و ساختمون رو تایید کردن». در رابطه با مضمون ایمنی ساختمان، آنچه بیشتر مدنظر مصاحبهشوندگان قرار داشت، اهمیت مقاومت ساختمان بود که خصوصا در رابطه با زلزله بیشتر خود را بازنمایی میکند. میتوان اینطور ارزیابی نمود که میان رابطه وجود امکانات حفاظتی و مقاومت، معنی مقاومت اهمیت بیشتری داشته و این معنی نیز خود را بیشتر با معنای زلزله تداعی مینماید.
حس تعلق به مکان
حس تعلق مکانی از طریق برخورد روزانه با محیط و همسایهها و احساسات عاطفی و باورهایی مربوط به خانه و محله، تغذیه میشود (Brown & Perkinz, 2003: 349 به نقل ازRahighi Yazdi, 2014: 48)). تعلق مکانی بهعنوان یک ساختار مردم-مکان، با ارتباط بین مردم و مکان فیزیکی آنها و آنچه که آنها را تشویق به تعهد این کار، پیوند و اقامت طولانی در محلهی خود میکند، مربوط است که میتواند تأثیر بر سلامت عمومی و سرزندگی شهروندان و پایداری یک محله داشته باشد؛ بنابراین مهم است که چگونگی ایجاد و ارتقاء این ارتباط با مکان درک شود (Michel, 2013: 30). تحقیقات متعددی فرضیه تاثیر حس تعلق و دلبستگی به مکان و تاثیرش بر سلامت اجتماعی را تایید میکنند و در پژوهش حاضر نیز ساکنین به این مساله اشاره کرده اند. به طور مثال در تحقیق حاضر، مصاحبه شوندهی شمارهی 6 ، که 28 ساله، مجرد و دانشجوی کارشناسی است، میگوید: «بله و دوست دارم همیشه تو این محله بمونم چون هم تمیزه هم به همه جا دسترسی داره هم مردمش بافرهنگ هستن و هم اینکه جز محلات خوب مشهد است اینجا حس خوب و آرامش بهم میده». مصاحبه شوندهی شمارهی 10، که زنی 37 ساله، متأهل، کارمند و دارای مدرک لیسانس است، اینگونه به این تم اشاره کرده است: « نه ترجیح میدم برم توی یک محله بهتری زندگی کنم، فضای سبز و فرهنگ همسایه ها م خیلی برام مهمه، نه خودم را جزئی از هویت محله نمیدانم». در این بخش، برای مصاحبه شوندگان، تم فرعی تعلق و دلبستگی به خانه اهمیت بیشتری داشته و ساکنین درک مثبت تر و احساس تعلق بیشتری نسبت به خانه خود داشته اند تا محله محل سکونت شان و درک ساکنین از محله سکونت بیشتر حاوی معناهای منفی بود تا خانه و واحد سکونتشان، این مساله شاید به این معنا باشد که افراد در ترجیحات خود، خانه و محیط داخلی منزل و امنیت و آرامش آن را به شرایط محله ترجیح میدهندو این به این معناست که خانه برایشان فقط یک واحد سکونت و یک مسکن نیست و معنای فراتری از صرفا خوابگاه داشته و محل آرامش، معاشرت با دیگران و دورهمی های دوستانه و خانوادگی تلقی میشود. البته هرچه محله سکونت بهتر و دارای برخورداری ببشتری بود میزان رضایت از محله و حس تعلق به محله افزایش می یافت. مصاحبه شوندگان، مهمترین تمهای موثر بر احساس تعلق به محله را کثرت و فراوانی فضای سبز، سکوت و آرامش محله دانستهاند. در نقطه مقابل عدم احساس تعلق به محیط نیز عکس تم های ذکرشده در جایگاه عاملیت قرار میگیرند.
خوانایی فضایی
خوانایی فضا، جزء مهمی درکیفیت زندگی مردم در سراسر جهان محسوب میشود و جزء اصلی در سلامت فردی و اجتماعی است. اساسی ترین جزء در برقراری این ارتباط، شکل گیری تصویر ذهنی مناسب از محیط است. یعنی افراد به هنگام قرارگیری در فضا به طور ناخودآگاه، کلیت آن را در ذهن خود ثبت میکنند. چنین قابلیت ذهنی منجر به شکل گیری نقشه شناختی فرد از مکان میشود. وجود خوانایی در فضا و محیط سکونت باعث یکپارچگی فضایی، ادراک بهتر و در نتیجه سلامت جسمی، روانی و اجتماعی بهتر ساکنین میشود. لینچ اولین بار این واژه را بکار برد و سپس نگرو در سال 2003، بیان کرد که کنتراست ببشتر بین لبه جلویی ابنیه و نمای ابنیه با پس زمینه خیابان، رنگ و عناصر نما بر تشکیل نقشه ذهنی شهروندان تاثیرگذار است (Biniyaz & Hanaee, 2016: 18). این مساله درنظریه هیلیر و جانسون (1984) پایه گذاری شد و به این معنا که هرچه پیکره بندی و ساختار فضایی محیط بهتر باشد یعنی خوانایی داشته باشد، محیط بستر بهتری برای فعالیتهای اجتماعی- فرهنگی است و سلامت عمومی و خصوصا روانی و اجتماعی شهرواندان را ارتقا میدهد. به طور مثال مصاحبه شونده شماره 2، زن 36 ساله، متاهل و دارای مدرک دکتری و استاد دانشگاه معتقداست: «محله ما، قبلا شلوغ بود ولی یکی دوسالی هست که خلوت شده و من این خلوتی رو بیشتر دوست دارم ضمنا بیشتر خانواده ها در همسایگی مون شغلهای خوب و مشخص دارند و قشر متوسط روبه بالا هستند». مصاحبه شونده شماره 11، مرد 41 ساله، متاهل و دارای شغل آزاد معتقداست: «محلهمان تمیز و آرام است. ساختمانهای جدید نمای قشنگی دارند ولی یکجورند همه اما همه چیز در محله در دسترس است مثلا خرید یک دقیقه ای انجام میشود و همه چیز به ما نزدیکه ولی فضای بازی برای بچه ها نزدیک خونه ما نیست ولی مثلا هرکجا بخوام برم سریع در دسترسه ولی یکم ترافیکه». این تم مضمون چندوجهی دارد. از طرفی عناصر و المانهای محیطی را نشانه میرود و از طرف دیگر بعدی اجتماعی – فرهنگی با نگاهی به ارزشها و هنجارهای قشرهای و طبقات اجتماعی متفاوت را در برمیگیرد که میتوانند نشانه هایی برای خوانایی یک محله یا محل سکونت ساکنان آن باشند. به نظر میرسد، اثر دوری و نزدیکی و مسیرها و دسترسی ها در مناطق شهری بر انتخاب محل زندگی شهروندان تاثیر میگذارد و میتواند باعث آسایش روانی و افزایش سلامت اجتماعی ساکنان محلات شود. بنابراین، خوانایی فضای محلات و نقاط شهری میتواند حس تعلق و دلبستگی مکانی و نیز پذیرش اجتماعی را در شهروندان و ساکنان محلات بیشتر کند، البته لزوما مشارکت افزایش نمی یافت.
کیفیت روابط همسایگی
ارتباط مثبت بین فرد و مکان کالبدی و احساس رضایت روحی او، با ارتباطات اجتماعی موجود در مکان در رابطه است (Chavis & Peretti, 1999: 635 به نقل از Rahighi Yazdi, 2014). با رشد شهرنشینی، افراد در مواجه با تغییرات سریع و متنوع شهر به نوعی رابطه خود را با محیط کاهش داده و از آن فاصله میگیرند. زیمل معتقد بود: در شهر اگرچه شخص از نظر فیزیکی به دیگران نزدیک است از نظر روان شناختی جدا و مستقل است. (ceribe, 2005:286). در تبیین زیمل از زندگی شهری، جامعه پذیری در شهر همراه با گسست اجتماعی است و استراتژی بی تفاوتی، دفع، نفرت و بیگانگی دوطرفه ضرورت بقا درکلانشهرهاست. دیدگاههای دیگری همچون دیدگاه ترکیب گرایی هم وجود دارند که معتقدند روابط اجتماعی صمیمی و گرم در شهرها امکانپذیر است. اسکار لوئیس میگوید: حلقه هـاي اجتمـاعي دوستانه در محيط هاي شهري بر اساس خويشاوندي، قوميت، همسايگي، نوع شغل، شـيوه زندگي يا ويژگيهاي همانند شخصي تشكيل شده است و حتي در شهريترين محـيطهـا ادامه پيـدا مـيكنـد و متغيرهـاي تعـداد، تـراكم و نـاهمگوني فرهنگـي افـراد، نمـيتوانـد شاخصهاي تعيين كنندة مهمي براي زندگي اجتماعي و شخـصيت انـسان باشـد. براساس یافته های مطالعه حاضر، مصاحبه شوندگان، در خصوص تعامل با همسایگان بر همزیستی مسالمتآمیز تاکید کردهاند و پیوندهای عاطفی و حمایتی کمتر دیده شد. بر اساس گفتههای مشارکت کنندگان، معنای زیملی مبتنی بر بی تفاوتی میان همسایه ها و غریبه گی بییشتر نمایان بود. به طور مثال، مصاحبه شونده شماره 10، زن 37 ساله، متاهل و کارمند میگوید: «با همسایه ها، زیاد برخورد ندارم رفت و آمدی نداریم و زیاد همدیگر رو نمیبینم ولی دوست دارم نه خیلی صمیمی باشم و نه خیلی غریبه ولی مشکلی ندارم با همسایه هام». در برخی از مصاحبه ها نیز مفاهیم نفرت یا غریبگی دیده شده است. برخی ساکنان به کاهش اعتماد اجتماعی در روابط همسایگی اشاره کردهاند. مصاحبه شونده شماره 15، مرد 29 ساله، متاهل و کارمند میگوید: «اصلا به همسایه ها اعتماد ندارم، چون همدیگرو نمیشناسیم. هرکی معلوم نیست از کجا اومده «برخی مشارکتکنندگان نیز ضمن تاکید بر روابط همسایگی خوب، شرکت در مراسمات مذهبی را جزئی از تعاملات و روابط همسایگی خوب عنوان کردند. مصاحبه شونده شماره 12، مرد 48 ساله، متاهل و کارمند دانشگاه میگوید: «همسایه هایمان خیلی خوب هستند و باهم رفت و آمد داریم مشکل خاصی نداریم بیشتر در مراسمات مذهبی باهم رفت و آمد میکنیم روضه یا مراسمی تو محرم باشه میریم در مراسمات اونها شرکت میکنیم». به نظر میرسد، بیشترین تاکید مصاحبهشوندگان بر معنی «همسایه خوب» است. از نظر مصاحبهشوندگان همسایه خوب کسی است که کنش وی اثر منفی بر سایرین نگذارد. این خوبی بر تعامل گرم و زیاد و در عالم همسایگی نیست، بلکه تاکید بر عدم آزار رسانی به یکدیگر است. از نظر مصاحبهشوندگان همسایه ایدهآل نیز کسی است که کمترین مزاحمت را در تعامل گرم و حداقلی داشته باشد.
احساس امنیت محله
امنیت اجتماعی در تعریف مدرن آن بر حفظ و نگهداری احساس تعلق یا همان احساس "ما بودن" نظارت دارد. مفهوم امنیت در فضای شهری از یکسو با جرم و از سوی دیگر با قربانی جرم و ترس از آن ارتباط پیدا ميكند. واكنش نسبت به ترس از قربانی شدن باعث ميشود كه بسیاری از مردم از خطرات دوری كنند یا حداقل میزان در معرض خطر قرار گرفتنشان را كاهش دهند. این خود ميتواند منجر به عدم حضور مردم نهتنها در یك مكان خاص بلكه در بیشتر فضاهای عمومی شود (Carmona, 2003: 241 به نقل از Rahighee yazdi, 2014: 38). پدیده ناامنی دارای دو جنبه عینی و ذهنی است. ناامنی از جنبه عینی، کلیه مظاهر ناامنی از جمله سرقت، قتل، خشونت و ... را شامل میشود و مقوله ناامنی از جنبه ذهنی، شامل داوری در خصوص امنیت منطقه و فضای در حال زیست است. در طول دادههای جمعآوری شده معنای امنیت و تفاوت آن در محلات برخوردار و غیر برخوردار مشهود است. به طور مثال، مصاحبه شونده شماره 16، مرد 45 ساله، متاهل و دارای شغل خدماتی و از محله بلوار توس میگوید: «از لحاظ دزدی محله ضعیفه و رسیدگی مراجع مسئول خیلی ضعیفه این مساله باعث حضور افراد ناباب مانند معتادان در محله و دزدی در روز روشن شدهاست». مصاحبه شونده شماره 1، زن 55 ساله، متاهل، بازنشسته و از محله فرامرز عباسی میگوید: « الان خیلی بهتره قبلن دزدی زیاد بود الان جمعیت زیاد شده خونهها آپارتمانی شده بهتره قبلا ویلایی بیشتر بود دزدی زیاد میشد». ترس از قربانی شدن، معنایی بود که بیشتر مصاحبه شوندگان نگران بودند و این مساله مختص محلات کم برخوردار نبود و محلات برخوردار نیز دچار ناامنی ذهنی بودند.
کیفیت کالبدی- فضایی (کیفیت شهرسازی)
جین جیکوبز در سال 1961 در کتاب "مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی"، 5 معیار را برای محیطی باکیفیت مطلوب بیان میکند که عبارتاند از: ملحوظ داشتن فعالیتهای مناسب پیش از توجه به نظم بصری محیط، استفاده از کاربری مختلط چه به لحاظ نوع استفاده و چه از نظر حضور ابنیه با سنهای مختلف در یك ناحیه، توجه به عنصر خیابان، نفوذپذیر بودن بافت (قابل دسترس بودن)، اختلاط اجتماعی و انعطافپذیر بودن فضاها (Golkar,2000: 4 به نقل از Teymoori,2015: 166). در تحقیق حاضر، به نظر میرسد بیشترین تاکید پاسخگویان در بعد کیفیت محله، توجه به کیفیت کالبدی و فیزیکی است. به این معنا که برای مشارکت کنندگان، دسترسی به خدمات و امکانات شهری، داشتن پارکینگ و فضای مناسب رفت و آمد در محله و همچنین امکان پیاده روی یا دوچرخه سواری اهمیت داشته و وجود کیفیت مطلوب عینی و امکانات محله در ارتقا معنای کیفیت ذهنی ساکنان، سلامت و احساس شادمانی و حتی افزایش مشارکت آنان در محله تاثیرگذار بوده است. نظام حمل و نقل تم مهمی است که گویای معنای درک شده ساکنان از فاصله منطقهای مصاحبهشوندگان از حیث دسترسی و برخورداری است. به طور مثال، مصاحبه شونده شماره 18، مرد 55 ساله، متاهل در محله فرامرزعباسی میگوید: « موقعیت ما نسبت به شهر خوبه و و راحت میتونیم با اتوبوس به همه جا رفت و آمد کنیم و راضی هستم از این مساله ،برام مهم هست که امکانات رفت و آمد راحت باشه». تقریبا تمام مصاحبهشوندگان از وضعیت جمعآوری زباله و سیستم فاضلاب اعلام رضایت داشتند و مناسب بودن سیستم جمع آوری زباله را مهم دانسته اند. تنها در محله کافی این وضعیت با شکایت دو مصاحبهشونده همراه بود. یکی از مصاحبهشوندگان نیز وضعیت را در منطقه الهیه در بعضی از بعدازظهرها نامطلوب توصیف نمود. به طور مثال، مصاحبه شونده شماره 9، زن43 ساله، مطلقه از محله کافی میگوید: « زباله خوشبختانه حالا توسط شهرداری جمع میشود ولی بوی فاضلاب خیلی میاد چون همان چاههای قدیمی است». کیفیت دسترسی به بازار محلی و تمایل به خرید اشخاص از بازار محلی دلایل متعددی را شامل میشود. بیشترین این دلایل تهیه ارزاق روزانه است. نگاه عمده به دسترسی مناسب به بازار محلی از حیث ابزاری و برای تهیه کالای روزمره است تا امکان ایجاد فعالیت های اجتماعی یا حتی افزایش انسجام اجتماعی به طور مثال، مصاحبه شونده شماره 4، زن39 ساله، متاهل از محله الهیه میگوید: «وجود بازار محله حتما اهمیت داره تا نیازهای روزانه خرید رفع بشه برای خرید خواروبار و میوه از مغازههای محل استفاده میکنیم اما برای سایر خریدها باید به مرکز شهر بریم».
نتیجه گیری و ارائه پیشنهادها
هویت مکانی در قالب کیفیات کالبدی- فضایی، سیما و چشم انداز، نظم فضایی و خوانایی، حس تعلق و خاطره و ... قابل تفکیک است اگر هریک از این وجوه در مکان حضور نداشته باشد، وضوح و روشنی مکان برای مخاطبان از میان خواهد رفت و معنایی از پس این مکان به کنشگر متبادر نخواهد شد. یافتههای تحقیق، نشان میدهد تم حس امنیت، مولفه بسیار مهمی در ذهن ساکنین محلات است و معنای کیفیت سکونت را نوسان میدهد. مازلو، اوسلر(2002)، الدریچ(2005) امنیت را به عنوان یکی از نیازهای اساسی انسان در نظر میگیرند. در این تحقیق، توجه به امنیت و تفاوتهای معنایی آن بین مصاحبه شوندگان مشهود بود. با احساس امنیت، فرد وارد طبقه سوم این هرم که نیاز به تعلق داشتن و پذیرفته شدن در جامعه و پذیرفتن دیگران و جامعه است، میشود. رحیمی و پیازند (1396) نیز به موضوع امنیت و نقش آن در سلامت اجتماعی ساکنان محلات شهری اشاره کرده اند. آنچه موجب تفاوت و نوآوری یافته های این پژوهش با سایر پژوهشهای مشابه، استفاده از تحلیل تماتیک است که به شناخت یافتههای جدید از ادراک شهروندان از محیط زندگی منجر شده است، به این معنا که در بیشتر ادبیات تحقیق، مولفه دلبستگی مکانی و حس مکان با متغیرهایی همچون: ماندگاری سکونت، وجود خاطره جمعی در محله، وابستگی قوی همسایگان، معماری مشخص و قدمت محله دارای ارتباطی معنادار بوده است. اما در این تحقیق، مهمترین شاخصه هایی که مصاحبه شوندگان در خصوص علت تعلق مکانی خود بیان کردند، سطح مطلوبیت محله بر اساس ویژگیهای کالبدی- فضایی و نیز نگاه دیگران به محله از لحاظ پایگاه اجتماعی- اقتصادی محله بود. به این معنا که هرچه محله از نگاه فرد مصاحبه شونده و دیگران دارای مطلوبیت و سطح برخورداری بالاتری بود و تداعیگر معنای "دارای ساکنان با طبقه اجتماعی بالا"تری بود، حس تعلق به مکان و دلبستگی مکانی در فرد افزایش می یافت. یافته دیگر، تاثیر مولفه کیفیات کالبدی-فضایی بر سلامت اجتماعی بود. کیفیات کالبدی-فضایی یک بعد از تجربهی مکان هستند و باعث چگونگی و کیفیت ارتباطات اجتماعی که در مکانها اتفاق میافتد، میشوند. هنگامیکه ویژگیهای اجتماعی و فیزیکی در محیطهای مسکونی با نیازهای مربوط به افراد مطابقت دارد، انسجام و مشارکت اجتماعی افزایش یافته و سلامت، سرزندگی و رفاه ساکنان نیز ارتقا مییابد. مطالعه نیک پور و همکارانش در سال 1394 نیز بر این موضوع تأکید داشته و بیان می کند که کیفیت محیط زندگی بر سرزندگی و پویایی روابط اجتماعی اثر مثبت دارد. با توجه به تحلیل محتوای مصاحبه مشارکت کنندگان، مولفههای پیوندهای اجتماعی، حس امنیت، فاصله و دسترسی ها و فضای فیزیکی محله از مهمترین مضامینی هستند که معنای کیفیت محیط سکونت را در ساکنین و کنشگران اصلی محلات صورت میدهند.
بر اساس یافتههای پژوهش، مدیریت شهری میتواند از طریق اقداماتی، بر ارتقاء کیفیت محیط کالبدی- فضایی شهر اثرگذار باشد و از این طریق در آینده به افزایش و ارتقاء سلامت اجتماعی شهروندان کمک نماید. پیشنهاد میشود که دستگاههای متولی تهیه، تصویب و اجرای طرحهای توسعه شهری (طرحهای جامع و تفصیلی)، در زمان مطالعات و تصویب این طرحها، ضوابط و مقررات در حوزه مسکن و حمل و نقل شهر را با دقت بیشتر در کمیتههای کاملا تخصصی بررسی، ارزیابی و سپس تصویب نمایند. همچنین پیشنهاد میشود در زمان بررسی و تصویب طرحهای توسعه شهر، بررسیهای کارشناسی دقیقتری در مباحث مربوط به محلهبندی و منطقهبندی شهری انجام شود. همچنین شهرداریها از طریق تشدید نظارتها در زمان احداث واحدهای مسکونی و تأکید بر اجرا و رعایت مقررات ملی ساختمان، میتوانند تأثیر قابل توجهی بر افزایش کیفیت فضایی واحدهای مسکونی و محلات شهری و در نهایت سلامت اجتماعی شهروندان داشته باشند. طراحان شهری و شهرداریها به عنوان بازوی اجرایی شهر، با طراحی و ساخت فضاهای سبز و تجهیز آن با امکانات ورزشی و تفریحی مورد نظر ساکنان محلات و توجه به نگرش ساکنان به نوع فضای سبز و پوشش گیاهی، افزایش مسیرهای پیاده مناسب پیادهروی و افزایش کیفیت پیاده روهای موجود، امکان افزایش تعاملات اجتماعی و گفتمان را ایجاد کنند تا ساکنان احساس تعلق بیشتری به محیط سکونت خود داشته باشند. معماران و طراحان داخلی، در طراحیهای خود به جانمایی فضاها در منازل توجه بیشتری کرده و با توجه به متراژهای مختلف، بر جانمایی درست تهویه ها، آشپزخانه، حمام و دستشویی و ایجاد تراس و فضای باز در محیط مسکن و توجه به نیازهای امروزی ساکنان تاکید کنند. همچنین تهیه برنامههای آموزشی و انتشار آن از طریق رسانههای عمومی مانند صدا و سیما درباره نحوه چیدمان و دکوراسیون در فضای داخلی مسکن، باعث افزایش تعلق به خانه و افزایش سلامت جسمی، روانی و اجتماعی ساکنان میگردد. مدیریت شهری میتواند از طریق حمایت بیشتر از فعالیت سازمانهای مردم نهاد محلهای و شوراهای محلی موجب افزایش مشارکت شهروندان و حضور داوطلبانه آنان در اداره امور و نظم و امنیت عمومی و نظارت بر وقایع شهر و محلهی خود گردد.
نمودار 2- مضامین و تم های اثرگذار بر سلامت اجتماعی ساکنان محلات شهر مشهد (مأخذ: یافته های نگارنده)
Refrences
2- Garousi, S., Shamsaldini Motlagh, M. (2014). Residents’ Access Level To Municipal Services And Their Sense Of Social Justice (Case Of Study: City Of Kerman, Iran), Journal Urban Studies, Vol, 4, No.12. pp: 51-74
3- Gifford, R. (2016), "Perception and Recognition Environmental". Translated Dehbashy.Architectural and Cultural Journal, 2-3(1):21-29
4- Gifford, R. (1997). Environmental Psychology; Principles and Practice. Boston, Allyn and Bacon
5- Golkar, K.(2000).Urban design theories: typological analysis of theories, Soffe, Vol, 9, No,29
6- Hunter.R.F, Cleland.C, Cleary.A (2019). “Environmental, health, wellbeing, social and equity effects of urban green space interventions: A meta-narrative evidence synthesis”, Environment International, Volume 130, September
7- Lang, J.(2007). Urban Design. Translated by S.H.Bahrainy, Tehran University.
8- Lynch, k. (2008).A Theory of City Form. Translated by S.H.Bahrainy, Tehran University, Forth Edition
9- Lynch, K. (2016). The Image of The City. Translated by M. Mozayeni, Tehran University, twelfth Edithion
10- Moeini, M., Islami, S. G.(2012). An Analytic Approach Towards The Quality Of Contemporary Residential Environment, Hoviateshahr Journal, Vol,6.No.10. pp: 47-58
11- Nikpoor, A,. Ramezanzade lasboee, M,. Vahedi, H,.(2016). Evaluation of social capital and its effect on improving the quality of urban environments, Journal of Regional Planning, Vol,5, No,19, pp115-126
12- Rafiey, H. (2011). Correlation Of Social Capital With Social Health In Iran, Journal Social Welfare, Vol,11, No.42, pp: 203-228
13- Rafiei, S., Salehinia, M., Motalebi, G.(2020). Applying Thematic Analysis To Identify The Experienced Meaning During Routine Movement Through Built Environments, Iranian Architecture and Urbanism, Vol,10, No.18, pp:85-98
14- Rafieyan, M., Molodi, J. (2011). Approaches and methods for measuring the quality of urban residential environment, Tehran, Azarakhsh Publications.
15- Rafieyan, M., Moloodi, J., Pour Taheri, M.(2019). Assessment Of The Urban Environmental Quality In New Towns (Case Study: Hashtgerd New Town). Journal Spatial Planning (Modares Human Sciences), Vol, 15, No.3,pp:19-38
16- Rahighi Yazdi, M.(2013). Investigating The Effect of Neighborhood Physical Environment Factors on Residents' Social Health (Comparison Between Old and New Neighborhoods of Yazd City), Master's Thesis, Boali Hamedan University, February 2013.
17- Rahimi, M., Pazand, F. (2018). Analysis and evaluation of the quality of urban life with a healthy city (Kerman city as a case study), Journal of Regional Planning, Vol,7, No,25, pp69-82
18- Rahimi Fard, F., Zamani, B. (2018). Comparative analysis of the Role of Environmental-Physical Factors on the Level of Social Health in Two Traditional and New Neighborhoods, Case Study: Mulla Sadra and Dardasht Districts of Isfahan, Journal Urban Study, Vol, 8, No,29, pp:99-110
19- Rahnama, M., Razavi, M.(2012). An Study Of Sense Of Place Effect On Social Capital And Participation In Mashhad’S Neighborhoods, Journal Memari-Va- Shahrsazi (Honar- Ha-Ye-Ziba), Vol, 17, No,2, pp: 29-36
20- Rezaee, M., Moazen, S. (2014).Satisfactory analysis of environmental quality indicators in new cities (Case study: Parand New City) (scientific paper of the Ministry of Science), Geographical Urban Planning Research, Vol,2, No.1. pp:31-47
21- Sajadzadeh, H., & Pirbabaiy, M.T. (2013). The Process of Occurrence of Meaning in the Urban Space. Armanshahr Architechture & Urban Development Journal, 5(9), 177-186.
22- Samiee, M., Rafiee, H., Amini Rarani, M., Akbarian, M.(2011). Social Health Of Iran: From A Consensus-Based Definition To An Evidence-Based Index, The first national consensus on social health. A collection of articles and satires. Ministry of Health, Treatment and Medical Education, Office of Mental-Social Health and Addiction.
23- Schulz, S., & Christian, N. (2010). Pre sence, Language, Place. Skira Library of Architecture.
24- Schulz, Amy, Araya, Addn H, Mehdipanah, Roshanak (2019), “Urban Environments and Health”, Encyclopedia of Environmental Health, 2nd Edition, and Pages 266-272, doi namber: https://doi.org/10.1016/B978-0-12-409548-9.11249-7
25- Tahmasebi, A., Alizadeh, H., Aslani, P. (2018). The Forming Indicators of Semantic- conceptual Environmental Quality, Case Study: Sanandaj Qatarchian Neighborhood, Armanshahr Architecture & Urban Development journal, Vol,11. No.25, pp: 111-124
26- Teymoori, A., Asgari zamani, A.(2015). The Assessment Of Urban Environment Quality Of Physical-Spatial Dimensions In The Middle Texture Of Middle-Sized Cities (Case Study: Zanjan City). Journal Of Regional Planning ,Vol, 5, No,20, pp:163-176
27- Zhang, Lin, Zhou, Suhong, Kwan, Mei-Po (2019).” A comparative analysis of the impacts of objective versus subjective neighborhood environment on physical, mental, and social health", Health and Place, Number 59, 102170.
28- Ziersch, A.M., Baum, F.E., MacDougall, C., Putland, C.,( 2005). Neighbourhood life and social capital: the implications for health. Soccial science and medicine. 60: 71–86.