Determining the level of economic development of Iranian provinces and its relationship with fertility level with fuzzy Delphi hierarchical model (FDAHP)
Subject Areas : Regional PlanningHamid Shayan 1 * , Hamdollah Sajasi Qeydari 2 , soodabeh ahmadi 3
1 - Professor, Department of Geography, faculty of Letters and Humanities, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
2 - Associate Professor, Department of Geography, faculty of Letters and Humanities, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
3 - PhD studentMashhad Ferdowsi UniversityFaculty of Literature and Humanities Dr. Ali Shariati
Keywords: economic development, Fertility Rate, Provinces of Iran, Fuzzy Delphi Hierarchical Model,
Abstract :
Economic development has always been, and will continue to be, one of the world’s most important concerns, and its level affects various aspects of life, including the fertility rate of a country’s population. Accordingly, the present study was conducted to examine the level of economic development across Iran’s provinces and its relationship with fertility levels. This research was designed using a descriptive-analytical method, based on documentary data collection and expert opinions. First, twenty key indicators influencing economic development were identified through consultation with fifteen economics professors, and their weights were determined using the FDAHP model. Next, the VIKOR model was employed to rank the provinces in terms of their level of economic development based on official data from the Statistical Center of Iran. In the final stage, after testing the normality of the data, the relationship between economic development and fertility rate was analyzed using Spearman’s correlation coefficient in SPSS software. The results showed that Bushehr, Yazd, and Tehran have the highest levels of economic development, while Kermanshah and Lorestan have the lowest. Although no significant relationship was found between economic development and fertility at the provincial level, economic constraints have clearly played an important role in the overall decline in fertility rates. Therefore, fertility is not solely dependent on economic development, and increasing it above the replacement level at the national scale appears highly unlikely, as incentives and promotional policies in this area are likely to be effective only among a limited segment of society
Extended Abstract
Introduction
Fertility phenomenon is one of the most important natural events of the population and one of the important elements of population growth, and to increase it, some countries apply incentive policies and others apply punitive policies. In this regard, fertility, as one of the main components of population growth, is a subject that has always been given attention, and extensive and wide-ranging research has been conducted in the field of knowing the factors affecting it and its relationship with other economic variables in Iran and outside Iran. In this sense, the relationship between the fertility rate and other development variables in each society is not only necessary in population forecasts, which are the basis and infrastructure of economic, social and demographic planning for development, but also In the evaluation of the economic and social conditions of the studied society, it is considered one of the macro and important indicators. In fact, new statistics show that the fertility rate has an inextricable link with economic development. Based on this, the issue of the relationship between fertility rate and economic development has always been the focus of researchers, especially in developing countries. Therefore, the purpose of this study is the level of economic development and its relationship with fertility rate as an important and effective demographic factor on population growth in the scale of Iranian provinces. Therefore, this study seeks to answer this key question: Is there a relationship between the variable of economic development and the fertility rate of the population in the provinces of the country?
Methodology
According to the purpose, the method of this research is descriptive-analytical based on the country's official data. In the descriptive part, the tool for collecting information is documentary and library sources, especially the data of Iran Statistics Center in 2014 and 2015. The geographical scale of the current research is all 31 provinces of Iran, and the necessary information related to 20 selected indicators has been extracted from the website of Iran Statistics Center. In the next step, indicators were designed and provided to the professors of the economics department to assign weight to them based on their opinions. Then the weight of each index was calculated using the FDAHP model based on Excel program and the provinces were stratified according to the level of economic development using the Vicor model. In order to investigate the relationship between the level of economic development and fertility, Spearman's correlation test was used according to the SPSS software program. Finally, GIS software has been used to draw the shapes.
Results and Discussion
In this section, 15 experts have assigned a score between 1 and 9 to each index, where the numbers 1 and 9 respectively mean the lowest and highest degree of importance of the index in determining the level of economic development according to Iran's conditions. The most important indicator of the unemployment rate in the population of 20 to 29 years old was obtained with a final weight of 0.645 and the least important indicator was the average level of household rainfall (with a final weight of 0.187). According to the decision matrix, the values of the 20 indicators of the provinces were ranked along with their final weight in the Vicor model, based on the value of Q in terms of development indicators, Bushehr, Yazd and Tehran provinces with the lowest value are at the high level. Bushehr and Yazd, especially due to the high percentage of workers in the industry, the added value of the industry sector, and the gross production per capita, which had a very high weight according to experts, have been ranked higher, and the condition of two models is established for them. Also, Bushehr province has the highest rate of economic participation with 76.03%. The negative correlation coefficient of 0.035 shows that there is no significant relationship between economic development and fertility. This result is in line with the research results that failed to find a relationship between fertility and the level of economic development based on regional data.
Conclusion
In the last few decades, Iranian society has experienced significant demographic changes, so that the population structure is indicative of these changes. For the first time, the present research has examined the relationship between the fertility rate and the level of economic development of the provinces based on the data of 2014 and 2015. Although on the scale of the countries of the world it is possible to observe an inverse relationship between the two mentioned variables, but on the scale of 31 provinces of Iran, such a relationship was not obtained except in a few provinces. Therefore, it should be noted that population policies are not limited to population growth, but different aspects of the population, including the quality of the population, should be included. It should also be emphasized that an economic theory cannot explain all changes in fertility. It is necessary to consider socio-economic processes resulting from economic development, and family planning policies that affect people's motivations should be formulated. Therefore, it is suggested to pay attention to the multilateralism approach in the analysis in the study of the fertility rate of the population at the geographical level of the country. Fertility rate growth cannot be achieved only through economic transformation and development, but it has various cultural and social roots and many other influencing factors that need to be taken into consideration in the future study.
.
Abbasi Shavazi, M.J., & Khani, S. (2014). Economic Insecurity and Fertility: Case Study of Married Women in Sanandaj District Letter of the Iranian Demographic Association 9(17), 37-76. https://doi:20.1001.1.1735000.1393.9.17.2.8 [In Persian].
Abbasi-Shavazi, M. J. (2002). Recent changes and the future of fertility in Iran. In united nation’s population division, completing the fertility transition, New york, 425-439.
Abbasi-Shavazi, M. J., & McDonald, P. (2006). Fertility Decline in the Islamic republic of Iran: 1972–2000. Asian Population Studies, 2(3), 217-237. https://doi:10.1080/17441730601073789
Afshari, Z., & Torkzaban, M. (2015). Economic Development and Demographic Transition in the Selected Countries Using DOLS Technique. Al-Zahra University Economic Development Policy Quarterly 3(2), 9-27. https:// 10.22051/edp.2016.2457 [In Persian].
Ataiee, M. (2015). Fuzzy Multi-Criteria Decision Making, Shahroud University Press, Second Edition, 2015, Shahroud. [In Persian].
Bani Hashemi, F., & Mohammadi, M. (2011). Analysis of Economic Participation Rates in Iran, Journal of Official Statistics of Iran, 2 (22), 137-146. [In Persian].
Cheng, H., Luo, W., Si, Sh., Xin, X., Peng, Z.H., Zhou, H., Liu, H., Yu, Y. (2022). Global trends in total fertility rate and its relation to national wealth; life expectancy and female education. BMC Public Health, 22, 1-13. https://doi.org/10.1186/s12889-022-13656-1
Daliri, H. (2018). The Impact of Economic Variables on Fertility Rate in Iran’s Provinces. Economics and Regional Development Journal of Faculty of Economic and Administrative Sciences, 25(15), 67-95. https://doi: 10.22067/erd.v25i15.64057 [In Persian].
Ebrahimpoor, M., & Ebadi, S. (2014). Generational Differences and Preferences in Childbearing in the City of Sari (Opinions and Attitudes). Letter of the Iranian Demographic Association, 8(16), 55-78. https://doi: 20.1001.1.1735000.1392.8.16.3.0 [In Persian].
Economic, Social and Cultural Report of Bushehr Province. (2022). Bushehr Province Management and Planning Organization, Publication details: Tehran: Planning and Budget Organization, 2022, ISBN: 6-146-203-622-978. [In Persian].
Fox, J., Klüsener, S., & Myrskylä, M. (2019). Is a Positive Relationship Between Fertility and Economic Development Emerging at the Sub-National Regional Level? Theoretical Considerations and Evidence from Europe. Public health in the Progressive Era, 35(3), 487–518. https://doi: 10.1007/s10680-018-9485-1
Hami, M., & Taghavi Jelodar, M. (2016). Effect of Economic Growth on Total Fertility Rate in Iran (1984-2013). Iranian Journal of Obstetrics and Gynecology, 19(14), 20-28. https://doi: 10.22038/ijogi.2016.7382 [In Persian].
Husain, H. (2022). The dynamics of asymmetry among fertility, income inequality and financial development in Bangladesh. World Development Sustainability, 1, 2022, 100014 1-9. https://doi.org/10.1016/j.wds.2022.100014
Jemna, D. (2015). Causality Relationship between Economic Development and Fertility in Romania on Regional Level. Procedia Economics and Finance, 20, 334-341. https://doi.org/10.1016/S2212-5671(15)00081-7
Karra, M., Cannin, D., & Wilde, J. (2017). The Effect of Fertility Decline on Economic Growth in Africa: A Macrosimulation Model. Review, the Population Council, Inc, 43, 237-263. https://doi.org/10.1111/padr.12009
Lacalle-Calderon, M., Perez-Trujillo, M., & Neira, I. (2016). Fertility and Economic Development: Quantile Regression Evidence on the Inverse J-shaped Pattern. European Journal of Population, 13, 33(1), 1–31. https://doi: 10.1007/s10680-016-9382-4
Lee, R., & Mason, A. (2010). Fertility, Human Capital, and Economic Growth over the Demographic Transition, Springer. European Journal of Population, 26(2), 159-182. https://doi.org/10.1007/s10680-009-9186-x
Lorestan Province Economic Development Report in the Fifth Development Plan. (2015). Available at: https://lorestan.mporg.ir/848a73a2-f5eb-48f1-af33-b7e530e8860f/wid/a1e57918-3ab2-425c-abd6-2baebacf2fcf/id/aa247f8b-bcd8-4c30-a9c5-2f25c3132a87/. [In Persian].
Mahmoudi, M.J., Ahrari, M., & NikooNesbati, A. (2015). Economy and Fertility (Theory and Critiques). Women and Family’s Socio ـ Cultural Council Quarterly 18(69), 213-245. https://doi.20.1001.1.20082827.1394.18.0.15.3
Ministry of Cooperatives, Labor and Social Welfare, (2017). Management Summary of Provincial Studies of Business Development and Sustainable Employment Plan (Takapoo) in Kermanshah Province. [In Persian].
Miri N, Maddah M, & Raghfar H. (2019). Aging and Economic Growth. Salmand: Iranian Journal of Ageing, 13 (5), 626-637. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-1695-en.html [In Persian].
Mirzaie M, Darabi S. Population Aging in Iran and Rising Health Care Costs. Salmand: Iranian Journal of Ageing, 12 (2), 156-169. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-1226-en.html [In Persian].
Moeeni, M., Pourreza, A.G., Torabi, F., Heydari, H., & Mahmoodi, M. (2014). Analysis of economic determinants of fertility in Iran: a multilevel approach. International Journal of Health Policy and Management, 3(3), 135–144. https://doi.10.15171/ijhpm.2014.78
Nagarajan, N. R., Teixeira, A. A. C., & Silva, S. T. (2016). The impact of an ageing population on economic growth: an exploratory review of the main mechanisms. Análise Social, 51(218), 4–35. https://doi.org/10.31447/AS00032573.2016218.01
Neizi, M., Torenjipoor, F., Noroozi, M., & Asgarikaviri, A. (2017). Meta-analysis of social factors affecting fertility in Iran. Welfare and Social Development Planning, 7(29), 69-119. https://doi.org/10.22054/qjsd.2016.7886 [In Persian].
Pan, J-N., & Yang, Y-J. (2020). the impact of economic uncertainty on the decision of fertility: Evidence from Taiwan. The North American Journal of Economics and Finance, 54(2), 101090, 1-9. https://doi.org/10.1016/j.najef.2019.101090
Pourahmad, A., Shahbazpoor, A., & Khaleiji, M.A. (2015). Utilizing Multi-Criteria Decision Making Models in Evaluating Tourism Potential (Case study: Semnan Province). Geographical studies of arid regions, 6(21), 50-66. https://sid.ir/paper/190668/en [In Persian].
Rashidah Idris, A., Shah Habibullah, M., & Haji Din, B. (2018). Does Financial Development Contribute To Fertility Decline in Malayaia? An Empirical Investigation. Jurnal Ekonomi Malaysia, 52(1), 209 - 221. http://dx.doi.org/10.17576/JEM-2018-5201-16
Sabermahani, A., Goudarzi, R., & Nasiri, S. (2017). Factors Affecting Fertility Rate in Iran (Panel Data 1966-2013): A Survey Study. Journal of Family and Reproductive Health, 11(3), 138-145. [In Persian]. https://sid.ir/paper/9983/fa
Statistics Center of Iran, Development Indicators, Economic, Social and Cultural Status of the Provinces of the Country, (2015-2016). [In Persian]. https://www.amar.org.ir
Statistics Center of Iran, fertility rate National, (2016). Statistics Portal of Iran, Statistical Yearbook, (2016). https://www.amar.org.ir. [In Persian].
Wang, Q., & Sun, X., (2016). The Role of Socio-political and Economic Factors in Fertility Decline: A Cross-country Analysis. World Development. 87, 360-370. https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2016.07.004
Wang, SH., & Zhong, SH. (2022). Economic Uncertainty, Cultural and Ideational Transition, and Low Fertility. Sustainability, 14(14), 8344, https://doi.org/10.3390/su14148344
Yavari, K., Baskha, M., Sadeghi, H.,& Naseri, A.R. (2014). A Look at the Economic Impact of the Aging Phenomenon, Elderly Journal, 10(1), 92-105. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-702-fa.html[In Persian].
|
journal of Regional Planning Spring 2025. Vol 15. Issue 57 ISSN (Print): 2251-6735 - ISSN (Online): 2423-7051 https://sanad.iau.ir/journal/jzpm |
|
Research Paper
Determining The Level of Economic Development of Iranian Provinces And Its Relationship With Fertility Level With Fuzzy Delphi Hierarchical Model (FDAHP)
Hamid Shayan1: Professor, Department of Geography, faculty of Letters and Humanities, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
Hamdollah Sojasi Qeidari: Associate Professor, Department of Geography, faculty of Letters and Humanities, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
Soodabeh Ahmadi: PhD in Geography and Rural Planning, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
Abstract | A R T I C L E I N F O |
Economic development has always been, and will continue to be, one of the world’s most important concerns, and its level affects various aspects of life, including the fertility rate of a country’s population. Accordingly, the present study was conducted to examine the level of economic development across Iran’s provinces and its relationship with fertility levels. This research was designed using a descriptive-analytical method, based on documentary data collection and expert opinions. First, twenty key indicators influencing economic development were identified through consultation with fifteen economics professors, and their weights were determined using the FDAHP model. Next, the VIKOR model was employed to rank the provinces in terms of their level of economic development based on official data from the Statistical Center of Iran. In the final stage, after testing the normality of the data, the relationship between economic development and fertility rate was analyzed using Spearman’s correlation coefficient in SPSS software. The results showed that Bushehr, Yazd, and Tehran have the highest levels of economic development, while Kermanshah and Lorestan have the lowest. Although no significant relationship was found between economic development and fertility at the provincial level, economic constraints have clearly played an important role in the overall decline in fertility rates. Therefore, fertility is not solely dependent on economic development, and increasing it above the replacement level at the national scale appears highly unlikely, as incentives and promotional policies in this area are likely to be effective only among a limited segment of society.
| Received: 2022/01/25 Accepted: 2022/10/03 PP: 11-24
Use your device to scan and read the article online
Keywords: Economic Development, Fertility Rate, Fuzzy Delphi Hierarchical Model, Provinces of Iran.
|
Citation: Shayan, H., Sojasi Qeidari, H., & Ahmadi, S. (2025). Determining The Level of Economic Development of Iranian Provinces And Its Relationship With Fertility Level With Fuzzy Delphi Hierarchical Model (FDAHP), Journal of Regional Planning, 15(57), 11-24. DOI:10.30495/jzpm.2022.29839.4050 |
[1] Corresponding author: Hamid Shayan, Email: shayan34@yahoo.com, Tel: +98 9155161518
Extended Abstract
Introduction
Fertility phenomenon is one of the most important natural events of the population and one of the important elements of population growth, and to increase it, some countries apply incentive policies and others apply punitive policies. In this regard, fertility, as one of the main components of population growth, is a subject that has always been given attention, and extensive and wide-ranging research has been conducted in the field of knowing the factors affecting it and its relationship with other economic variables in Iran and outside Iran. In this sense, the relationship between the fertility rate and other development variables in each society is not only necessary in population forecasts, which are the basis and infrastructure of economic, social and demographic planning for development, but also In the evaluation of the economic and social conditions of the studied society, it is considered one of the macro and important indicators. In fact, new statistics show that the fertility rate has an inextricable link with economic development. Based on this, the issue of the relationship between fertility rate and economic development has always been the focus of researchers, especially in developing countries. Therefore, the purpose of this study is the level of economic development and its relationship with fertility rate as an important and effective demographic factor on population growth in the scale of Iranian provinces. Therefore, this study seeks to answer this key question: Is there a relationship between the variable of economic development and the fertility rate of the population in the provinces of the country?
Methodology
According to the purpose, the method of this research is descriptive-analytical based on the country's official data. In the descriptive part, the tool for collecting information is documentary and library sources, especially the data of Iran Statistics Center in 2014 and 2015. The geographical scale of the current research is all 31 provinces of Iran, and the necessary information related to 20 selected indicators has been extracted from the website of Iran Statistics Center. In the next step, indicators were designed and provided to the professors of the economics department to assign weight to them based on their opinions. Then the weight of each index was calculated using the FDAHP model based on Excel program and the provinces were stratified according to the level of economic development using the Vicor model. In order to investigate the relationship between the level of economic development and fertility, Spearman's correlation test was used according to the SPSS software program. Finally, GIS software has been used to draw the shapes.
Results and Discussion
In this section, 15 experts have assigned a score between 1 and 9 to each index, where the numbers 1 and 9 respectively mean the lowest and highest degree of importance of the index in determining the level of economic development according to Iran's conditions. The most important indicator of the unemployment rate in the population of 20 to 29 years old was obtained with a final weight of 0.645 and the least important indicator was the average level of household rainfall (with a final weight of 0.187). According to the decision matrix, the values of the 20 indicators of the provinces were ranked along with their final weight in the Vicor model, based on the value of Q in terms of development indicators, Bushehr, Yazd and Tehran provinces with the lowest value are at the high level. Bushehr and Yazd, especially due to the high percentage of workers in the industry, the added value of the industry sector, and the gross production per capita, which had a very high weight according to experts, have been ranked higher, and the condition of two models is established for them. Also, Bushehr province has the highest rate of economic participation with 76.03%. The negative correlation coefficient of 0.035 shows that there is no significant relationship between economic development and fertility. This result is in line with the research results that failed to find a relationship between fertility and the level of economic development based on regional data.
Conclusion
In the last few decades, Iranian society has experienced significant demographic changes, so that the population structure is indicative of these changes. For the first time, the present research has examined the relationship between the fertility rate and the level of economic development of the provinces based on the data of 2014 and 2015. Although on the scale of the countries of the world it is possible to observe an inverse relationship between the two mentioned variables, but on the scale of 31 provinces of Iran, such a relationship was not obtained except in a few provinces. Therefore, it should be noted that population policies are not limited to population growth, but different aspects of the population, including the quality of the population, should be included. It should also be emphasized that an economic theory cannot explain all changes in fertility. It is necessary to consider socio-economic processes resulting from economic development, and family planning policies that affect people's motivations should be formulated. Therefore, it is suggested to pay attention to the multilateralism approach in the analysis in the study of the fertility rate of the population at the geographical level of the country. Fertility rate growth cannot be achieved only through economic transformation and development, but it has various cultural and social roots and many other influencing factors that need to be taken into consideration in the future study.
.
مقاله پژوهشی
تعیین سطح توسعه اقتصادی استانهای ایران و رابطه آن با سطح باروری با مدل سلسلهمراتبی دلفی فازی( (FDAHP
حمید شایان 1: استاد گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات وعلوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
حمدالله سجاسی قیداری : دانشیار گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات وعلوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
سودابه احمدی : دانش اموخته دکتری، گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات وعلوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
اطلاعات مقاله | چکیده |
تاریخ دریافت:05/11/1400 تاریخ پذیرش:11/07/1401 شماره صفحات:24-11
از دستگاه خود برای اسکن و خواندن مقاله به صورت آنلاین استفاده کنید
واژههای کلیدی: توسعه اقتصادی، میزان باروری، مدل سلسلهمراتبیِ دلفی فازی، استانهای ایران. | توسعه اقتصادی همواره یکی از مهمترین دغدغههای جهان بوده و خواهد بود و این سطح توسعه بر ابعاد مختلف زندگی از جمله میزان باروری جمعیت کشورها تأثیر میگذارد. بر همین اساس، مطالعه حاضر با هدف بررسی سطح توسعه اقتصادی استانهای ایران و ارتباط آن با سطح باروری انجام شده است. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و با گردآوری دادههای اسنادی و استفاده از دیدگاه نخبگان طراحی شده است. ابتدا ۲۰ شاخص مؤثر بر توسعه اقتصادی با نظر ۱۵ استاد اقتصاد شناسایی و وزندهی آنها با مدل FDAHP انجام شد. سپس با مدل ویکور، استانها از نظر سطح توسعه اقتصادی بر اساس دادههای رسمی مرکز آمار ایران رتبهبندی شدند. در گام نهایی، پس از آزمون نرمالبودن دادهها، ارتباط بین سطح توسعه اقتصادی و نرخ باروری با استفاده از ضریب همبستگی اسپیرمن در نرمافزار SPSS تحلیل شد. نتایج نشان داد استانهای بوشهر، یزد و تهران بالاترین سطح توسعه اقتصادی و کرمانشاه و لرستان پایینترین سطح را دارند. اگرچه رابطه معناداری میان توسعه اقتصادی و باروری در سطح استانی مشاهده نشد، اما تنگناهای اقتصادی نقش مهمی در کاهش کلی میزان باروری داشتهاند. بنابراین باروری تنها وابسته به توسعه اقتصادی نیست و افزایش آن به بیش از سطح جایگزینی در سطح ملی بسیار بعید به نظر میرسد؛ زیرا سیاستهای تشویقی و تبلیغاتی در این زمینه صرفاً بر بخشی از جامعه اثرگذار خواهند بود. |
استناد: شایان، حمید؛ سجاسی قیداری، حمدالله و احمدی، سودابه (1403). تعیین سطح توسعه اقتصادی استانهای ایران و رابطه آن با سطح باروری با مدل سلسلهمراتبی دلفی فازی ( FDAH)، فصلنامه برنامهریزی منطقهای، 15(57)، 11-24.
DOI: 10.30495/jzpm.2022.29839.4050 |
[1] نویسنده مسئول: حمید شایان، پست الکترونیکی: shayan34@yahoo.com، تلفن: 09155161518
مقدمه
یکی از مسائل مهمی که در سالهاي اخیر نظر اقتصاددانان را به خود مشغول کرده، فرآیند توسعه اقتصادی به همراه پیشرفتهای حوزه سلامت است که منجر به بهبود استانداردهای زندگی شد و حاصل آن را به راحتی میتوان در افزایش طول عمر و امید به زندگی افراد در مناطق مختلف جهان مشاهده نمود. به این موضوع باید کاهش نرخ باروری زنان را نیز اضافه نمود؛ که پس از «انفجار زاد و ولد» در جهان جاری بوده و هر ساله از نرخ آن در کشورهای مختلف کاسته شده است (yavari et al, 2014: 93). پدیده باروری یکی از مهمترین رویدادهای طبیعی جمعیت و یکی از عناصر مهم رشد جمعیت است و برای افزایش آن، برخی از کشورها سیاستهای تشویقی و برخی دیگر سیاستهای تنبیهی اعمال میکنند. شناخت پویایی باروری و عوامل تأثیرگذار بر آن، که مهمترین مؤلفۀ جمعیت در دنیای امروز را تشکیل میدهند، از ضروریات اجتنابناپذیر در برنامههای توسعه است. این امر به ویژه برای کشورهای در حال توسعه که بیشتر نگران توسعه و رشد هستند از اهمیت بالایی برخوردار است. ایران به عنوان یک کشور درحالتوسعه، طی دهه گذشته با کاهش سریع باروری روبرو شده است. اگرچه نگرش رایج این است که کاهش باروری در سالهای اخیر نتیجه فشارهای اقتصادی است و پس از غلبه بر مشکلات اقتصادی، انتظار برای افزایش دوباره باروری وجود دارد. اما عواملی مانند شهرنشینی، سن ازدواج، بهبود آموزش به ویژه در بین زنان، سیاستهای عمومی تنظیم خانواده و فرهنگ جهانی قطعاً منجر به کاهش باروری بیشتر در دهه آینده خواهد شد و انتظار میرود که اگر خانوادهها از اقتصاد بهتر برخوردار شوند آنها بیشتر به کیفیت فرزندان خود اهمیت خواهند داد و به تعداد آنها فکر نخواهند کرد Sabermahani et al, 2017: 139)). از این رو، زمینهها و شــرایط اقتصــادی جامعــه به طور کلــی و خانوادههــا به طــور خــاص، همواره یکی از تعیینکنندههای مهم باروری بوده است و مسائل اقتصادی سهمی در تحولات باروری ایران داشته و حتی از آن به عنوان یکی از دلایل تداوم روند کاهشــی باروری نام برده شــده است (Abbasi Shavazi & Khani, 2014:34) بنابراین کشورها برای دستیابی به توسعه، ابتدا باید عوامل مؤثر برای دستیابی به توسعه را شناسایی کنند. که برخی از این عوامل، به عامل اصلی توسعه اقتصادی نزدیکتر و مؤثرتر هستند. از جمله این عوامل، گذارجمعیتی است (Afshari & Torkzaban, 2015: 10). در این راستا تحقیقات گسترده و دامنهداري در زمینه شناخت عوامل موثر بر باروري به عنوان یکی از اجزاي اصلی رشد جمعیت و رابطه آن با دیگر متغیرهاي اقتصادي در ایران و خارج از ایران صورت گرفته است. بدین لحاظ رابطه میزان باروري با دیگر متغیرهاي توسعه در هر جامعه، نه تنها در پیشبینیهاي جمعیتی که اساس و زیر بناي برنامهریزيهاي اقتصادي، اجتماعی و جمعیتی براي امر توسعه لازم است، بلکه در ارزیابی شرایط اقتصادي و اجتماعی جامعه مورد مطالعه نیز از شاخصهاي کلان و مهم به شمار میآید. در حقیقت آمارهاي تازه نشان میدهد که نرخ باروري با توسعه اقتصادي پیوندي ناگسستنی دارد (Mahmoudi et al, 2015: 236).
بررسیها در رابطه با ایران نشان میدهد که در طی دهه 1970 کاهش قابلتوجهی در باروری و به دنبال آن افزایش باروری در دوره 1976-1984 را تجربه کرده است که بخشی از آن به دلیل تعلیق برنامه تنظیم خانواده توسط دولت بود. از اواسط دهه 1980 باروری کل رو به زوال بود. یعنی از 7 در سال 1980 به حدود 3/6 در سال 1986 و به حدود 5/5 در سال 1988 کاهش یافت که تقریباً در طی هشت سال 50 درصد کاهش داشت. این کاهش در تمام استانها و مناطق شهری و روستایی کشور با وجود سطوح مختلف توسعه اقتصادی - اجتماعی مشاهده شده است و چند استان و مناطق شهری و روستایی کشور باروری زیر سطح جایگزینی را تجربه کردهاند (Abbasi-Shavazi, McDonald, 2006: 220). طبق گزارش 1IDHS، بالاترین نرخ باروری کل در ایران برای استان سیستان و بلوچستان (69/4) ثبت شده است، در حالی که استان گیلان در دوره ۱۹۹۸-۲۰۰۰ نرخ باروری کل 67/1را تجربه کرده است. بسیار محتمل است که استانهای با باروری بالا به استانهای با باروری پایین بپیوندند، بنابراین شکاف بین استانهای با باروری بالا و پایین بیشتر کاهش خواهد یافت. این امر باروری را در سطح ملی پایینتر میآورد. باروری کمتر از حد جایگزینی توسط اکثر استانهای ایران، حتی اگر ویژگیهای اجتماعی-اقتصادی مشابه سطح ملی نشود، حاصل خواهد شد (Abbasi-Shavazi, 2002:430). به این معنی که ساختار سنی جمعیت کشور از جوانی به پیری تبدیل میشود. از این رو در سالهای اخیر، کاهش نرخ باروری یکی از مهمترین نگرانیهای سیاستهای اجتماعی در ایران بوده است. در این راستا، یکی از دلایل اصلی آن از ساختار اقتصادی کشور سرچشمه میگیرد. جمعیت ایران در نیمه دوم قرن بیستم به طرز چشمگیری افزایش یافت و در سال 2016 به حدود 80 میلیون نفر رسید. با این حال، در سالهای اخیر، میزان زاد و ولد ایران به میزان قابلتوجهی کاهش یافته است. پروژههای مطالعاتی نشان میدهد که سرعت رشد جمعیت ایران تا زمانی که تا سال 2050 به بالای 100 میلیون نفر نرسد، کند خواهد شد (Daliri, 2018: 13). طبق آمارهای منتشرشده توسط سازمانهای بینالمللی و همچنین سرشماریهای انجامشده توسط مرکز آمار ایران، ساختار سنی جمعیت کشور به سوی سالمندی پیش میرود و ایران، ازجمله كشـورهای در حـال توسـعهای است كه به شدت با مسئله پیری دست به گریبان است(Miri et al., 2019:629) . یکی از بخشهایی که بیشترین اثرپذیری از ساختار جمعیتی جوامع را دارد، بخش اقتصادی است. ساختار جمعیتی میتواند بر سرمایهگذاری، پسانداز، مصرف و درنهایت، رشد اقتصادی اثرگذار باشد. سالمندی جمعیت میتواند موجب کاهش جمعیت فعال شود و به تبع آن، عرضه نیروی کار را کاهش دهد. کاهش در عرضه نیروی کار بر رشد اقتصادی و رفاه کشور تأثیرگذار است. بنابراین، سالمندی جمعیت در سالهای اخیر نگرانیهایی را در میان سیاستگذاران حوزههای مختلف ایجاد کرده است (Mirzaie et al., 2017:160). از این رو، تبیین ارتباط بین نرخ باروري به عنوان پایۀ سرمایه انسانی در اقتصاد و توسعه اقتصادي ضروري بوده است.
بر این اساس هدف از این مطالعه سطح توسعه اقتصادی و رابطه آن با نرخ باروری به عنوان یک عامل جمعیت شناختی مهم و مؤثر بر رشد جمعیت در مقیاس استانهای ایران میباشد. لذا این مطالعه به دنبال پاسخگویی به این سوال کلیدی می باشد که، آیا بین متغیر توسعه اقتصادی با نرخ باروری جمعیت در استانهای کشور رابطهای وجود دارد؟
پیشینه تحقیق و مبانی نظری
در طول 60 سال گذشته، ارتباط منفی بین توسعه اقتصادی و باروری یکی از محکمترین نظریههای تجربی پذیرفته شده در علوم اقتصادی و اجتماعی بوده است. در این مطالعات سعی شده است این ارتباط منفی- معروف به انتقال جمعیتی را از انواع دیدگاههای نظری، عقیدتی و انضباطی از جمله زیستشناسی، جامعهشناسی و اقتصاد توضیح دهد. در ادبیات اقتصادی، دو نوع تئوری اساسی برای تبیین کاهش باروری ایجاد شده است: نظریههای فرهنگی و ساختاری. اولی شامل تئوریهای دیفوفیونیست2 و نوآوری است که بر ظهور و گسترش ایدهها، ارزشها و تکنیکهای جدید برای محدودکردن باروری تمرکز دارد. دومی شامل تئوریهای اقتصادی و تقاضا است، که بر تغییر شرایط اجتماعی و اقتصادی تمرکز دارند و باعث میشوند زوجها برای محدودکردن باروری خود از جمله افزایش درآمد، سطح تحصیلات عالی و مشارکت روزافزون زنان در بازار کار متمرکز شوند (Lacalle-Calderon et al, 2016: 3).
همچنین براى تبیین تحولات بارورى نیز، دیدگاههاى متفاوتى در کشورهاى مختلف جهان ارائه شده است که بسیاري از این نظریهها بر پایه نظریات اقتصادي بنا شدهاند و به تدریج دامنه و رویکردهاي فکري آن گسترش یافته است. از جمله نظریه مایکل تودارو3 در تبیین اقتصادي باروري مبتنی بر این فرض است که در جوامع توسعهیافته کودك از طرف والدین خود نوعی کالاي سرمایهاي و در جوامع درحالتوسعه نوعی کالاي مصرفی تلقی میشود (Neizi et al, 2017: 83) مطابق نظریه لیبنشــتاین4 و بکر و ایتســرلین، اینکه افراد فرزند را منافع و ســرمایه تلقی کنند یــا آنکــه فرزنــد را هزینه تلقی کننــد، نگرش باروری آنها شــکل میگیرد. بدین ترتیــب هنگامی که افراد فرزند را سرمایه تلقی کنند یعنی فرزند را بعنوان نیروی کار و یا عصای دوران کهولت بدانند نگرش آنها نسبت به فرزند مثبت خواهد بود و اما هنگامی که افراد فرزندان را دارای هزینههایی چون خوراک، تعلیم و تربیت در نظر بگیرند، تلقی منفی از فرزند خواهند داشت. در نتیجه در نظریههای مذکور بین تلقی از فرزند بعنوان هزینه یا بعنوان ســرمایه، و نگرش آنها نســبت بــه فرزند رابطه وجود دارد (Ebrahimpoor & Ebadi, 2014: 63). یکى دیگر از مهمترین و بنیادىترین نظریههاى حوزه بارورى، نظریه انتقال جمعیتی است. نظریۀ انتقال جمعیت رابطه رشد زادوولد و رفاه اقتصادی را توضیح میدهد و کاهش باروری را ناشی از فرآیند صنعتیشدن، شهرنشینی و به طور کامل توسعه اقتصادی میداند. شواهدی وجود دارد که نشان میدهد کاهش باروری، که همراه با آخرین مراحل انتقال جمعیتی است، پتانسیل سود سهم جمعیتی و دریچه فرصت رشد اقتصادی را ایجاد میکند (Karra et al, 2017:237). غالبا در گذشته، انتقال جمعیتی به عنوان تأثیر مثبت بر رشد اقتصادی در نظر گرفته میشد، زیرا نسبت گروه سنی فعال بیشتر از گروه غیرفعال بود Lee & Mason, 2010: 160)). با این حال، اخیرا بسیاری از نویسندگان از جمله لوپز و آلبوکرک5 (2014) نشان میدهند که پیرشدن جمعیت با ناهمگنی منطقهای قابلتوجهی، ساختار سنی نیروی کار را تغییر میدهد و بیشتر ادبیات استدلال میکنند که بین پیری جمعیت و رشد اقتصادی رابطه منفی وجود دارد (Nagarajan et al, 2016: 7-8). در مورد انتقال باروری در ایران باید گفت که از سال 1972 تا 2000 مراحل مختلفی را طی کرده است. در اوایل دهه 1970 بین مناطق روستایی و شهری از نظر باروری فاصله زیادی وجود داشت. باروری در مناطق روستایی و شهری دو سال قبل از انقلاب افزایش مییابد و در سالهای 1980- 1979 به اوج خود میرسد و سپس در اواسط دهه 1980 رو به زوال است. این کاهش پس از سال 1989 سرعت گرفت. نتیجه بررسی جمعیت شناختی و سلامت ایران نشان داد که باروری تا اواسط دهه 1990 همچنان رو به کاهش است، گرچه اخیراً این روند در مناطق روستایی و شهری کند شده است. شکاف زیاد بین نرخ باروری کل در مناطق روستایی و شهری بطور قابلتوجهی کاهش یافته است. نرخ باروری کل در مناطق شهری تا سال 1996 به زیر باروری جایگزین رسیده است. در سال 2000، نرخ باروری در مناطق شهری و روستایی ایران به ترتیب در حدود 9/1 و 4/2 بود. باروری برای ایران بر اساس نظرسنجی جمعیتی و سلامت ایران در سال 2000 نشان میدهد که بیشتر کاهش یافته و در دوره 1998-2000 به سطح جایگزینی (26/2) رسید. یک احتمال قوی وجود دارد که مشکلات اقتصادی نسبت به آرمانهای مادی از اواسط دهه 1980 سقوط باروری در ایران را تسریع کرد. فشار اقتصادی عامل اصلی به تعویق انداختن ازدواج و سن ازدواج اول بوده است. زیرا ایران بعد از انقلاب، به ویژه دهه پس از جنگ، دچار مشکلات اقتصادی شده است. هزینههای زندگی طی سالهای اخیر به طرز چشمگیری افزایش یافته است. جوانان تمایل دارند ازدواج خود را به تأخیر بیندازند تا شغل با حقوق بگیرند تا بتوانند از پس هزینههای بالای زندگی برآیند. افزایش هزینههای تربیت فرزندان، به ویژه هزینه تحصیل، یکی دیگر از عوامل مهم در تصمیمگیری خانواده است. در دهه اخیر همگرایی رفتارهای باروری در ایران وجود داشته است، یعنی زنان چه شهری و چه روستایی و همچنین از طبقههای مختلف اجتماعی، فقیر و ثروتمند، بی سواد و باسواد، کم و بیش رفتار باروری مشابه دارند (Abbasi-Shavazi, 2002: 425-429). تا جایی که در سال 1399 میزان باروری کل در ایران به رقم شگفتانگیز 6/1 یعنی کمتر از میزان باروری 8/1 امریکا رسید. باید اذعان کرد که پویایی انتقال باروری به طور اولیه در یک چارچوب اقتصادی مورد بررسی قرار گرفته است. حتی اگر رویکرد مدرن به باروری، هم از یک مدل رشد مالتوسی و هم از مدل نئوکلاسیک، منجر به ایجاد روابط بسیار متمایز بین رشد اقتصادی و رشد جمعیت شود، هر دو از این نظر که بین رشد اقتصادی و روند باروری رابطه وجود دارد، حمایت میکنند Wang & Sun, 2016: 1)).
به جهت اهمیت مطالعه، تاکنون تحقیقات متعددی در ارتباط با توسعه اقتصادی و رابطه آن با باروری به اشکال مختلف در سطح ملّی و جهانی انجام شده است، که از جمله آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد.
تحقیق حامی و تقوی جلودار (1395) با عنوان اثر نرخ رشد اقتصادی در نرخ باروری کل در ایران (1363-1392)، نشان داد که طی این سالها 1% افزایش در نرخ رشد اقتصادی در ایران باعث 01/0 % کاهش در نرخ باروری کل در یک دوره بعد و 01/0 درصد کاهش در نرخ باروری کل در دو دوره بعد شده است. نتایج مطالعۀ جمنا6 (2015) با عنوان رابطه علّی بین توسعهاقتصادی و باروری نشان داد که بین باروری و رشد اقتصادی یک رابطۀ علّی دو بعدی وجود دارد و افزایش هر متغیر تأثیر طولانیمدت بر روی دیگری دارد. نتایج تحلیل عوامل تعیینکننده اقتصادی باروری در ایران توسط معینی و همکاران7(2014) نشان میدهد، زندگی در استانهایی که دارای مقدار متوسط بیشتری از ارزشافزوده مؤسسات تولیدی است یا متوسط نرخ اجاره مسکن پایینتر است، احتمال داشتن فرزندان بیشتر بالاتراست. عوامل تعیینکننده اقتصادی در سطح خرد و کلان، توزیع قدرت چانهزنی درون خانوار بین همسران و متغیرهای جمعیتی، رفتار باروری خانوارهای ایرانی را تعیین میکند. فاکس و همکاران8 (2019) در مطالعۀ خود با عنوان آیا رابطه مثبتی بین باروری و توسعه اقتصادی در سطح منطقهای در حال ظهور است، بر اساس دادههای مربوط به 20 کشور اروپایی و 256 منطقه، رابطه منفی بین باروری و توسعه اقتصادی در بسیاری از کشورها و رابطه مثبت این دو متغیر را در میان برخی کشورها نشان میدهند و بیان میکنند که تفاوت قابلتوجهی در باروری و سطح توسعه اقتصادی در این کشورها وجود دارد. رشیدا ادریس و همکاران9 (2018) در یک تحقیق تجربی با عنوان ارتباط بین توسعه مالی با کاهش باروری در مالزی، رابطه بلندمدت بین نرخ باروری، توسعه اقتصادی، درآمد و مصرف خانوار در مالزی برای دوره 1975 تا 2013 را بررسی کرده که نتایج حاکی از ارتباط منفی بین توسعه مالی و هزینههای مصرفی خانوار با باروری است. پن و یانگ10 (2020) تأثیر عدم اطمینان اقتصادی بر تصمیم باروری در تایوان را مطالعه کرده و یافتههای آنها نشان داد که بیثباتی بیشتر درآمد خانوار و عدم قطعیت اقتصادی ممکن است یک عامل مهم در تصمیمگیریهای مربوط به کاهش باروری در تایوان باشد. نتایج تحقیق حسین11 (2022) حاکی از آن است که اثرات شوکهای مثبت و منفی در توسعه مالی، تاثیر منفی و معناداری بر نرخ باروری در بلندمدت دارد. وانگ و ژونگ12(2022) دریافتند که، عدم قطعیت اقتصادی به طور قابلتوجهی نرخ باروری را مهار میکند و اینکه رفتار باروری تحت تأثیر عدم اطمینان اقتصادی و گذار فرهنگی و فکری است.
شکل1- مدل مفهومی تحقیق، منبع: یافتههای پژوهش، 1402
مواد و روش تحقیق
با توجه به هدف، روش این تحقیق توصيفي- تحليلي بر مبنای دادههای رسمی کشور است. در بخش توصيفي ابزار گردآوری اطلاعات منابع اسنادي و کتابخانهاي به ویژه دادههای مرکز آمار ایران در سالهای 1394 و 1395 است. در مرحله بعد، شاخصهایی طراحی و در اختیار اساتید گروه اقتصاد قرار داده شد تا بر اساس نظرات خود بدانها وزن اختصاص دهند. سپس وزن هر یک از شاخصها با استفاده از مدل FDAHP بر اساس برنامه Excel محاسبه شد و سطحبندی استانها به لحاظ سطح توسعه اقتصادی با استفاده از مدل ویکور انجام گردید. جهت بررسی رابطه بین سطح توسعه اقتصادی با باروری از آزمون همبستگی اسپیرمن طبق برنامه نرمافزاریSPSS استفاده شده است. در نهایت برای ترسیم شکلها از نرمافزار GIS بهره گرفته شده است.
شاخصهای تحقیق
مباحث اقتصاد منطقهای از مهمترین موضوعات مرتبط با توسعه اقتصادي یک کشور محسوب میشود. حسابهاي منطقهای مجموعهای از اطلاعات آماري است که بصورت جامع و هدفمند، مطالعه کمّی و منظم فعالیتهاي اقتصادي یک منطقه مشخص را براي یک دوره زمانی معین که معمولا یک سال است امکانپذیر میسازد. بر این اساس، در جدول زیر به شاخصهای توسعه اقتصادی منتخب از سوی 15 استاد اقتصاد و مورد استفاده در تحقیق حاضر اشاره شده است.
جدول1- شاخص های توسعه اقتصادی بر اساس نظر اساتید اقتصاد
سرانه ارزش تولیدات کارگاههای صنعتی | سرانه تولید ناخالص داخلی (با نفت) |
سرانه تولید ناخالص داخلی (بدون نفت) | نسبت هزینههای خوراکی به کل هزینهها |
سرانه تولید ناخالص | متوسط درآمد سالانه خانوار |
سرانه ارزش افزوده بخش کشاورزی | متوسط سطح زیربنای مسکن خانوار |
سرانه ارزش افزوده بخش صنعت | متوسط زمین دیم خانوار |
سرانه ارزش افزوده بخش خدمات | متوسط زمین آبی خانوار |
سرانه ارزش افزوده بخش ساختمان | نرخ مشارکت اقتصادی |
درصد شاغلان بخش صنعت | نرخ بیکاری در جمعیت 29- 20 سال |
متوسط هزینههای غیر خوراکی | ضریب جینی توزیع درآمد |
متوسط هزینههای خوراکی و دخانی | سرانه مالیات بر ارزشافزوده |
منبع: سایت مرکز آمار ایران، سالهای 1393-1394
محدوده مورد مطالعه
مقیاس جغرافیایی تحقیق حاضر همه 31 استان ایران است که اطلاعات لازم مرتبط با 20 شاخص منتخب از سایت مرکز آمار ایران استخراج گردیده است. البته، دو شاخص درصد بیکاری در جمعیت 29-20 سال و نرخ مشارکت اقتصادی توسط نویسندگان محاسبه شدهاند. اولی، نسبت تعداد بیکاران در جمعیت 29-20 سال به تعداد جمعیت فعال( شاغلان + بیکاران) همان گروه سنی است که براین اساس استانهای کرمانشاه (5/48 درصد) و چهارمحال و بختیاری (11/44 درصد) بالاترین میزان بیکاری را به خود اختصاص دادهاند. سابقه محاسبه نرخ مشارکت اقتصادی در کشور به اجرای اولین سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1335 باز میگردد. همچنین مرکز آمار ایران از سال 1376 طرح آمارگیری اشتغال و بیکاری و نیز از سال 1384 با اعمال تغییراتی طرح آمارگیری نیروی کار را ویژهی محاسبه ی شاخصهای اصلی بازار کار منطبق بر استانداردهای بین المللی طراحی و اجرا مینماید. نرخ مشارکت اقتصادی، درصد جمعیت فعال به جمعیت هدف میباشد. جمعیت فعال به تمام افرادی گفته میشود که در زمان مرجع شاغل یا بیکار (بر اساس تعاریف بینالمللی) باشند و جمعیت هدف به افراد در سن کار گفته میشود که در هر کشوری میتواند متفاوت باشد. برای محاسبه نرخ مشارکت در ایران از جمعیت 10 ساله و بیشتر و گاهی 15 ساله و بیشتر استفاده میگردد2011:139) Bani Hashemi & Mohammadi,). بنابراین، نرخ مشارکت اقتصادی عبارت است از نسبت جمعیت فعال (شاغل و بیکار) 10 ساله و بیشتر به جمعیت در سن کار 10 ساله و بیشتر. در این تحقیق، بالاترین نرخ مشارکت اقتصادی متعلق به استان بوشهر با 03/76 درصد به دست آمده است.
مدل سلسلهمراتبی دلفیفازی
روش دلفیفازی در سال 1988 توسط کوفمان و گوپتا ارائه شده است. در روش دلفی، پیشبینیهای ارائه شده توسط افراد خبره در قالب اعداد قطعی بیان میشوند؛ در حالی که استفاده از اعداد قطعی برای پیشبینیهای بلندمدت، نتیجهی پیشبینی را از واقعیت دور میسازد. از طرفی افراد خبره از شایستگیها و تواناییهای ذهنی خود برای پیشبینی استفاده میکنند و این نشان میدهد که عدم قطعیت حاکم بر این شرایط از نوع امکانی است نه احتمالی. امکانی بودن عدم قطعیت با مجموعههای فازی سازگاری دارد و بنابراین بهتر است با استفاده از مجموعههای فازی به پیشبینی بلندمدت و تصمیمگیری در دنیای واقعی پرداختAtaiee, 2015: 195) ). ادغام روش سلسلهمراتبی در مدلهای دلفی فازی در بخش یافتههای تحقیق بیان شده است.
مدل ویکور
یکي از روشهاي تصمیمگيري چندمعياره براي حل یک مسئله تصمیمگيري گسسته با معيارهاي نامتناسب واحدهاي اندازهگيري مختلف و متعارض، روش ویکور است که توسط اپروکویک و تيزنگ ایجاد شده است.این روش، یک مجموعهي رتبهبندي شده ازگزینههاي موجود را با توجّه به شاخصهاي متضاد تعيين ميکند. بهطوريکه رتبهبندي گزینهها براساس این هدف صورت ميگيرد. این جواب سازشي یک شاخص رتبهبندي چند معياره بر اساس نزدیکي به جواب ایدهآل را مطرح میسازد. روش ویکور قادر است تصمیمگيرندگان را براي دستيابي به یک تصمیم نهایي یاري دهد. در اینجا جواب سازشي، نزدیکترین جواب موجه به جواب ایدهآل است (Pourahmad et al, 2015: 55).
بحث و یافتههای تحقیق
در این بخش به نظرات 15 نفر از خبرگان با توجه به نتایج بدستآمده از روش دلفی فازی میپردازیم که در جدول 2 ارائه شده است. در این مرحله هر خبره امتیازی بین 1 تا 9 به هر شاخص تخصیص داده است که 1 و 9 به ترتیب به معنای کمترین و بیشترین درجه اهمیت شاخص در تعیین سطح توسعه اقتصادی با توجه به شرایط ایران تعریف شده است (جدول2).
جدول 2- نتایج کلی نظرسنجی از خبرگان اقتصادی
شاخص | متخصص 1 | متخصص 2 | متخصص 3 | متخصص 4 | متخصص 5 | متخصص 6 | متخصص 7 | متخصص 8 | متخصص 9 | متخصص 10 | متخصص 11 | متخصص 12 | متخصص 13 | متخصص 14 | متخصص 15 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
a1 | 7 | 3 | 9 | 7 | 7 | 7 | 7 | 7 | 5 | 5 | 7 | 9 | 7 | 9 | 7 |
a2 | 7 | 3 | 9 | 7 | 7 | 9 | 7 | 9 | 9 | 5 | 9 | 9 | 7 | 9 | 9 |
a3 | 7 | 5 | 9 | 9 | 5 | 9 | 9 | 9 | 7 | 9 | 9 | 9 | 7 | 9 | 9 |
a4 | 9 | 7 | 7 | 7 | 9 | 5 | 7 | 7 | 7 | 7 | 5 | 9 | 5 | 7 | 9 |
a5 | 9 | 7 | 7 | 7 | 9 | 7 | 7 | 7 | 9 | 7 | 9 | 9 | 5 | 7 | 9 |
a6 | 9 | 7 | 7 | 7 | 9 | 7 | 7 | 7 | 5 | 7 | 9 | 9 | 5 | 7 | 9 |
a7 | 5 | 7 | 7 | 7 | 7 | 7 | 7 | 5 | 7 | 7 | 5 | 9 | 5 | 7 | 9 |
a8 | 7 | 9 | 9 | 9 | 7 | 7 | 9 | 7 | 7 | 5 | 7 | 9 | 7 | 9 | 9 |
a9 | 7 | 7 | 7 | 9 | 9 | 7 | 9 | 7 | 7 | 5 | 7 | 9 | 7 | 7 | 9 |
a10 | 7 | 7 | 7 | 7 | 3 | 5 | 9 | 3 | 7 | 5 | 5 | 9 | 5 | 9 | 9 |
a11 | 7 | 7 | 7 | 7 | 5 | 7 | 9 | 3 | 9 | 5 | 5 | 9 | 5 | 9 | 3 |
a12 | 5 | 9 | 5 | 7 | 7 | 5 | 9 | 3 | 9 | 5 | 5 | 9 | 5 | 7 | 5 |
a13 | 9 | 7 | 7 | 9 | 7 | 9 | 7 | 7 | 9 | 9 | 9 | 5 | 7 | 7 | 9 |
a14 | 5 | 9 | 7 | 5 | 7 | 7 | 5 | 5 | 7 | 7 | 5 | 9 | 7 | 5 | 1 |
a15 | 5 | 1 | 5 | 5 | 3 | 1 | 3 | 3 | 7 | 3 | 1 | 9 | 3 | 3 | 1 |
a16 | 5 | 1 | 5 | 5 | 3 | 3 | 3 | 3 | 7 | 3 | 1 | 9 | 3 | 3 | 1 |
a17 | 7 | 5 | 7 | 7 | 9 | 5 | 7 | 7 | 7 | 5 | 9 | 9 | 5 | 7 | 1 |
a18 | 9 | 7 | 7 | 9 | 9 | 7 | 7 | 7 | 9 | 9 | 9 | 9 | 7 | 9 | 7 |
a19 | 9 | 9 | 7 | 7 | 7 | 9 | 7 | 3 | 9 | 9 | 9 | 9 | 9 | 7 | 5 |
a20 | 9 | 9 | 7 | 9 | 9 | 7 | 9 | 5 | 9 | 9 | 9 | 9 | 9 | 9 | 5 |
منبع: دادههای بدست آمده از پرسشنامه خبرگان
سپس با اعمال منطق فازی در قالب الگوی مثلثی، حداقل، میانگین و حداکثر امتیازات ارائه شده به هر شاخص محاسبه و نتایج نهایی در جدول 4 قابل مشاهده است. نحوه محاسبه به این گونه است که در مرحله نخست، نسبت برتری درجه اهمیت هر شاخص با سایر شاخصها مقایسه زوجی شده است و 15 جدول که هر کدام مبیّن نظر یک خبره است، تهیه شد. این جداول 15 گانه در مرحله دوم به یک جدول شامل کمترین، بیشترین و میانگین هندسی نسبت برتری هر شاخص در مقایسه با سایر شاخصها تبدیل شد. بر اساس این جدول، ارقام سهگانه ذکر شده برای هر شاخص در هم ضرب و نتیجه در جدول 3، سه ستون سمت چپ، ارائه گردید. البته، به دلیل حجم بالا از ارائه 16 جدول مزبور پرهیز شده است. در جدول 3، سه ستون سمت راست به ترتیب، میانگینهای هندسی سه گانه مرحله قبل هستند. بزرگترین این مقادیر سهگانه( 51/2، 25/1 و 85/0) مربوط به نرخ بیکاری در جمعیت 20 تا 29 سال (a18) میباشند. تبدیل این سه مقدار فازی به وزن نهایی به این صورت بوده است که حد بالای داده فازی( 51/2 ) بر مجموع حداقل ها( 59/10)، حد متوسط (25/1 ) بر مجموع متوسطها ( 67/20) و حد پایین ( 25/1) بر مجموع حداکثرها (81/43) تقسیم شدهاند و سپس میانگین هندسی حاصل تقسیمهای سهگانه مزبور برابر با 645 0/0 محاسبه شده است که در واقع وزن نهایی یا غیرفازی شده ی نرخ بیکاری در جمعیت 20 تا 29 سال میباشد( جدول 4). شاخصهای سرانه ارزشافزوده بخش صنعت، درصد شاغلان بخش صنعت، ضریبجینی توزیع درآمد دارای بالاترین درجه یا وزن و سرانه زمین دیم و آبی کمترین درجه اهمیت را برای تعیین سطح توسعه اقتصادی در ایران شدهاند.
جدول3- تبدیل درجه اهمیت شاخصها به اعداد فازی سهگانه
z | Min. | Ave. | Max. | zi | Min. | Ave. | Max |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
a1 | 00000/0 | 17/2 | 29/1594516 | a1 | 46/0 | 04/1 | 04/2 |
a2 | 00000/0 | 12/18 | 31/75297328 | a2 | 49/0 | 16/1 | 48/2 |
a3 | 00021/0 | 97/69 | 49/147582763 | a3 | 65/0 | 24/1 | 56/2 |
a4 | 00041/0 | 98/5 | 09/64824367 | a4 | 68/0 | 09/1 | 46/2 |
a5 | 00984/0 | 69/28 | 69/150022106 | a5 | 79/0 | 18/1 | 56/2 |
a6 | 00022/0 | 10/13 | 83/83345614 | a6 | 66/0 | 14/1 | 49/2 |
a7 | 00029/0 | 95/1 | 79/18150822 | a7 | 67/0 | 03/1 | 31/2 |
a8 | 00280/0 | 10/40 | 83/83345614 | a8 | 75/0 | 20/1 | 49/2 |
a9 | 00169/0 | 52/20 | 09/64824367 | a9 | 73/0 | 16/1 | 46/2 |
a10 | 00000/0 | 40/0 | 82/8435228 | a10 | 44/0 | 96/0 | 22/2 |
a11 | 00000/0 | 40/0 | 89/174992 | a11 | 46/0 | 96/0 | 83/1 |
a12 | 00000/0 | 32/0 | 45/2400611 | a12 | 52/0 | 94/0 | 08/2 |
a13 | 00001/0 | 10/40 | 76/116683860 | a13 | 57/0 | 20/1 | 53/2 |
a14 | 00000/0 | 06/0 | 57/444611 | a14 | 20/0 | 87/0 | 92/1 |
a15 | 00000/0 | 00/0 | 53/3 | a15 | 13/0 | 44/0 | 07/1 |
a16 | 00000/0 | 00/0 | 58/10 | a16 | 14/0 | 47/0 | 13/1 |
a17 | 00000/0 | 20/0 | 68/524978 | a17 | 20/0 | 92/0 | 93/1 |
a18 | 01793/0 | 81/87 | 28/98821146 | a18 | 82/0 | 25/1 | 51/2 |
a19 | 00000/0 | 12/18 | 44/25099109 | a19 | 53/0 | 16/1 | 24/2 |
a20 | 00079/0 | 83/97 | 06/41831849 | a20 | 70/0 | 26/1 | 40/2 |
|
|
|
| مجموع z.i | 59/10 | 67/20 | 81/43 |
منبع: یافتههای پژوهش
بر اساس جدول 4 مهمترین شاخص نرخ بیکاری در جمعیت 20 تا 29 سال با وزن نهایی با غیرفازی شده 645 0/0 و کم اهمیتترین شاخص، متوسط سطح دیم خانوار( با وزن نهایی187 0/0 ) است. بدیهی است با توجه به اثر منفی شاخصهای ضریب جینی، میزان بیکاری، نسبت هزینههای خوراکی به کل هزینهها، وزن آنها با ضریب منفی در تعیین سطح توسعه لحاظ شده است.
جدول 4- وزن نهایی یا غیرفازی شده شاخصهای تحقیق
شاخص ها | وزن نهایی | شاخص ها | وزن نهایی |
نرخ بیکاری در جمعیت 20-29 سال | 0645/0 | سرانه مالیات بر ارزش افزوده | 0533/0 |
سرانه ارزش افزوده بخش صنعت | 0631/0 | سرانه تولید ناخالص داخلی (بدون نفت) | 0527/0 |
درصد شاغلان بخش صنعت | 0615/0 | نسبت هزینه های خوراکی به کل هزینهها | 0475/0 |
ضریب جینی توزیع درآمد | 0604/0 | سرانه تولید ناخالص داخلی(با نفت) | 0467/0 |
سرانه ارزش تولیدات کارگاه های صنعتی | 0601/0 | متوسط هزینه های غیرخوراکی | 0461/0 |
سرانه تولید ناخالص | 0600/0 | متوسط هزینه های خوراکی و دخانی | 0436/0 |
سرانه ارزش افزوده بخش خدمات | 0579/0 | نرخ مشارکت اقتصادی | 0333/0 |
سرانه ارزش افزوده بخش کشاورزی | 0575/0 | متوسط سطح زیربنای مسکن خانوار | 0325/0 |
متوسط درآمد سالانه خانوار | 0566/0 | متوسط زمین آبی خانوار | 0199/0 |
سرانه ارزش افزوده بخش ساختمان | 0549/0 | متوسط سطح دیم خانوار | 0187/0 |
منبع: یافتههای پژوهش
رتبهبندی سطح توسعه اقتصادی استانها
جهت رتبهبندي استانهای کشور در مرحله اوّل با استفاده از مدل FDAHP، وزن نهایی شاخص ها بر اساس نظر 15 استاد رشته اقتصاد محاسبه شد. در مرحله دوم طبق ماتریس تصمیمگيري، مقادیر شاخص های 20 گانه استانها همراه با وزن نهایی آنها در مدل ویکور قرار داده شد و میزان توسعهیافتگی هر استان محاسبه گردید. رتبهبندي بر اساس ارزش Q صورت گرفته به گونهاي که کمترین ارزش، بالاترین اوّلویت را به خود اختصاص داده است. برای تحلیل یک سیستم چند معیاره باید عناصر آن را به خوبی شناخت و آنها را بهطور دقیق تعریف کرد و سپس به مدلسازی و تجزیه و تحلیل آن پرداخت. بهطور کلی میتوان گفت مسائل تصمیمگیری چند معیاره MCDM شامل ۶ مؤلفه میباشند:
۱. یک هدف یا مجموعهای از اهداف
۲. تصمیمگیرنده (DM) یا گروهی از تصمیمگیران
۳. مجموعهای از معیارهای ارزیابی
۴. مجموعهای از گزینههای تصمیم
۵. مجموعهای از متغیرهای مجهول یا متغیرهای تصمیم
۶. مجموعهای از نتایج حاصل شده از هر زوج گزینه – معیار
شرط یک ویکور: اگر گزینه A1 و A2 در میان m گزینه رتبه اول و دوم را داشته باشند، باید رابطه ۶ برقرار باشد.
شرط دو ویکور: گزینه A1 باید حداقل در یکی از گروههای R و S به عنوان رتبه برتر شناخته شود.
جدول5- رتبهبندی استانها بر اساس شاخصهای توسعه اقتصادی
استان | Q | S | R | رتبه | استان | Q | S | R | رتبه |
بوشهر | 557/0 | 567/0 | 061/0 | 1 | خراسان شمالی | 775/0 | 712/0 | 061/0 | 17 |
یزد | 607/0 | 573/0 | 060/0 | 2 | گلستان | 766/0 | 705/0 | 063/0 | 18 |
تهران | 623/0 | 586/0 | 058/0 | 3 | ایلام | 776/0 | 713/0 | 062/0 | 19 |
مرکزی | 629/0 | 591/0 | 059/0 | 4 | سیستان و بلوچستان | 778/0 | 715/0 | 063/0 | 20 |
سمنان | 659/0 | 616/0 | 060/0 | 5 | اردبیل | 782/0 | 718/0 | 062/0 | 21 |
قزوین | 663/0 | 619/0 | 059/0 | 6 | خراسان جنوبی | 790/0 | 725/0 | 062/0 | 22 |
کرمان | 664/0 | 620/0 | 060/0 | 7 | قم | 799/0 | 732/0 | 060/0 | 23 |
خوزستان | 692/0 | 643/0 | 059/0 | 8 | کهگیلویه و بویر احمد | 802/0 | 734/0 | 061/0 | 24 |
هرمزگان | 769/0 | 648/0 | 061/0 | 9 | گیلان | 804/0 | 736/0 | 061/0 | 25 |
اصفهان | 700/0 | 650/0 | 056/0 | 10 | البرز | 807/0 | 738/0 | 060/0 | 26 |
زنجان | 733/0 | 677/0 | 060/0 | 11 | آذربایجان غربی | 813/0 | 743/0 | 062/0 | 27 |
فارس | 736/0 | 680/0 | 060/0 | 12 | کردستان | 818/0 | 748/0 | 063/0 | 28 |
خراسان رضوی | 748/0 | 690/0 | 061/0 | 13 | چهارمحال محال و بختیاری | 821/0 | 750/0 | 062/0 | 29 |
همدان | 753/0 | 693/0 | 063/0 | 14 | لرستان | 826/0 | 754/0 | 063/0 | 30 |
آذربایجان شرقی | 763/0 | 702/0 | 059/0 | 15 | کرمانشاه | 857/0 | 780/0 | 064/0 | 31 |
مازندران | 764/0 | 703/0 | 061/0 | 16 |
|
|
|
|
|
منبع: یافتههای پژوهش
بر اساس مقدار Q از نظر شاخصهای توسعه، استانهای بوشهر، یزد و تهران با کمترین مقدار در سطح بالایی قرار گرفتهاند. بوشهر و یزد به ویژه به دلیل درصد بالای شاغل در صنعت، ارزش افزوده بخش صنعت و سرانه تولید ناخالص که وزن بسیار بالایی از نظر خبرگان نیز داشتهاند دارای رتبههای برتر شدهاند و شرط دو مدل برای آنها برقرار است. میزان شاخص باروری این استانها در سال 1395 (33/2، 48/2، 56/1) در رتبه های 8، 5 و 28 قرار دارند که نشان از آن دارد که میزان باروری در یزد و بوشهر با سطح توسعه اقتصادی آنها رابطه مستقیم دارد، از سوی دیگر استانهای کرمانشاه، گیلان، البرز، آذربایجان غربی و کردستان، باروری پایینتر از سطح جایگزینی همراه با سطح توسعه اقتصادی پایین داشتهاند. سایر استانها فاقد چنین انطباقی هستند و به همین دلیل وجود همبستگی بین دو متغیر قابل تصور نیست. البته، در رابطه با استان بوشهر باید اشاره شود که تولید ناخالص داخلی آن در سال 93، 446125975 میلیون ریال (9/3 درصد کشور) با سهم جمعیتی فقط 4/1 درصد بوده است که به علت فعالیتهای نفت و گاز بوده که منافع آن عمدتا وارد خزانه ملی میشود. چنانچه ارزشافزوده فعالیتهای نفت و گاز را از تولید ناخالص داخلی کم کنیم سهم استان از کشور به 2/1 درصد میرسدکه کمتر از سهم جمعیتی آن است (Economic, Social and Cultural Report of Bushehr Province, 2022:82) همچنین، استان بوشهر بالاترین نرخ مشارکت اقتصادی با میزان 03/76 درصد را به خود اختصاص داده است. در مجموع، اگر چه این استان از نظر توسعه اقتصادی طبق شاخصهای 20 گانه در رتبه اول قرار گرفته است، اما با توجه به دلایل ذکر شده به معنای ذینفع بودن آحاد جمعیت آن نبوده است. موضوعی که باید توسط سیاستگذاران به ویژه برای مناطق دارای ذخایر نفت و گاز مورد ملاحظه واقع شود. تحلیلهای مطالعات استان کرمانشاه نشان میدهد به دلیل عدم توسعهیافتگی بخشهای مختلف اقتصادی، بخش عمدهای از مشاغل بصورت غیررسمی و در قالب شبکههای نامتعارف و بعضاً مضرّ اقتصادی شکل گرفته است (Ministry of Cooperatives, Labor and Social Welfare, 2017).در این تحقیق نشان داده شد که این استان بالاترین نرخ بیکاری در گروه سنی مهم 20-29 سال را دارد و در نهایت، توسعهنیافتهترین استان به لحاظ شاخصهای مورد بررسی است. در گزارش توسعه اقتصادی-اجتماعی استان لرستان 1394، نکته قابل توجه، اختلاف شدید تولید سرانه استان با کشور با نسبت 55/0است و استان از نظر این شاخص رتبه 25 و در تولید ناخالص داخلی در رتبه 21 میباشد (Lorestan Province Economic Development Report in the Fifth Development Plan, 2015).
شکل2- طبقهبندی استانها به لحاظ توسعه اقتصادی، منبع: یافتههای پژوهش، 1402
جدول 6- میزان باروری و رتبه استانها
استان ها | باروری کل | رتبه | استان ها | باروری کل | رتبه |
سیستان و بلوچستان | 96/3 | 1 | کردستان | 03/2 | 17 |
خراسان جنوبی | 85/2 | 2 | اردبیل | 99/1 | 18 |
خراسان شمالی | 84/2 | 3 | آذربایجان غربی | 98/1 | 19 |
هرمزگان | 64/2 | 4 | ایلام | 98/1 | 19 |
یزد | 48/2 | 5 | همدان | 97/1 | 20 |
خراسان رضوی | 41/2 | 6 | قزوین | 91/1 | 21 |
گلستان | 38/2 | 7 | سمنان | 88/1 | 22 |
بوشهر | 33/2 | 8 | فارس | 83/1 | 23 |
کرمان | 32/2 | 9 | مرکزی | 81/1 | 24 |
کهگیلویه و بویر احمد | 29/2 | 10 | کرمانشاه | 75/1 | 25 |
خوزستان | 28/2 | 11 | اصفهان | 74/1 | 26 |
چهارمحال محال و بختیاری | 27/2 | 12 | البرز | 61/1 | 27 |
قم | 23/2 | 13 | تهران | 56/1 | 28 |
آذربایجان شرقی | 22/1 | 14 | مازندران | 51/1 | 29 |
زنجان | 11/2 | 15 | گیلان | 38/1 | 30 |
لرستان | 10/2 | 16 |
|
|
|
منبع: مرکز آمار ایران، نرخ باروری کل
رابطه سطح توسعه اقتصادی و میزان باروری استانها
آزمون کلموگروف – اسمیرنف، نرمال بودن شاخصهای توسعه را بر خلاف میزان باروری تأیید نکرده است. به عبارتی، استانهای ایران از نظر باروری دارای توزیع نرمال هستند ولی از نظر سطح توسعه اقتصادی دارای توزیع غیرنرمال هستند. طبق جدول 7 در سال 1395 از 31 استان 16 استان میزان باروری کل بالای سطح جایگزینی داشتهاند و لذا در کل ایران نیز باروری نزدیک به همین سطح بوده است. به طور قطع، با رسیدن میزان باروری کل به عدد 6/1 در سال 1399، همگونی استانها از این نظر به حداکثر سطح ممکن نزدیک شده است. انتظار میرود این همگونی در زمینه سطح توسعه اقتصادی با اعمال سیاستهای غیرمتمرکز با تمرکز بر استانهای آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه، لرستان، کهکیلویه و بویر احمد، چهارمحال و بختیاری و سیستان و بلوچستان هر چه زودتر تحقق یابد.
جدول 7- آزمون نرمال بودن دو متغیر توسعه و باروری
سطح معناداری | S-K | انحراف معیار | میانگین | تعداد |
|
۰2/0 | ۱67/0 | 11/0 | 735/0 | 31 | توسعه |
۱۴/0 | ۱۳۷/0 | 49/0 | 14/2 | 31 | باروری |
منبع: یافتههای پژوهش
با توجه به غیرنرمال بودن متغیر سطح توسعه از آزمون ضریب همبستگی اسپیرمن برای بررسی رابطه بین دو متغیر توسعه و باروری استفاده شده است. ضریب همبستگی منفی 035/0 نشان از این دارد که بین توسعه اقتصادی و باروری رابطه معناداری وجود ندارد. این نتیجه در راستای نتایج تحقیقاتی است که نتوانستهاند بین باروری و سطح توسعه اقتصادی بر اساس دادههای منطقهای رابطهای ملاحظه نمایند. با این وجود با توجه به تداوم فشارهای اقتصادی در دهه اخیر و به تبع آن، تقویت باور عمومی بر اولویّت تقدم معیارهای کیفی بر کمّی، کاهش باروری در میان اقشار و مناطق مختلف کشور بیشتر و همگونتر شده است. حتی اگر دادههای جدیدتری منطبق با سال 1400 در دسترس میبود، باز هم رابطه بین دو متغیر حاصل نمیشد زیرا واقعیات اقتصادی با دادههای رسمی آشکار نمیشوند. برای نمونه، شاخصهایی مانند درصد بیکاری جوانان، درصد اشتغال صنعتی، ضریب جینی توزیع درآمد برای تعیین سطح توسعه اقتصادی معتبرند ولی رفتارهای باروری بیشتر تابع ادراکاتی است که با ارزیابی تناسب هزینهها با درآمدها، تصور از آینده، تحققپذیری آرزوها، سطح تورم و.... بر تصمیمگیری افراد تأثیرگذارند. ضمن این که ارقامی مانند درصد بیکاری، درصد اشتغال صنعتی و ضریب جینی نمیتوانند ماهیت واقعی اشتغال با درآمد مکفی و اطمینان از تأمین حداقل نیازهای نسل آینده را منعکس نمایند.
جدول8- همبستگی بین سطح توسعه اقتصادی و باروری
همبستگی اسپیرمن | ||||
| باروری | توسعه | ||
باروری | همبستگی اسپیرمن | 1 | 035/0- | |
سطح معناداری |
| 853/0 | ||
N | 31 | 31 | ||
منبع: یافتههای پژوهش
نتيجهگيري و ارائه پيشنهادها
مطالب ارائه شده در این تحقیق حاصل یک رویکرد بین رشتهای و توجه به باروری و عوامل اقتصادی است که نتایج زیر از آن استنتاج میشود: در چند دهه اخیر جامعه ایران تحولات جمعیتی چشمگیری را تجربه کرده است به طوری که ساختار جمعیت گویای این تغییرات است. عوامل اقتصادی میتواند به عنوان یکی از مفروضهای مهم و اساسی در مطالعات باروری مطرح باشد.
يافتهها نشان ميدهد كه در سطح جهان بین زادو ولد و برخورداری یا محرومیت از درجه رفاه و توسعه، رابطه وجود دارد؛ يعني در مناطق محروم، زاد ولد و ميزان باروري بالاست و به موازات دسترسي به رفاه و توسعه مورد نظر، از ميزان باروري كاسته میشود. تحقیق حاضر برای نخستین بار بر مبنای دادههای سالهای 1394 و 1395 رابطه میزان باروری با سطح توسعه اقتصادی استانها را بررسی کرده است. اگر چه در مقیاس کشورهای جهان میتوان رابطه معکوسی بین دو متغیر مزبور را ملاحظه کرد ولی در مقیاس 31 استان ایران چنین رابطهای به جز در حد چند استان به دست نیامد.
همسویی نتایج تحقیق حاضر با نتایج سایر مطالعات بررسی گردید و نشان داد که نتایج مطالعه حاضر با مطالعه چنگ و همکاران (2022) در زمینۀ وجود همبستگی ضعیف بین توسعه اقتصادی و باروری همراستا است.
همچنین نتایج تحقیق حاضر با مطالعه پن و یانگ(2020) همسو میباشد. به عبارتی، نتایج این گزاره را تأیید میکند که عدم قطعیت اقتصادی ممکن است یک عامل مهم در تصمیمگیریهای مربوط به باروری باشد. به نظر میرسد این عدم قطعیت بیش از این که با دادههای اقتصاد منطقهای منطبق باشد با سطح تورم، تحلیل درآمد- هزینه، ارزش پول ملی و.... در ارتباط است. نتایج مطالعه فاکس و همکاران (2019) رابطه منفی بین باروری و توسعه اقتصادی در بسیاری از کشورها و رابطه مثبت این دو متغیر را در میان برخی کشورها نشان داده است. این مورد نیز در مقیاس کشورها صدق کرده است و لذا نتیجهای متفاوت از تحقیق حاضر به جز در استان سیستان و بلوچستان و تا حدی خراسان جنوبی و گلستان به صورت رابطه منفی دارد. لذا رشد نرخ باروری جمعیت در ایران، در دوراهی مهمی قرار گرفته است. زیرا از یک طرف فشارهای اقتصادی، انگیزههای باوری جمعیت را کاهش داده است و از طرف دیگر توسعه اقتصادی در استانهای کشور نیز نتوانسته زمینهساز افزایش نرخ باروری جمعیت گردد. زیرا در استانهایی که از درآمد مناسب بهرهمند هستند، میزان فرزند آوری آنها کمتر است و این موضوع ثابت میکند که اقتصاد عامل اصلی در تمایل به باروری نبوده و باید به دنبال ریشههای فرهنگی در ارتقا نرخ باروری جمعیت استانها بود. زیرا به نظر میرسد، افزایش توسعه اقتصادی، نشان دهنده رفاهطلبی بیشتر خانوارها و سطح اشتغال بالا بخصوص اشتغال زنان انگیزه باروری را کاهش میدهد. همچنین بر اساس نظریه انتقال جمعیتی بلاکر، کاهش نرخ باروری در استانهای ایران و عدم رابطه آن با توسعه اقتصادی از طریق رشد نرخ شهرنشینی در ایران و صنعتیشدن جامعه ایران قابل تبیین است. خلاصه کلام این که ایران طی سه دهه گذشته تغییرات عمده فرهنگی، مذهبی، سیاسی، اقتصادی و جمعیتی را تجربه کرده است. سه دهه پس از سرشماری 1966 بسیار مهم است زیرا تغییرات جمعیتی ناشی از سیاستهای مختلف جمعیت در ایران را نشان میدهد Abbasi-Shavazi, McDonald, 2006: 222)). بررسیهای گوناگون نشان دادهاند که این سیاستها نقش مهمی در باروری دارند، این در حالی است که تحلیلهای اقتصادی از این مسئله غافلاند. بنابراین لازم است اندیشمندان اقتصادی در نظریههای تحلیل نرخ باروری، به نقشی که سیاستها در شاخصهای توسعه و به تبع آن تصمیم به باروری دارند، بیشتر توجه کنند. همچنین باید توجه داشت که سیاستهای جمعیتی صرفاً در افزایش جمعیت خلاصه نمیشود، بلکه جنبههای مختلف جمعیت از جمله کیفیت جمعیت را باید شامل شود. همچنین باید تأکید کرد که یک نظریه اقتصادی نمیتواند همه تغییرات باروری را توضیح دهد. لازم است فرآيندهاي اقتصادي-اجتماعي حاصل از توسعه اقتصادي در نظر گرفته شود و سیاستهای تنظیم خانواده که بر انگیزههای افراد تأثیر میگذارد باید تدوین شود. لذا پیشنهاد میگردد در مطالعه نرخ باروری جمعیت در سطح جغرافیای کشور، به رویکرد چندجانبهگرایی در تحلیلها توجه کرد. رشد نرخ باروی تنها نمیتواند از طریق تحول و توسعه اقتصادی حاصل شود، بلکه ریشههای فرهنگی و اجتماعی گوناگونی داشته و عوامل متعدد دیگری تاثیرگذار است که در مطالعه آینده لازم است مورد توجه قرار گیرد.
References
Abbasi Shavazi, M.J., & Khani, S. (2014). Economic Insecurity and Fertility: Case Study of Married Women in Sanandaj District Letter of the Iranian Demographic Association 9(17), 37-76. https://doi:20.1001.1.1735000.1393.9.17.2.8 [In Persian].
Abbasi-Shavazi, M. J. (2002). Recent changes and the future of fertility in Iran. In united nation’s population division, completing the fertility transition, New york, 425-439.
Abbasi-Shavazi, M. J., & McDonald, P. (2006). Fertility Decline in the Islamic republic of Iran: 1972–2000. Asian Population Studies, 2(3), 217-237. https://doi:10.1080/17441730601073789
Afshari, Z., & Torkzaban, M. (2015). Economic Development and Demographic Transition in the Selected Countries Using DOLS Technique. Al-Zahra University Economic Development Policy Quarterly 3(2), 9-27. https:// 10.22051/edp.2016.2457 [In Persian].
Ataiee, M. (2015). Fuzzy Multi-Criteria Decision Making, Shahroud University Press, Second Edition, 2015, Shahroud. [In Persian].
Bani Hashemi, F., & Mohammadi, M. (2011). Analysis of Economic Participation Rates in Iran, Journal of Official Statistics of Iran, 2 (22), 137-146. [In Persian].
Cheng, H., Luo, W., Si, Sh., Xin, X., Peng, Z.H., Zhou, H., Liu, H., Yu, Y. (2022). Global trends in total fertility rate and its relation to national wealth; life expectancy and female education. BMC Public Health, 22, 1-13. https://doi.org/10.1186/s12889-022-13656-1
Daliri, H. (2018). The Impact of Economic Variables on Fertility Rate in Iran’s Provinces. Economics and Regional Development Journal of Faculty of Economic and Administrative Sciences, 25(15), 67-95. https://doi: 10.22067/erd.v25i15.64057 [In Persian].
Ebrahimpoor, M., & Ebadi, S. (2014). Generational Differences and Preferences in Childbearing in the City of Sari (Opinions and Attitudes). Letter of the Iranian Demographic Association, 8(16), 55-78. https://doi: 20.1001.1.1735000.1392.8.16.3.0 [In Persian].
Economic, Social and Cultural Report of Bushehr Province. (2022). Bushehr Province Management and Planning Organization, Publication details: Tehran: Planning and Budget Organization, 2022, ISBN: 6-146-203-622-978. [In Persian].
Fox, J., Klüsener, S., & Myrskylä, M. (2019). Is a Positive Relationship Between Fertility and Economic Development Emerging at the Sub-National Regional Level? Theoretical Considerations and Evidence from Europe. Public health in the Progressive Era, 35(3), 487–518. https://doi: 10.1007/s10680-018-9485-1
Hami, M., & Taghavi Jelodar, M. (2016). Effect of Economic Growth on Total Fertility Rate in Iran (1984-2013). Iranian Journal of Obstetrics and Gynecology, 19(14), 20-28. https://doi: 10.22038/ijogi.2016.7382 [In Persian].
Husain, H. (2022). The dynamics of asymmetry among fertility, income inequality and financial development in Bangladesh. World Development Sustainability, 1, 2022, 100014 1-9. https://doi.org/10.1016/j.wds.2022.100014
Jemna, D. (2015). Causality Relationship between Economic Development and Fertility in Romania on Regional Level. Procedia Economics and Finance, 20, 334-341. https://doi.org/10.1016/S2212-5671(15)00081-7
Karra, M., Cannin, D., & Wilde, J. (2017). The Effect of Fertility Decline on Economic Growth in Africa: A Macrosimulation Model. Review, the Population Council, Inc, 43, 237-263. https://doi.org/10.1111/padr.12009
Lacalle-Calderon, M., Perez-Trujillo, M., & Neira, I. (2016). Fertility and Economic Development: Quantile Regression Evidence on the Inverse J-shaped Pattern. European Journal of Population, 13, 33(1), 1–31. https://doi: 10.1007/s10680-016-9382-4
Lee, R., & Mason, A. (2010). Fertility, Human Capital, and Economic Growth over the Demographic Transition, Springer. European Journal of Population, 26(2), 159-182. https://doi.org/10.1007/s10680-009-9186-x
Lorestan Province Economic Development Report in the Fifth Development Plan. (2015). Available at: https://lorestan.mporg.ir/848a73a2-f5eb-48f1-af33-b7e530e8860f/wid/a1e57918-3ab2-425c-abd6-2baebacf2fcf/id/aa247f8b-bcd8-4c30-a9c5-2f25c3132a87/. [In Persian].
Mahmoudi, M.J., Ahrari, M., & NikooNesbati, A. (2015). Economy and Fertility (Theory and Critiques). Women and Family’s Socio ـ Cultural Council Quarterly 18(69), 213-245. https://doi.20.1001.1.20082827.1394.18.0.15.3
Ministry of Cooperatives, Labor and Social Welfare, (2017). Management Summary of Provincial Studies of Business Development and Sustainable Employment Plan (Takapoo) in Kermanshah Province. [In Persian].
Miri N, Maddah M, & Raghfar H. (2019). Aging and Economic Growth. Salmand: Iranian Journal of Ageing, 13 (5), 626-637. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-1695-en.html [In Persian].
Mirzaie M, Darabi S. Population Aging in Iran and Rising Health Care Costs. Salmand: Iranian Journal of Ageing, 12 (2), 156-169. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-1226-en.html [In Persian].
Moeeni, M., Pourreza, A.G., Torabi, F., Heydari, H., & Mahmoodi, M. (2014). Analysis of economic determinants of fertility in Iran: a multilevel approach. International Journal of Health Policy and Management, 3(3), 135–144. https://doi.10.15171/ijhpm.2014.78
Nagarajan, N. R., Teixeira, A. A. C., & Silva, S. T. (2016). The impact of an ageing population on economic growth: an exploratory review of the main mechanisms. Análise Social, 51(218), 4–35. https://doi.org/10.31447/AS00032573.2016218.01
Neizi, M., Torenjipoor, F., Noroozi, M., & Asgarikaviri, A. (2017). Meta-analysis of social factors affecting fertility in Iran. Welfare and Social Development Planning, 7(29), 69-119. https://doi.org/10.22054/qjsd.2016.7886 [In Persian].
Pan, J-N., & Yang, Y-J. (2020). the impact of economic uncertainty on the decision of fertility: Evidence from Taiwan. The North American Journal of Economics and Finance, 54(2), 101090, 1-9. https://doi.org/10.1016/j.najef.2019.101090
Pourahmad, A., Shahbazpoor, A., & Khaleiji, M.A. (2015). Utilizing Multi-Criteria Decision Making Models in Evaluating Tourism Potential (Case study: Semnan Province). Geographical studies of arid regions, 6(21), 50-66. https://sid.ir/paper/190668/en [In Persian].
Rashidah Idris, A., Shah Habibullah, M., & Haji Din, B. (2018). Does Financial Development Contribute To Fertility Decline in Malayaia? An Empirical Investigation. Jurnal Ekonomi Malaysia, 52(1), 209 - 221. http://dx.doi.org/10.17576/JEM-2018-5201-16
Sabermahani, A., Goudarzi, R., & Nasiri, S. (2017). Factors Affecting Fertility Rate in Iran (Panel Data 1966-2013): A Survey Study. Journal of Family and Reproductive Health, 11(3), 138-145. [In Persian]. https://sid.ir/paper/9983/fa
Statistics Center of Iran, Development Indicators, Economic, Social and Cultural Status of the Provinces of the Country, (2015-2016). [In Persian]. https://www.amar.org.ir
Statistics Center of Iran, fertility rate National, (2016). Statistics Portal of Iran, Statistical Yearbook, (2016). https://www.amar.org.ir. [In Persian].
Wang, Q., & Sun, X., (2016). The Role of Socio-political and Economic Factors in Fertility Decline: A Cross-country Analysis. World Development. 87, 360-370. https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2016.07.004
Wang, SH., & Zhong, SH. (2022). Economic Uncertainty, Cultural and Ideational Transition, and Low Fertility. Sustainability, 14(14), 8344, https://doi.org/10.3390/su14148344
Yavari, K., Baskha, M., Sadeghi, H.,& Naseri, A.R. (2014). A Look at the Economic Impact of the Aging Phenomenon, Elderly Journal, 10(1), 92-105. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-702-fa.html [In Persian].
[1] Iran Demographic and Health Survey
[2] Diffusionist
[3] Michael Todaro
[4] Leibenstein
[5] Lopes and Albuquerque
[6] Gemna
[7] Moeeni & etal
[8] Fox
[9] Rashidah Idris
[10] Pan & Yang
[12] Wang & Zhong