Examining the role of social factors affecting the resilience of rural households in facing drought (case study: Rastaq village)
Sayyed Amir Mohammad Alavizadeh
1
(
payame noor university
)
mahmoodreza mirlotfi
2
(
faculity member
)
ali izadi
3
(
ph.d Student of Geography and Rural Planning,University sistan & baluhstan
)
Keywords: Rural Households, Resilience, Drought, Vulnerability, Rastaq village,
Abstract :
Resilience is an inherent response and adaptation of individuals and societies against risks; so as to enable them to reduce potential damages and losses caused by hazards. Therefore, the recent droughts in the rural system lead to the issue of resilience being considered an important and fundamental issue in the eyes of planners and those in charge of rural development. The present study seeks to analyze the role of social factors affecting the resilience of rural households in the face of drought in Rastaq village. The purpose of applied research and data is collected using descriptive-analytical method using documentary sources and field studies (questionnaire). The unit of analysis of the research is the heads of rural households living in the study area, 337 people were selected using Cochran's method. In this research, statistical and spatial analysis and Expert choice, SPSS and Fazi-Tapsis software were used for data analysis. The results show that, among the weights obtained from the pairwise comparison of the indicators mentioned in the resilience of rural households in the face of drought, the index of diversification of livelihood with a score of (0.093) has the most impact in promoting the resilience of rural communities. Finally, the levels of resilience obtained from the study area indicate that the village of Naqab has more resilience than other villages.Finally, the levels of resilience obtained from the study area indicate that the village of Naqab has more resilience than other villages.Finally, the levels of resilience obtained from the study area indicate that the village of Naqab has more resilience than other villages.
_||_
فصلنامه برنامهریزی منطقهای، سال-، شمارۀ پیاپی -، بهار -
شاپای چاپی: - - شاپای الکترونیکی: -
بررسی نقش مولفههای اجتماعی اثرگذار بر تابآوری خانوارهای روستایی در مواجهه با خشکسالی(مطالعه موردی: دهستان رستاق)
چکیده
تابآوری، به عنوان واکنش و سازگاری ذاتی افراد و جوامع در برابر مخاطرات است؛ به طوری که آنها را قادر به کاهش خسارات و زیانهای بالقوه ناشی از مخاطرات سازد. لذا، خشکسالیها اخیر در نظام روستایی، سبب میشود تا مبحث تابآوری به موضوعی مهم و بنیادی در نگاه برنامهریزان و متولیان امر توسعه روستایی به حساب آید. پژوهش حاضر به دنبال واکاوی نقش مولفههای اجتماعی اثرگذار بر تاباوری خانوارهای روستایی در مواجهه با خشکسالی در دهستان رستاق میباشد. هدف تحقیق کاربردی و دادهها با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی با استفاده از منابع اسنادی و مطالعات میدانی(پرسشنامه) گردآوری شده است. واحد تحلیل پژوهش سرپرستان خانوار روستایی ساکن در محدوده مورد مطالعه است که با استفاده از روش کوکران337 نفر انتخاب شدند. در این پژوهش برای تجزیه و تحلیل دادهها نیز از تحلیل‌های آماری و فضایی و نرم‌افزارهای Expert choice، SPSS و Fazi- Tapsis استفاده گردید. نتایج نشان میدهد که، در بین وزنهای حاصل از مقایسه زوجی مولفههایهاي مطرح در تاب آوری خانوارهای روستایی در مواجهه با خشکسالی مولفهی بازتوانی و باسازی با امتیاز(097/0) بیشترین تاثیر را در ارتقای تاب آوری جوامع روستایی دارد. در این میان، از بین روستاهای مورد مطالعه، روستاهایی همچون نقاب با شاخص شباهت(028/0) به دلیل دسترسی به استفاده از تکنولوژی آبیاری نوین، متنوع نمودن معیشت، امادگی داشتن در زندگی برای شرایط سخت(خشکسالی)، کشت محصولات مقاوم و کم آب بر، پیوستگی مکانی قطعات اراضی و ....، بیشترین تاب آوری را در مواجهه با خشکسالی دارا میباشند.
واژههای کلیدی: خشکسالی، تاب آوری، آسیبپذیری، دهستان رستاق
مقدّمه
در سالهای اخیر مخاطرات طبیعی با شدت زیادی رخ میدهد و گاه تمام داراییهای خانوارهای روستایی را از بین میبرد(Phonphoton & Pharino, 2019:107; Mai et al., 2020:3; Stein et al., 2020:1514 ). قسمتی از این مخاطرات طبیعی ناشی از فعالیتها و فرآیندهای زمینشناختی و ژئومورفولوژی از قبیل زلزله و آتشفشان است اما برخی از حوادث مانند طوفانهای سهمگین و خشکسالی، ناشی از فرآیندهایی اقلیمی است که شدت و فراوانی آنها تا حد زیادی به مختصات جغرافیایی محل بستگی دارد. در این میان، یکی از مخاطرات طبیعی که بسیاری ازروستاها را در سطح جهانی مورد تهدید قرار داده است پدیدهای به نام خشکسالی نام دارد که توانسته همواره اثرات شدید بر جوانب مختلف بگذارد(Cao, et al,2022:2). رشد روز افزون جمعیت و تقاضای بیش از حد برای محصولات کشاورزی، تعادل بین دوبخش مدیریت عرصه و تقاضا برای مصرف آب به هم خورده است(Teisman et al., 2013: 11) و کم توجهی به این پدیده، باعث شده است که هرساله آسیبهایی اقتصادی – اجتماعی بسیاری بر پیکره نظام روستایی وارد آید (Kaboli et al., 2012: 33). در واقع خشکسالی تابعی از ماهیت، اندازه، میزان و شدت است(Poortaheri et al., 2013: 22). براساس گزارش سازمان ملل در آینده ای نزدیک 31 کشور جهان با کمبود آب مواجه خواهند شد و از ایران نیز به عنوان یکی از بحرانی ترین کشورهای درگیر کمبود آب در آینده نام برده میشود. با توجه به اینکه معیشت در جوامع وابسته به بخش کشاورزی، بیش از هر چیز به تغییرات آب و هوایی وابسته است؛ به دلیل ارتباط تنگاتنگ روستا و کشاورزی، پیامدهای منفی خشکسالی طی چند سال بر اقتصاد روستایی و کشاورزی نمایان میشود و تداوم آن موجب تغییر کارکرد و مهاجرتهای روستایی میگردد (poortahrei, et al, 2013: 2). در این راستا، خشکسالی بیشترین تاثیر را بر اقتصاد روستایی و بهویژه شغل کشاورزی در هر منطقه میگذارد. وقوع خشکسالیهای مکرر موجب شده که این بحران برای کشاورزان روستایی بهعنوان یک پدیده جدید مطرح نباشد اما پیچیدگی عوامل زمینهساز و درهم تنیدگی پیامدهای ناشی از خشکسالی این پدیده را به یکی از شرایط بحرانی تبدیل نموده است (Nagavei & Biglari, 2013: 86-87). دراین میان، یکی از راههای مقابله با افزایش خطرات خشکسالی، توانمندسازی و تقویت ظرفیتهای موجود در داخل جامعه است که به اجتماعات محلی آسیبدیده امکان آمادهسازی بهتر، مقابله و بازیابی از تاثیرات زیان آور را میدهد و ادر ادبیات مدیریت مخاطرات، راهبرد جدید به عنوان ایجاد تاب آوری شناخته میشود(Scherzer et al., 2019:1). بنابراین، نوع نگرش به مقوله تاب آوری و نحوه تحلیل آن، از یک طرف در چگونگی شناخت تاباوری وضع موجود و علل آن نقش کلیدی دارد و از طرفی دیگر، سیاستها و اقدامات تقلیل خطر و نحوه رویارویی با آن را تحت تاثیر اساسی قرار میدهد(Anabestani et al., 2018:20). از این رو، تاب آوری به عنوان راهبردی مناسب در کاهش آسیبپذیری و مدیریت بحران بلایای طبیعی در کانون توجه بسیاری از کشورهای قرار گرفته است(Rezaei, 2013: 36). تابآوری بدین مفهوم است که جامعه روستایی قادر به ایستادگی دربرابرحوادث شدید طبیعی بدون صدمه دیدن از تلفات مخرب و خسارات، یا از دستدادن قدرت تولید یا کیفیت زندگی باشد(Ronize & Lasbooie, 2018: 233). در این راستا، با توجه به نقش تطبیقی ظرفیت و کاهش خطر برای رسیدن به پایداری، میتوان گفت که تاب آوری یک پیش شرط ضروری برای پایدار سازی جوامع روستایی در برابر خشکسالی است(Klein et al, 2003: 38, Perring's, 2006: 420 ) که در این پایداری علاوه بر انعطافپذیری سیستمهای زیست محیطی برای جذب شوک، تاباوری در حیات معیشت اقتصادی و اجتماعی خانوارهای روستایی مورد توجه است(Neretva, 2010: 91). در این میان شهرستان خلیل آباد کاشمر واقع در استان خراسان رضوی نیز از این امر مستثنی نبوده و با در نظر گرفتن کاهش میزان بارندگی طی دوره اخیر(1400-1380)، با خشکسالیهای شدیدی روبه رو بودهاند.دهستان رستاق یکی از مناطق مستعد خشکسالی در این شهرستان به حساب میآید که خسارتهای زیادی را از این سانحه طبیعی متحمل شده است. برای نمونه میتوان به این مورد اشاره کرد که در این دهستان در دوره ترسالی تعداد 100 حلقه چاه موتور نيمه عميق (عمق60 تا50 متر) و 4 رشته قنات دایر بوده است؛ اما بعد از دوره ترسالی به علت کمبود نزولات سطح ایستابی آبهای زیرزمینی کم شده و همه رشته قناتها خشك شده و عمق چاه موتورها به 220-150 متر رسیده است اشاره کرد(Agricultural jihad of Khalil Abad city,2021). با توجه به افزایش تقاضای آب، محدودیت ذخایر و منابع و تغییرات آب و هوایی، شدت خشکسالیها افزایش پیدا کرده است. و این سبب شده است که مهاجرت در سطح روستاهای این دهستان به شهرها سریعتر رخ بدهد. اما چند سالی است که عوامل اجتماعی از جمله؛ انسجام اجتماعی، اعتماد اجتماعی، مشارکت جمعی وعضویت در گروه ها توانسته تابآوری را در مقابل خشکسالی رقم بزند. براین اساس، میبایست جهتگیری برنامهریزیهای خشکسالی را در سمت و سوی مولفههای اجتماعی و تاب آوری خانوارهای روستایی قرار بگیرد. با توجه به ضرورت و اهمیت موضوع، تحقیق حاضر با هدف بررسی نقش مولفههای اجتماعی اثرگذار بر تابآوری خانوارهای روستایی در مواجهه با خشکسالی دهستان رستاق و ارائه راهکارهای مناسب صورت میگیرد. در این راستا، تحقیق حاضر در جهت پاسخگویی به سؤالات زیر طراحی گردیده است:
1. وضعیت مولفههای اجتماعی اثر گذار بر خانوارهای ساکن در روستاهای مورد مطالعه چگونه است؟
2. مولفههای اجتماعی اثرگذار چه تاثیری بر تاب آوری خانوارهای روستایی در مواجهه با خشکسالی دارد؟
3. در طی دهه گذشته، تغییرات میزان تاب آوری خانوارهای روستایی ساکن در این روستاها چگونه بوده است؟
پیشینه و مبانی نظری تحقیق
هر پیشامد طبیعی غیرمترقبه و در مواردی ناگهانی که موجبات تضعیف و نابودی توانمندیهای اقتصادی، اجتماعی و فیزیکی مانند خسارات جانی و مالی، تخریب تاسیسات زیربنایی، منابع اقتصادی و زمینههای زوال اشتغلا جامعه را فراهم آورد به عنوان بلای طبیعی قلمداد میشود(rzaie, et al, 1389: 115). در سالهای اخیر متعاقب تغییرات آب و هوایی ایجاد شده در سطح جهانی نگرانیهایی گستردهای پیرامون پدیدهای خشکسالی از نظر شدت، تکرار، افزایش و مدت زمان در سراسر جهان به وجود آمده است(Sivakumar, 2012, Peterson, 2013: 23). بروز خشکسالی همواره اثرات شدیدی بر جوانب مختلف معیشت خانوارهای روستایی میگذارد(Mukherjee, et al.2022: 107) که این، نشان از آسیبپذیری همه ملتها از رویدادهای آبو هوایی دارد(Portahari et al.2013:6). ماهیت پدیده خشکسالی سبب شده که تا کنون تعریف جامع و کاملی برای آن ارائه نشود. با وجود این، خشکسالی شامل یک دوره پیوسته و پایدار(از چند ماه تا چند سال) است که در این دوره مقدار آب موجود در منابع آبی منطقه به میزان قابل توجهی کاهش مییابد و دچار کمبود میشود(sagafiyan, 2008: 4). خشکسالی، پدیدهای بیسر و صدا و غیر قابل پیشگیری است که به آرامی محیط را تسخیر میکند و به بلایی طبیعی تبدیل میشود(Mosaedi, et al, 2008: 179). این نوع از مخاطرات میتواند وضعیت یک کشور را با مشکلاتی عدیده از اقتصادی، اجتماعی، سیاسی روبه رو سازد(Qtaishat,et al.2022: 3).در این راستا، کشور ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی(قرار گرفتن در کمربند خشک آب و هوایی کرهی زمین) در یکی از خشکترین مناطق جهان قرار گرفته است و همواره در معرض خشکسالیهای شدید قرار دارد(Reyahi & Pashazadh, 2013: 20).بررسیها نشان میدهد در مناطق خشک ونیمه خشک همچون ایران، بارش از تغییرات زمانی و مکانی قابل توجهی برخوردار است. تحلیل میزان بارش سالیانه 32 سال اخیر نشان دهنده آن است که در برخی از مناطق ایران میزان وقوع خشکسالی 5 الی 7 سال بوده است(Adli, et al, 2014: 135). از این رو، عنصر کلیدی بهبود وضعیت خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی توجه روز افزون به مقوله تاب آوری است که منعطف کننده سازگاری مثبت و انعطافپذیری در این شرایط است(FAO, 2013a,b, IDS, 1998, Thulstrup,2015: 356). در واقع تاب آوری به دنبال کاهش اثرات منفی خشکسالی و بهبود عملکرد خانوارهای روستایی است تا از وضعیت بهتری برخوردارشوند(Milhorance,et,al:2022: 677). واژه تابآوری، اغلب به مفهوم بازگت به گذشته به کار میرود که ریشه لاتین «Resilio» به معنای "برگشت به عقب" گرفته شده است(Kelin et al,2003:102). امروزه تاب آوری به جای اینکه تنها به عنوان یک مفهوم با یک تعریف بیان شود، به عنوان یک شیوه تفکر شناخته شده است(Folke, 2006: 254). تفکر تاب آوری به شکل قابل انعطافی امروزه به عنوان یک رویکرد در رشتههای مختلف استفاده میشود(Brand & Jax, 2007: 2). در یک تعریف جامع، تاباوری را به عنوان فرآیندی پویا تعریف میکنند که در بر گیرنده سازگاری مثبت در شرایط سخت است. در این تعریف، دوشرط اصلی برای تاباوری وجود دارد: الف) قرار گرفتن در معرض یک تهدید جدی یا شرایط واقعا دشوار، ب) دستیابی به سازگاری مثبت، علی رغم حمله و تهدید صورت گرفته به رشد شخصی(Pinquart,2009: 55). بسیاری از محققان تاباوری را به عنوان توانایی غلبه و گذر کردن از حوادث ناگوار تعریف کردند(Condly,2006: 224). در تعریف دیگر، تاب آوری بر حسب صلاحیت مشخصی، تحمل استرس، پذیرش تغییرات و اعتقاد به نیروهای اسرارآمیز مفهوم سازی شده است(Waugh,et al,2008: 1035). از دیدگاه چرخه مدیریت سانحه گروه ایالتی مدیریت سانحه در ایالت کویزلند تاباوری شامل آمادگی، واکنش، بازتوانی، بازسازی و پیشگری است. در این رویکرد، بر کاهش خطرپذیری و بهبود تاب اوری همزمان با ایجاد قابلیتهای واکنش اضطراری و بازتئانی موثر تاکید خاصی شده است(Queensland Reconstruction Authority,2011: 327). در سه دهه گذشته، رویکرد مفهومی تاب اوری در ارتباط با یکپارچهسازی مدیریت خطر در برابر بلاهای طبیعی، توسعه پایدار و نگرانیهای سازگاری با تغییرات آب و هوا در حوزه ادبیات نظری بیان و قسمت عمده آن توسط فولک و همکاران1(2002)، مانینا2(2006)، کاتر و همکاران3(2014)، کیتینگ و همکاران4(2017) و پارکر5(2020) مورد توجه قرار گرفت.علاوه بر این تاب آواری جوامع، موضوعی نسبتا جدید در ادبیات نظری است که بیشتر بر ویژگیهای اجتماع تاباور توجه دارد(Cavaye, Ross, 2019: 192). در این رابطه، مطالعات پژوهشگران در سالهای اخیر نشان میدهد دو مزیت اصلی در ارتقای تاب آوری مدنظر قرار گرفته است: (الف) استفاده از جمعیت بومی و ساختار اجتماعی جهت بهبود واکنش و تاباوری جامعه؛ (ب) استفاده از دانش محلی در جهت راهبردهای کاهش خطر است(Tiernan, et al, 2019: 61). در این راستا، بعد اجتماعی تاب آوری، منابع موجود، وضعیت سلامتی، دانش و آگاهی و همچنین ارتباطات درون جامعه را کشف میکند(Batica, Gourbesville,2016: 813 ).با توجه به اینکه خشکسالی بر جوامع پیامدهای منفی در ابعاد مختلف را باعث میشود از اهمیت زیادی برخوردار بوده و به همین اعتبار تحقیقات گسترده ای در این زمینه انجام شده است و بطور کلی میتوان از تحقیقات انجام شده در رابطه با موضوع به موارد زیر اشاره کرد: ایمانی، محمدی مشکول در سال 1397در مطالعهای به بررسی تحلیل رابطه مابین سرمایههای معیشتی و تاب اوری مناطق روستایی در مقابل خشکسالی پرداختند. نتایج نشان میدهد که از بین شاخصهای تابآوری بیشترین وزن متعلق به پیشآگاهی خشکسالی و ارزیابی خسارات(0356/0) بوده است(.Imani, Mohammadi Mashkol,2017: 147-163). حاجیان و همکاران در سال 1397 در مطالعهای به بررسی نقش تنوع فعالیتهای اقتصادی زراعی و غیرزراعی بر تاباوری خانوارهای کشاورز روستایی در معرض خشکسالی (مطالعه موردی: شهرستان چناران) پرداختند. نتایج نشان میدهد که تنوع معیشت با تاکید بر بخش غیرزراعی، را میتوان به عنوان استراتژی توسعه نواحی روستایی در معرض خشکسالی معرفی نمود(Hajian et al., 2017 :31-51).حسننیا و همکاران در سال 1399 در مطالعهای به بررسی تحلیل مولفههای اثرگذار اجتماعی بر تاب آوری سکونتگاههای روستایی در مواجهه با سیلاب پرداختند. نتایج نشان میدهد که مشارکت جمعی بیشترین تاثیر را در ارتقای تاباوری جوامع روستایی نسبت به مولفههای وابستگی مکانی، اعتماد اجتماعی و دانش و آگاهی دارد(Hasan Nia et al., 2019 :661-646). اکبریان رونیزی، رمضانزاده لسبویی در سال 1398 در مطالعهای به بررسی تحلیل تاباوری کشاورزان در برابر خشکسالی با تاکید بر عوامل اقتصادی و سرمایههای اجتماعی در نواحی روستایی(مورد مطالعه: دهستان رونیز) پرداختند. نتایج نشان میدهد که در فرآیند تاباوری کشاورزان سرپرست خانوار از بین دوعامل کلیدی سرمایه اجتماعی و اقتصادی، عوامل اقتصادی تاثیر بیشتری در میزان تاب اوری در برابر خشکسالی دارد(Akbarian Rounizi et Ramzanzade Lesboi, 2018 :230-243).سینگ و همکاران6 در سال 2014 در مطالعهای به بررسی آسیبهای خشکسالی در نواحی استوایی آسیا پرداختند. نتایج پژوهش وی نشان میدهد که وقوع خشکسالی اثرات اجتماعی و اقتصادی زیادی مانند کاهش عملکرد محصولات کشاورزی، بیکاری، کاهش سرمایهها، کاهش درآمد سوء تغذیه و افزایش آسیب پذیری جامعه در محدوده مورد مطالعه را در پی داشته است(Singh,et al, 2014: 54-61). کیم و آستین، 7 ، در سال 2013 در مطالعهای به بررسی خشکسالی و آینده جوامع روستایی پرداختند. نتایج نشان میدهد که بیشترین اثرات ناشی از تغیرات آب و هوایی مانند اثرات اجتماعی و اقتصادی در مناطق روستایی رخ میدهد(Kiem & Austin,2013: 1307-1316). سالواکشن8 در سال 2020 در مطالعهای به بررسی ترسیم خطر خشکسالی در سطح روستا در جزیره ماریندوک، فیلیپین پرداختند. نتایج نشان میدهد که توپوگرافی و اقلیم بر خطر و آسیبپذیری فیزیکی نسبت به خشکسالی در منطقه تأثیرگذار است. روستاهای مناطق مرتفع کوهستانی و مناطق با بارندگی کم دارای امتیاز خطر خشکسالی و آسیب پذیری فیزیکی بالاتری هستند. در این میان روستاهایی با آسیب پذیری اجتماعی بالا نیز روستاهایی هستند که جمعیت زیادی از زنان، سالمندان و خانوارها به کشاورزی مشغول هستند(Salvacion,2022: 1-22).راناسینگه و همکاران9 در سال 2023 در مطالعهای به بررسی سازگاری با تغییرات آب و هوا و ظرفیتهای تطبیقی کشاورزان لبنی: شواهدی از سیستمهای آبشار مخازن روستایی در سریلانکا پرداختند. نتایج نشان میدهد که این مطالعه مداخلاتی را برای رسیدگی به شکاف های اجتماعی در AC توصیه می کند و اهمیت تقویت و گسترش خدمات ترویجی و تسهیلات اعتباری روستایی را برجسته می کند(Ranasinghe,et al, 2023:206). به‌هرحال، با توجه به پیشینه نظری تحقیق و نقش مولفههای اثرگذار اجتماعی بر تاب آوری خانوارهای روستایی به نظر می‌رسد که این پدیده میتواند در تا حدودی برخی از عوامل منفی تاثیرگذار را در زندگی روستاییان مهار کند و باعث شود که خشکسالی بر معیشت و زندگی خانوارهای روستایی تاثیر کمتری بگذارد. از سویی دیگر، توجه نکردن به مدیریت خشکسالی و تاب آور نساختن مردم در برابر خشکسالی چه در شهرها و چه در روستاها میتواند منجر به پیامدهای منفی در سطح روستاهای کشور میگردد (شکل1).
شکل1- مدل مفهومی پژوهش(ماخذ: تحلیل نگارندگان، 1401)
روش تحقیق
پژوهش فوق از نوع توصیفی – تحلیلی است که جهت بررسی پارامترهای مورد بررسی سود جسته، دارای دو بخش عمده بوده است. بخش اول را مطالعات اسنادی، کتابخانهای و استفاده از امکانات اینترنتی جهت بررسی مواردی چون ادبیات موضوع، پیشینه تحقیق، مفاهیم و غیره به خود اختصاص داده و بخش دوم در قالب پژوهشهای میدانی جهت جمعآوری آماری اطلاعات و تکمیل پرسشنامه انجام گردیده است. بدین منظور با توجه به سؤالات اساسی تحقیق اقدام به شاخص‌سازی در دو بخش مولفههای اثرگذار اجتماعی (جدول1) و تاب اوری خانوارهای روستایی در مواجهه با خشکسالی(جدول 2) در خانوارهای مورد مطالعه و نهایتاً تهیه پرسشنامه شده است. لازم به ذکر است که مولفهها و شاخصهای موردمطالعه، متناسب با شرایط منطقه و از بین طیف گستردهای از شاخصهای مرتبط با هر بخش گزینش‌شده‌اند.
جدول 1- مولفههای اجتماعی اثرگذار در تاب آوری خانوارهای روستایی
ابعاد | شاخصها |
عضویت در گروهها | تعاونی تولید کشاورزی، صندوق های اعتباری و مالی پسانداز، گروههای مذهبی، انجمن تشکیل آببران، گروههای آموزشی(انمن اولیا و مربیان)، سازمانهای عام المنفعه، سازمانهای مردم نهاد |
انسجام اجتماعی | تشکیل خانه همیاری در روستا، شرکت فعال در برگزاری مراسم جشن و شادی در روستا، حضوری فعال در جلسات عمومی روستا ، داشتن رابطه صمیمانه با همسایگان و دیگر اهالی روستا |
اعتماد اجتماعی | قرض دادن پول به دوستان و آشنایان، امانت دادن وسایل کشاورزی به دوستان و آشنایان، قبول ضمانت دوستان و آشنایان، قرض دادن پول بدون دریافت هیچ گونه مدرک به افراد غیر خویشاوند و غربیه ها، اعتماد به حرفهای ماموران دولتی |
مشارکت و اقدام جمعی | مشارکت در زرحهای اجرایی برای روستا، توانایی در انجام کارهای عام المنفعه برای همه اهالی روستا، شرکت فعال در انتخابات، مشورت فکری و ارائه نظرات برای برنامهریزی و اجرای طرح، انجام کارهای اجرایی، قبول هزینه های اجرایی طرح، کمک به دیگران در کارهاتی زراعی، همکاری با دیگران در جهت اجرای یک برنامه ترویجی( مانند طرح تسطیح اراضی) |
منبع: رونیزی و همکاران، 1398، حسن نیا و و همکاران، 1399، عنابستانی و همکاران، 1396، Fontaine. Steinemann,2009,
Folke,2006 مشاهدات میدانی نگارندگان، 1401
جدول2- شاخصهای قابل توجه در تاب آوری خانوارهای روستایی در مواجهه با خشکسالی
ابعاد | شاخصها |
آمادگی | مشورت با کارشناسان کشاورزی، استفاده از اطلاعات کارشناسان هواشناسی، استفاده از خدمات ترویجی، ذخیره علوفه برای دامها، استفاده از اطلاعات نیروهای آموزش دیده و رهبران محلی، استفاده از تدابیر اندیشی دولت محلی، دقت در زمان کاشت و داشت محصول، پیدا کردن شغل دوم |
واکنش | مهاجرت فصلی و دائم، تغییر شغل اصلی، کشت محصولات مقاوم و کم آب بر، کشت محصولات معیشتی، کشت محصولات مخلوط، اجاره زمین، تغییر نوع دام، مرمتسازی جویچههای آب |
باز توانی و بازسازی | متنوع نمودن معیشت، حفر چاههای عمیق و نمیمه عمیق، تبدیل اراضی آبی به دیم، کاهش کشت، پیوستگی مکانی قطعات اراضی، بیمه کردن محصولات تولیدی(گندم، زعفران، باغات)، فرآوری محصولات در خانه |
پیشگیری | استفاده از تکنولوژی آبیاری نوین، اقدامات کنترل فرسایش خاک، ترکیب دانش بومی و مدرن، کاهش مدت آبیاری مزارع |
رضایت از زندگی | میزان رضایت از پیشامدهای زندگی، میزان رضایت از وضعیت و مکان زندگی، ترجیح دادن زندگی گذشته به شرایط کنونی، احساس خوشبختی کردن در طول زندگی، امادگی داشتن در زندگی برای شرایط سخت(خشکسالی) |
امید به اینده | مثبت اندیشی نسبت به وقایع و حوادث طبیعی(خشکسالی)، امید به اینده نزدیک و برنامهریزی برای آن، تصمیم گیری درست |
منبع: رونیزی و همکاران، 1398، حاجیان و همکاران،1397،عادلی و همکاران، 1393 و نقوی و همکاران،1392،بستانی و همکاران،1395 Keshavarz,2013 مطالعات میدانی نگارندگان، 1401
جامعه آماری مورد مطالعه دهستان رستاق شهرستان خلیل آباد(خراسان رضوی)می باشد. تعداد خانوار آن 2748خانوار در سال 1395 بوده و بر اساس آخرین تقسیمات سیاسی کشوری شامل 7 روستا میباشد. در این پژوهش از نمونه گیری تصادفی استفاده شده است و با فرمول کوکران حجم نمونه تعیین گردید است. حجم آماری2748N= تعداد حجم نمونهn=337 برآورد شده است. براساس فرمول تخصیص متناسب تعداد حجم نمونه در هر روستا مشخص شد(جدول4).
جدول4- برآورد حجم نمونه به تفکیک روستاها
ردیف | نام روستا | تعداد خانوار | تعداد نمونه |
1 | بزنجارد | 402 | 49 |
2 | میرآباد | 268 | 33 |
3 | نقاب | 780 | 95 |
4 | حسیناباد | 183 | 23 |
5 | کلاته شادی | 281 | 34 |
6 | ابراهیم آباد | 681 | 84 |
7 | هفت خانه | 153 | 19 |
8 | جمع | 2748 | 337 |
منبع: سرشماری نفوس و مسکن، 1395
درمرحله بعدی برای افزایش روایی پژوهش، از روش تکنیک روایی محتوای و صوری استفاده شده است که این مرحله با قضاوت متخصصان(اساتید دانشگاهی، کارشناسان جهادکشاورزی، کارشناسان فرمانداری ) در باره سوالهای تحقیق تایید شده است. برای پایایی پرسشنامهها، تعداد 30 پرسشنامه به صورت نمونه تکمیل گردید. پس از تکمیل و وارد کردن آنها در نرم افزار SPSS ضریب آلفای کرونباخ برای آنها محاسبه شد و مقدار آن 81/0 بدست آمد. با توجه به اینکه مقدار آلفا در متغیرها از سطح 70/0 بالاتر میباشد. بنابراین میتوان گفت ابزار تحقیق از پایایی بسیار مناسبی برخوردارند و گویههای پژوهش (پرسشنامه) دارای همبستگی درونی بالایی هستند. در نهایت برای تجزیه و تحلیل دادهها از تحلیل‌های آماری و فضایی و نرم‌افزارهای Expert choice SPSS, و Fazi- Tapsis استفاده گردیده است.
معرفی محدوده مورد مطالعه
شهرستان خلیل آباد با مساحت 1767/5 کیلومترمربع یکی از شهرهای استان خراسان رضوی است . این شهرستان در فاصله 245 کیلومتری مشهد واز شمال به بخش کوهسرخ از جنوب به بجستان وگناباد واز سمت غرب به شهرستان بردسکن واز سمت شرق به کاشمر منتهی می شود. شهرستان خلیل آباد در ۵۸ درجه و ۱۷ دقیقه طول شرق نصف‌النهار مبدا و ۳۵ درجه و ۱۵ دقیقه عرض شمالی از خط استوا در ارتفاع ۹۷۵ متری از سطح دریا قرار گرفته‌است.شهرستان خلیل آباد دارای 51701 نفر جمعیت / 27 روستا / دو بخش شامل بخش مرکزی با تعداد 14 روستا وبخش ششطراز با تعداد 13 روستا است. در این میان ، بخش مرکزی، مرکز آن خلیل آباد است که دارای دودهستان به نام های حومه و رستاق میباشد. از این رو، دهستان رستاق از بخش مرکزی مورد مطالعه قرار گرفت (شکل 2). در سرشماری سال 1395 ، جمعیت این شهرستان 8441 نفر و 2748 خانوار بود که از این تعداد 4328 مرد و 4113 زن بودند.کشاورزی و دامپروری به عنوان اقتصاد و معیشت غالب در سطح دهستان بوده است. براین اساس، مسئولین ذیربط باید به به مخاطرات طبیعی از جمله خشکسالی در سطح این دهستان توجه و اهمیت ویژهای داشته باشند تا معیشت خانوارها به مخاطره نیفتد.
شکل2- موقعیت محدوده مورد مطالعه(منبع:نگارندگان: 1401).
بحث و یافتههای تحقیق
بر اساس پرسشنامه‌های تکمیلی، 9/76 درصد از پاسخگویان پرسشنامهها را مردان و 1/23 درصد آنها را زنان تشکیل می‌دهند و بیشترین فراوانی سنی مربوط به گروه سنی45 تا 60 سال (معادل 5/46 درصد) میباشد. همچنین بیشترین فراوانی پاسخگویان از نظر سطح تحصیلات مربوط به راهنمایی (معادل 3/38 درصد) میباشد. یافتههای تحقیق مؤید آن است که درآمدهای سالانه حاصل از بخش کشاورزی در 2/45 درصد از خانوارهای موردمطالعه، بیش از سایر درآمدهای خانوار میباشد و در6/4 درصد از خانوارهای موردمطالعه، بیش از 70 درصد درآمد سالانه خانوار مربوط به بخش کشاورزی بوده است (جدول5).
جدول5- فراوانی خانوارهای مورد مطالعه به تفکیک سهم درآمد بخش کشاورزی از کل درآمد سالانه خانوار
درصد درآمد بخش کشاورزی | فراوانی | درصد |
کمتر از 10 | 22 | 6/4 |
20-10 | 25 | 7/6 |
30-21 | 43 | 10 |
40-31 | 45 | 5/12 |
50-41 | 48 | 3/13 |
60-51 | 74 | 1/28 |
70-61 | 60 | 4/19 |
بیش از 70 | 20 | 4/5 |
جمع کل | 337 | 100 |
منبع: یافتههای تحقیق،1401
همچنین از کل 337 خانوار موردبررسی، در 3/64 درصد از خانوارها، سطح تاب آوری نسبت به 5 سال گذشته افزایش‌یافته، در 5/19درصد از خانوارهای سکن در روستاهای مورد مطالعه، سطح تاب آوری نیز در این محدوده زمانی کاهش‌یافته است (شکل3). جمع‌بندی اطلاعات حاصل از پرسشنامه‌های مربوط به خانوارهای موردمطالعه و بررسی آماری عوامل مطرح مؤید آن است که کشت محصولات مقاوم و کم آب بر، کشت محصولات معیشتی ، کسب مهارت‌های فنی و حرفهای، در افزایش سطح تاب آوری خانوارهای موردمطالعه تأثیرگذار بودهاند. همچنین محدودیت در دسترسی به منابع آب یا اراضی دارای خاک مناسب، خشکسالیهای پیدرپی، هزینه خرید مواد اولیه و هزینه نیروی کار از عوامل مؤثر در کاهش سطح تاب آوری برخی از خانوارهای موردمطالعه بوده است.
شکل3- فراوانی تاب آوری خانوارهای روستایی مورد مطالعه در مقایسه با پنج سال گذشته(منبع: یافتههای تحقیق،1401)
جهت تعیین اهمیت نسبی فاکتورهای مؤثر در تاب آوری خانوارهای روستایی در مواجهه با خشکسالی ، مقایسه زوجی شاخصهای مختلف، بر اساس نظرات کارشناسی گروههای تصمیمساز(اساتید دانشگاه و کارشناسان یا مدیران توسعه روستایی) انجام گردید. نتایج این بررسی نشان میدهد که مولفههای بازتوانی و بازسازی(ضریب 257/0) و مولفه پیشگری(ضریب 210/0) بیشترین درجه اهمیت را به خود اختصاص داده است. حال در مولفه بازتوانی، شاخص متنوع نمودن معیشت و در مولفه پیشگیری، شاخص استفاده از تکنولوژی نوین از بیشترین درجه اهمیت برخوردار هستند(جدول6).
جدول6- وزنهای حاصل از مقایسه زوجی مولفههای مطرح در تاب آوری خانوارهای روستایی در مواجهه
با خشکسالی با استفاده از Expert choic
ردیف | ابعاد | مقادیر |
1 | آمادگی | 154/0 |
2 | واکنش | 179/0 |
3 | باز توانی و بازسازی | 257/0 |
4 | پیشگیری | 210/0 |
5 | رضایت از زندگی | 095/0 |
6 | امید به اینده | 105/0 |
منبع: یافتههای تحقیق،1401
از طرف دیگر، بررسی وضعیت شاخصهای مرتبط با تاب آوری خانوارهای روستایی در مواجهه با خشکسالی در 337 خانوار نمونه نیز مؤید آن است که متنوع نمودن معیشت با میانگین05/4، استفاده از تکنولوژی آبیاری نوین با میانگین 97/3 و امادگی داشتن در زندگی برای شرایط سخت(خشکسالی)زعفران با میانگین 95/3، به ترتیب دارای بالاترین میانگین در سطح خانوارهای موردمطالعه میباشند (جدول7).
جدول7- وضعیت شاخصهای قابل توجه در تاب آوری خانوارهای روستایی در مواجهه با خشکسالی
شاخص | طیف لیکرت | میانگین | انحراف معیار | ضریب تغییرات | ||||
خیلی کم | کم | متوسط | زیاد | خیلی زیاد | ||||
دقت در زمان کاشت و داشت محصول | 4/13 | 1/17 | 5/41 | 4/18 | 6/9 | 55/3 | 097/1 | 309/0 |
متنوع نمودن معیشت | 4/5 | 6/7 | 1/27 | 5/31 | 4/28 | 05/4 | 791/0 | 195/0 |
احساس خوشبختی کردن در طول زندگی | 5/16 | 7/18 | 3/32 | 4/13 | 1/19 | 42/3 | 138/1 | 332/0 |
کشت محصولات معیشتی | 6/12 | 7/14 | 8/37 | 9/23 | 11 | 80/3 | 931/0 | 245/0 |
میزان رضایت از پیشامدهای زندگی | 4/14 | 6/16 | 7/36 | 1/22 | 2/10 | 47/3 | 102/1 | 317/0 |
مهاجرت فصلی و دائم | 8/19 | 3/20 | 7/30 | 17 | 2/12 | 35/3 | 190/1 | 355/0 |
کشت محصولات مقاوم و کم آب بر | 1/13 | 2/15 | 4/36 | 7/26 | 6/8 | 85/3 | 903/0 | 234/0 |
مشورت با کارشناسان کشاورزی | 9/10 | 7/18 | 2/43 | 6/18 | 6/8 | 59/3 | 025/1 | 285/0 |
تبدیل اراضی آبی به دیم | 9/14 | 3/16 | 8/40 | 1/20 | 9/7 | 71/3 | 960/0 | 258/0 |
بیمه کردن محصولات تولیدی(گندم، زعفران، باغات) | 4/11 | 7/17 | 1/39 | 7/19 | 1/12 | 65/3 | 992/0 | 271/0 |
استفاده از تکنولوژی آبیاری نوین | 8/9 | 2/11 | 4/29 | 1/34 | 5/15 | 97/3 | 810/0 | 204/0 |
تصمیم گیری درست | 8/8 | 1/12 | 6/33 | 4/28 | 1/17 | 90/3 | 892/0 | 228/0 |
استفاده از اطلاعات کارشناسان هواشناسی | 5/13 | 7/15 | 1/39 | 7/24 | 7 | 57/3 | 048/1 | 293/0 |
امادگی داشتن در زندگی برای شرایط سخت | 4/7 | 6/8 | 7/31 | 2/29 | 1/23 | 95/3 | 870/0 | 220/0 |
مرمتسازی جویچههای آب | 4/10 | 6/11 | 9/35 | 6/28 | 5/13 | 69/3 | 950/0 | 257/0 |
حفر چاههای عمیق و نمیمه عمیق | 8/18 | 1/18 | 9/48 | 7/9 | 5/4 | 30/3 | 150/1 | 348/0 |
اجاره زمین | 8/17 | 5/19 | 7/46 | 3/12 | 7/3 | 33/3 | 137/1 | 341/0 |
تغییر شغل اصلی | 8/9 | 1/10 | 2/33 | 4/30 | 5/16 | 82/3 | 910/0 | 238/0 |
کشت محصولات مخلوط | 9/16 | 7/17 | 6/44 | 3/18 | 5/2 | 48/3 | 128/1 | 324/0 |
کاهش مدت آبیاری مزارع | 1/16 | 5/17 | 6/43 | 1/19 | 7/3 | 50/3 | 118/1 | 319/0 |
اقدامات کنترل فرسایش خاک | 2/15 | 7/16 | 3/42 | 8/22 | 3 | 53/3 | 095/1 | 310/0 |
امید به اینده نزدیک و برنامهریزی برای آن | 9/11 | 7/13 | 4/37 | 2/25 | 8/11 | 63/3 | 992/0 | 273/0 |
پیوستگی مکانی قطعات اراضی | 7/6 | 8/8 | 30 | 1/28 | 4/26 | 92/3 | 866/0 | 222/0 |
ترکیب دانش بومی و مدرن | 9/9 | 5/10 | 6/39 | 3/20 | 7/19 | 51/3 | 05/1 | 229/0 |
کاهش کشت | 2/10 | 6/11 | 2/42 | 5/19 | 5/16 | 41/3 | 128/1 | 330/0 |
ترجیح دادن زندگی گذشته به شرایط کنونی | 7/14 | 4/16 | 7/45 | 1/14 | 1/9 | 28/3 | 189/1 | 362/0 |
تغییر نوع دام | 1/15 | 5/15 | 5/46 | 2/16 | 7/6 | 31/3 | 172/1 | 354/0 |
استفاده از اطلاعات نیروهای آموزش دیده | 6/7 | 7/9 | 1/31 | 2/27 | 4/24 | 78/3 | 890/0 | 235/0 |
فرآوری محصولات در خانه | 8/9 | 1/10 | 7/33 | 4/25 | 21 | 66/3 | 954/0 | 260/0 |
مثبت اندیشی نسبت به وقایع و حوادث | 4/9 | 3/10 | 9/36 | 3/23 | 1/20 | 45/3 | 113/1 | 322/0 |
میزان رضایت از وضعیت و مکان زندگی | 1/12 | 2/13 | 4/44 | 7/18 | 6/11 | 39/3 | 131/1 | 333/0 |
ذخیره علوفه برای دامها | 7/13 | 4/15 | 2/49 | 2/13 | 5/8 | 27/3 | 190/1 | 363/0 |
استفاده از خدمات ترویجی | 2/14 | 3/15 | 1/50 | 5/11 | 9/8 | 26/3 | 201/1 | 368/0 |
استفاده از تدابیر اندیشی دولت محلی | 3/9 | 7/11 | 5/38 | 6/20 | 9/19 | 56/3 | 996/0 | 279/0 |
منبع: یافتههای تحقیق،1401
همچنین بر اساس درجه اهمیت شاخصهای مرتبط با تاب آوری خانوارهای روستایی در مواجهه با خشکسالی و وضعیت آنها در خانوارهای مورد مطالعه، سطح مولفههای تاب آوری خانوارهای روستایی در مواجهه با خشکسالی در سطح 337 خانوار نمونه محاسبه گردید که نهایتاً میانگین تاب آوری خانوارهای روستایی در مواجهه با خشکسالی در سطح هر یک از روستاهای مورد مطالعه تعیین گردید.نتایج تحقیق مؤید آن است که سطح تاب آوری خانوارهای روستایی در مواجهه با خشکسالی در 2 روستا از 7 روستای مورد مطالعه، در سطح کم و در 4 روستا نیز در سطح متوسط میباشد. از این‌رو، بر اساس یافتههای تحقیق، روستاهای دهستان رستاق از نظر مولفههای تاب آوری خانوارهای روستایی در مواجهه با خشکسالی در سطح متوسط بوده است. در این میان، از بین روستاهای مورد مطالعه، روستاهایی همچون نقاب به دلیل دسترسی به استفاده از تکنولوژی آبیاری نوین، متنوع نمودن معیشت، امادگی داشتن در زندگی برای شرایط سخت(خشکسالی)، کشت محصولات مقاوم و کم آب بر، پیوستگی مکانی قطعات اراضی و ....، بیشترین تاب آوری را در مواجهه با خشکسالی دارا میباشند(جدول8).
جدول8-طبقهبندی روستاها به تفکیک تاب آوری خانوارهای روستایی در مواجهه با خشکسالی به روش Fazy-Tapsis
ردیف | نام روستا | حل ایده آل | حل ضد ایده ال | شاخص شباهت | میزان اثرگذاری |
1 | نقاب | 12/3 | 97/2 | 28/0 | قابل قبول |
2 | ابراهیم آباد | 19/3 | 89/2 | 22/0 | |
3 | بزنجارد | 35/3 | 81/2 | 19/0 | متوسط |
4 | میرآباد | 31/3 | 74/2 | 12/0 | |
5 | کلاته شادی | 34/3 | 60/2 | 09/0 | |
6 | هفت خانه | 39/3 | 58/2 | 06/0 | ضعیف |
7 | حسیناباد | 42/3 | 47/2 | 04/0 |
منبع: یافتههای تحقیق،1401
از طرف دیگر، بر اساس نتایج حاصل از تکمیل پرسشنامهها و مصاحبه با روستاییان ، در طی دهه‌های اخیر، بیشتر خانوارهای ساکن در این دهستان، کاهش منابع آبی و تشدید محدودیت‌های آن را درک نمودهاند و به همین دلیل به تاب اوری گرایش پیدا نمودهاند. به‌طوری‌که در هر سال تاثیرگذاری خشکسالی بر وضعیت خانوارهای روستایی به وضوح قابل لمس میباشد و خانوارهای روستایی را به تاب آوری در مواجهه با خشکسالی وادار میسازد. در حال حاضر در بیش از نیمی از روستاهای مورد مطالعه، بیش از 38 درصد خانوارهای ساکن در آنها تاب آور میباشند(جدول 9).
جدول9- براورد فراوانی خانوارهای تاب اور به تفکیک روستا
نام روستا | تعداد خانوار | درصد خانوارهای تاب آور |
نقاب | 780 | 60 |
ابراهیم آباد | 681 | 55 |
بزنجارد | 402 | 45 |
میرآباد | 268 | 35 |
کلاته شادی | 281 | 35 |
هفت خانه | 153 | 20 |
حسیناباد | 183 | 20 |
منبع: یافتههای تحقیق،1401
از طرف دیگر، نتایج حاصل از مقایسه زوجی شاخصهای مختلف مرتبط با سطح مولفههای اجتماعی اثرگذار در تاب آوری خانوارهای روستایی در روستاهای مورد مطالعه نشان میدهد که مولفه های عضویت در گروهها( ضریب 398/0) و مولفهی اعتماد اجتماعی با (ضریب 271/0) از بالاترین درجه اهمیت برخوردار میباشند. در مولفه عضویت در گروهها سازمانهای مردم نهاد و سازمانهای عام المنفعه و در مولفه انسجام اجتماعی، شاخص تشکیل خانه همیاری در روستا و در مولفهی مشارکت و اقدام جمعی، شاخص مشورت فکری و ارائه نظرات برای برنامهریزی و اجرای طرح از دارای بیشترین درجه اهمیت میباشند. (جدول10).
جدول10- وزنهای حاصل از مقایسه زوجی شاخصهاي مطرح مولفههای اجتماعی
اثرگذار درتاب آوری خانوارهای روستایی با استفاده از Expert choice
ردیف | ابعاد | مقادیر |
1 | عضویت در گروهها | 398/0 |
2 | اعتماد اجتماعی | 111/0 |
3 | انسجام اجتماعی | 271/0 |
4 | مشارکت و اقدام جمعی | 220/0 |
منبع: یافتههای تحقیق،1401
همچنین بررسی وضعیت شاخصهای مرتبط با مولفههای اجتماعی اثرگذار در تاب آوری خانوارهای روستایی در 337 خانوار مورد مطالعه نشان میدهد که سازمان های مردم نهاد با میانگین 90/3، سازمانهای عام المنفعه با میانگین 89/3 و د تشکیل خانه همیاری در روستا با میانگین 86/3، دارای بالاترین میانگین و شاخصهای داشتن رابطه صمیمانه با همسایگان و دیگر اهالی روستا با میانگین 19/3، شرکت فعال در برگزاری مراسم جشن و شادی در روستا با میانگین 15/3 و قبول هزینه های اجرایی طرح با میانگین 12/3، دارای پایین‌ترین میانگین در سطح خانوارهای موردمطالعه میباشند
جدول11- وضعیت شاخصهای قابل توجه در مولفههای اجتماعی اثرگذار در تاب آوری خانوارهای روستایی
شاخص | طیف لیکرت | میانگین | انحراف معیار | ضریب تغییرات | ||||
خیلی کم | کم | متوسط | زیاد | خیلی زیاد | ||||
سازمانهای مردم نهاد | 7/6 | 8/8 | 30 | 1/28 | 4/26 | 90/3 | 866/0 | 222/0 |
توانایی در انجام کارهای عام المنفعه | 9/9 | 5/10 | 6/39 | 3/20 | 7/19 | 51/3 | 05/1 | 229/0 |
همکاری با دیگران در جهت اجرای یک برنامه ترویجی | 2/10 | 6/11 | 2/42 | 5/19 | 5/16 | 41/3 | 128/1 | 330/0 |
شرکت فعال در انتخابات | 7/14 | 4/16 | 7/45 | 1/14 | 1/9 | 28/3 | 189/1 | 362/0 |
قرض دادن پول به دوستان و آشنایان | 1/15 | 5/15 | 5/46 | 2/16 | 7/6 | 31/3 | 172/1 | 354/0 |
مشورت فکری و ارائه نظرات برای برنامهریزی و اجرا | 6/7 | 7/9 | 1/31 | 2/27 | 4/24 | 78/3 | 890/0 | 235/0 |
گروههای مذهبی | 8/9 | 1/10 | 7/33 | 4/25 | 21 | 66/3 | 954/0 | 260/0 |
انجام کارهای اجرایی | 4/9 | 3/10 | 9/36 | 3/23 | 1/20 | 45/3 | 113/1 | 322/0 |
قرض دادن پول بدون دریافت هیچ گونه مدرک به غربیه ها | 1/12 | 2/13 | 4/44 | 7/18 | 6/11 | 39/3 | 131/1 | 333/0 |
کمک به دیگران در کارهای زراعی | 7/13 | 4/15 | 2/49 | 2/13 | 5/8 | 27/3 | 190/1 | 363/0 |
اعتماد به حرفهای ماموران دولتی | 2/14 | 3/15 | 1/50 | 5/11 | 9/8 | 26/3 | 201/1 | 368/0 |
حضوری فعال در جلسات عمومی روستا | 3/9 | 7/11 | 5/38 | 6/20 | 9/19 | 56/3 | 996/0 | 279/0 |
تعاونی تولید کشاورزی | 8/9 | 4/11 | 8/37 | 5/21 | 5/19 | 58/3 | 979/0 | 273/0 |
قبول ضمانت دوستان و آشنایان | 5/13 | 9/14 | 6/47 | 8/17 | 2/6 | 36/3 | 159/1 | 344/0 |
مشارکت در زرحهای اجرایی برای روستا | 3/11 | 8/12 | 4/38 | 5/24 | 13 | 54/3 | 979/0 | 276/0 |
داشتن رابطه صمیمانه با همسایگان و دیگر اهالی روستا | 4/13 | 2/15 | 7/47 | 3/19 | 4/4 | 19/3 | 149/1 | 360/0 |
صندوق های اعتباری و مالی پسانداز | 9/8 | 6/11 | 5/37 | 4/25 | 6/16 | 62/3 | 890/0 | 245/0 |
انجمن تشکیل آببران | 9/7 | 2/11 | 8/36 | 1/26 | 18 | 74/3 | 860/0 | 229/0 |
گروههای آموزشی(انمن اولیا و مربیان) | 4/10 | 9/11 | 3/41 | 3/23 | 1/13 | 40/3 | 149/1 | 336/0 |
تشکیل خانه همیاری در روستا | 7/8 | 3/10 | 7/35 | 8/27 | 5/17 | 86/3 | 790/0 | 204/0 |
شرکت فعال در برگزاری مراسم جشن و شادی در روستا | 7/13 | 1/15 | 9/48 | 8/17 | 5/4 | 15/3 | 259/1 | 399/0 |
امانت دادن وسایل کشاورزی به دوستان و آشنایان | 6/11 | 5/12 | 8/43 | 2/22 | 9/9 | 34/3 | 158/1 | 346/0 |
قبول هزینه های اجرایی طرح | 5/13 | 4/14 | 3/49 | 7/16 | 1/6 | 12/3 | 264/1 | 405/0 |
سازمانهای عام المنفعه | 5/6 | 7/9 | 1/33 | 4/28 | 3/22 | 89/3 | 746/0 | 191/0 |
منبع: یافتههای تحقیق،1401
از سوی دیگر، بر اساس درجه اهمیت شاخصهای مرتبط با مولفههای اجتماعی اثرگذار در تاب آوری خانوارهای روستایی و وضعیت آنها در خانوارهای مورد مطالعه، سطح مولفههای اجتماعی اثرگذار در تاب آوری خانوارهای روستایی در 337 خانوار مورد مطالعه محاسبه گردید که نهایتاً میانگین سطح مولفههای اجتماعی اثرگذار در تاب آوری خانوارهای روستایی در هر یک از روستاهای دهستان رستاق تعیین گردید. بر اساس نتایج حاصل، سطح مطلوبیت مولفههای اجتماعی اثرگذار در 2 روستا از 7 روستای مورد مطالعه، خیلی خوب یا خوب، در 2 روستا نیز ضعیف و سایر روستاها نیز در سطح متوسط از نظر مولفههای اجتماعی اثرگذار میباشند(جدول12)
بررسی وضعیت عوامل مؤثر بر سطح مولفههای اجتماعی اثرگذار در تاب آوری خانوارهای روستایی در روستاهای موردمطالعه نشان میدهد که روستای نقاب و ابراهیم آباد به دلیل شرایط توانایی در انجام کارهای عام المنفعه برای همه اهالی روستا، انجام کارهای اجرایی، مشورت فکری و ارائه نظرات برای برنامهریزی و اجرای طرح از بالاترین سطح مطلوبیت مولفههای اجتماعی اثرگذار و روستاهای حسین آباد و هفت خانه به دلیل نداشتن توانایی در انجام کارهای عام المنفعه برای همه اهالی روستا، عدم توانایی در کارهای اجرایی و عدم مشارکت خانوارهای روستایی در طرح های اجرایی ، از پایین‌ترین مطلوبیت مولفههای اجتماعی اثرگذار در بین روستاهای موردمطالعه برخوردار میباشند.
جدول12- طبقهبندی روستاها به تفکیک سطح مولفههای اجتماعی اثرگذار در تاب آوری خانوارهای
روستایی به روش Fazy-Tapsis
نام روستا | حل ایده آل | حل ضد ایده ال | شاخص شباهت | میزان اثرگذاری |
نقاب | 01/4 | 64/3 | 27/0 | خیلی خوب |
ابراهیم آباد | 12/4 | 52/3 | 23/0 | خوب |
بزنجارد | 18/4 | 47/3 | 16/0 | متوسط |
میرآباد | 22/4 | 42/3 | 13/0 | |
کلاته شادی | 27/4 | 39/3 | 11/0 | |
هفت خانه | 31/4 | 33/3 | 07/0 | ضعیف |
حسیناباد | 36/4 | 28/3 | 03/0 |
منبع: یافتههای تحقیق،1401
همچنین برای بررسی ارتباط بین «مولفههای اجتماعی اثرگذار» و «سطح مطلوبیت تاب آوری در خانوارهای ساکن در روستاهای موردمطالعه» از تحلیل‌های آماری استفاده‌شده است. تردیدی نیست که وجود متغیر فاصله‌ای، همگونی واریانس‌ها و توزیع نرمال داده‌های مورد استفاده، از شرایط لازم در استفاده از آزمون‌های پارامتریک میباشد. در این تحقیق با توجه به وجود شرایط لازم برای استفاده از آزمون پارامتریک، جهت بررسی ارتباط بین مولفههای اجتماعی اثرگذار و سطح مطلوبیت تاب آوری در خانوارهای ساکن در روستاهای موردمطالعه، از آزمون همبستگی اسپیرمن(Speyerman) استفاده‌شده است. نتایج تحقیق مؤید آن است که بین این دو متغیر رابطه معناداری وجود دارد. ضریب همبستگی بین مولفههای اجتماعی اثرگذار و سطح مطلوبیت تاب آوری 538/0 میباشد که با توجه به مقادیر حاصل، با سطح اطمینان 99 درصد میتوان گفت که بین این دو متغیر، ارتباط مستقیم و معنادار با همبستگی متوسط برقرار میباشد (جدول13). بر این اساس، افزایش مولفههای اجتماعی اثرگذار ، با سطح اطمینان 99 درصـد سبب بهبــود تاب آوری خـانـوارهای مورد مطالعه در مواجهه با خشکسالی شده است. نتایج حاصل از تحلیل‌های آماری تحقیق، با یافتههای دیگر این پژوهش همسو میباشد. زیرا در حال حاضر، در سطح دهستان رستاق ، تعداد از روستاها (همچون کلاته شادی و میرآباد)، با توجه به شرایط موجود خویش، دارای فرصتهای قابل توجهی برای بالا بردت سطح تاب آوری خانوارهای روستایی در مواجهه با خشکسالی میباشند که تاکنون از این ظرفیتهای آنها به شکل مطلوبی استفاده نشده است.
جدول13- نتیجه آزمون همبستگی اسپیرمن در بررسی رابطه بین مولفههای اجتماعی اثرگذار و سطح تاب آوری
خانوارهای روستایی در مواجهه با خشکسالی
مقادیر | موارد |
538/0 | ضریب همبستگی |
000/0 | سطح معناداری |
337 | تعداد نمونه |
منبع: یافتههای تحقیق،1401
نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات
در حال حاضر خشکسالی، کمبود اب و اثرات ان بر تولیدات کشاورزی و توسعه اقتصادی، یکی از نگرانیهای عمده جهانی محسوب میشود. بروز تغییرات اقلیمی و تاثیر آن بر جریانات آب سطحی و منابع آب زیرزمینی به همراه مدیریت نامناسب منابع آبی، موجب شده که آسیبپذیری جوامع روستایی از این تغییرات افزایش یابد و بدون شک، تشدید بحرانهای آبی نیز موجب افزایش هرچه بیشتر آسیبپذیری خواهد گردید. وقوع مکرر خشکسالی موجب شده که این بحران به عنوان یک پدیده جدید مطرح نباشد، اما پیچیدگی عوامل زمینهساز و درهم تنیدگی پیامدهای منفی ناشی از خشکسالی، این پدیده را به یکی از دغدغههای اصلی خانوارهای ساکن در مناطق روستایی تبدیل نموده است. خشکسالیهای قبلی و آثار و تبعات ناشی از آن، موجب افزایش آسیبپذیری جوامع روستایی در مقابل خشکسالی گردیده است به نحوی که در برخی از این جوامع، تلاش برای ماندگاری و بقا، چالش اساسی بسیاری از خانوارهای روستایی را تشکیل میدهد. این امر شناخت راهکاری برای جلوگیری از آسیبپذیری خانوارهای روستایی را ضروری میسازد چرا که تبین آسیبپذیری و عوامل اثرگذار بر آن، عامل کلیدی در کاهش اثربخش خسارات خشکسالی به شمار میرود.لذا هدف پژوهش حاضر، بررسی نقش مولفههای اجتماعی اثرگذار بر تابآوری خانوارهای روستایی در مواجهه با خشکسالی در دهستان رستاق است که در نوع خود در مقایسه با مطالعات مشابه در ارتباط با مولفههای اجتماعی اثرگذار و تاب اوری خانوارهای روستای در مواجهه با خشکسالی قابل‌توجه می باشد.از نتایج حاصل از تحلیل‌های آماری تحقیق مي‌توان استنباط نمود كه با تاثیرگذاری بیشتر مولفههای اجتماعی اثرگذار سطح تاب آوری در خانوارهای ساکن روستاهای دهستان رستاق بهبود مییابد. . در واقع، نتایج این تحقیق، همسو با یافتههای پژوهشی سواری و خسرویپور(1397) میباشد که معتقد است، مولفههای اجتماعی نقش مؤثری در تاب اوری خانوارهای روستایی در مواجهه با خشکسالی در شهرستان دیوان دره داشته است. نتایج تحقیق نشان میدهد که روستای نقاب و ابراهیم آباد به دلیل شرایط توانایی در انجام کارهای عام المنفعه برای همه اهالی روستا، انجام کارهای اجرایی، مشورت فکری و ارائه نظرات برای برنامهریزی و اجرای طرح از بالاترین سطح مطلوبیت مولفههای اجتماعی اثرگذار و روستاهای حسین آباد و هفت خانه به دلیل نداشتن توانایی در انجام کارهای عام المنفعه برای همه اهالی روستا، عدم توانایی در کارهای اجرایی و عدم مشارکت خانوارهای روستایی در طرح های اجرایی ، از پایین‌ترین مطلوبیت مولفههای اجتماعی اثرگذار در بین روستاهای موردمطالعه برخوردار میباشند.
از طرف ديگر، در شرایط حاضر، با توجه به شدت مولفههای اجتماعی اثرگذار و میزان تاب آوری خانوارهای روستایی در مواجهه با خشکسالی در خانوارهای ساکن در روستاهای دهستان رستاق، روشها و پتانسیلهای قابل توجهی برای بسیاری از خانوارهای مورد مطالعه وجود دارد که استفاده از ظرفیت‌ها و پتانسیلهای موجود، در افزایش سطح تاب آوری خانوارهای روستایی در مواجهه با خشکسالی بسیار مؤثر خواهد بود. به‌هر حال، بر اساس جمع‌بندی نتایج حاصل از پرسشنامه‌های خانوار(نظرات سرپرستان خانوارهای موردمطالعه یا همسران آنها)، توجه به موارد زیر در جهت ارتقاء مولفههای اجتماعی اثرگذار در تاب آوری خانوارهای روستایی در مواجهه با خشکسالی ضروری میباشد:
· با توجه به نتایج تحقیق در بررسی وضعیت شاخصهای مرتبط با مولفههای اجتماعی اثرگذار در تاب آوری خانوارهای روستایی، آموزش خانوارهای روستایی در جهت بالا بردن سطح تاب آوری در خودشان مؤثر خواهد بود. لذا توصیه میگردد که در این راستا، توسط دستگاههای اجرایی ذیربط، اقدامات متناسب مبذول گردد.
· ساکنان برخی از روستاها غیر از کشاورزی(خردهپا) به کسب‌وکاری دیگری نمیپردازند و به همان اکتفا مینمایند. در این‌گونه روستاها ضمن شناسایی پتانسیلهای موجود و حمایت و تشویق ساکنان آنها، بایستی متنوع نمودن فعالیتهای معیشتی روستا مدنظر باشد. به‌عنوان‌مثال روستاهای از قبیل نقاب و ابراهیم اباد ظرفیت بسیار خوبی برای گردشگری دارند که بدون تردید، توجه و توسعه آن میتواند رونق اقتصادی بیشتر این روستاها را در پی داشته باشد. همچنین حمایت و تشویق مردم به‌وسیله ارگانهایی نظیر فرمانداری، اداره امور تبلیغات اسلامی دهستان و دستگاههای اجرایی مرتبط دیگر برای توسعه گردشگری که با شرایط جغرافیایی این دهستان سازگاری دارد ، بایستی موردتوجه باشد.
· بسترسازی برای تقویت مولفه مشارکت و اقدام جمعی و افزایش حس اعتماد به برقراری ارتباط متقابل و پیوسته بین خانوارهای روستایی و مسئولین مرتبط با جوامع روستایی منطقه مورد مطالعه برای پاسخگویی به معضلات و مشکلات گربیانگیر خانوارها روستایی جهت افزایش تاب اوری آنها
· باتوجه به دانش بومی که در خانوارهای روستایی(خبرگان و ریش سفیدان و افراد معتمد) وجود دارد، بهتر است از تجربه آنها استفاده به صورت گسترده به عمل آید تا با کمک دانش بومی که در آنها وجود دارد از آسیبهایی ناشی از مخاطره خشکسالی جلوگیری شود و به افزایش تاب آوری خانوارهای روستایی منجر شود.
· با توجه به نقش اثرگذار عضویت در گروهها در مولفههای اجتماعی برای ارتقای تاب آوری پیشنهاد میشود که با ارائه تسهیلات بانکی ضمن بالابردن سطح تاب آوری خانوارهای روستایی، زمینه را برای ثبات و پایداری معیشتی خانوارها ارائه نمایند.
منابع:
1. ایمانی، بهرام، محمدی مشکول، علی(1397)، تحلیل رابطه بین سرمایههای معیشتی و تاب آوری مناطق روستایی در مقابل خشکسالی(مورد مطالعه: روستاهای شهرستان اردبیل)، جغرافیا و مخاطرات محیطی، شماره28، صص163-147.
2. اکبریان رونیزی، سعیدرضا، رمضان زاده لسبویی(1398)، تحلیل تاباوری کشاورزان در برابر خشکسالی با تاکید بر عوامل اقتصادی و سرمایههای اجتماعی در نواحی روستایی(مورد مطالعه: دهستان رونیز)، فصلنامه پژوهشهای روستایی، دوره10، شماره2، صص243-230.
3. بستانی، علیرضا، نجفپور، بهرام، جوانی، خدیجه (1395)، تحلیلی برا اثرات خشکسالی در ناپایداری سکونتگاههای روستایی شهرستان داراب، فصلنامه برنامهریزی منطقهای، سال6، شماره21، صص166-155.
4. پورطاهری، مهدی، رکن الدین افتخاری، عبدالرضا، کاظمی، نسرین(1392)، نقش رویکرد مدیریت ریسک خشکسالی در کاهش آسیبپذیری اقتصادی – اجتماعی کشاورزان روستایی(از دیدگاه مسئولان و کارشناسان) مطالعه موردی: دهستان سولدوز، آذربایجان غربی، پژوهشهای روستایی، سال4، شماره1، صص22-1.
5. ثقفیان، بهرام(1387)، پیشنویس برنامه راهبردی ارزیابی و پیشبینی خشکسالی منطقهای کشور، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی، مشهد.
6. حاجیان، نرگس، قاسمی، مریم، مفیدی، عباس(1397)، نقش تنوع فعالیتهای اقتصادی زراعی و غیرزراعی بر تاباوری خانوارهای کشاورز روستایی در معرض خشکسالی(مطالعه موردی: شهرستان چناران)، جغرافیا و مخاطرات محیطی، شماره28، صص51-31.
7. حسننیا، الهام، آمار، تیمور، پوررمضان، عیسی(1399)، تحلیل مولفههای اثرگذار اجتماعی بر تاب آوری سکونتگاههای روستایی در مواجهه با سیلاب(مورد مطالعه: روستاهای شرق استان گیلان)، فصلنامه پژوهشهای روستایی، دوره11، شماره4، صص661-646.
8. رضایی، روح الله، حسینی، سید محمود، شریفی، امید(1389)،واکاوی و تبیین تاثیر خشکسالی بر مناطق روستایی شهرستان زنجان(مطالعه موردی: روستای حاج آرش)، فصلنامه پژوهشهای روستایی، شماره 3، سال1، صص130-109.
9. ریاحی، وحید، پاشازاده، اصغر(1392)، اثرات اقتصادی و اجتماعی خشکسالی بر نواحی روستایی شهرستان گرمی (مطالعه موردی: دهستان آزادلو)، چشمانداز جغرافیایی در مطالعات انسانی، شماره25، صص37
10. سواری، مسلم، خسرویپوربهمن (1397)، تحلیل آثار تابآوری بر سرزندگی خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی در شهرستان دیواندره، فصلنامه علمی – پژوهشی برنامهریزی فضایی(جغرافیا)، سال8، شماره3، صص40-19.
11. عادلی، بهزاد، مردای، حمیدرضا، کشاورز، مرضیه، امیرنژاد، حمید(1393)، خشکسالی و بازتابهای اقتصادی آن در نواحی روستایی( نمونه موردی: دهستان دودانگه در شهرستان بهبهان)، فصلنامه اقتصاد و فضا و توسعه روستایی، شماره9، صص148-131.
12. مساعدی، ابوالفضل، خلیلیزاده، مجتبی، محمدی استاد کلایه، امین(1387)، پایش خشکسالی هواشناسی در سطح استان گلستان، مجله علوم کشاورزی، ایران، سال6، شماره2،صص32-15.
13. نقوی، محمدرضا و بیگلری، شادی،(1392)، نقش مخاطرات طبیعی(خشکسالی کشاورزی) در مهاجرت روستایی، با استفاده از روش(SAW) مطالعه موردی: دهستان شهدا شهرستان بمشهر، فصلنامه جغرافیای طبیعی، سال6، شماره19، صص97-85.
14. Anabestani, A., Javanshiri, M., Mahmoudi, H., & Darban Astaneh, M.R. (2018). [Spatial Analysis of Villagers’ Resilience Against Environmental Hazards (A Case Study of Central District of Faruj County) (Persian)]. Journal of Spatial Analysis of Environmental Hazards, Kharazmi University, 5(1), 17-38.
15. Batica, J., & Gourbesville, P., (2016). Resilience in Flood Risk Management - A New Communication Tool, 12th International Conference on Hydroinformatics, HIC 2016, Procedia Engineering 154 , 811 – 817. https://doi.org/10.1016/j.proeng. 2016.07.411.
16. Brand, F., & Jax, K. (2007). Focusig the meaning (s) of resilience: resilience as a descriptive concept and a boundary object. Ecology and society, Vol. 12, No.1, pp.1-15.
17. Cavaye, J., & Ross, H. (2019). Community resilience and community development: What mutual opportunities arise from interactions between the two concepts? Community Development, 50(2), 181-200. DOI: 10.1080/15575330.2019.1572634.
18. Cutter, S.L, Ash, K.D. &Emrich, C.T. (2014). The geographies of community disaster resilience, Glob Environ Chang, 29, 65– 77. https://doi.org/ 10.1016/J.GLOENVCHA.2014.08.005.
19. Cao, S., Zhang, L., He, Y., Zhang, Y., Chen, Y., Yao, S., ... & Sun, Q. (2022). Effects and contributions of meteorological drought on agricultural drought under different climatic zones and vegetation types in Northwest China. Science of the Total Environment, 821, 153270.
20. Condly, S. J. (2006). Resilience in children: A review of literature with implications for education. Urban Education, 41(3), 211-236.
21. Fontaine, M.M. Steinemann, A.C. (2009). Assessing Vulnerability to Natural Hazards: Impact- based Method and Application to Drought in Washinfton State, Natural Hazards Review, 10: pp.11-18.
22. FAO (2013a). Resilient livelihoods-disaster risk reduction for food and nutrition security framework programed. http:// www.fao.org/3/a i3270e.pdf, Accessed date: 3 July 2017.
23. Folke, C., Carpenter, S., Elmqvist, T., Gunderson, L., Holling,C.S., & Walker, B. (2002). Resilience and sustainable development: building adaptive capacity in a world of transformations. AMBIO A J Hum Environ, 31(50):437–440. https://doi. org/10.1579/0044-7447-31.5.437.
24. Folke, C. (2006). Resilience: The emergence of a perspective for social–ecological systems analyses. Global environmental change, Vol.16, No.3,pp. 253-267.
25. Institute for Development Studies (IDS) (1998). Sustainable rural livelihoods: A framework for analysis. IDS working paper, ian Scoones. https://www.staff.ncl. ac.uk/david.harvey/ AEF806/ Sconnes1998.pdf, Accessed date: 16 July 2016.
26. Kiem, A. S., & Austin, E. K. (2013). Drought and the future of rural communities: Opportunities and challenges for climate change adaptation in regional Victoria, Australia. Global Environmental Change, 23(5), 1307-1316.
27. Keshavarz, M., Karami, E., & Vanclay, F. (2013). The social experience of drought in rural Iran. Land use policy, 30(1), 120-129.
28. Klein, R. J. & Nicholls, R. J. & Thomalla, F. (2003) The resilience of coastal megacities to weatherrelated hazards. Building Safer Cities, pp.101-120.
29. Keating, A., Campbell, K., Szoenyi, M., McQuistan, C., Nash, D., & Burer, M. (2017). Development and testing of a community flood resilience measurement tool, Nat. Hazards Earth Syst. Sci.,17(1),77–101. https://doi.org/10.5194/nhess-17-77-2017.
30. Kaboli, N., Pezeshkirad, Q.R. Shabanalifami, H., (2012). "Factor analysis of experts' attitudes toward confronting agricultural drought solutions in Alborz Province", Agricultural Extension and Education Researches, Vol 5, Iran, Pp 33-44.
31. Mukherjee, S., Mandal, S., Haldar, S., Mandal, P., Bhattacharya, S., & Paul, S. (2022). Assessing and quantifying livelihood vulnerability of tribal farmers in water-stressed region of rural West Bengal, India. In Indigenous People and Nature (pp. 105-132). Elsevier.
32. Mai, T., Mushtaq, S., Reardon-Smith, K., Webb, P., Stone, R., Kath J., An- Vo, D.A. (2020). Defining flood risk management strategies: A systems approach, International Journal of Disaster Risk Reduction,47-1-30. doi: https://doi.org/10.1016/j. ijdrr.2020.101550.
33. Manyena, S.B. (2006). The concept of resilience revisited, Journal of Disasters 30)4(, 434–450. https://doi.org/10.1111/j.0361 3666.2006.00331.x
34. Milhorance, C., Le Coq, J. F., Sabourin, E., Andrieu, N., Mesquita, P., Cavalcante, L., & Nogueira, D. (2022). A policy mix approach for assessing rural household resilience to climate shocks: Insights from Northeast Brazil. International Journal of Agricultural Sustainability, 20(4), 675-691.
35. Neretva, P. M., Keskinen, and O. Varis. (2010). Water, livelihoods and climate change adaptation in the Tonle Sap Lake area, Cambodia: Learning from the past tounderst and the future. Journal of Water and Climate Change 1: 87–101.
36. Pinquart. M. (2009). Moderating effects of dispositional resilience on associations between hassles and Psychological distress. Journal of applied Developmental Psychology30.p, 53-60.
37. Peterson, T.C., Hoerling, M.P., Stott, P.A., & Herring, S.C. (2013). Explaining extreme events of 2012 from a climate perspective. Bulletin of American.Meteorological society, 94(9): 1–74.
38. Perring's, C. (2006). Resilience and sustainable development. Environment and Development Economics 11: 417–427.
39. Phonphoton, N., & Pharino, C., (2019). Multi-criteria decision analysis to mitigate the impact of municipal solid waste management services during floods, Resources, Conservation & Recycling, 146,106-113, https://doi.org/10.1016/j.resconrec.2019.03.044.
40. Poortaheri, M., Eftekhari, A., Kazemi, N., (2013). The role of drought risk management approach in reducing social-economic vulnerability of farmers and rural regions case study: Sulduz rural district, Azarbaijan Gharbi, Rural Research, Vol 4 (1), Iran, Pp 1-22.
41. Parker, D.J. (2020). Disaster resilience – a challenged science, Environmental Hazards, 19(1), 1-9, DOI: 10.1080/17477891.2019.1694857.
42. Queensland Reconstruction Authority (2011). Rebuilding astronger, more resilient Queensland, The capacity to prepare for, withstand, respond to and recover from disasters.
43. Qtaishat, T., El-Habbab, M. S., Bumblauskas, D. P., & Tabieh, M. (2022). The impact of drought on food security and sustainability in Jordan. GeoJournal, 1-12.
44. Rezaei, M.R (2013). Evaluating the economic and institutional resilience of urban communities to natural disasters using PROMETHE technique, Journal of Emergency Management, 2(1), 27-38.
45. Ranasinghe, R. D. A. K., Korale-Gedara, P. M., & Weerasooriya, S. A. (2023). Climate change adaptation and adaptive capacities of dairy farmers: Evidence from village tank cascade systems in Sri Lanka. Agricultural Systems, 206, 103609.
46. Singh, N. P., Bantilan, C., & Byjesh, K. (2014). Vulnerability and policy relevance to drought in the semi-arid tropics of Asia–A retrospective analysis. Weather and Climate extremes, 3, 54-61.
47. Salvacion, A. R. (2022). Delineating village-level drought risk in Marinduque Island, Philippines. Natural Hazards, 1-22.
48. Stein, L., Pianosi, F., & Woods, R. (2020). Event-based classification for global study of river flood generating processes, Hydrological Processes, 34(7), 1514–1529. DOI: 10.1002/hyp.13678.
49. Scherzer, S., Lujala, P., Rod., J.K. (2019). A community resilience index for Norway, International Journal of Disaster Risk Reduction,36, 1-17. https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2019.101107.
50. Sivakumar, M.V.K. (2012). High-level Meeting on National Drought Policy. CSA News, December American Society of Agronomy, Madison,Wisconsin, USA (2012).
51. Teisman, G., van Buuren, A., Edelenbos, J., Warner, J., (2013). Water governance: Facing the limits of managerialism, determinism, water-centricity, and technocratic problemsolving, International journal of water governance, Vol 1 (1-2), IJWG, Pp 1-11.
52. Thulstrup, A. W. (2015). Livelihood resilience and adaptive capacity: Tracing changes in household access to capital in Central Vietnam. World Development, 74, 352–362.
53. Tiernan, A., Drennan, L., Nalau, J., & Onyango, E., Morrissey, L., & Mackey, B. (2019). A review of themes in disaster resilience literature and international practice since 2012, Policy Design and Practice, 2:1, 53-74, DOI:10.1080/25741292.2018.1507240.
54. Waugh, C. E., Fredrickson, B. L. and Taylor, S. F. (2008). Adapting to life's sling's and arrows: Individual differences in resilience when recovering from an anticipated threat. Journal of Research in Personality, 42, 1031-1046.
Examining the role of social factors affecting the resilience of rural households in facing drought (case study: Rastaq village
Abstract
Resilience is an inherent response and adaptation of individuals and societies against risks; so as to enable them to reduce potential damages and losses caused by hazards. Therefore, the recent droughts in the rural system lead to the issue of resilience being considered an important and fundamental issue in the eyes of planners and those in charge of rural development. The present study seeks to analyze the role of social factors affecting the resilience of rural households in the face of drought in Rastaq village. The purpose of applied research and data is collected using descriptive-analytical method using documentary sources and field studies (questionnaire). The unit of analysis of the research is the heads of rural households living in the study area, 337 people were selected using Cochran's method. In this research, statistical and spatial analysis and Expert choice, SPSS and Fazi-Tapsis software were used for data analysis. The results show that, among the weights obtained from the pairwise comparison of the indicators mentioned in the resilience of rural households in the face of drought, the index of diversification of livelihood with a score of (0.093) has the most impact in promoting the resilience of rural communities. Finally, the levels of resilience obtained from the study area indicate that the village of Naqab has more resilience than other villages.
Key words: drought, rural households, resilience, vulnerability, Rastaq village
[1] 1. Folke et al
[2] . Manyena
[3] . Cutter et al
[4] . Keating et al
[5] . Parker
[6] 1. Singh,et al
[7] . Kiem & Austin,
[8] . Salvacion,
[9] . Ranasinghe,et al