Determining the level of economic development of Iranian provinces and its relationship with fertility level with fuzzy Delphi hierarchical model (FDAHP)

Hamid Shayan ¹ ( Geography Department , Ferdowsi University of Mashhad )
Hamdollah Sajasi Qeydari ² ( Hormozgan Un.Associate Professor of Geography and Rural Planning Mashhad Ferdowsi University Faculty of Literature and Humanities Dr. Ali Shariati )
soodabeh ahmadi ³ ( PhD student Mashhad Ferdowsi University Faculty of Literature and Humanities Dr. Ali Shariati )

Submited date : 2022-01-25 Accepted date : 2022-10-03

Keywords: economic development, Fertility Rate, Provinces of Iran, Fuzzy Delphi Hierarchical Model,

Abstract :

Introduction: Economic development has been and will be one of the most important concerns in the world. On the other hand, the level of economic development affects various aspects of the life of the country's population, including the fertility rate. Therefore, this study was conducted with the aim of investigating the level of economic development of Iran's provinces and its relationship with the level of fertility.
Method: The method of the current research was descriptive-analytical and data collection was in the form of documents and with an elite-oriented approach. In the first step, in this research, 20 effective indicators at the level of economic development were identified using the opinions of 15 economics professors, and then in the second step, their importance or weight was calculated using the FDAHP model. In the third stage, by using the Vicor model, the ranking of the provinces in terms of the level of economic development of the provinces was done according to the official data of the Iranian Statistics Center based on the indicators. In the final step, after testing the normality of the data, the relationship between the two variables of economic development level and population fertility was calculated through Spearman's correlation coefficient in the SPSS software environment.
Conclusion: The research results indicate that Bushehr, Yazd and Tehran provinces are at the first level and Kermanshah and Lorestan are at the last level in terms of economic development. Correlation test has not confirmed a significant relationship between economic development and fertility rate at the provincial scale.
Findings: Although the difference in the fertility rate of the provinces cannot be explained by the level of their economic indicators, but without a doubt, economic bottlenecks have been effective in significantly reducing the fertility rate in all provinces. Therefore, the fertility of the population is not solely dependent on the variable of economic development. But it can be said that increasing the fertility level to more than the replacement level on a national scale is very unlikely, and it is predicted that incentives and advertisements will be effective only among limited sections of the society.

Full-Text:



Research Paper

 

Determining the level of economic development of Iranian provinces and its relationship with fertility level with fuzzy Delphi hierarchical model (FDAHP)

 

Abstract Introduction: Economic development has been and will be one of the most important concerns in the world. On the other hand, the level of economic development affects various aspects of the life of the country's population, including the fertility rate. Therefore, this study was conducted with the aim of investigating the level of economic development of Iran's provinces and its relationship with the level of fertility. Method: The method of the current research was descriptive-analytical and data collection was in the form of documents and with an elite-oriented approach. In the first step, in this research, 20 effective indicators at the level of economic development were identified using the opinions of 15 economics professors, and then in the second step, their importance or weight was calculated using the FDAHP model. In the third stage, by using the Vicor model, the ranking of the provinces in terms of the level of economic development of the provinces was done according to the official data of the Iranian Statistics Center based on the indicators. In the final step, after testing the normality of the data, the relationship between the two variables of economic development level and population fertility was calculated through Spearman's correlation coefficient in the SPSS software environment. Conclusion: The research results indicate that Bushehr, Yazd and Tehran provinces are at the first level and Kermanshah and Lorestan are at the last level in terms of economic development. Correlation test has not confirmed a significant relationship between economic development and fertility rate at the provincial scale. Findings: Although the difference in the fertility rate of the provinces cannot be explained by the level of their economic indicators, but without a doubt, economic bottlenecks have been effective in significantly reducing the fertility rate in all provinces. Therefore, the fertility of the population is not solely dependent on the variable of economic development. But it can be said that increasing the fertility level to more than the replacement level on a national scale is very unlikely, and it is predicted that incentives and advertisements will be effective only among limited sections of the society.

 

 

*Corresponding author:  Address:  Email:

Received:  Accepted:  PP:                    Keywords: Economic Development, Fertility Rate, Fuzzy Delphi Hierarchical Model, Provinces of Iran.

 

Extended Abstract

Introduction

The phenomenon of fertility is one of the most important natural events of the population and one of the important elements of population growth, and to increase it, some countries apply incentive policies and others apply punitive policies. Understanding the dynamics of fertility and the factors that affect it, which are the most important component of the population in today's world, is an inevitable necessity in development programs. This is especially important for developing countries, which are more concerned with development and growth. As a developing country, Iran has experienced a rapid decline in fertility over the past decade. However, the common view is that the decline in fertility in recent years is the result of economic pressures, and after overcoming economic problems, there is an expectation to increase fertility again. But factors such as urbanization, age at marriage, improved education, especially among women, public family planning policies, and global culture will certainly lead to further fertility decline in the next decade. And it is expected that if families have a better economy, they will pay more attention to the quality of their children and will not think about their number. Therefore, the economic contexts and conditions of society in general and families in particular, has always been one of the important determinants of fertility and Economic issues have contributed to Iran's fertility developments and have even been cited as one of the reasons for the continuing decline in fertility. Therefore, it has been necessary to explain the relationship between fertility rate as the basis of human capital in the economy and economic development. Because population and its dimensions are the central point of the social system, and demographic changes have affected almost every aspect of our lives and the world around us. And has had numerous effects on social, economic, political and environmental subsystems and has been the source of significant changes in these areas. In contrast, it has been affected by changes in the social system, policies and development programs. Such an interactive relationship between population and development has been developed in the conceptual-analytical framework of "population and development". Accordingly, the issue of the relationship between fertility rate and economic development has always been considered by researchers, especially in developing countries. Therefore, the purpose of this study is the level of economic development and its relationship with fertility rate as an important and effective demographic factor on population growth in the provinces of Iran. Therefore, this study seeks to answer this key question is there a relationship between the variable of economic development and the fertility rate of the population in the provinces of the country? 

Methodology

According to the purpose, the method of this research is descriptive-analytical based on official data of the country. In the descriptive part, documentary and library sources, especially the data of the Statistics Center of Iran in 1394 and 1395 have been used. In the next step, the weight of each index is calculated using FDAHP model based on Excel program and the provinces are ranked according to the level of economic development according to Vickor model and the relationship between the level of economic development and fertility Spearman correlation according to SPSS software program has been used. Finally, GIS software has been used to draw the shapes.

Results and Discussion 

In this section, the opinions of 15 experts are discussed according to the results obtained from the fuzzy Delphi method. At this stage, each expert has assigned a score between 1 and 9 to each index, which 1 and 9, respectively, means the lowest and highest degree of importance of the index in determining the level of economic development according to the conditions of Iran. Then, by applying fuzzy logic in the form of a triangular pattern, the minimum, average and maximum scores presented to each index are calculated. In the first stage, the superiority ratio of the importance of each index with other indicators was compared in pairs, and 15 tables were prepared, each of which expresses the opinion of an expert. In the second stage, these 15 tables became a table containing the lowest, highest and geometric mean ratios of each index in comparison with other indices. Based on these results, the three columns, which are the triple geometric averages of the previous step, showed that the largest of these three values ​​(2.51, 1.25 and 0.85) are related to the unemployment rate in the population aged 20 to 29 years. The conversion of these three fuzzy values ​​to the final weight has been done in such a way that the upper limit of fuzzy data (2.51) on the sum of the minimums (10.59), the average limit (1.25) on the sum of the means (20.67) and The lower limit (1.25) is divided by the sum of the maximums (43.81) and then the geometric mean of the three divisions is calculated to be 0.645, which is in fact the final or non-fuzzy weight of the unemployment rate in the population. 20 to 29 years old. Per capita indicators of value added in the industrial sector, the percentage of employees in the industrial sector, the Gini coefficient of income distribution have the highest degree or weight, and per capita rainfed and irrigated land have the lowest degree of importance to determine the level of economic development in Iran. 

Based on the value of Q in terms of development indicators, Bushehr, Yazd and Tehran provinces are at the highest level with the lowest value. Bushehr and Yazd, especially due to the high percentage of employed in industry, the added value of the industrial sector and GDP per capita, which also had a very high weight according to experts, have the highest rankings and the condition of two models is established for them. The fertility rate of these provinces in 2016 (2.33, 2.48, 1.56) are in the ranks of 8, 5 and 28, which indicates that the fertility rate in Yazd and Bushehr is related to their level of economic development. Has a direct, On the other hand, Kermanshah, Gilan, Alborz, West Azerbaijan and Kurdistan provinces had lower fertility than the replacement level along with the low level of economic development. Other provinces lack such adaptation and therefore the correlation between the two variables is inconceivable. Of course, in relation to Bushehr province, it should be noted that its gross domestic product in 1993 was 446125975 million rials (3.9% of the country) with a population share of only 1.4%, which was due to oil and gas activities. It mainly enters the national treasury. If we reduce the added value of oil and gas activities from GDP, the province's share of the country will reach 1.2 percent, which is less than its population share. Also, Bushehr province has the highest economic participation rate of 76.03 percent. In general, although this province is ranked first in terms of economic development according to the 20 indicators, but for the reasons mentioned, it did not mean that the population is interested. This issue should be considered by policy makers, especially for areas with oil and gas reserves. Analyzes of studies in Kermanshah province show that due to the lack of development of various economic sectors, most of the jobs have been formed informally and in the form of unconventional and sometimes harmful economic networks. This study showed that this province has the highest unemployment rate in the important age group of 20-29 years and finally, it is the most underdeveloped province in terms of indicators. In the socio-economic development report of Lorestan province in 2015, a significant point is the sharp difference between the province's per capita production and the country with a ratio of 0.55, and the province is ranked 25th in this index and 21st in GDP.

The Kolmogorov-Smirnov test did not confirm the normality of developmental indicators in contrast to fertility. A negative correlation coefficient of 0.035 indicates that there is no significant relationship between economic development and fertility. This result is in line with the results of research that has not been able to find a relationship between fertility and the level of economic development based on regional data. However, due to the continuing economic pressures in the last decade and, consequently, the strengthening of public belief in the priority of qualitative over quantitative criteria, the decline in fertility among different strata and regions of the country has become more and more homogeneous. For example, indicators such as youth unemployment, industrial employment, Gini coefficient of income distribution are valid to determine the level of economic development. But fertility behaviors are more a function of perceptions that influence people's decisions by assessing the proportionality of costs with income, perception of the future, the realization of dreams, the level of inflation, and so on. At the same time, figures such as unemployment, industrial employment and Gini coefficient can not reflect the true nature of employment with sufficient income and ensuring that the minimum needs of the next generation are met.

Conclusion

The present study for the first time based on data from 2015 and 2016 has examined the relationship between fertility rate and the level of economic development of the provinces. The results of the present study are in line with the results of the study by Pan and Yang (2019). In other words, the results of this statement confirm that economic uncertainty may be an important factor in fertility decisions. This uncertainty seems to be more related to the level of inflation, income-cost analysis, value of the national currency, etc., than to the data of the regional economy. For example, creating employment without sufficient income - balanced with costs - can not create the courage to increase the generation for a population whose level of literacy and awareness is very different from the past. The results of the study by Fox et al, (2016) have shown a negative relationship between fertility and economic development in many countries and a positive relationship between these two variables in some countries. This is also true on a country scale and therefore has a different result from the present study except in Sistan and Baluchestan province and to some extent South Khorasan and Golestan as a negative relationship. Therefore, population growth in Iran is at an important crossroads. Because on the one hand, economic pressures have reduced the population's motivations and on the other hand, economic development in the provinces of the country has not been able to increase the fertility rate of the population. Because in the provinces that have a decent income, their fertility rate is lower, and this proves that the economy is not the main factor in the desire for fertility and should look for cultural roots in improving the fertility rate of the population of the provinces. 

Iran has experienced major cultural, religious, political, economic and demographic changes over the past three decades. Three decades after the 1966 census are significant because they reflect demographic change resulting from different population policies in Iran. Various studies have shown that these policies play an important role in fertility, while economic analysts are unaware of this issue. Therefore, it is necessary for economic thinkers in theories of fertility rate analysis to pay more attention to the role of policies in development indicators and, consequently, the decision to fertility. It should also be noted that population policies should not be limited to population growth, but should include various aspects of population, including population quality. It should also be emphasized that one economic theory cannot explain all fertility changes. It is necessary to consider the socio-economic processes resulting from economic development Family planning policies that affect people's motivations need to be developed. Therefore, it is suggested that in studying the fertility rate of the population at the geographical level of the country, the multilateralism approach be considered in the analysis. Fertility rate growth can not only be achieved through economic transformation and development, but also has various cultural and social roots and many other influential factors that need to be considered in future studies.

 

شاپا چاپی:                  شاپا الکترونیکی:  

 مقاله پژوهشی

 

تعیین سطح توسعه اقتصادی استان­های ایران و رابطه آن با سطح  باروری با مدل سلسله­مراتبی دلفی فازی( (FDAHP

 

 

 

 

 

چکیده مقدمه: توسعه اقتصادی به عنوان یکی از مهمترین دغدغه­های مطرح در جهان بوده و خواهد بود. از طرفی دیگر سطح توسعه اقتصادی بر روی جنبه­های مختلف زندگی جمعیت کشورها منجمله میزان باروری تاثیرگذار می باشد. لذا این مطالعه با هدف بررسی سطح توسعه اقتصادی استان های ایران و رابطه آن با سطح باروری انجام شده است. روش: روش پژوهش حاضر توصیفی-تحلیلی و گردآوری داده­ها به صورت اسنادی و با رویکرد نخبه محوری بوده است. در گام نخست در این تحقیق 20 شاخص مؤثر در سطح توسعه اقتصادی با بهره­گیری از نظرات 15 نفر از اساتید رشته اقتصاد شناسایی و سپس در گام دوم درجه اهمیت یا وزن آنها  با استفاده از مدلFDAHP محاسبه  شد. در مرحله سوم، با استفاده از مدل ویکور رتبه­بندی استانها  از نظر سطح توسعه اقتصادی استانها با توجه به داده­های رسمی مرکز آمار ایران بر اساس شاخص­ها پرداخته شد. در گام نهایی پس از آزمون نرمال­بودن داده­ها، رابطه بین دو متغیر سطح توسعه اقتصادی و باروری جمعیت از طریق ضریب همبستگی اسپیرمن در محیط نرم­افزاری SPSS محاسبه شد. نتیجه­گیری:  نتایج پژوهش حاکی از آن است که استان­های بوشهر، یزد و تهران از نظر توسعه اقتصادی در سطح اول و کرمانشاه و لرستان در سطح آخر هستند. آزمون همبستگی، رابطه معنا­داری را بین توسعه اقتصادی و نرخ باروری در مقیاس استانی تأیید نکرده است. یافته­ها: اگر چه تفاوت میزان باروری استانها با سطح شاخص­های اقتصادی آنها قابل تبیین نیست ولی بی­تردید تنگناهای اقتصادی در کاهش چشمگیر میزان باروری در همه استانها تأثیرگذار بوده است. لذا باروری جمعیت صرفا وابسته به متغیر توسعه اقتصادی نمی­باشد. اما می­توان گفت که افزایش سطح باروری به بیش از سطح جایگزینی در مقیاس ملی بسیار بعید است و پیش­بینی می­شود که مشوق­ها و تبلیغات فقط در میان اقشار محدودی از جامعه مؤثر واقع خواهد شد.

تاریخ دریافت: تاریخ پذیرش:   شماره صفحات:              واژه­های کلیدی: توسعه اقتصادی، میزان باروری، مدل سلسله­مراتبیِ دلفی فازی، استان­های ایران.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

استناد:  

 

 

مقدمه :

 

یکی از مسائل مهمی که در سال­هاي اخیر نظر اقتصاددانان را به خود مشغول کرده، فرآیند توسعه اقتصادی به همراه پیشرفت­های حوزه سلامت است که منجر به بهبود استانداردهای زندگی شد و حاصل آن را به راحتی می­توان در افزایش طول عمر و امید به زندگی افراد در مناطق مختلف جهان مشاهده نمود. به این موضوع باید کاهش نرخ باروری زنان را نیز اضافه نمود؛ که پس از «انفجار زاد و ولد» در جهان جاری بوده و هر ساله از نرخ آن در کشورهای مختلف کاسته شده است (yavari et al, 2014:93). پدیده باروری یکی از مهمترین رویدادهای طبیعی جمعیت و یکی از عناصر مهم رشد جمعیت است و برای افزایش آن، برخی از کشورها سیاست­های تشویقی و برخی دیگر سیاست­های تنبیهی اعمال می­کنند. شناخت پویایی باروری و عوامل تأثیرگذار بر آن، که مهمترین مؤلفۀ جمعیت در دنیای امروز را تشکیل می­دهند، از ضروریات اجتناب­ناپذیر در برنامه­های توسعه است. این امر به ویژه برای کشورهای در حال توسعه که بیشتر نگران توسعه و رشد هستند از اهمیت بالایی برخوردار است. ایران به عنوان یک کشور درحال­توسعه، طی دهه گذشته با کاهش سریع باروری روبرو شده است. اگرچه نگرش رایج این است که کاهش باروری در سال­های اخیر نتیجه فشارهای اقتصادی است و پس از غلبه بر مشکلات اقتصادی، انتظار برای افزایش دوباره باروری وجود دارد. اما عواملی مانند شهرنشینی، سن ازدواج، بهبود آموزش به ویژه در بین زنان، سیاست­های عمومی تنظیم خانواده و فرهنگ جهانی قطعاً منجر به کاهش باروری بیشتر در دهه آینده خواهد شد و انتظار می­رود که اگر خانواده­ها از اقتصاد بهتر برخوردار شوند آنها بیشتر به کیفیت فرزندان خود اهمیت خواهند داد و به تعداد آنها فکر نخواهند کرد Sabermahani etal, 2017:139)). از این رو، زمینه­ها و شــرایط اقتصــادی جامعــه به طور کلــی و خانواده­هــا به طــور خــاص، همواره یکی از تعیین­کننده­های مهم باروری بوده است و مسائل اقتصادی سهمی در تحولات باروری ایران داشته و حتی از آن به عنوان یکی از دلایل تداوم روند کاهشــی باروری نام برده شــده است (Abbasi Shavazi & Khani, 34: 2014) بنابراین کشورها برای دستیابی به توسعه، ابتدا باید عوامل مؤثر برای دستیابی به توسعه را شناسایی کنند. با توجه به تحقیقات صورت گرفته در رابطه با نظریه رشد اقتصادی،­ عوامل مؤثر بر توسعه نه تنها درآمد سرانه بلکه سرمایه انسانی، توسعه انسانی،­گذارجمعیتی، پیشرفت تکنولوژی (شهرنشینی)، نهادها، یکپارچگی اقتصادی، درجه باز­بودن اقتصاد، بهداشت، نرخ باروری، سطح تحصیلات افراد شناخته شده است. برخی از این عوامل، به عامل اصلی توسعه اقتصادی نزدیک­تر و مؤثر­تر هستند. از جمله این عوامل، گذارجمعیتی است (Afshari & Turkzaban, 2015:10). از این رو تبیین ارتباط بین رشد جمعیت و توسعه اقتصادی به عنوان یک مسئله اجتماعی، از جمله مسائلی است که بیشترین تشتّت آرا را در این زمینه به دنبال دارد. مثلا پدیده باروری یکی از ابعاد مهم جمعیتی است (Ziaee Bigdeli et al, 2006:124). زیرا تغییرات جمعیتی تغییر در میزان باروری را در پی دارد که خود به شدت عرضه نیروی کار را تحت­تأثیر قرار می­دهد. امروزه برخی از اقتصاددانان بر این عقیده­اند که تغییرات جمعیتی قادر است به عنوان یک سازمان­دهنده اثرات منفی کاهش باروری بر رشد اقتصادی را بهبود بخشد. این در حالی است که امروزه، پیری جمعیت در حالت کلی و بویژه کاهش باروری، نگرانی­هایی را برای اقتصاد در سطح جهانی و اکثر جوامع در حال توسعه از جمله ایران ایجاد کرده است (Heidari & Asghari, 207:2014). برخی بر این باورند که رشد جمعیت محرکی برای رشد اقتصادی و افزایش درآمد سرانه است و نباید با آن مخالفت کرد. اما به دلیل وجود مازاد نیروی کار در اقتصادهای توسعه­نیافته، در اینکه رشد جمعیت موجب رشد اقتصادی شود تردید وجود دارد؛ مخالفین رشد جمعیت بیان می­کنند که رشد جمعیت بالا در کشور کم­درآمد می­تواند دام تعادل در سطح پایین را پابرجا و از رشد اقتصادی جلوگیری کند (Maghsoudpour, 2015:88-89) از این رو، عدم تناسب بین رشد جمعیت و رشد امکانات اقتصادي یکی دیگر از مشکلات عمده کشورهاي توسعه­نیافته و در حال توسعه امروزي از جمله ایران می­باشد. در کشورهاي جهان سوم، رشد سریع جمعیت و ناهماهنگی میان رشد جمعیت و رشد اقتصادي مشکلات عدیده­اي را در زمینه­هاي مختلف اقتصادی، اجتماعی، آموزشی، درمانی، اشتغال و دیگر شاخص­هاي توسعه را در این کشورها موجب شده است. بنابراین تغییرات جمعیتی نیز یکی از عوامل افزایش یا کاهش جمعیت می­باشد که متأثر از مؤلفه­هاي نرخ باروري، نرخ مرگ و میر و مهاجرت است. در جمعیتی که مهاجرت در آن ضعیف است مؤلفه­های نرخ باروری و مرگ و میر است که باعث ثبات یا تغییر در حجم، توزیع و ترکیب جمعیت می­شود(Aliei, 2015:114). در این ­راستا باروري به عنوان یکی از اجزاي اصلی رشد جمعیت، موضوعی است که همواره مورد توجه قرار گرفته و تحقیقات گسترده و دامنه­داري در زمینه شناخت عوامل موثر بر آن و رابطه آن با دیگر متغیرهاي اقتصادي در ایران و خارج از ایران صورت گرفته است. بدین لحاظ رابطه میزان باروري با دیگر متغیرهاي توسعه در هر جامعه، نه تنها در پیش­بینی­هاي جمعیتی که اساس و زیر بناي برنامه­ریزي­هاي اقتصادي، اجتماعی و جمعیتی براي امر توسعه لازم است، بلکه در ارزیابی شرایط اقتصادي و اجتماعی جامعه مورد مطالعه نیز از شاخص­هاي کلان و مهم به شمار می­آید. در حقیقت آمارهاي تازه نشان می­دهد که نرخ باروري با توسعه اقتصادي پیوندي ناگسستنی دارد (Mahmoudi et al, 2015:236).

بررسی­ها در رابطه با ایران نشان می­دهد که در طی دهه 1970 کاهش قابل­توجهی در باروری و به دنبال آن افزایش باروری در دوره 1976-1984 را تجربه کرده است که بخشی از آن به دلیل تعلیق برنامه تنظیم خانواده توسط دولت بود. از اواسط دهه 1980 باروری کل رو به زوال بود. یعنی از 7 در سال 1980 به حدود 3/6 در سال 1986 و به حدود 5/5 در سال 1988 کاهش یافت که تقریباً در طی هشت سال 50 درصد کاهش داشت. این کاهش در تمام استانها و مناطق شهری و روستایی کشور با وجود سطوح مختلف توسعه اقتصادی - اجتماعی مشاهده شده است و چند استان و مناطق شهری و روستایی کشور باروری زیر سطح جایگزینی را تجربه کرده­اند(Abbasi-Shavazi, McDonald, 2006:220). به عنوان مثال، طبق سرشماری سال 2006،   باروری برای مناطق شهری و روستایی به ترتیب75/1 و 1/2  در مقایسه با 3 و  2/4 در سال 1994 بود. علاوه بر این، چهار استان دارای باروری بین 2/1 و 6/1  و در 13 استان 7/1 تا 1/2  بودند. در نتیجه، سرعت رشد جمعیت مسن در حال افزایش است و پیش­بینی می­شود تا سال 2050 به حدود 24 درصد برسد، به این معنی که ساختار سنی جمعیت کشور از جوانی به پیری تبدیل می­شود (Jafari etal, 2016:2552). از این رو در سال­های اخیر، کاهش نرخ باروری یکی از مهمترین نگرانی­های سیاست­های اجتماعی در ایران بوده است. در این راستا، یکی از دلایل اصلی آن از ساختار اقتصادی کشور سرچشمه می­گیرد. جمعیت ایران در نیمه دوم قرن بیستم به طرز چشمگیری افزایش یافت و در سال 2016 به حدود 80 میلیون نفر رسید. با این حال، در سالهای اخیر، میزان زاد و ولد ایران به میزان قابل­توجهی کاهش یافته است. پروژه­های مطالعاتی نشان می­دهد که سرعت رشد جمعیت ایران تا زمانی که تا سال 2050 به بالای 100 میلیون نفر نرسد، کند خواهد شد (Daliri, 2018:13). طبق آمارهای جهانی در حال حاضر ایران ششمین کشور جهان است که به سوي سالمندي پیش می­رود. با توجه به تأثیری که ادامه روند کاهش باروري از یکسو و شتاب سیر افزایش سن سالمندي از سوي دیگر بر تأمین نیروي­کار مورد نیاز و رشد بلند­مدت اقتصاد و توسعه و کاهش تقاضاي کالاهاي اساسی از جمله مسکن و امکانات رفاهی می­گذارد، این موضوع زمینه­ساز ایجاد بحران اقتصادي در جامعه خواهد شد. لذا تبیین ارتباط بین نرخ باروري به عنوان پایۀ سرمایه انسانی در اقتصاد و توسعه اقتصادي ضروري بوده است. زیرا جمعیت و ابعاد آن، نقطه مرکزی نظام اجتماعی محسوب می­شود و تحولات جمعیتی، تقریبا هر جنبه از زندگی ما و جهان پیرامون ما را تحت­تأثیر قرار داده و اثرات متعددی بر خرده­نظام­های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و محیطی وارد ساخته و منشأ تحولات چشمگیری در این حوزه­ها گردیده است. در مقابل خود نیز متأثر از تحولات نظام اجتماعی، سیاست­ها و برنامه­های توسعه بوده است. چنین ارتباط تعاملی ­جمعیت و توسعه، در چارچوب مفهومی- تحلیلی "جمعیت و توسعه" مطرح و گسترش یافته است(Sadeghi et al, 2013:1). بر این اساس مسئله رابطه نرخ باروری و توسعه اقتصادی همواره مورد توجه محققان بویژه در کشورهای در حال توسعه قرار گرفته است. لذا هدف از این مطالعه سطح توسعه اقتصادی و رابطه آن با نرخ باروری به عنوان یک عامل جمعیت شناختی مهم و مؤثر بر رشد جمعیت در مقیاس استانهای ایران می­باشد. لذا این مطالعه به دنبال پاسخگویی به این سوال کلیدی می باشد که، آیا بین متغیر توسعه اقتصادی با نرخ باروری جمعیت در استان­های کشور رابطه­ای وجود دارد؟ 

مبانی نظری تحقیق و پیشینه 

   در طول 60 سال گذشته، ارتباط منفی بین توسعه اقتصادی و باروری یکی از محکم­ترین نظریه­های تجربی پذیرفته شده در علوم اقتصادی و اجتماعی بوده است. در این مطالعات سعی شده است این ارتباط منفی- معروف به انتقال جمعیتی ­را از انواع دیدگاه­های نظری، عقیدتی و انضباطی از جمله زیست­شناسی، جامعه­شناسی و اقتصاد توضیح دهد. در ادبیات اقتصادی، دو نوع تئوری اساسی برای تبیین کاهش باروری ایجاد شده است: نظریه­های فرهنگی و ساختاری. اولی شامل تئوری­های دیفوفیونیست¹ و نوآوری است که بر ظهور و گسترش ایده­ها، ارزش­ها و تکنیک­های جدید برای محدود­کردن باروری تمرکز دارد. دومی شامل تئوری­های اقتصادی و تقاضا است، که بر تغییر شرایط اجتماعی و اقتصادی تمرکز دارند و باعث می­شوند زوج­ها برای محدود­کردن باروری خود از جمله افزایش درآمد، سطح تحصیلات عالی و مشارکت روزافزون زنان در بازار کار متمرکز شوند (Lacalle-Calderon etal, 2016: 3).

     همچنین براى تبیین تحولات بارورى نیز، دیدگاه­هاى متفاوتى در کشورهاى مختلف جهان ارائه شده است که بسیاري از این نظریه­ها بر پایه نظریات اقتصادي بنا شده­اند و به تدریج دامنه و رویکردهاي فکري آن گسترش یافته است. به تعبیر اقتصاددانان، برای اکثر والدین، فرزندان منبع درآمد روانی یا رضایت هستند و کالای مصرفی محسوب می­شوند. هنگامی کودکان به عنوان کالاهای بادوام مصرفی توصیف می­شوند، که جریان سودمندی برای والدین خود فراهم می­کنند. از طرف دیگر، میثوس² بیان می­کند که افزایش درآمد منجر به افزایش نسبتاً زیادی در اندازه خانواده خواهد شد. استدلال او دارای دو جز اصلی است: اول، افزایش درآمد باعث کاهش مرگ و میر کودکان می­شود و کودکان بیشتری می­توانند زنده بمانند. اگر کاهش در هنگام تولد، کاهش مرگ و میر کودکان را جبران نکند، تعداد فرزندان در یک خانواده متوسط ​​افزایش می­یابد. استدلال دوم او مکانیکی است و بیشتر، انگیزه را در نظر می­گیرد. افزایش درآمد با تحریک افراد به ازدواج زودتر و "ممانعت از مصرف کمتر در هنگام ازدواج" باعث افزایش باروری می­شود S.Becker, 1960:210-212)). نظریه مایکل تودارو³ در تبیین اقتصادي باروري مبتنی بر این فرض است که در جوامع توسعه­یافته کودك از طرف والدین خود نوعی کالاي سرمایه­اي و در جوامع درحال­توسعه نوعی کالاي مصرفی تلقی می­شود. طبق نظریه لیبنشتاین⁴ سه نوع منفعت و دو نوع هزینه درمورد فرزندان وجود دارد که عبارتند از :کالابودن (لذت براي والدین)، منابع تولید و درآمدي که از کار فرزندان به دست می­آید، تأمین و نگهداري از والدین در سنین کهولت یا وضعیت­هاي دیگر مثل بیماريها و از کار افتادگی ((Niazi et al, 2016:83 مطابق نظریه لیبنشــتاین و بکر و ایتســرلین، اینکه افراد فرزند را منافع و ســرمایه تلقی کنند یــا آنکــه فرزنــد را هزینه تلقی کننــد، نگرش باروری آنها شــکل می­گیرد. بدین ترتیــب هنگامی که افراد فرزند را سرمایه تلقی کنند یعنی فرزند را بعنوان نیروی کار و یا عصای دوران کهولت بدانند نگرش آنها نسبت به فرزند مثبت خواهد بود و اما هنگامی که افراد فرزند را هزینه تلقی کنند و فرزندان را دارای هزینه­هایی چون خوراک، تعلیم و تربیت در نظر بگیرند، تلقی منفی از فرزند خواهند داشت. در نتیجه در نظریه­های مذکور بین تلقی از فرزند بعنوان هزینه یا بعنوان ســرمایه، و نگرش آنها نســبت بــه فرزند رابطه وجود دارد (Ebrahimpour & Ebadi, (2013:63. یکى دیگر از مهمترین و بنیادى­ترین نظریه­هاى حوزه بارورى، نظریه انتقال جمعیتی است. اگر چه نظریات متفاوتى در زمینه انتقال جمعیتى وجود دارد، لیکن به نظر می­رسد که جامع­ترین نظریه در این رابطه، نظریه انتقال جمعیتى 5 مرحله­اى بلاکر است. بلاکر پنج مرحله تکامل جمعیتى را چنین مشخص مى­کند: 

1.       مرحله سطح ابتدایى با مشخصات میزان­هاى بالاى مرگ و میر و موالید.

2.       اوایل مرحله توسعه با میزان­هاى موالید و مرگ و میر بالا و درحال کاهش.

3.       اواخر مرحله توسعه با میزان­هاى رو به کاهش موالید که کاهش بارورى خیلى سریع­تر از میزان مرگ و میر است.

4.       مرحله ایستایى پایین با میزان­هاى موالید پایین؛

5.       مرحله کاهش جمعیت با مرگ و میر پایین و موالید پایین­تر و مرگ و میر بیشتر از موالید Fouladi, 2013:151 )).

نظریۀ انتقال جمعیت رابطه رشد زادوولد و رفاه اقتصادی را توضیح می­دهد و کاهش باروری را ناشی از فرآیند صنعتی­شدن، شهرنشینی و به طور کامل توسعه اقتصادی می­داند. شواهدی وجود دارد که نشان می­دهد کاهش باروری، که همراه با آخرین مراحل انتقال جمعیتی است، پتانسیل سود سهم جمعیتی و دریچه فرصت رشد اقتصادی را ایجاد می­کند. همچنین کاهش باروری علاوه بر کاهش نرخ وابستگی به جوانان و افزایش اشتغال در جمعیت، باعث تغییر رفتار می­شود که می­تواند درآمد بیشتر را در پی داشته باشد. همچنین قدرت باروری پایین می­تواند باعث افزایش میزان مشارکت در نیروی کار، به ویژه برای زنان شود. بنابراین تغییر در باروری و ساختار سنی ممکن است بر میزان پس­انداز ملی و سرمایه­گذاری تأثیر بگذارد (Karra et al, 2017:237). غالبا در گذشته، انتقال جمعیتی به عنوان تأثیر مثبت بر رشد اقتصادی در نظر گرفته می­شد، زیرا نسبت گروه سنی فعال بیشتر از گروه غیرفعال بود Lee & Mason, 2010:160)). با این حال، اخیراً بسیاری از نویسندگان از جمله لوپز و آلبوکرک (2014)⁵  نشان می­دهند که پیرشدن جمعیت با ناهمگنی منطقه­ای قابل­توجهی، ساختار سنی نیروی کار را تغییر می­دهد و بیشتر ادبیات استدلال می­کنند که بین پیری جمعیت و رشد اقتصادی رابطه منفی وجود دارد ( Nagarajan etal, 2016:7-8).

در مورد انتقال باروری در ایران باید گفت که از سال 1972 تا 2000 مراحل مختلفی را طی کرده است. در اوایل دهه 1970 بین مناطق روستایی و شهری از نظر باروری فاصله زیادی وجود داشت. باروری در مناطق روستایی و شهری دو سال قبل از انقلاب افزایش می­یابد و در سالهای 1980- 1979 به اوج خود می­رسد و سپس در اواسط دهه 1980 رو به زوال است. این کاهش پس از سال 1989 سرعت گرفت. نتیجه ⁶IDHS نشان داد که باروری تا اواسط دهه 1990 همچنان رو به کاهش است، گرچه اخیراً این روند در مناطق روستایی و شهری کند شده است. شکاف زیاد بین نرخ باروری کل(TFR) ⁷در مناطق روستایی و شهری بطور قابل­توجهی کاهش یافته است. نرخ باروری کل در مناطق شهری تا سال 1996 به زیر باروری جایگزین رسیده است. در سال 2000، TFR در مناطق شهری و روستایی ایران به ترتیب در حدود 9/1 و 4/2 بود. باروری برای ایران بر اساس نظرسنجی جمعیتی و سلامت ایران در سال 2000 نشان می­دهد که بیشتر کاهش یافته و در دوره 1998-2000 به سطح جایگزینی (26/2) رسید. یک احتمال قوی وجود دارد که مشکلات اقتصادی نسبت به آرمانهای مادی از اواسط دهه 1980 سقوط باروری در ایران را تسریع کرد. فشار اقتصادی عامل اصلی به تعویق انداختن ازدواج و سن ازدواج اول بوده است. زیرا ایران بعد از انقلاب، به ویژه دهه پس از جنگ، دچار مشکلات اقتصادی شده است. هزینه­های زندگی طی سالهای اخیر به طرز چشمگیری افزایش یافته است. جوانان تمایل دارند ازدواج خود را به تأخیر بیندازند تا شغل با حقوق بگیرند تا بتوانند از پس هزینه­های بالای زندگی برآیند. افزایش هزینه­های تربیت فرزندان، به ویژه هزینه تحصیل، یکی دیگر از عوامل مهم در تصمیم­گیری خانواده است. در دهه اخیر همگرایی رفتارهای باروری در ایران وجود داشته است، یعنی زنان چه شهری و چه روستایی و همچنین از طبقه­های مختلف اجتماعی، فقیر و ثروتمند، بی سواد و باسواد، کم و بیش رفتار باروری مشابه دارند (Abbasi-Shavazi, 2002: 425-429). تا جایی که در سال 1399 میزان باروری کل در ایران به رقم شگفت­انگیز 6/1 یعنی کمتر از میزان باروری 8/1 امریکا رسید. باید اذعان کرد که پویایی انتقال باروری به طور اولیه در یک چارچوب اقتصادی مورد بررسی قرار گرفته است. حتی اگر رویکرد مدرن به باروری، هم از یک مدل رشد مالتوسی و هم از مدل نئوکلاسیک، منجر به ایجاد روابط بسیار متمایز بین رشد اقتصادی و رشد جمعیت شود، هر دو از این نظر که بین رشد اقتصادی و روند باروری رابطه وجود دارد، حمایت می­کنند Wang, Sun, 2016:1)).

به جهت اهمیت مطالعه، تاکنون تحقیقات متعددی در ارتباط با توسعه اقتصادی و رابطه آن با باروری به اشکال مختلف در سطح ملّی و جهانی انجام شده است، که از جمله آنها می­توان به موارد زیر اشاره کرد.

ضیایی بیگدلی و همکاران (1385) رابطه بین  میزان باروری کل با توسعه  اقتصادی- اجتماعی را مورد مطالعه قرار دادند که نتایج این پژوهش نشان داده رابطه بین توسعه­یافتگی و نرخ زاد و ولد یک رابطه معکوس می­باشد. تحقیق حامی و تقوی جلودار (1395) با عنوان اثر نرخ رشد اقتصادی در نرخ باروری کل در ایران (1363-1392)، نشان داد که طی این سالها 1% افزایش در نرخ رشد اقتصادی در ایران باعث 01/0 % کاهش در نرخ باروری کل در یک دوره بعد و 01/0 درصد کاهش در نرخ باروری کل در دو دوره بعد شده است. لیوت⁸ (1989) رابطه باروری و درآمد را مطالعه نموده که بر اساس نتایج مطالعه به نظر می­رسد که رابطه بین درآمد و باروری در سطح جهانی مثبت یا منفی نیست. تجزیه و تحلیل اقتصادی می­تواند به روشن­شدن تأثیر نسبی درآمد و سایر متغیرهایی که سطح و روند باروری را تعیین می­کنند، کمک­کند. نتایج تجربی بدست آمده از مطالعۀ جمنا⁹ (2013) با عنوان رابطه علّی بین توسعه­اقتصادی و باروری نشان داد که بین باروری و رشد اقتصادی یک رابطۀ علّی دو بعدی وجود دارد و افزایش هر متغیر تأثیر  طولانی­مدت بر روی دیگری دارد. نتایج تحلیل عوامل تعیین­کننده اقتصادی باروری در ایران توسط معینی و همکاران¹⁰(2014) نشان می­دهد، زندگی در استانهایی که دارای مقدار متوسط بیشتری از ارزش­افزوده مؤسسات تولیدی است یا متوسط نرخ اجاره مسکن پایین­تر است، احتمال داشتن فرزندان بیشتر بالاتراست. عوامل تعیین­کننده اقتصادی در سطح خرد و کلان، توزیع قدرت چانه­زنی درون خانوار بین همسران و متغیرهای جمعیتی، رفتار باروری خانوارهای ایرانی را تعیین می­کند. فاکس و همکاران¹¹ (2015) در مطالعۀ خود با عنوان ظهور رابطه مثبت بین باروری و توسعه اقتصادی در سطح منطقه­ای، بر اساس داده­های مربوط به 20 کشور اروپایی و 256 منطقه بین سال­های 1990 و 2012، رابطه منفی بین باروری و توسعه اقتصادی در بسیاری از کشورها و رابطه مثبت این دو متغیر را در میان برخی کشورها نشان می­دهند و بیان می­کنند که تفاوت قابل­توجهی در باروری و سطح توسعه اقتصادی در این کشورها وجود دارد.

رشیدا ادریس و همکاران¹² (2018) در یک تحقیق تجربی با عنوان ارتباط بین توسعه مالی با کاهش باروری در مالزی، رابطه بلندمدت بین نرخ باروری، توسعه اقتصادی، درآمد و مصرف خانوار در مالزی برای دوره 1975 تا 2013 را بررسی کرده که نتایج حاکی از ارتباط منفی بین توسعه مالی و هزینه­های

---

[1]  Diffusionist

[2]  Maithus

[3]  Michael Todaro

[4]  Leibenstein

[5]  Lopes and Albuquerque

[6]  Iran Demographic and Health Survey

[7]  Total fertility rate

 

[8]  Liovet

[9]  Gemna

[10]  Moeeni & etal

[11]  Fox

[12]  Rashidah Idris

مصرفی خانوار با باروری است. پن و یانگ¹ (2019) تأثیر عدم اطمینان اقتصادی بر تصمیم باروری در تایوان را مطالعه کرده و یافته­های آنها نشان می­دهد که بی­ثباتی بیشتر درآمد خانوار و عدم قطعیت اقتصادی ممکن است یک عامل مهم در تصمیم­گیری­های مربوط به کاهش باروری در تایوان باشد. وانگ و ژونگ²(2022) دریافتند که، عدم قطعیت اقتصادی به طور قابل­توجهی نرخ باروری را مهار می­کند و اینکه رفتار باروری تحت تأثیر عدم اطمینان اقتصادی و گذار فرهنگی و فکری است. نتایج تحقیق حسین³ (2022) حاکی از آن است که اثرات شوک­های مثبت و منفی در توسعه مالی، تاثیر منفی و معناداری بر نرخ باروری در بلندمدت دارد. مطالعه چنگ و همکاران⁴ (2022) تاکید کرد که همبستگی ضعیفی بین توسعه اقتصادی و باروری وجود دارد، در حالی که سرمایه­گذاری در آموزش نیروی غالب در کاهش باروری بود. بررسی تحقیقات صورت­گرفته نشان می­دهد تحقیقات موجود به رابطه بین درآمد، درآمد سرانه، مصرف خانوار، رشد اقتصادی، امید به زندگی زنان با باروری پرداخته­اند، ولی مبنای تعیین سطح توسعه اقتصادی به ویژه بر اساس داده­های رسمی در مقیاس استانی و سپس بررسی رابطه آن با باروری انجام نشده است. لذا مطالعه حاضر سعی کرده است این کمبود را به ویژه در رابطه با استان­های ایران برطرف کند. بنابراین بر اساس ادبیات نظری، عوامل متعددی از اقتصاد می­تواند با باروری جمعیت در ارتباط باشد (شکل1).

 

شکل1- مدل مفهومی تحقیق(منبع: نویسندگان، 1400)

 

---

[1]  Pan & Yang

[2]  Wang & Zhong

[3]  Husain

[4]  Cheng

مواد و روش تحقیق

 

با توجه به هدف، روش این تحقیق توصيفي- تحليلي بر مبنای داده­های رسمی کشور است. در بخش توصيفي ابزار گردآوری اطلاعات منابع اسنادي و کتابخانه­اي به ویژه داده­های مرکز آمار ایران در سالهای 1394 و 1395 است. در مرحله بعد، شاخص­هایی طراحی و در اختیار اساتید گروه اقتصاد قرار داده شد تا بر اساس نظرات خود بدانها وزن اختصاص دهند. سپس وزن هر یک از شاخص­ها با استفاده از مدل FDAHP بر اساس برنامه Excel محاسبه شد و سطح­بندی استان­ها به لحاظ سطح توسعه اقتصادی با استفاده از مدل ویکور انجام گردید. جهت بررسی رابطه بین سطح توسعه اقتصادی با باروری از آزمون همبستگی اسپیرمن طبق برنامه نرم­افزاریSPSS  استفاده شده است. در نهایت برای ترسیم شکل­ها از نرم­افزار GIS بهره گرفته شده است.

شاخص­های تحقیق

مباحث اقتصاد منطقه­ای از مهم­ترین موضوعات مرتبط با توسعه اقتصادي یک کشور محسوب می­شود. حسابهاي منطقه­ای مجموعه­ای از اطلاعات آماري است که بصورت جامع و هدفمند، مطالعه کمّی و منظم فعالیتهاي اقتصادي یک منطقه مشخص را براي یک دوره زمانی معین که معمولا یک سال است امکانپذیر می­سازد. بر این اساس، در جدول زیر به شاخص­های توسعه اقتصادی منتخب از سوی 15 استاد اقتصاد و مورد استفاده در تحقیق حاضر اشاره شده است.

 

 

جدول1- شاخص های توسعه اقتصادی بر اساس نظر اساتید اقتصاد

(منبع: سایت مرکز آمار ایران، 1394 - 1395و یافته­های نگارندگان، 1400).

سرانه ارزش تولیدات کارگاه­های صنعتی	سرانه تولید ناخالص داخلی (با نفت)
نسبت هزینه­های خوراکی به کل هزینه­ها	سرانه تولید ناخالص داخلی (بدون نفت)
متوسط درآمد سالانه خانوار	سرانه تولید ناخالص
متوسط سطح زیربنای مسکن خانوار	سرانه ارزش افزوده بخش کشاورزی
متوسط زمین دیم خانوار	سرانه ارزش افزوده بخش صنعت
متوسط زمین آبی خانوار	سرانه ارزش افزوده بخش خدمات
نرخ مشارکت اقتصادی	سرانه ارزش افزوده بخش ساختمان
نرخ بیکاری در جمعیت 29- 20 سال	درصد شاغلان بخش صنعت
ضریب جینی توزیع درآمد	متوسط هزینه­های غیر خوراکی
سرانه مالیات بر ارزش­افزوده	متوسط هزینه­های خوراکی و دخانی

 

 

 

محدودۀ مورد مطالعه

مقیاس جغرافیایی تحقیق حاضر همه 31 استان­ ایران است که اطلاعات لازم مرتبط با 20 شاخص منتخب از سایت مرکز آمار ایران استخراج گردیده است. البته، دو شاخص درصد بیکاری در جمعیت 29-20 سال و نرخ مشارکت اقتصادی توسط نویسندگان محاسبه شده­اند. اولی، نسبت تعداد بیکاران در جمعیت  29-20 سال به تعداد  جمعیت فعال( شاغلان + بیکاران) همان گروه سنی است که براین اساس استان­های کرمانشاه (5/48 درصد) و چهارمحال و بختیاری (11/44 درصد) بالاترین میزان بیکاری را به خود اختصاص داده­اند. سابقه محاسبه نرخ مشارکت اقتصادی در کشور به اجرای اولین سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1335 باز می­گردد. همچنین مرکز آمار ایران از سال 1376 طرح آمارگیری اشتغال و بیکاری و نیز از سال 1384 با اعمال تغییراتی طرح آمارگیری نیروی کار را ویژه‌ی محاسبه ی شاخص‌های اصلی بازار کار منطبق بر استانداردهای بین المللی طراحی و اجرا می‌نماید. نرخ مشارکت اقتصادی، درصد جمعیت فعال به جمعیت هدف می­باشد. جمعیت فعال به تمام افرادی گفته می­شود که در زمان مرجع شاغل یا بیکار (بر اساس تعاریف بین­المللی) باشند و جمعیت هدف به افراد در سن کار گفته می­شود که در هر کشوری می­تواند متفاوت باشد. برای محاسبه نرخ مشارکت در ایران از جمعیت 10 ساله و بیشتر و گاهی 15 ساله و بیشتر استفاده می­گردد Bani Hashemi & Mohammadi,، 2011:139). بنابراین، نرخ مشارکت اقتصادی عبارت است از نسبت جمعیت فعال (شاغل و بیکار) 10 ساله و بیشتر به جمعیت در سن کار 10 ساله و بیشتر. در این تحقیق، بالاترین نرخ مشارکت اقتصادی متعلق به استان بوشهر با 03/76 درصد به دست آمده است.

مدل سلسله­مراتبی دلفی­فازی

روش دلفی­فازی در سال 1988 توسط کوفمان و گوپتا ارائه شده است. در روش دلفی، پیش­بینی­های ارائه شده توسط افراد خبره در قالب اعداد قطعی بیان می­شوند؛ در حالی که استفاده از اعداد قطعی برای پیش­بینی­های بلند­مدت، نتیجه­ی پیش­بینی را از واقعیت دور می­سازد. از طرفی افراد خبره از شایستگی­ها و توانایی­های ذهنی خود برای پیش­بینی استفاده می­کنند و این نشان می­دهد که عدم قطعیت حاکم بر این شرایط از نوع امکانی است نه احتمالی. امکانی بودن عدم قطعیت با مجموعه­های فازی سازگاری دارد و بنابراین بهتر است با استفاده از مجموعه­های فازی به پیش­بینی بلند­مدت و تصمیم­گیری در دنیای واقعی پرداختAtaiee,  2015:195) ). ادغام روش سلسله­مراتبی در مدل های دلفی فازی در بخش یافته­های تحقیق بیان شده است.

مدل ویکور

یکي از روش­هاي تصمیم­گيري چندمعياره براي حل یک مسئله تصمیم­گيري گسسته با معيارهاي نامتناسب واحدهاي اندازه­گيري مختلف و متعارض، روش ویکور است که توسط اپروکویک و تيزنگ ایجاد شده است.این روش، یک مجموعه­ي رتبه­بندي شده ازگزینه­هاي موجود را با توجّه به شاخص­هاي متضاد تعيين مي­کند. به­طوريکه رتبه­بندي گزینه­ها براساس این هدف صورت مي­گيرد. این جواب سازشي یک شاخص رتبه­بندي چند معياره بر اساس نزدیکي به جواب ایده­آل را مطرح می­سازد. هدف اصلي روش ویکور، نزدیکي بيشتر به جواب ایده­آل هر شاخص است. روش ویکور قادر است تصمیم­گيرندگان را براي دستيابي به یک تصمیم نهایي یاري دهد. در اینجا جواب سازشي، نزدیکترین جواب موجه به جواب ایده­آل است (Poorahmad et al, 2015:55).

 

بحث و یافته­های تحقیق 

در این بخش به نظرات 15 نفر از خبرگان با توجه به نتایج بدست­آمده از روش دلفی فازی می­پردازیم که در جدول 2 ارائه شده است. در این مرحله هر خبره امتیازی بین 1 تا 9 به هر شاخص تخصیص داده است که 1 و 9 به ترتیب به معنای کمترین و بیشترین درجه اهمیت شاخص در تعیین سطح توسعه اقتصادی با توجه به شرایط ایران تعریف شده است (جدول2).

 

جدول2- نتایج کلی نظرسنجی از خبرگان اقتصادی

(منبع: داده­های بدست آمده از نظرسنجی توسط نگارندگان، 1400)

شاخص	متخصص 1	متخصص 2	متخصص 3	متخصص 4	متخصص 5	متخصص 6	متخصص 7	متخصص 8	متخصص 9	متخصص 10	متخصص 11	متخصص 12	متخصص 13	متخصص 14	متخصص 15
a1	7	3	9	7	7	7	7	7	5	5	7	9	7	9	7
a2	7	3	9	7	7	9	7	9	9	5	9	9	7	9	9
a3	7	5	9	9	5	9	9	9	7	9	9	9	7	9	9
a4	9	7	7	7	9	5	7	7	7	7	5	9	5	7	9
a5	9	7	7	7	9	7	7	7	9	7	9	9	5	7	9
a6	9	7	7	7	9	7	7	7	5	7	9	9	5	7	9
a7	5	7	7	7	7	7	7	5	7	7	5	9	5	7	9
a8	7	9	9	9	7	7	9	7	7	5	7	9	7	9	9
a9	7	7	7	9	9	7	9	7	7	5	7	9	7	7	9
a10	7	7	7	7	3	5	9	3	7	5	5	9	5	9	9
a11	7	7	7	7	5	7	9	3	9	5	5	9	5	9	3
a12	5	9	5	7	7	5	9	3	9	5	5	9	5	7	5
a13	9	7	7	9	7	9	7	7	9	9	9	5	7	7	9
a14	5	9	7	5	7	7	5	5	7	7	5	9	7	5	1
a15	5	1	5	5	3	1	3	3	7	3	1	9	3	3	1
a16	5	1	5	5	3	3	3	3	7	3	1	9	3	3	1
a17	7	5	7	7	9	5	7	7	7	5	9	9	5	7	1
a18	9	7	7	9	9	7	7	7	9	9	9	9	7	9	7
a19	9	9	7	7	7	9	7	3	9	9	9	9	9	7	5
a20	9	9	7	9	9	7	9	5	9	9	9	9	9	9	5

 

 

  سپس با اعمال منطق فازی در قالب الگوی مثلثی، حداقل، میانگین و حداکثر امتیازات ارائه شده به هر شاخص  محاسبه و نتایج نهایی در جدول 4 قابل مشاهده است.  نحوه محاسبه به این گونه است که در مرحله نخست، نسبت برتری درجه اهمیت هر شاخص با سایر شاخص­ها مقایسه زوجی شده است و 15 جدول که هر کدام مبیّن نظر یک خبره است، تهیه شد. این جداول 15 گانه در مرحله دوم به یک جدول شامل کمترین، بیشترین و میانگین هندسی نسبت برتری هر شاخص در مقایسه با سایر شاخص­ها تبدیل شد. بر اساس این جدول، ارقام سه­گانه ذکر شده برای هر شاخص در هم ضرب و نتیجه در جدول 3، سه ستون سمت چپ، ارائه گردید. البته، به دلیل حجم بالا از ارائه 16 جدول مزبور پرهیز شده است. در جدول 3، سه ستون سمت راست به ترتیب، میانگین­های هندسی سه گانه مرحله قبل هستند. بزرگترین این مقادیر سه­گانه( 51/2، 25/1 و 85/0) مربوط به نرخ بیکاری در جمعیت 20 تا 29 سال ( a18) می­باشند. تبدیل این سه مقدار فازی به وزن نهایی به این صورت بوده است که حد بالای داده فازی( 51/2 ) بر مجموع حداقل ها( 59/10)، حد متوسط (25/1 ) بر مجموع متوسط ها ( 67/20) و حد پایین ( 25/1) بر مجموع حداکثرها ( 81/43) تقسیم شده­اند و سپس میانگین هندسی حاصل تقسیم­های سه­گانه مزبور  برابر با 645 0/0 محاسبه شده است که در واقع وزن نهایی یا غیرفازی شده ی نرخ بیکاری در جمعیت 20 تا 29 سال می­باشد( جدول 4). شاخص­های سرانه ارزش­افزوده بخش صنعت، درصد شاغلان بخش صنعت، ضریب­جینی توزیع درآمد دارای بالاترین درجه یا وزن و سرانه زمین دیم و آبی کمترین درجه اهمیت را برای تعیین سطح توسعه اقتصادی در ایران شده­اند.

 

جدول3- تبدیل درجه اهمیت شاخصها به اعداد فازی سه­گانه

 (منبع: یافته­های تحقیق، 1400)

z	Min.	Ave.	Max.	zi	Min.	Ave.	Max
a1	0.00000	2.17	1594516.29	a1	0.46	1.04	2.04
a2	0.00000	18.12	75297328.31	a2	0.49	1.16	2.48
a3	0.00021	69.97	147582763.49	a3	0.65	1.24	2.56
a4	0.00041	5.98	64824367.09	a4	0.68	1.09	2.46
a5	0.00984	28.69	150022106.69	a5	0.79	1.18	2.56
a6	0.00022	13.10	83345614.83	a6	0.66	1.14	2.49
a7	0.00029	1.95	18150822.79	a7	0.67	1.03	2.31
a8	0.00280	40.10	83345614.83	a8	0.75	1.20	2.49
a9	0.00169	20.52	64824367.09	a9	0.73	1.16	2.46
a10	0.00000	0.40	8435228.82	a10	0.44	0.96	2.22
a11	0.00000	0.40	174992.89	a11	0.46	0.96	1.83
a12	0.00000	0.32	2400611.45	a12	0.52	0.94	2.08
a13	0.00001	40.10	116683860.76	a13	0.57	1.20	2.53
a14	0.00000	0.06	444611.57	a14	0.20	0.87	1.92
a15	0.00000	0.00	3.53	a15	0.13	0.44	1.07
a16	0.00000	0.00	10.58	a16	0.14	0.47	1.13
a17	0.00000	0.20	524978.68	a17	0.20	0.92	1.93
a18	0.01793	87.81	98821146.28	a18	0.82	1.25	2.51
a19	0.00000	18.12	25099109.44	a19	0.53	1.16	2.34
a20	0.00079	97.83	41831849.06	a20	0.70	1.26	2.40
				مجموع z.i	10.59	20.67	43.81

 

 

بر اساس جدول 4 مهم­ترین شاخص نرخ بیکاری در جمعیت 20 تا 29 سال با وزن نهایی با غیرفازی شده 645 0/0 و کم اهمیت­ترین شاخص، متوسط سطح دیم خانوار( با وزن نهایی187 0/0 ) است. بدیهی است با توجه به اثر منفی شاخص­های ضریب جینی، میزان بیکاری، نسبت هزینه­های خوراکی به کل هزینه­ها، وزن آنها با ضریب منفی در تعیین سطح توسعه لحاظ شده است.

  

جدول 4- وزن نهایی یا غیرفازی شده شاخص­های تحقیق

(منبع: یافته­های پژوهش، 1400)

شاخص ها	وزن نهایی	شاخص ها	وزن نهایی
نرخ بیکاری در جمعیت 20-29 سال	0.0645	سرانه مالیات بر ارزش افزوده	0.0533
سرانه ارزش افزوده بخش صنعت	0.0631	سرانه تولید ناخالص داخلی (بدون نفت)	0.0527
درصد شاغلان بخش صنعت	0.0615	نسبت هزینه های خوراکی به کل هزینه ها	0.0475
ضریب جینی توزیع درآمد	0.0604	سرانه تولید ناخالص داخلی(با نفت)	0.0467
سرانه ارزش تولیدات کارگاه های صنعتی	0.0601	متوسط هزینه های غیرخوراکی	0.0461
سرانه تولید ناخالص	0.0600	متوسط هزینه های خوراکی و دخانی	0.0436
سرانه ارزش افزوده بخش خدمات	0.0579	نرخ مشارکت اقتصادی	0.0333
سرانه ارزش افزوده بخش کشاورزی	0.0575	متوسط سطح زیربنای مسکن خانوار	0.0325
متوسط درآمد سالانه خانوار	0.0566	متوسط زمین آبی خانوار	0.0199
سرانه ارزش افزوده بخش ساختمان	0.0549	متوسط سطح دیم خانوار	0.0187

 

 

رتبه­بندی سطح توسعه اقتصادی استان­ها 

 

جهت رتبه­بندي استان­های کشور در مرحله­ اوّل با استفاده از مدل FDAHP، وزن نهایی شاخص ها بر اساس نظر 15 استاد رشته اقتصاد محاسبه شد. در مرحله دوم طبق ماتریس تصمیم­گيري، مقادیر شاخص های 20 گانه استانها همراه با وزن نهایی آنها در مدل ویکور قرار داده شد و میزان توسعه­یافتگی هر استان محاسبه گردید. رتبه­بندي بر اساس ارزش Q صورت گرفته به گونه­اي که کمترین ارزش، بالاترین اوّلویت را به خود اختصاص داده است. برای تحلیل یک سیستم چند معیاره باید عناصر آن را به خوبی شناخت و آن‌ها را به‌طور دقیق تعریف کرد و سپس به مدلسازی و تجزیه و تحلیل آن پرداخت. به‌طور کلی می‌توان گفت مسائل تصمیم‌گیری چند معیاره MCDM  شامل ۶ مؤلفه می‌باشند:

۱. یک هدف یا مجموعه‌ای از اهداف 

۲. تصمیم­گیرنده (DM) یا گروهی از تصمیم­گیران 

۳. مجموعه‌ای از معیارهای ارزیابی

۴. مجموعه‌ای از گزینه‌های تصمیم 

۵. مجموعه‌ای از متغیرهای مجهول یا متغیرهای تصمیم

۶. مجموعه‌ای از نتایج حاصل شده از هر زوج گزینه – معیار

شرط یک ویکور: اگر گزینه A1 و A2 در میان m گزینه رتبه اول و دوم را داشته باشند، باید رابطه ۶ برقرار باشد.

شرط دو ویکور: گزینه A1 باید حداقل در یکی از گروه‌های R و S به عنوان رتبه برتر شناخته شود.

 

 

جدول5: رتبه­بندی استانها بر اساس شاخص­های توسعه اقتصادی

(منبع: یافته­های پژوهش، 1400)

استان	Q	S	R	رتبه	استان	Q	S	R	رتبه
بوشهر	0.557	0.567	0.061	1	خراسان شمالی	0.775	0.712	0.061	17
یزد	0.607	0.573	0.060	2	گلستان	0.766	0.705	0.063	18
تهران	0.623	0.586	0.058	3	ایلام	0.776	0.713	0.062	19
مرکزی	0.629	0.591	0.059	4	سیستان و بلوچستان	0.778	0.715	0.063	20
سمنان	0.659	0.616	0.060	5	اردبیل	0.782	0.718	0.062	21
قزوین	0.663	0.619	0.059	6	خراسان جنوبی	0.790	0.725	0.062	22
کرمان	0.664	0.620	0.060	7	قم	0.799	0.732	0.060	23
خوزستان	0.692	0.643	0.059	8	کهگیلویه و بویر احمد	0.802	0.734	0.061	24
هرمزگان	0.697	0.648	0.061	9	گیلان	0.804	0.736	0.061	25
اصفهان	0.700	0.650	0.056	10	البرز	0.807	0.738	0.060	26
زنجان	0.733	0.677	0.060	11	آذربایجان غربی	0.813	0.743	0.062	27
فارس	0.736	0.680	0.060	12	کردستان	0.818	0.748	0.063	28
خراسان رضوی	0.748	0.690	0.061	13	چهارمحال محال و بختیاری	0.821	0.750	0.062	29
همدان	0.753	0.693	0.063	14	لرستان	0.826	0.754	0.063	30
آذربایجان شرقی	0.763	0.702	0.059	15	کرمانشاه	0.857	0.780	0.064	31
مازندران	0.764	0.703	0.061	16

 

 

بر اساس مقدار Q از نظر شاخص­های توسعه، استان­های بوشهر، یزد و تهران با کمترین مقدار در سطح بالایی قرار گرفته­اند. بوشهر و یزد به ویژه به دلیل درصد بالای شاغل در صنعت، ارزش افزوده بخش صنعت و سرانه تولید ناخالص که وزن بسیار بالایی از نظر خبرگان نیز داشته­اند دارای رتبه­های برتر شده­اند و شرط دو مدل برای آنها برقرار است. میزان شاخص باروری این استان­ها در سال 1395 (33/2، 48/2، 56/1) در رتبه های  8، 5 و 28  قرار دارند که نشان از آن دارد که میزان باروری در یزد و بوشهر با سطح توسعه اقتصادی آنها رابطه مستقیم دارد، از سوی دیگر استان­های کرمانشاه، گیلان، البرز، آذربایجان غربی و کردستان، باروری پایین­تر از سطح جایگزینی همراه با سطح توسعه اقتصادی پایین داشته­اند. سایر استانها فاقد چنین انطباقی هستند و به همین دلیل وجود همبستگی بین دو متغیر قابل تصور نیست. البته، در رابطه با استان بوشهر باید اشاره شود که تولید ناخالص داخلی آن در سال­ 93،  446125975 میلیون ریال ( 9/3 درصد کشور) با سهم جمعیتی فقط 4/1 درصد بوده است که به علت فعالیت­های نفت و گاز بوده که منافع آن عمدتا وارد خزانه ملی می­شود. چنانچه ارزش­افزوده فعالیت­های نفت و گاز را از تولید ناخالص داخلی کم کنیم سهم استان از کشور به 2/1 درصد می­رسدکه کمتر از سهم جمعیتی آن است(National Program and Budget Organization, 24:25 2014). همچنین، استان بوشهر بالاترین نرخ مشارکت اقتصادی با میزان 03/76 درصد را به خود اختصاص داده است. در مجموع، اگر چه این استان از نظر توسعه اقتصادی طبق شاخص­های 20 گانه در رتبه اول قرار گرفته است، اما با توجه به دلایل ذکر شده به معنای ذینفع بودن آحاد جمعیت آن نبوده است. موضوعی که باید توسط سیاست­گذاران به ویژه برای مناطق دارای ذخایر نفت و گاز مورد ملاحظه واقع شود.

   تحلیل­های مطالعات استان کرمانشاه نشان می­دهد به دلیل عدم توسعه­یافتگی بخش­های مختلف اقتصادی، بخش عمده­ای از مشاغل بصورت غیررسمی و در قالب شبکه­های نامتعارف و بعضاً مضرّ اقتصادی شکل گرفته است (Ministry of Cooperatives, Labor and Social Welfare, 2016:18). در این تحقیق نشان داده شد که این استان بالاترین نرخ بیکاری در گروه سنی مهم 20-29 سال را دارد و در نهایت، توسعه­نیافته­ترین استان به لحاظ شاخص­های مورد بررسی است.

   در گزارش توسعه اقتصادی-اجتماعی استان لرستان 1394، نکته قابل توجه، اختلاف شدید تولید سرانه استان با کشور با نسبت 55/0است و استان از نظر این شاخص رتبه 25 و در تولید ناخالص داخلی در رتبه 21 می­باشد(Economic development report of Lorestan province in the fifth development plan, 2014:3-24).

 

 

شکل2- طبقه­بندی استا­ن­ها به لحاظ توسعه اقتصادی

 (منبع: یافته­های نگارندگان، 1400)

جدول 6:  میزان باروری و رتبه استان­ها

(Source: Iran Statistics Center, Fertility Rate, 2015)

استان ها	باروری کل	رتبه	استان ها	باروری کل	رتبه
سیستان و بلوچستان	3.96	1	کردستان	2.03	17
خراسان جنوبی	2.85	2	اردبیل	1.99	18
خراسان شمالی	2.84	3	آذربایجان غربی	1.98	19
هرمزگان	2.64	4	ایلام	1.98	19
یزد	2.48	5	همدان	1.97	20
خراسان رضوی	2.41	6	قزوین	1.91	21
گلستان	2.38	7	سمنان	1.88	22
بوشهر	2.33	8	فارس	1.83	23
کرمان	2.32	9	مرکزی	1.81	24
کهگیلویه و بویر احمد	2.29	10	کرمانشاه	1.75	25
خوزستان	2.28	11	اصفهان	1.74	26
چهارمحال محال و بختیاری	2.27	12	البرز	1.61	27
قم	2.23	13	تهران	1.56	28
آذربایجان شرقی	2.22	14	مازندران	1.51	29
زنجان	2.11	15	گیلان	1.38	30
لرستان	2.10	16

 

 

رابطه سطح توسعه اقتصادی  و میزان باروری استانها

 آزمون کلموگروف – اسمیرنف، نرمال بودن شاخص­های توسعه را بر خلاف میزان باروری تأیید نکرده است. به عبارتی، استان­های ایران از نظر باروری دارای توزیع نرمال هستند ولی از نظر سطح توسعه اقتصادی دارای توزیع غیرنرمال هستند. طبق جدول 7 در سال 1395 از 31 استان 16 استان میزان باروری کل بالای سطح جایگزینی داشته­اند و لذا در کل ایران نیز باروری نزدیک به همین سطح بوده است. به طور قطع، با رسیدن میزان باروری کل به عدد 6/1 در سال 1399، همگونی استانها از این نظر به حداکثر سطح ممکن نزدیک شده است.  انتظار می­رود این همگونی در زمینه سطح توسعه اقتصادی با اعمال سیاست­های غیرمتمرکز با تمرکز بر استانهای آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه، لرستان، کهکیلویه و بویر احمد، چهارمحال و بختیاری و سیستان و بلوچستان هر چه زودتر تحقق یابد. 

 

جدول 7: آزمون نرمال بودن دو متغیر توسعه و باروری

(منبع: یافته­های پژوهش، 1400)

سطح معناداری	S-K	انحراف معیار	میانگین	تعداد
۰2/0	۱67/0	11/0	735/0	31	توسعه
۱۴/0	۱۳۷/0	49/0	14/2	31	باروری

 

 

با توجه به غیرنرمال بودن متغیر سطح توسعه از آزمون ضریب همبستگی اسپیرمن برای بررسی رابطه بین دو متغیر توسعه­ و باروری استفاده شده است. ضریب همبستگی منفی 035/0 نشان از این دارد که بین توسعه اقتصادی و باروری رابطه معناداری وجود ندارد. این نتیجه در راستای نتایج تحقیقاتی است که نتوانسته­اند بین باروری و سطح توسعه اقتصادی بر اساس داده­های منطقه­ای رابطه­ای ملاحظه نمایند. با این وجود با توجه به تداوم فشارهای اقتصادی در دهه اخیر و به تبع آن، تقویت باور عمومی بر اولویّت تقدم معیارهای کیفی بر کمّی، کاهش باروری در میان اقشار و مناطق مختلف کشور بیشتر و همگون­تر شده است. حتی اگر داده­های جدیدتری منطبق با سال 1400 در دسترس می­بود، باز هم رابطه بین دو متغیر حاصل نمی­شد زیرا واقعیات اقتصادی با داده­های رسمی آشکار نمی­شوند. برای نمونه، شاخص­هایی مانند درصد بیکاری جوانان، درصد اشتغال صنعتی، ضریب جینی توزیع درآمد برای تعیین سطح توسعه اقتصادی معتبرند ولی رفتارهای باروری بیشتر تابع ادراکاتی است که با ارزیابی تناسب هزینه­ها با درآمدها، تصور از آینده، تحقق­پذیری آرزوها، سطح تورم و.... بر تصمیم­گیری افراد تأثیرگذارند. ضمن این که ارقامی مانند درصد بیکاری، درصد اشتغال صنعتی و ضریب جینی نمی­توانند ماهیت واقعی اشتغال با درآمد مکفی و اطمینان از تأمین حداقل نیازهای نسل آینده را منعکس نمایند.

 

 

جدول8: همبستگی بین سطح توسعه اقتصادی و باروری

(منبع: یافته­های پژوهش، 1400)

همبستگی اسپیرمن
		باروری	توسعه
باروری	همبستگی  اسپیرمن	1	035/0-
	سطح معناداری		853/0
	N	31	31

 

 

نتیجه­گیری و ارائه پیشنهادها

مطالب ارائه شده در این تحقیق حاصل یک رویکرد بین رشته­ای و توجه به باروری و عوامل اقتصادی است که نتایج زیر از آن استنتاج می­شود: در چند دهه اخیر جامعه ایران تحولات جمعیتی چشمگیری را تجربه کرده است به طوری که ساختار جمعیت گویای این تغییرات است. عوامل اقتصادی می­تواند به عنوان یکی از مفروض­های مهم و اساسی در مطالعات باروری مطرح باشد.

يافته­ها نشان مي­دهد كه در سطح جهان بین زادو ولد و برخورداری یا محرومیت از­ درجه رفاه و توسعه، رابطه وجود دارد؛ يعني در مناطق محروم، زاد­­ ولد و ميزان باروري بالاست و به موازات دسترسي به رفاه و توسعه مورد نظر، از ميزان باروري كاسته می­شود. تحقیق حاضر برای نخستین بار بر مبنای داده­های سال­های 1394 و 1395 رابطه میزان باروری با سطح توسعه اقتصادی استانها را بررسی کرده است. اگر چه در مقیاس کشورهای جهان می­توان رابطه معکوسی بین دو متغیر مزبور را ملاحظه کرد ولی در مقیاس 31 استان ایران چنین رابطه­ای به جز در حد چند استان به دست نیامد.  

همسویی نتایج تحقیق حاضر با نتایج سایر مطالعات بررسی  گردید و نشان داد که نتایج مطالعه حاضر با مطالعه چنگ و همکاران (2022) در زمینۀ وجود همبستگی ضعیف بین توسعه اقتصادی و باروری هم­راستا است.

  همچنین نتایج تحقیق حاضر با مطالعه پن و یانگ(2019) همسو می­باشد. به عبارتی، نتایج این گزاره را تأیید می­کند که عدم قطعیت اقتصادی ممکن است یک عامل مهم در تصمیم­گیری­های مربوط به باروری باشد. به نظر می­رسد این عدم قطعیت بیش از این که با داده­های اقتصاد منطقه­ای منطبق باشد با سطح تورم، تحلیل درآمد- هزینه، ارزش پول ملی و.... در ارتباط است. نتایج مطالعه فاکس و همکاران (2015) رابطه منفی بین باروری و توسعه اقتصادی در بسیاری از کشورها و رابطه مثبت این دو متغیر را در میان برخی کشورها نشان داده است. این مورد نیز در مقیاس کشورها صدق کرده است و لذا نتیجه­ای متفاوت از تحقیق حاضر به جز در استان سیستان و بلوچستان و تا حدی خراسان جنوبی و گلستان به صورت رابطه منفی دارد.

لذا رشد نرخ باروری جمعیت در ایران، در دوراهی مهمی قرار گرفته است. زیرا از یک طرف فشارهای اقتصادی، انگیزه­های باوری جمعیت را کاهش داده است و از طرف دیگر توسعه اقتصادی در استان های کشور نیز نتوانسته زمینه­ساز افزایش نرخ باروری جمعیت گردد. زیرا در استان­هایی که از درآمد مناسب بهره‌مند هستند، میزان فرزندآوری آنها کمتر است و این موضوع ثابت می‌کند که اقتصاد عامل اصلی در تمایل به باروری نبوده و باید به دنبال ریشه‌های فرهنگی در ارتقا نرخ باروری جمعیت استانها بود. زیرا به نظر می­رسد، افزایش توسعه اقتصادی، نشان دهنده رفاه­طلبی بیشتر خانوارها و سطح اشتغال بالا بخصوص اشتغال زنان انگیزه باروری را کاهش می­دهد. همچنین بر اساس نظریه انتقال جمعیتی بلاکر، کاهش نرخ باروری در استانهای ایران و عدم رابطه آن با توسعه اقتصادی از طریق رشد نرخ شهرنشینی در ایران و صنعتی­شدن جامعه ایران قابل تبیین است.

     خلاصه کلام این که ایران طی سه دهه گذشته تغییرات عمده فرهنگی، مذهبی، سیاسی، اقتصادی و جمعیتی را تجربه کرده است. سه دهه پس از سرشماری 1966 بسیار مهم است زیرا تغییرات جمعیتی ناشی از سیاست­های مختلف جمعیت در ایران را نشان می­دهد Abbasi-Shavazi, McDonald, 2006:222)). بررسی­های گوناگون نشان داده­اند که این سیاست­ها نقش مهمی در باروری دارند، این در حالی است که تحلیل­های اقتصادی از این مسئله غافل­اند. بنابراین لازم است اندیشمندان اقتصادی در نظریه­های تحلیل نرخ باروری، به نقشی که سیاست­ها در شاخص­های توسعه و به تبع آن تصمیم به باروری دارند، بیشتر توجه کنند. همچنین باید توجه داشت که سیاست­های جمعیتی صرفاً در افزایش جمعیت خلاصه نمی­شود، بلکه جنبه­های مختلف جمعیت از جمله کیفیت جمعیت را باید شامل ­شود. همچنین باید تأکید کرد که یک نظریه اقتصادی نمی­تواند همه تغییرات باروری را توضیح ­دهد. لازم است فرآيندهاي اقتصادي-اجتماعي حاصل از توسعه اقتصادي در نظر گرفته شود و سیاست­های تنظیم خانواده که بر انگیزه­های افراد تأثیر می­گذارد باید تدوین شود. لذا پیشنهاد می­گردد در مطالعه نرخ باروری جمعیت در سطح جغرافیای کشور، به رویکرد چندجانبه­گرایی در تحلیل­ها توجه کرد. رشد نرخ باروی تنها نمی­تواند از طریق تحول و توسعه اقتصادی حاصل شود، بلکه ریشه­های فرهنگی و اجتماعی گوناگونی داشته و عوامل متعدد دیگری تاثیرگذار است که در مطالعه آینده لازم است مورد توجه قرار گیرد.

 

 

 

 

 

 

 

References

 

1.       Abbasi Shavazi, M. J., Khani, S., (2014), Economic and Fertility Insecurity: A Case Study of Women with Spouses in Sanandaj, Letter of the Iranian Demographic Association, 9(17), 37-76. (in Persian)

2.       Abbasi-Shavazi, M. J., (2002), Recent Changes and the Future of Fertility In Iran, pp 425-439.

3.       Abbasi-Shavazi, M. J., McDonald, P., (2006), Fertility Decline in the Islamic republic of Iran: 1972–2000, Asian Population Studies, 2(3), pp 217-237.

4.       Afshari, Z., Turkzaban, M., (2015), Comparison of the level of economic development and population transition in developed and underdeveloped countries (using DOLS method), Al-Zahra University Economic Development Policy Quarterly, 3(2), pp 9-27. (in Persian)

5.       Aliei, M.,(2015), The role of population and population policies in strengthening the internal structure of power of the Islamic Republic of Iran. Afaq Ameni Quarterly, 8(28), pp 107-133. (in Persian)

6.       Ataiee, M., (2015), Fuzzy Multi-Criteria Decision Making, Shahroud University Press, Second Edition, 2015, Shahroud. (in Persian)

7.       Bani Hashemi, F., Mohammadi, M., (2011), Analysis of Economic Participation Rates in Iran, Journal of Official Statistics of Iran, 22(2), pp 137-146. (in Persian)

11. Bushehr Plan and Budget Organization, Social, Economic and Cultural Report of Bushehr Province (2016), Deputy of Plan and Budget Coordination, Supervisor: Asghar Naseri, Somayeh Abbasi. Published date 2016, Available at: https://bushehr.mporg.ir/Portal/View/Page.aspx?PageId=a2d4ca13-14f7-4d2c-8fdc-b38cf07c13f9&t=0

12.       Cheng, H., Luo, W., Si, Sh., Xin, X., Peng, Zh., Zhou, H., Liu, H., Yu, Y., (2022), Global trends in total fertility rate and its relation to national wealth; life expectancy and female education. BMC Public Health; 22:1346, PP 1-13.

13.       Daliri, H., (2018), The Impact of Economic Variables on Fertility Rate in Iran’s Provinces, Economics and Regional Development Journal of Faculty of Economic and Administrative Sciences,  25(15),  pp 67-95. (in Persian)

14.       Ebrahimpour, M., Ebadi, S., (2013), Generational differences and preferences in the field of childbearing (views‌ and attitudes): A case study of Sari city, Letter of the Iranian Demographic Association, 8(16), pp 55-78. (in Persian)

15.       Economic development report of Lorestan province in the fifth development plan, (2014).

16.       Fouladi, Mohammad, (2013), Review and critique of population theories and policies with emphasis on recent population policy in Iran, socio-cultural knowledge, 4(2), pp 145-172. (in Persian)

17.       Fox, J., Klüsener, S., Myrskylä, M., (2015), Is a Positive Relationship between Fertility and Economic Development Emerging at the Sub-National Regional Level?
Theoretical Considerations and Evidence from Europe. Public health in the Progressive Era, pp.1-43.

18.       Hami, M., Taghavi Jelodar, M., (2016), the Effect of Economic Growth Rate on Total Fertility Rate in Iran (2013-2014), Iranian Journal of Obstetrics and Gynecology, 19(14), pp 20-28. (in Persian)

19.       Heidari, H., Asghari, R., (2014), The Impact of Fertility and Population Changes on Economic Welfare with Emphasis on Human Capital, Economic Modeling Research Quarterly, 5(18), pp 205-239. (in Persian)

20.        Husain, H., (2022), The dynamics of asymmetry among fertility, income inequality and financial development in Bangladesh. World Development Sustainability, Vol 1, 2022, 100014, pp.1-9.

21.       Jafari, H., Jaafaripooyan, E., Vedadhir, A.A., Rahimi Foroushani, A., Ahadinejad, B., Pourreza, A.GH., (2016), Socio-Economic Factors Influencing on Total Fertility Rate in Iran: A Panel Data Analysis for the Period of 2002-2012, Electronic Physician (ISSN: 2008-5842), 8(6), pp 2551-2556.

22.       Jemna, D.,  (2013), Causality Relationship between Economic Development and Fertility in Romania on Regional Level, Procedia Economics and Finance, 20, pp 334-341.

23.       Karra, M., Cannin, D., Wilde, J., (2017), The Effect of Fertility Decline on Economic Growth in Africa: A Macrosimulation Model, Review, The Population Council, Inc, 43(2), pp 237-263.

24.       Lacalle-Calderon, M.,  Perez-Trujillo, M., Neira, I., (2016), Fertility and Economic Development: Quantile Regression Evidence on the Inverse J-shaped Pattern, European Journal of Population 33(1), pp 1–31.

25.       Llovet, J. J, (1989), The relationship between fertility and income: a review of some interpretations. Estud Demogr Urbanos Col Mex. Jan-Apr 1989; 4(1), pp 139-59.

26.       Lee, R., Mason, A., (2010), Fertility, Human Capital, and Economic Growth over the Demographic Transition, Springer. Eur J Population, 26(2), pp 159-182.

27.       Lorestan Province Economic Development Report in the Fifth Development Plan (2015), Available at:   https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwiU2uLx7cDwAhXHgP0HHUczBP8QFjACegQIAxAD&url=https%3A%2F%2Florestan.mporg.ir%2FFileSystem%2FView%2FFile.aspx%3FMode%3DDownload%26FileId%3D6d2fcc4a-accd-488f-a1a8-b23e45afa639&usg=AOvVaw2U3f2j2MAVs6JxDP9WA0Pz

28.       Maghsoudpour, M. A., (2015), Factors affecting the reduction of fertility rate in Iran from the perspective of economics in the period (1986-2011), Economic Journal, 15(5 and 6), pp 100-83. (in Persian)

29.       Mahmoudi, M. J., Ahrari, M., Nikobasti, A., (2015), Economics and Fertility (Theories and Criticisms), Quarterly Journal of Women and Family Socio-Cultural Council, Strategic Studies of Women, 18(63), pp 213-245. (in Persian)

 

30.       Ministry of Cooperatives, Labor and Social Welfare, (2017), Management Summary of Provincial Studies of Business Development and Sustainable Employment Plan (Takapoo) in Kermanshah Province. (in Persian)

31.       Moeeni, M., Pourreza, A.GH., Torabi, F., Heydari, H.,  Mahmoudi, M., (2014), Analysis of economic determinants of fertility in Iran: a multilevel approach, int J Health Policy Manag 2014, 3(3), pp:135–144. 

32.       Nagarajan, R.,  Amélia Castro Teixeira, A., Silva, S., (2016), The Impact of an Ageing Population on Economic Growth: An Explanatory Review of the Main Mechanisms, Issn online 2182-2999, Análise Social, pp 4-35.

33.       Niazi, M., Toranjipour, F., Norouzi, M., Asgari Kaviri, A., (2016). Meta-analysis of social factors affecting fertility in Iran, Welfare and Social Development Planning, 8(29), pp 69-118. (in Persian)

34.       National Program and Budget Organization, 2014.

35.       Pan, Jiun-Nan; Yang, Yan-Jie, (2019), the impact of economic uncertainty on the decision of fertility: Evidence from Taiwan, North American Journal of Economics and Finance, pp 1-9. Available online 15 October 2019, 101090.

36.       Poorahmad, A., Shahbazpour, A., Khaleiji, M. A., (2015), Utilization of multi-criteria decision models in the evaluation of tourism capabilities (Case study: Semnan province), Geographical studies of arid regions, 6(21), pp 50-66. (in Persian)

37.       Rashidah Idris, A., Shah Habibullah, M., Haji Din, B., (2018), Does Financial Development Contribute To Fertility Decline in Malayaia? An Empirical Investigation, Jurnal Ekonomi Malaysia, 52(1), pp: 191 - 203.

38.       Sadeghi, R., Zahedian, A.R., Noorollahi, T., Zanjani, H.O., (2013), Trends in Iran's population: Past, present and future, Statistics Center of Iran, Statistics Research Institute, Economic Statistics Research Group, pp 1-18. (in Persian)

39.       S.Becker, G., (1960), An Economic Analysis of Fertility, Volume Title: Demographic and Economic Change in Developed Countries, Volume Author/Editor: Universities-National Bureau, Volume Publisher: Columbia University Press, Publication Date: 1960, pp 209 – 240.

40.       Sabermahani, A., Goudarzi, R., Nasiri, S., (2017): Factors Affecting Fertility Rate in Iran (Panel Data 1966-2013): A Survey Study, Journal of Family and Reproductive Health, 11(3), pp: 138-145.

41.       Statistics Center of Iran, Development Indicators, Economic, Social and Cultural Status of the Provinces of the Country, (2015-2016) https://www.amar.org.ir/(in Persian)

42.       Statistics Center of Iran, fertility rate National, (2015), Available at: https://sdb.thmporg.ir/table/public?id=5b6004235c29be34866150d8

43.       Statistics Portal of Iran, Statistical Yearbook, (2016), Available at: https://www.amar.org.ir/ (in Persian)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

44.       Wang, Q., and Sun, X., (2016), The Role of Socio-political and Economic Factors in Fertility Decline: A Cross-country Analysis, World Development. 87, pp 360-370.

45.       Wang, SH., Zhong, SH., (2022), Economic Uncertainty, Cultural and Ideational Transition, and Low Fertility. Sustainability 14, 8344, pp. 1-17.

46.       Yavari, K., Baskha, M., Sadeghi, H., Naseri, A.R., (2014), A Look at the Economic Impact of the Aging Phenomenon, Elderly Journal, 10(1), pp 93-105. (in Persian)

47.       Ziaei Bigdeli, M. T., Kalantari, S., Alizadeh Aghdam, M. B., (2006), Relationship between total fertility rate and economic and social development, Social Welfare Quarterly, 5(21), pp 140-123. (in Persian)

 

 

 

 

 

 

 

 

---