Investigating the effectiveness of mother's behavioral management group training on the level of aggression, anxiety and depression of mothers with 4-7 years old children
Subject Areas : Woman and family
Maryam Movahednejad
1
,
Seyed davoud Hosseininasab
2
,
Marziyeh Alivandi Vafa
3
1 - PhD student in educational psychology, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran
2 - Professor, Department of Psychology, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran (Corresponding author) instruction@iaut.ac.ir
3 - Assistant Professor, Department of Psychology, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran
Keywords: aggression, Depression, anxiety, behavioral management of mothers,
Abstract :
The purpose of this study was to investigate the effectiveness of group behavioral management of mothers on the level of aggression, anxiety and depression of mothers with children aged 4 to 7 years. The research method was a semi-experimental method with a pre-test and post-test design with a control group. The statistical population of this research included mothers of children aged 4 to 7 years in Tabriz city in 1401, who referred to Shahryar Hospital and private clinic to solve their children's problems, among which mothers were selected from two treatment centers and 20 mothers from each center were selected purposefully. The mothers of the first center were exposed to group trainings of mothers' behavioral management, and the mothers of the second center did not receive any training as a control group. Before the implementation of educational programs, two groups were tested by Bass and Perry aggression, Beck's anxiety questionnaire, Beck's depression questionnaire, for the first experimental group, behavioral management training for mothers was implemented in 8 sessions of 90 minutes, and the control group did not receive any training, finally by doing it again Response to aggression, anxiety and depression questionnaire was done by mothers after the test. The data of this research was done using SPSS software and in two levels of descriptive and inferential statistics with ANCOVA analysis. The research findings indicated that the group training of mothers' behavior management is more effective than the control group on the level of aggression, anxiety and depression of mothers with children aged 4 to 7 years.
عاشوری، محمد و احمدیان، زهرا. (1397). بررسی اثربخشی برنامه سالهای باورنکردنی بر تعامل مادر و کودک با اختلال رفتاری. فصلنامه افراد استثنایی، 8(30)، 199-217.
Aguilar-Yamuza, B. Raya-Trenas, A. F. Pino-Osuna, M. J. & Herruzo- Cabrera, J. (2019). Relationship among parenting style and depression and anxiety in children aged 3-7 years old. Revista de Psicología Clínica con Niños y Adolescentes, 6(1), 36-43.
Al-Yagon M. Forte D. Avrahami L. (2020). Executive functions and attachment relationships in children with ADHD: Links to externalizing/internalizing problems, social skills, and negative mood regulation. Journal of Attention Disorders, 24(13), 1876–1890.
Ashuri, Mohammad. Ahmadian, Zahra. (2017). Investigating the effectiveness of the incredible years program on the interaction between mother and child with behavioral disorder. Quarterly of Psychology of Exceptional Individuals People, 8(30), 199-217. [In Persian].
Ayilara, O.G. Zhang, L. Sajobi, T.T. Sawatzky, R. Bohm, E. & Lix, L.M. (2019). Impact of missing data on bias and precision when estimating change in patient-reported outcomes from a clinical registry. Health and Quality of Life Outcomes, 17, 106.
Beck, A. T. (1964). Thinking and depression: II. Theory and therapy. Archives of General Psychiatry, 10, 561-571.
Bernal-Ruiz, C. Rosa-Alcázar, A. I. González-Calatayud, V. & Rosa-Alcázar, E. (2019). [Is there a relationship between problematic internet use and responses of social anxiety, obsessivecompulsive and psychological well-being among adolescents?] Anales de Psicología, 33(2), 269–276.
Bernaras E, Jaureguizar J and Garaigordobil M.(2019).Child Anxity And Depression: A Review of Theories, Evaluation Instruments, Prevention Programs, and Treatments. Front. Psychol. 10:54352.
Berzenski, S. (2019). Distinct emotion regulation skills explain psychopathology and problems in social relationships following childhood emotional abuse and neglect. Development and Psychopathology, 31(2), 483–496.
Brooks, S. K. Webster, R. K. Smith, L. E. Woodland, L. Wessely, S. Greenberg, N. & Rubin, G. J. (2020). The psychological impact of quarantine and how to reduce it: Rapid review of the evidence. The Lancet, 395(10227), 912-920.
Buss, A. H. & Perry, M. (1992). The Aggression Questionnaire. Journal of Personality and Social Psychology, 63(3), 452–459.
Charlson, F. van Ommeren, M. Flaxman, A. Cornett, J. Whiteford, H. & Saxena, S.(2019). New WHO prevalence estimates of mental disorders in conflict settings: a systematic review and meta-analysis. Lancet;394,240–248.
Conrad, R. Forstner, A.J. Chung, ML. et al. (2021). Significance of anger suppression and preoccupied attachment in social anxiety disorder: A cross-sectional study. BMC Psychiatry, 21, 116.
Costa, D. Cunha. M. Ferreira, C. Gama, A. Machado-Rodrigues, A.M. Rosado-Marques, V. Nogueira, H. Silva, M. & Padez, C. (2020). Self-reported symptoms of depression, anxiety and stress in Portuguese primary school-aged children. BMC Psychiatry, 20(87). https://doi.org/10.1186/s12888-020-02498-z.
Curran, T. Meter, D. Janovec, A. Brown, E. & Caban, S. (2019). Maternal adult attachment styles and mother-child transmissions of social skills and self-esteem. Journal of Family Studies, 27(4), 491–505.
Cutierrez, S. M. Escarti C. A. & Pascual, C. (2019). Relationships among empathy, prosocial behavior, aggressiveness, self-efficacy and pupils' personal and social responsibility. Psychothema, 23(1), 9-13.
Dalsgaard S. Thorsteinsson E. Trabjerg B. B. Schullehner J. Plana-Ripoll O. Brikell I. Wimberley T. Thygesen M. Madsen K. B. Timmerman A. Schendel D. McGrath J. J. Mortensen P. B. Pedersen C. B. (2020). Incidence rates and cumulative incidences of the full spectrum of diagnosed mental disorders in childhood and adolescence. JAMA Psychiatry, 77(2), 155–164.
Delaquis CP et al.(2020). Dialectical behaviour therapy skills training groups for common mental health disorders. A Systematic Review and Meta-analysis.
Erkoreka, L. Zamalloa, I. Rodriguez, S. Muñoz, P. Mendizabal, I. Zamalloa, M. I. Arrue, A. Zumarraga, M. & Gonzalez-Torres, M. A. (2022). Attachment anxiety as mediator of the relationship between childhood trauma and personality dysfunction in borderline personality disorder. Clinical psychology & psychotherapy, 29(2), 501–511.
Fan, J. & Chen, B. B. (2020). Parenting styles and co-parenting in China: The role of parents and children’s sibling status. Current Psychology, 39, 1505–1512. https:// doi. org/ 10. 1007/ s12144- 019- 00379-7.
Hagquist, C. (2016). Family residency and psychosomatic problems among adolescents in Sweden: The impact of child-parent relations. Scandinavian journal of public health. Scandinavian Journal of Public Health, 44 (1), 36-46.
Havighurst SS, Radovini A, Hao B, Kehoe CE. (2020). Emotion-focused parenting interventions for prevention and treatment of child and adolescent mental health problems: a review of recent literature. Curr Opin Psychiatry 33(6):586–601.
Hayes, A. F. (2021). Introduction to mediation, moderation, and conditional process analysis: A regression-based approach. Guilford Press. J Infant Child Dev (2); 20: 148-61. Health Sciences, 1(3), 12-18.
Jami, E.S. Hammerschlag, A.R. Bartels, M. & Middeldorp, C.M. (2021). Parental characteristics and offspring mental health and related outcomes: A systematic review of genetically informative literature. Translational Psychiatry, 11, 197.
Kim, J. Jung, S. Ahn, J. Kim, B. & Choi, H. (2020). Social networking sites self image antecedents of social networking site addiction. Journal of Psychology in Africa, 30(3), 243–248.
Kwak HJ, Ahn UK, Lim MH. (2020). the clinical effects of school play group therapy on general children with a focus on Korea child & youth personality test. BMC Psychol; 8(1): 9.
Le Bas, G.A. Youssef, G.J. Macdonald, J.A. Mattick, R. Teague, S.J. Honan, I. & Hutchinson, D.M. (2021). Maternal bonding, negative affect, and infant social-emotional development: A prospective cohort study. Journal of Affective Disorders, 281, 926– 934.
Liu, X. (2020). Parenting styles and health risk behavior of left-behind children: The mediating effect of cognitive emotion regulation. Journal of Child and Family Studies, 29, 676–685.
Mak, M. C. K. Yin, L. Li, M. Cheung, R. Y. & Oon, P. T. (2020). The relation between parenting stress and child behavior problems: Negative parenting styles as mediator. Journal of Child and Family Studies, 29, 2993–3003. https:// doi. org/ 10. 1007/ s10826- 020- 01785-3.
Moitra M, Santomauro D, Collins PY, Vos T, Whiteford H, Saxena S, et al. (2022). The global gap in treatment coverage for major depressive disorder in 84 countries from 2000–2019: a systematic review and Bayesian meta-regression analysis. PLoS Med 19(2).
Molly Cairncross, Carlin J Miller.( 2020). The Effectiveness of Mindfulness-Based Therapies for ADHD: A MetaAnalytic Review. J Atten Disord.
Phua, D.Y. Kee, M.Z.L. & Meaney, M.J. (2020). Positive maternal mental health, parenting, and child development. Biological Psychiatry, 87, 328– 337.
Robinson M, Ross J, Fletcher S, Burns CR, Lagdon S, Armour C. (2021). The Mediating Role of Distress Tolerance in the Relationship Between Childhood Maltreatment and Mental Health Outcomes Among University Students. J Interpers Violence;36(15-16):7249-7273. doi: 10.1177/0886260519835002. PubMed PMID.
Spataro, P. Calabrò, M. & Longobardi, E. (2020). Prosocial behaviour mediates the relation between empathy and aggression in primary school children. European Journal of Developmental Psychology, 17(5), 727-745.
Steele EH, McKinney C. (2019). Emerging adult psychological problems and parenting style: Moderation by parent-child relationship quality. Personality and individual differences; 146: 201-208.
Stewart, S. M. & Emslie, G. J. (2020). Extending Parent- Child Interaction Therapy to Preschool Children Who Are Depressed. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 59(7), 803-804.
Swales DA, Snyder HR, Hankin BL, Sandman CA, Glynn LM, Davis EP.(2020). Maternal depressive symptoms predict general liability in child psychopathology. J Clin Child Adolesc Psychol.
Tercelli I, Nuno F. (2019) A systematic review of mindfulness based interventions for children and young people with ADHD and their parents. Global Psychiatry. 2019; 2(1): 1-17. doi: 10.2478/gp-0007.
Zalewski M, Maliken A, Lengua LJ, Martin CG, Roos L, Everett Y. (2020) Integrating dialectical behavior therapy with child and parent training interventions: A narrative and theoretical review. Clin Psychol.
Zuquetto, C. R. Opaleye, E. S. Feijo, M. R. Amato, T. C. Ferri, C. P. & Noto, A. R. (2019). Contributions of parenting styles and parental drunkenness to adolescent drinking. Brazilian Journal of Psychiatry, 41(6), 511–517.
_||_
Aguilar-Yamuza, B. Raya-Trenas, A. F. Pino-Osuna, M. J. & Herruzo- Cabrera, J. (2019). Relationship among parenting style and depression and anxiety in children aged 3-7 years old. Revista de Psicología Clínica con Niños y Adolescentes, 6(1), 36-43.
Al-Yagon M. Forte D. Avrahami L. (2020). Executive functions and attachment relationships in children with ADHD: Links to externalizing/internalizing problems, social skills, and negative mood regulation. Journal of Attention Disorders, 24(13), 1876–1890.
Ashuri, Mohammad. Ahmadian, Zahra. (2017). Investigating the effectiveness of the incredible years program on the interaction between mother and child with behavioral disorder. Quarterly of Psychology of Exceptional Individuals People, 8(30), 199-217. [In Persian].
Ayilara, O.G. Zhang, L. Sajobi, T.T. Sawatzky, R. Bohm, E. & Lix, L.M. (2019). Impact of missing data on bias and precision when estimating change in patient-reported outcomes from a clinical registry. Health and Quality of Life Outcomes, 17, 106.
Beck, A. T. (1964). Thinking and depression: II. Theory and therapy. Archives of General Psychiatry, 10, 561-571.
Bernal-Ruiz, C. Rosa-Alcázar, A. I. González-Calatayud, V. & Rosa-Alcázar, E. (2019). [Is there a relationship between problematic internet use and responses of social anxiety, obsessivecompulsive and psychological well-being among adolescents?] Anales de Psicología, 33(2), 269–276.
Bernaras E, Jaureguizar J and Garaigordobil M.(2019).Child Anxity And Depression: A Review of Theories, Evaluation Instruments, Prevention Programs, and Treatments. Front. Psychol. 10:54352.
Berzenski, S. (2019). Distinct emotion regulation skills explain psychopathology and problems in social relationships following childhood emotional abuse and neglect. Development and Psychopathology, 31(2), 483–496.
Brooks, S. K. Webster, R. K. Smith, L. E. Woodland, L. Wessely, S. Greenberg, N. & Rubin, G. J. (2020). The psychological impact of quarantine and how to reduce it: Rapid review of the evidence. The Lancet, 395(10227), 912-920.
Buss, A. H. & Perry, M. (1992). The Aggression Questionnaire. Journal of Personality and Social Psychology, 63(3), 452–459.
Charlson, F. van Ommeren, M. Flaxman, A. Cornett, J. Whiteford, H. & Saxena, S.(2019). New WHO prevalence estimates of mental disorders in conflict settings: a systematic review and meta-analysis. Lancet;394,240–248.
Conrad, R. Forstner, A.J. Chung, ML. et al. (2021). Significance of anger suppression and preoccupied attachment in social anxiety disorder: A cross-sectional study. BMC Psychiatry, 21, 116.
Costa, D. Cunha. M. Ferreira, C. Gama, A. Machado-Rodrigues, A.M. Rosado-Marques, V. Nogueira, H. Silva, M. & Padez, C. (2020). Self-reported symptoms of depression, anxiety and stress in Portuguese primary school-aged children. BMC Psychiatry, 20(87). https://doi.org/10.1186/s12888-020-02498-z.
Curran, T. Meter, D. Janovec, A. Brown, E. & Caban, S. (2019). Maternal adult attachment styles and mother-child transmissions of social skills and self-esteem. Journal of Family Studies, 27(4), 491–505.
Cutierrez, S. M. Escarti C. A. & Pascual, C. (2019). Relationships among empathy, prosocial behavior, aggressiveness, self-efficacy and pupils' personal and social responsibility. Psychothema, 23(1), 9-13.
Dalsgaard S. Thorsteinsson E. Trabjerg B. B. Schullehner J. Plana-Ripoll O. Brikell I. Wimberley T. Thygesen M. Madsen K. B. Timmerman A. Schendel D. McGrath J. J. Mortensen P. B. Pedersen C. B. (2020). Incidence rates and cumulative incidences of the full spectrum of diagnosed mental disorders in childhood and adolescence. JAMA Psychiatry, 77(2), 155–164.
Delaquis CP et al.(2020). Dialectical behaviour therapy skills training groups for common mental health disorders. A Systematic Review and Meta-analysis.
Erkoreka, L. Zamalloa, I. Rodriguez, S. Muñoz, P. Mendizabal, I. Zamalloa, M. I. Arrue, A. Zumarraga, M. & Gonzalez-Torres, M. A. (2022). Attachment anxiety as mediator of the relationship between childhood trauma and personality dysfunction in borderline personality disorder. Clinical psychology & psychotherapy, 29(2), 501–511.
Fan, J. & Chen, B. B. (2020). Parenting styles and co-parenting in China: The role of parents and children’s sibling status. Current Psychology, 39, 1505–1512. https:// doi. org/ 10. 1007/ s12144- 019- 00379-7.
Hagquist, C. (2016). Family residency and psychosomatic problems among adolescents in Sweden: The impact of child-parent relations. Scandinavian journal of public health. Scandinavian Journal of Public Health, 44 (1), 36-46.
Havighurst SS, Radovini A, Hao B, Kehoe CE. (2020). Emotion-focused parenting interventions for prevention and treatment of child and adolescent mental health problems: a review of recent literature. Curr Opin Psychiatry 33(6):586–601.
Hayes, A. F. (2021). Introduction to mediation, moderation, and conditional process analysis: A regression-based approach. Guilford Press. J Infant Child Dev (2); 20: 148-61. Health Sciences, 1(3), 12-18.
Jami, E.S. Hammerschlag, A.R. Bartels, M. & Middeldorp, C.M. (2021). Parental characteristics and offspring mental health and related outcomes: A systematic review of genetically informative literature. Translational Psychiatry, 11, 197.
Kim, J. Jung, S. Ahn, J. Kim, B. & Choi, H. (2020). Social networking sites self image antecedents of social networking site addiction. Journal of Psychology in Africa, 30(3), 243–248.
Kwak HJ, Ahn UK, Lim MH. (2020). the clinical effects of school play group therapy on general children with a focus on Korea child & youth personality test. BMC Psychol; 8(1): 9.
Le Bas, G.A. Youssef, G.J. Macdonald, J.A. Mattick, R. Teague, S.J. Honan, I. & Hutchinson, D.M. (2021). Maternal bonding, negative affect, and infant social-emotional development: A prospective cohort study. Journal of Affective Disorders, 281, 926– 934.
Liu, X. (2020). Parenting styles and health risk behavior of left-behind children: The mediating effect of cognitive emotion regulation. Journal of Child and Family Studies, 29, 676–685.
Mak, M. C. K. Yin, L. Li, M. Cheung, R. Y. & Oon, P. T. (2020). The relation between parenting stress and child behavior problems: Negative parenting styles as mediator. Journal of Child and Family Studies, 29, 2993–3003. https:// doi. org/ 10. 1007/ s10826- 020- 01785-3.
Moitra M, Santomauro D, Collins PY, Vos T, Whiteford H, Saxena S, et al. (2022). The global gap in treatment coverage for major depressive disorder in 84 countries from 2000–2019: a systematic review and Bayesian meta-regression analysis. PLoS Med 19(2).
Molly Cairncross, Carlin J Miller.( 2020). The Effectiveness of Mindfulness-Based Therapies for ADHD: A MetaAnalytic Review. J Atten Disord.
Phua, D.Y. Kee, M.Z.L. & Meaney, M.J. (2020). Positive maternal mental health, parenting, and child development. Biological Psychiatry, 87, 328– 337.
Robinson M, Ross J, Fletcher S, Burns CR, Lagdon S, Armour C. (2021). The Mediating Role of Distress Tolerance in the Relationship Between Childhood Maltreatment and Mental Health Outcomes Among University Students. J Interpers Violence;36(15-16):7249-7273. doi: 10.1177/0886260519835002. PubMed PMID.
Spataro, P. Calabrò, M. & Longobardi, E. (2020). Prosocial behaviour mediates the relation between empathy and aggression in primary school children. European Journal of Developmental Psychology, 17(5), 727-745.
Steele EH, McKinney C. (2019). Emerging adult psychological problems and parenting style: Moderation by parent-child relationship quality. Personality and individual differences; 146: 201-208.
Stewart, S. M. & Emslie, G. J. (2020). Extending Parent- Child Interaction Therapy to Preschool Children Who Are Depressed. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 59(7), 803-804.
Swales DA, Snyder HR, Hankin BL, Sandman CA, Glynn LM, Davis EP.(2020). Maternal depressive symptoms predict general liability in child psychopathology. J Clin Child Adolesc Psychol.
Tercelli I, Nuno F. (2019) A systematic review of mindfulness based interventions for children and young people with ADHD and their parents. Global Psychiatry. 2019; 2(1): 1-17. doi: 10.2478/gp-0007.
Zalewski M, Maliken A, Lengua LJ, Martin CG, Roos L, Everett Y. (2020) Integrating dialectical behavior therapy with child and parent training interventions: A narrative and theoretical review. Clin Psychol.
Zuquetto, C. R. Opaleye, E. S. Feijo, M. R. Amato, T. C. Ferri, C. P. & Noto, A. R. (2019). Contributions of parenting styles and parental drunkenness to adolescent drinking. Brazilian Journal of Psychiatry, 41(6), 511–517.
بررسی اثربخشی آموزش گروهی مدیریت رفتاری مادران بر میزان پرخاشگری، اضطراب و افسردگی مادران دارای کودکان 4 تا 7 ساله
چکیده
هدف از این پژوهش بررسی اثربخشی گروهی مدیریت رفتاری مادران بر میزان پرخاشگری، اضطراب و افسردگی مادران دارای کودکان 4 تا 7 ساله بود. روش پژوهشی به روش نیمه تجربی و با طرح پیشآزمون و پسآزمون با گروه گواه بود. جامعه آماری این پژوهش شامل مادران کودکان 4 تا 7 سال شهر تبریز در سال 1401 بود که به بیمارستان شهریار و کلینیک خصوصی برای رفع مشکلات کودکان خود مراجعه میکردند که دراینبین مادران از دو مرکز درمانی و از هر مرکز 20 مادر بهصورت هدفمند انتخاب شدند. مادران مرکز اول در معرض آموزشهای گروهی مدیریت رفتاری مادران قرار گرفتند و مادران مرکز دوم بهعنوان گروه کنترل هیچگونه آموزشی دریافت نکردند. قبل از اجرای برنامههای آموزشی دو گروه توسط پرخاشگری بأس و پری، پرسشنامه اضطراب بک، پرسشنامه افسردگی بک آزمون شدند، برای گروه آزمایشی اول آموزش مدیریت رفتاری مادران در 8 جلسه 90 دقیقهای اجرا شد و گروه کنترل هیچ آموزشی دریافت نکردند، درنهایت با انجام دوباره پاسخگویی به پرسشنامه پرخاشگری، اضطراب و افسردگی توسط مادران پسآزمون صورت گرفت. دادههای این تحقیق با استفاده از نرمافزار SPSS و در دو سطح آمار توصیفی و استنباطی با تحلیل ANCOVA انجامیافته است. یافتههای پژوهشی حاکی از این بود که آموزش گروهی مدیریت رفتاری مادران بر میزان پرخاشگری، اضطراب و افسردگی مادران دارای کودکان 4 تا 7 سال اثربخشی بیشتری نسبت به گروه کنترل دارد.
واژگان کلیدی: مدیریت رفتاری مادران، پرخاشگری، اضطراب، افسردگی
مقدمه
خانواده، نخستین و مناسبترین مکان نقشپذیری و کانون اصلی پرورش کودک است و مانند سیستم پویایی عمل میکند که اعضای آن پیدرپی باهم در تعامل هستند و متقابلاً بر همدیگر اثر میگذارند، بهطوریکه وجود الگوهای نامناسب در خانواده، روابط نادرست والدین با کودک، روابط خانوادگی گسسته و ناپایدار و عدم انسجام بین اعضای خانواده، تأثیرات مخربی در روحیه کودک بجا میگذارد، دوران کودکی از مهمترین مراحل زندگی است که اغلب ناسازگاریها و اختلالات روانی در نوجوانی و بزرگسالی، از بیتوجهی به مسائل و مشکلات عاطفی و رفتاری دوران کودکی و عدم هدایت صحیح درروند رشد و تکامل ناشی میشود (اسپاتارو و همکاران1،2020). مطالعات نشان میدهد که اختلالات رفتاری ازجمله (پرخاشگری، اضطراب، افسردگی) با شیوعی به مقدار 5 تا 17 درصد، از متداولترین مشکلات روانپزشکی در دورۀ کودکی بوده و اغلب بهوسیله کودکان تجربه میشود. این اختلالات یک احساس ناخوشایند و مبهم، با منشأ ناشناخته است که فرد تجربه میکند و آن شامل عدم اطمینان، درماندگی و برانگیختگی فیزیولوژیکی است، این مشکلات در طول زمان پایدار بوده و افراد را در معرض اختلال در اکثر زمینههای دیگر قرار میدهد که ازجمله آنها به عملکرد ضعیف، عزتنفس پایین و وابستگی میتوان اشاره کرد. دنیاي کودکان پر از بازیها و خنده است و کودکان باید بهدوراز غم و غصه و بدون مسئولیت این دوره را سپري کنند، دورۀ کودکی زمانی است که انسان از هر فشار و مشکلی آزاد و رها است، بنابراین یکی از اولویتهای امروز جوامع مختلف جهان، پرورش کودکانی سالم در بعد جسمانی و روانی است، پس ضروري است براي هدایت و تقویت نیروهاي بالقوه آنان بهسوی سازندگی و تحول، بهداشت جسمی و روانی آنان حفظ گردد (گوستاو و همکاران2،2020).
اختلالات و مشکلات رفتاری یکی از چالشهای بزرگ والدین و مراقبتکنندگان کودکان پیشدبستانی است که سلامت حال و آینده این کودکان را تهدید میکند و تمام جنبههای زندگی فردی و اجتماعی کودکان را تحت تأثیر قرار میدهد، رشد سالم را مختل کرده و کیفیت مراقبت از این کودکان را تحتالشعاع قرار میدهد، شناخت صحیح ابعاد مختلف جسمی و روانی کودکان و کوشش درراه تأمین شرایط مادي و معنوي مناسب براي تحول بدنی، عاطفی و فکري آنان واضحتر از آن است که نیاز به تأکید داشته باشد. علاقهمندی به رفتار کودکان در طول چند دهۀ گذشته بهطور چشمگیري افزایشیافته است بهطوریکه رفتار کودك از ابعاد مهم سلامت روان وي محسوب شده و توجه نکردن به آن پیامدهاي قابلتوجهی در زندگی آینده وي خواهد داشت (کیم و همکاران3،2020). کودکان دنیاي پررمزورازی دارند به همین خاطر است که محققان علوم رفتاري به دنبال ریشههای نابهنجار اختلالات هیجانی و رفتاري که ناشی از دوران حساس کودکی است میگردند، مشکلات هیجانی و رفتاري کودکان در سنین پیش از مدرسه گاهی نتیجه اجتنابناپذیر فقر، جهل، نابسامانیهای خانوادگی، کمبود توجه، عدم عشق و محبت و کاستیهای فرهنگی است، این عوامل منجر به عدم سازش با محیط، بروز مشکلات هیجانی و رفتاري و مانع رشد و بالندگی براي کودكان میشود و به همین دلیل پیشگیري و درمان این مشکلات بیاندازه اهمیت دارد. اختلالات كودكان، يكي از سازههای مهم و حساس در حيطه خانواده است توجه به بهداشت رواني در اين مرحله از زندگي نيز بسيار حياتي و بااهمیت میباشد چراکه شناسايي و تشخيص بهموقع و رفع مشكلات رفتاري و شخصيتي در سنين پايين به دليل تأثيرات همهجانبه رشدي آن، كمك بسيار بزرگي در شکلگیری شخصيت سالم افراد در بزرگسالی خواهد کرد (برنارس و همکاران4،2019). اختلالات دوران کودکی به دوطبقهی اختلالات درونی سازی شده و برونیسازی شده تقسیم میشوند گروه اول مشکلاتی هستند که در شخص وجود دارند مانند اضطراب، افسردگی، کنارهگیری اجتماعی و شکایات جسمانی بدون علت جسمانی، درحالیکه گروه دوم تعارض با دیگران است مانند برانگیختگی، پرخاشگری، تضاد ورزی. اضطراب و افسردگي كه هر دو از مشكلات دروني سازي در دوران كودكي بهحساب میآیند، غالباً بهعنوان دو اختلال متمايز از يكديگر موردتوجه قرارگرفتهاند، ولي در موارد بسيار زيادي مشاهدهشده است كه اين دو اختلال باهم در دوران كودكي اتفاق میافتد، بهعبارتدیگر بهاحتمالزیاد افسردگي در كودكان میتواند با نشانههای شديد اضطراب همراه باشد، بنابراین دوره کودکی سنین پرخطر ابتلا به اختلالهای پرخاشگری، اضطراب و درنهایت افسردگی است (رابینسون و همکاران5،2021)، درواقع اختلالات رفتاری به رفتارهایی اشاره دارد که بهطور افراطی بروز میکنند، مزمن هستند، قابلپذیرش نیستند و علت آنها انتظارهای اجتماعی و فرهنگی نمیباشد (عاشوری، احمدیان،1397).
ارتباط مادر با فرزندان ازجمله موارد مهمی است که سالها صاحبنظران و متخصصان تعلیم و تربیت را به خود جلب کرده است، رابطهای که از یکسو میتواند کودک را به انسانی کامل، رشد یافته و بهنجار تبدیل کند و از سوی دیگر، در صورت تخریب این ارتباط، به انواع اختلالهای روانی به دنبال آن انواع رنجهای روانی برای خود و دیگران منجر گردد، تحقیقات نشان دادهاند که اختلالات کودکان ارتباط تنگاتنگی با مشکلات روانی والدین بخصوص مادران و شیوههای تربیتی آنان داردار آنجا که مادران بیشتر وقت خود را با فرزندان خود میگذرانند روابط آنها با فرزندان و شیوههای تربیتی آنها میتواند نقش مهمی در پیشرفت هیجانی و رفتاري فرزندان داشته باشد (استوارت، امسیلی6،2020)، تحقيقاتي كه در زمينه اختلالهای رفتاری و هیجانی کودکان صورت گرفته اغلب اين نتيجه را در برداشته است كه اختلالهای رفتاري اغلب حاصل نحوه ارتباط والدين با كودكان و شیوههای تربيتي آنها است تا عوامل ارثي و زيستی، اين موضوع نشان میدهد كه رفتار مادران و شیوههای تربیتی آنها نقشي مؤثر در بروز اختلالاتی مانند (پرخاشگری، اضطراب و افسردگی) کودکان دارد؛ زیرا در میان اعضای خانواده، مادر اولین کسی است که نوزاد با او رابطه برقرار میکند، بنابراین مهمترین نقش را در پرورش ویژگیهای روانی و عاطفی فرزند به عهده دارد و کانون سلامتی یا بیماری محسوب میشود (کاران و همکاران7،2019). اکثر مشکلات رفتاری کودکان منعکسکننده شرایط پیچیده بین فردی و رفتاری اعضای خانواده بهویژه مادران است زیرا که نقش مادر اساسی و تعیینکننده است، بهطوریکه محرومیت از وجود او اثرات بدی را به همراه دارد، مادران به دلیل فشار ناشی از نیازهای روزمره کودکان خود بیش از پدران در معرض آسیبهای وابسته سلامتی قرار میگیرند. پس میتوان نتيجه گرفت والدین و کودکان اغلب در چرخه معیوب ارتباطی قرار میگیرند و آموزش والدین بخصوص مادران در زمینه روشهای مدیریت رفتاری بهجای تمرکز بر آنچه کودکان انجام میدهند، نخستین مرحله توقف این چرخه معیوب است (کوتی ریز8 و همکاران،2019).
تعامل مادر و فرزند نخستین معرف دنیای ارتباطات کودک و یک رابطه مهم و حیاتی برای ایجاد امنیت و عشق است که متشکل از ترکیبی از رفتارها، احساسات و انتظاراتی است که منحصر به مادر و کودک است همچنین رفتارهای مرتبط با پذیرش، ابراز محبت، عشق ورزیدن، لمس و نوازش کودک از طرف والدین بخصوص مادر موجب میشود کودک خود را ارزشمند، دوستداشتنی، قابلاعتماد بداند و افکار و احساسات خوشایندی داشته باشد ولی فقدان محبت، طردشدگی باعث ایجاد افکار و احساسات منفی، بیکفایتی، بیارزشی و درنتیجه دچار پرخاشگری، اضطراب و افسردگی میشود (لئو9،2020). با توجه به اینکه سنین کودکی سنین در معرض تغییرات شدید رشد و تکامل میباشد و مادران بسیاری، دانش و آگاهی لازم جهت مقابله با موقعیتهای مختلف مراقبتی و تربیتی کودکان را ندارند نیاز است از روشهای بسیار مناسب و مؤثر بهره گیرند. آموزش گروهی مدیریت رفتاری مادران یکی از عملیترین راهبردهای مداخلهای برای کاهش پرخاشگری، اضطراب و افسردگی کودکان است و این آموزشها بر اهمیت بنیان خانواده در راستای تعلیم، آموزشوپرورش نسلهای بعدی و تقویت پایههای تربیتی در خانواده و جامعه میافزاید. مادر بهعنوان عامل اصلی بیشترین تأثیر را در شکلدهی به شخصیت و رفتار کودک، ایجاد سازگاری و احساس امنیت او دارد؛ به همین دلیل مادر در رشد و تحول کودک و حتی در درمان مشکلات احتمالی کودک تأثیر بسزایی دارد واکنشهای مادر اعم از واکنشهای عاطفی و هیجانی در برقراری ارتباط سازنده اجتماعی و بروز مشکلات رفتاری کودک نقش بسزایی ایفا مینماید (پوآ و همکاران10،2020).
با توجه به اینکه سنین کودکی در معرض تغییرات شدید رشد و تکاملی است و مشکلات رفتاری کودکان در سالهای اولیه زندگی، با رفتار مادران، ارتباطات، پرخاشگری و اضطراب و استرس منفی مادر ارتباط دارد و مادران بسیاری دانش و آگاهی لازم جهت مقابله با موقعیتهای مختلف مراقبتی و تربیتی کودکان را ندارند نیاز است از آموزش گروهی مدیریت رفتاری مادران که بسیار مناسب و مؤثراست بهره گیرند، کیفیت روابط والدین بخصوص مادر نقش تعیینکنندهای در بهداشت روان کودک دارد و یکی از عملیترین راهبردهای مداخلهای برای افزایش آگاهی و دانش مادران، تعامل مثبت میان مادر و کودک و کاهش اختلالات رفتاری کودکان و افزایش عزتمندی و اعتمادبهنفس آنهاست (استیل، مککینی11، 2019). نتایج پژوهشهای کون راد و همکاران12 (2021)، مک و همکاران13 (2020) نشان دادندکه آموزش گروهی مدیریت رفتاری مادران میتواند تأثیر مثبت بیشتری بر کاهش پرخاشگری، اضطراب و درنتیجه کاهش افسردگی در کودکان داشته باشد، همچنین نتایج مطالعات آقی لار یاموزا و همکاران14 (2019)، بروکس و همکاران15 (2020)، نشان داده که رفتار مادران ممكن است بهشدت با پرخاشگری و اضطراب کودکان مرتبط باشد، در حقیقت به نظر میرسد که برنامۀ آموزش گروهی مدیریت رفتاری مادران باعث افزایش تعامل و هماهنگی بین والدین میشود و موجب کاهش پرخاشگری و اضطراب مادران در نگهداری کودکان میشود، دراینباره سوالز و همکاران16 (2020)، مولی، میلر17 (2020)، عنوان کرده اندکه آموزش برنامۀ گروهی مدیریت رفتاری مادران باعث کم شدن تعارضات والدین و درنتیجه کاهش میزان پرخاشگری، اضطراب و افسردگی کودکان میشود. هدف از تحقیق حاضر بررسی اثربخشی آموزش گروهی مدیریت رفتاری مادران بر میزان پرخاشگری، اضطراب و افسردگی مادران دارای کودکان 4 تا 7 سال است.
روش طرح و اجرای پژوهش:
روش پژوهشی به روش نیمه تجربی و با طرح پیشآزمون و پسآزمون با گروه گواه بود جامعه آماری شامل مادران دارای کودکان 4 تا 7 سال بود که به بیمارستان شهریار تبریز و کلینیک خصوصی برای رفع مشکلات کودکان خود مراجعه میکردند که دراینبین مادران از دو مرکز درمانی و از هر مرکز 20 مادر بهصورت هدفمند انتخاب شدند. مادران مرکز اول در معرض آموزشهای گروهی مدیریت رفتاری مادران قرار گرفتند و مادران مرکز دوم بهعنوان گروه کنترل هیچگونه آموزشی دریافت نکردند. قبل از اجرای برنامههای آموزشی دو گروه توسط پرخاشگری بأس و پری، پرسشنامه اضطراب بک، پرسشنامه افسردگی بک آزمون شدند، برای گروه آزمایشی اول آموزش مدیریت رفتاری مادران در 8 جلسه 90 دقیقهای اجرا شد و گروه کنترل هیچ آموزشی دریافت نکردند، درنهایت با انجام دوباره پاسخگویی به پرسشنامه پرخاشگری، اضطراب و افسردگی توسط مادران پسآزمون صورت گرفت، سپس دادهها با استفاده از آزمونهای آماری مناسب تجزیهوتحلیل شدند. شایانذکر است که در هر دو گروه مادران در فرایند تکمیل پرسشنامهها در هر دو مرحله پیشآزمون و پسآزمون و شرکت در جلسات آموزشی همکاری کامل داشتند، بنابراین در این پژوهش ریزش نمونه وجود نداشت.
ابزارهای پژوهش:
پرسشنامه پرخاشگری: توسط آرنولد. اچ. بأس پری18 (1992) ساختهشده است. این پرسشنامه یک ابزار خود گزارشی است که شامل 29 عبارت و چهار خرده مقیاس پرخاشگری بدنی (PA)، پرخاشگری کلامی (VA)، خشم (A) و خصومت (H) است و از صفرتا سه نمرهگذاری شده است، نمره كل، عبارت است از مجموع نمرات كل سؤالات و دامنه آن از 29 تا 145 است. نمرات بالاتر نشانه پرخاشگري بيشتر است. نتایج ضریب باز آزمایی برای چهار زیرمقیاس (بافاصله 9 هفته) 80/0 تا 72/0 و همبستگی بین چهار زیرمقیاس 38/0 تا 49/0 بهدستآمده است. جهت سنجش اعتبار درونی مقیاس از ضریب آلفای کرونباخ استفادهشده که نتایج نشانگر همسانی درونی زیرمقیاس پرخاشگری بدنی 82/0، پرخاشگری کلامی 81/0، خشم 83/0 و خصومت 80/0 بود و ضریب آلفای کل نمرات پرسشنامه 89/0 است.
پرسشنامه اضطراب، توسط بک19 (1967) ساختهشده و مقیاسی برای سنجش میزان اضطراب طراحیشده و شامل ۲۱ سال است. پرسشنامۀ اضطراب چهارگزینهای بک، در یک طیف چهاربخشی از صفرتا 3 نمرهگذاری شده هر یک از خرده مقیاسها یکی از علائم شایع اضطراب (ذهنی، بدنی، هراس) را توصیف میکند. نمره کل در دامنهای از صفرتا 63 قرار میگیرد و همبستگی مادههای آن باهم شامل رنجی از 30/. تا 71/. هست. ضریب آلفای آن ۹۲/۰، پایایی آن با روش باز آزمایی به فاصله یک هفته ۷۵/۰ و همبستگی مادههای آن از ۳۰/۰ تا ۷۶/۰ متغیر است.
پرسشنامه افسردگي: توسط بك (1964) بر اساس پنج عامل از علائم و نشانههای افسردگی بـه شرح ذیل تنظیمشده: الف (بدبینی، احساس شکست، تنفر از خـود، افکـار خودکشی، بی تصمیمی و کندي؛ ب (احسـاس گنـاه و انتظار تنبیه و سرزنش؛ ج ( گریه کردن، تغییر تصویر خود، ناخشنودي و غمگینی؛ د(کاهش وزن، شکایات جسمانی و خستگی و زودرنجی، بیخوابی و بیاشتهایی. فرم اصلی پرسشنامه افسردگی بـک از 21 پرسـش تشکیلشده اسـت. پاسـخ بـه پرسشها بهصورت چهارگزینهای است همچنین ضریب پایایی این مقیاس (بسته به فاصله زمانی دو اجرا) از 0/48 تا 0/86 بوده است (22). هر ماده نمرهای بین صفرتا 3 قرار میگیرد و نمره کل پرسشنامه، دامنهای از صفرتا 63 دارد. در پرسشنامه افسردگی بک حداقل و حداکثر جمع امتیاز مراجع از صفرتا 66 در نوسان است. بک و همکاران ضریب اعتبار باز آزمایی آزمون در فاصله یکهفتهای را ۹۳/۰ به دست آوردند.
برنامه آموزش گروهی مدیریت رفتاری مادران: برنامه هدفمندی برای مادران است در طراحی برنامه آموزش مدیریت رفتاری مادران نیز از برنامه آموزش رفتاری مادران استفادهشده است، گامهای اساسی این بسته آموزشی عبارتاند از: تشریح اختلال رفتاری، شیوه تقویت تعاملات مثبت بین والد و کودک، بررسی مشکلات والدین، آموزش مهارتهایی به والدین بهمنظور کنترل رفتارهای نامطلوب خفیف و شدید کودک و آموزش شیوه برخورد با رفتار مشکلآفرین در نحوه ارتباط با کودک، شکلدهی رفتارهای مثبت از طریق عدم تقویت رفتارهای نامطلوب، آموزش یک نظام رسمی از امتیازها و ژتونها بهمنظور شرطی کردن کودک، آموزش والدین در بهکارگیری روش محرومسازی، همچنین برنامه آموزشی این گروه به مدت 8 هفته بهصورت گروهی و در قالب 8 جلسه آموزشی 90 دقیقهای اجراشده است. (هاویگوست20، 2016).
خلاصه جلسات مدیریت رفتاری مادران
جلسه | محتوای جلسات |
1 | اجرای پیشآزمون، آشنایی با افراد، تعریف دوره و مهارتهایی که قرار است آموزش داده شود. |
2 | آشنایی با اختلالات رفتاری و مشکلات مرتبط، یاددادن اصول تقویت مثبت بهبود مهارت والدگی، کاهش یا جلوگیری از مشکلات برونیسازی و درونی سازی، رفتارهای ضداجتماعی، مشکلات رفتاری، مشکلات ارتباط با همسالان، بهبود وضعیت تحصیلی |
3 | بهبود مهارتهای ارتباطی، بهبود توانایی گوش دادن به کودک، بهبود توانایی حل مسئله، بهبود توانایی و توجه به نیازهای پشت رفتار |
4 | نحوه رفتار صحیح در مقابل پرخاش و اضطراب کودکان، برقراری ارتباط مثبت و سازنده، همراهی تنبیه با تقویت، بهبود نظارت والدینی، کاهش سوء مدیریت در مورد تعارضات خانوادگی، بهکارگیری قوانین باثبات خانوادگی. |
5 | استفاده از محروم کردن برای رفتارهای پرخاشگرانه، بهبود مهارتهای حل مسئلهی بین فردی جلوگیری یا کاهش رفتارهای پرخطر، بهبود همدلی، بهبود روابط با همسالان
|
6 | بهبود تعاملات والد-کودک، بهبود، ارتقاء توانایی هیجانی و اجتماعی کودکان و نیز جلوگیری، کاهش و یا درمان مشکلات رفتاری و هیجانی کودکان، جلوگیری از اختلالات رفتاری
|
7 | کاهش مشکلات رفتاری کودکان، کاهش مشکلات والدین، کاهش استرس والدین، بهبود عملکرد کودکان، سازگاری بهتر
|
8 | جمعبندی آموختهها، بررسی سؤالات شرکتکنندگان، اجرای پسآزمون |
آمارههای مربوط به سه متغیر وابسته در گروه آموزش مدیریت رفتاری مادران و گروه کنترل در جدول 1 نشان دادهشده است. میانگین میزان پرخاشگری، اضطراب و افسردگی مادران دارای کودکان 4 تا 7 سال در آموزش گروهی مدیریت رفتاری مادران و گروه کنترل در مرحله پیشآزمون و پسآزمون در جدول زیر آورده شده است.
جدول 1: آمارههای توصیفی آزمون پژوهش در پیشآزمون و پسآزمون
|
| متغیر
| میانگین
| انحراف معیار
| کمترین
| بیشترین
|
پیشآزمون
|
پرخاشگری
| مدیریت رفتاری مادران | 74.80 | 24.70 | 21.00 | 00. 114 |
کنترل | 30/79 | 79/27 | 00/32 | 00/116 | ||
اضطراب
| مدیریت رفتاری مادران | 00/39 | 64/10 | 00/21 | 00/57 | |
کنترل | 10/28 | 16/12 | 00/12 | 00/50 | ||
افسردگی
| مدیریت رفتاری مادران | 85/32 | 97/12 | 00/5 | 00/55 | |
کنترل | 35/27 | 69/11 | 00/12 | 00/48 | ||
پسآزمون
|
پرخاشگری
| مدیریت رفتاری مادران | 40/68 | 83/22 | 00/30 | 00/97 |
کنترل | 05/41 | 69/19 | 00/16 | 00/80 | ||
اضطراب
| مدیریت رفتاری مادران | 65/25 | 76/9 | 00/15 | 00/48 | |
کنترل | 95/24 | 40/12 | 00/12 | 00/52 | ||
افسردگی
| مدیریت رفتاری مادران | 80/23 | 32/12 | 00/11 | 00/50 | |
کنترل | 00/30 | 77/14 | 00/13 | 00/52 |
نتایج جدول نشان داده که در متغیرهای پرخاشگری، اضطراب و افسردگی میانگین نمرات در قبل و بعد از آزمون تغییر کرده است. همچنین در کل میزان پرخاشگری، اضطراب و افسردگی مادران با این شیوه از تدریس کمتر شده است. به جهت انتخاب آزمونهای آماری مناسب برای تحلیل دادهها و برای نرمال بودن آنها از آزمون شاپیرو-ویلک استفاده شد. نتایج این آزمون در جدول 2 آمده است.
جدول 2: آزمون شاپیرو- ویلک
متغیرها
| گروهها
| آماره
| درجه آزادی
| سطح معناداری
| آماره
| درجه آزادی
| سطح معناداری
|
|
| پیشآزمون | پسآزمون | ||||
| مدیریت رفتاری مادران
| 0.917 | 20 | 0.088 | 0.894 | 20 | 0.075 |
کنترل
| 0.872 | 20 | 0.068 | 0.906 | 20 | 0.063 | |
مدیریت رفتاری مادران
| 0.939 | 20 | 0.228 | 0.954 | 20 | 0.429 | |
کنترل
| 0.864 | 20 | 0.062 | 0.881 | 20 | 0.063 | |
مدیریت رفتاری مادران
| 0.940 | 20 | 0.235 | 0.878 | 20 | 0.155 | |
کنترل
| 0.899 | 20 | 0.056 | 0.849 | 20 | 0.059 | |
نتایج این جدول حاکی از آن است که برای آزمون نرمال بودن دادهها با توجه به سطح معناداری (05/0<p) دلیلی برای رد فرض صفر مبتنی بر اینکه دادهها نرمال است، وجود ندارد؛ بنابراین توزیع نرمال پراکندگی دادهها تائید میشود. نتایج آزمون لون جهت بررسی پیشفرض برابری واریانس خطا در جدول 3 آورده شده است.
جدول 3: نتایج آزمون لون جهت بررسی برابری واریانس
|
| تحلیل واریانس | درجه آزادی 1 | درجه آزادی 2 | سطح معناداری
|
پرخاشگری
| پیشآزمون
| 0.293 | 1 | 38 | 0.373 |
پسآزمون
| 0.981 | 1 | 38 | 0.180 | |
کنترل
| 0.175 | 1 | 38 | 0.678 | |
اضطراب
| پیشآزمون
| 0.179 | 1 | 38 | 0.219 |
پسآزمون
| 0.085 | 1 | 38 | 0.554 | |
کنترل
| 0.016 | 1 | 38 | 0.900 | |
افسردگی
| پیشآزمون
| 1.080 | 1 | 38 | 0.268 |
پسآزمون
| 3.794 | 1 | 38 | 0.541 | |
کنترل
| 0.531 | 1 | 38 | 0.392 |
مطابق با دادههای جدول 3، نتایج آزمون لون نشان داد که برابری واریانس مدیریت رفتاری مادران برای متغیرهای پرخاشگری، اضطراب و افسردگی در سطح اطمینان 95/ درصد برقرار است. بدین معنی که تفاوت میان گروهها مورد تائید است. بهبیاندیگر آموزش مادران میتواند بر پرخاشگری، اضطراب و افسردگی کودکان اثرگذار باشد.
جدول 4: نتایج تحلیل کوواریانس
|
| مجموع مجذورات
| درجه آزادی | میانگین مجذورات
| تحلیل واریانس | سطح معناداری |
پرخاشگری
| مدیریت رفتاری مادران | 87.18356 | 1 | 87.18356 | 00.324 | 000.0 |
اضطراب
| مدیریت رفتاری مادران | 03.1339 | 1 | 03.1339 | 66.42 | 000.0 |
افسردگی
| مدیریت رفتاری مادران | 70.1725 | 1 | 70.1725 | 07.40 | 000.0 |
با توجه به جدول 4 آموزش مدیریت رفتاری مادران بر پرخاشگری، اضطراب و افسردگی کودکان، در سطح 05/0 (p<، تفاوت معناداری در میان متغیرها وجود دارد. تحلیل نتایج جدول فوق نشان میدهد که مدیریت رفتاری مادران بر پرخاشگری، اضطراب و افسردگی کودکان مؤثر واقعشده است.
بحث و نتيجهگيري
هدف پژوهش حاضر بررسی اثربخشی آموزش مدیریت رفتاری مادران بر میزان پرخاشگری، اضطراب و افسردگی مادران دارای کودکان 4 تا 7 سال است. نتایج بهدستآمده از یافتههای پژوهش حاضر نشان دادند که آموزش گروهی مدیریت رفتاری مادران بر میزان پرخاشگری، اضطراب و افسردگی مادران دارای کودکان 4 تا 7 سال مؤثر است، یافتهها نشان دادند که بین گروه آزمایش و کنترل در متغیرهای پژوهش تفاوت معنادار وجود دارد و اجرای برنامههای آموزشی برای گروه آزمایش سبب کاهش مشکلات و اختلالات رفتاری در کودکان شده است، نتایج این پژوهش با یافتههای برنال روییز و همکاران21 (2019)، کیم و همکاران (2020)، آل یاقون و همکاران22 (2020)، همسو است. همچنین یافتههای تحقیق چارلسون و همکاران23 (2019)، ارکوریکا و همکاران24 (2022)، بوآ و همکاران (2020)، ترسلی، نونو25 (2019)، موینرا و همکاران26 (2022)، نشان دادهاند که آموزشهای گروهی مدیریت رفتاری مادران باعث بهبود روابط و افزايش عزتنفس، احساس شایستگی، نزدیکی، امنیت و آرامش مادران میشود که تأثیر مستقیمی در مشکلات رفتاری برونی و درونی سازی شده کودکان دارد و ارتباط مستقیم و معناداری با کاهش تعارضات کودکان دارد، نتیجه این پژوهش با یافتههای تحقیقهایی همچون اسپاتارو و همکاران (2020)، فان و چن27 (2020)، سوالز و همکاران (2020)، مولی، میلر (2020)، همسو میباشد. بهطورکلی، در تبيين نتايج بهدستآمده از اين پژوهش، به نظر میرسد که اختلالات رفتاری والدین بخصوص مادران ارتباط تنگاتنگی با مشکلات روانی کودکان دارد و مرور ادبیات مربوط به روانشناسی و آسیبشناسی نشان میدهد تعامل مادر- فرزند از عمدهترین زمینههای مطالعه روابط والدين با فرزندان میباشد، زیرا کودکان با دیدن و مشاهده رفتار پرخاشگرانه و حالات اضطرابی مادران نوعی یادگیری مشاهدهای در آنها شکل میگیرد و آنها برای رسیدن به اهداف خود با انجام رفتار پرخاشگرانه، این شیوه برخورد را نیز به موقعیتهای دیگر تعمیم میدهند و کمکم رفتار پرخاشگرانه و حالات اضطرابی به یک عادت رفتاری در آنها تبدیل میشود (آی لار و همکاران28،2019).
در تبیین نظری یافته مبتنی براثر بخشی آموزش گروهی مدیریت رفتاری مادران به عقیده نظریهپردازان میتوان گفت كـه مدیریت رفتاری مادران بر رفتارها، عواطف، تفکر، سلامت جسمانی و روابط اجتماعی فرزندان تأثیر میگذارد، باعث کاهش احساس تنش، فشار عصبی، احساس کنترل بر محیط و افکار منفی میشود؛ بنابراین این آموزشها باعث كنترل رفتار و تغييـر نگـرش کودکان شده که اين امر در كاهش مشـكلات رفتـاري آنها نقـش مؤثرتري را ايفا میکند و میتواند ارتباط معيوب بين اعضاي اين چرخـه را قطع كرده و به بهبود شرايط و رفتار والدین بخصوص مادران كمك شـاياني كند. همچنین ارتباط مادران با کودکان در آسیبشناسی و درمان اختلالات خلقی و رفتاري نقش مهمی در توانمندسازي تربیتی والدین و کاهش تنشها و افزایش اعتمادبهنفس و عزتنفس مادران و کاهش مشکلات رفتاری و هیجانی در کودکان دارد (هیز29،2021)؛ بنابراین میتوان گفت برنامهی آموزش گروهی مدیریت رفتاری مادران میتواند از طریق تقویت رفتارهای مثبت، الگوسازی والدگری مناسب، تلفیق سطح دانش و توانایی هر دو والد، بخصوص مادران، ایجاد تعاملات مؤثر والد کودک، فراهم آوردن حمایت اجتماعی و ارتقاء سطح خودکارآمدی والدینی، حمایت عاطفی و رفتاری مادران از فرزندان خود شود، همچنین این آموزشها باعث افزايش اعتمادبهنفس، افزايش احساس خودكارآمدي و کاهش تنيدگي مادران گرديده و از طريق الگوسازي و والـدگري مناسب باعث افـزايش خـود اثرمندي و کاهش احساس درماندگي، افسردگي و استرس مادران میشود و از اين طريق خستگي پرخاشگری، اضطراب و افسردگی کودکان تعديل و تخفيف مییابد و ادراکات و واکنشهای آنان تصحيح میشود (دلکویست و همکاران30،2020).
در تبیین نظری یافته مبتنی براثر بخشی آموزش گروهی مدیریت رفتاری مادران به عقیده روانشناسان و صاحبنظران میتوان چنین مطرح کرد مشکلات و اختلالات رفتاری مادران باعث میشود که آنها گرایش بیشتری به استفاده از شیوههای انعطافناپذیر، سختگیرانه و تهدیدآمیز والدگری، سرزنش کردن، انتقاد کردن زیاد و یا رفتارهایی که منجر به از بین رفتن اعتمادبهنفس کودک میشود از خود نشان میدهند و این موضوع میتواند باعث احساس درماندگی در کودکان شود و تعامل بین کودک و والد را با مشکل مواجه کند، همچنین اختلالات، حالات و رفتارهای هیجانی مادر و خلقوخوی او، موقعیت مراقبتی و تربیتی را به وجود میآورد که نشانههای مرضی مانند بیقراری، تحریکپذیری، ناامیدی و خشم و غلبه نکردن بر شناخت و عدم تعقل بر هیجان و اضطراب را به وجود میآورد که این نوع رفتار و حرکات نوعی احساس تنش، فشار عصبی، پرخاشگری و اضطراب را بر کودکان ایجاد میکند (هاوگوراست و همکاران31،2020)، بنابراین افزايش دانش، کسب آگاهیهای بیشتر و مهارتهای مادران با شركت در برنامههای گروهی آموزش مدیریت رفتاری مادران باعث میشود كه آنها درك درستي از ماهيت مشكلات رفتاري خود و شیوههای رفتاري مناسب را پيدا كنند، نحوه كنترل و مهار رفتارهاي چالش آفرينشان را ياد بگيرند، نگرش مثبتتری درباره روند پيشرفت خود داشته باشند و درنهایت اضطراب و نگرانیهای آنها كاهش يابد، درنتیجه كاهش اضطراب و نگراني مادران بدون شك در كاهش پرخاشگری، اضطراب و افسردگی کودکان مؤثر است (جیمی و همکاران32،2021). در علت شناسي مربوط به اضطراب و پرخاشگری، مهمترین عامل خطرساز كه در تضاد با خودمختاري، ايجاد هويت و تنظيم معيارها و مهار دروني قرار میگیرد، واكنش شديد مادران نسبت به رفتارهاي بهنجار كودك در خلال تحول، راه را بهسوی نافرماني و پرخاشگري میگشاید و باعث بروز هیجان منفی است که در رفتار ظاهر میشود و بر تعاملهای اعضای خانواده تأثیر میگذارد و میتواند منجر به رفتارهای ناپخته و ناسازگارانه مادران شود بنابراين آموزش گروهی مدیریت رفتاری به مادران كه زمان زیادی را با كودك خود میگذرانند و نقش مهمتری را در تعلیم و تربیت فرزندانشان دارند، بيشترين تأثير را بر آنها خواهند داشت و عملکرد مادران را پس از دریافت آموزشها در سطح نرمال قرار میدهد و احتمال کاهش رفتارهاي نامناسب والدین بخصوص مادران را که در طول شبانهروز ارتباط بیشتری با فرزندان خوددارند افزايش خواهد داد، درنتیجه وجود افکار منفی و حساسیت مادر به دنیای بیرونی کاهش مییابد و باعث برقراری یک رابطه مؤثر با فرزندان خود میشود (لی بأس و همکاران33،2021).
در خصوص اثربخشی آموزش گروهی مدیریت رفتاری مادران به دلیل تعداد و تنوع مشکلات روانی در حوزههای مختلف، رویکردهای درمانی متفاوتی ارائهشده است که دالاس گراد و همکاران34(2020) در مطالعهای نشان دادند که تشريح نيازهاي كودك براي مادران آشنا كردن آنها با آثار محبت به همراه آموزش تقویتهای مثبت و منفي میتواند سطح آگاهي مادران ارتقاء بخشند، زیرا سالهای اولیه زندگی مهمترین دوره رشد در تربیت و شکلگیری شخصیت فرد میباشد، کودک در محیط خانه و خانواده با عوامل انسانی متعددی در تماس است که مهمترین و زیربناییترین این عوامل، مادر میباشد و روان شناسان بر روابط کودکان باکسانی که مراقبت از آنان را به عهدهدارند تأکید کردهاند ازآنجاکه كودك موجودي آسیبپذیر است و بهتنهایی قادر به مراقبت از خود نيست حمايت و محافظت از جانب والدين از زمان تولد تا فراسوي دوران كودكي براي حفظ حيات كودك ضروري است، با توجه به نقش زن در خانواده و اینکه مسئولیت فرزندان بیشتر به عهده مادر است، اختلال رفتاری در او میتواند بهسلامت روانی اعضای خانواده آسیب برساند و اثر نامطلوبی بر سلامت و بهزیستی کودکان دارد، پیوند والدینی یکی از شیوههای جدید موجود در تربیت فرزند است و در دهههای اخیر روانشناسان واکنشهای متقابل را اساس رشد شناختی عاطفی کودك ذکر کردهاند و باور دارند که صمیمیت والدین خطر ابتلاي کودك به اختلالات روانی را کاهش میدهد زیرا کودکان پدر و مادرهای آینده جامعه خواهند بود، حال با توجه به اینکه خانواده یکی از نخستین محیطهایی است که کودک در آن قرار میگیرد و مادران در حکم نخستین کسانی هستند که بر فرد تأثیر میگذراند میتوان نتیجه گرفت که آموزش گروهی مدیریت رفتاری مادران كه زمان زیادی را با كودك خود میگذرانند، نقش مهمتری را در پرورش و تربیت کودکان بازی میکنند بیشترین تأثير را بر آنها خواهند داشت و عملکرد آنها را پس از دریافت آموزشها توسط مادران در مقایسه با همسالان در سطح نرمال قرار میدهد و احتمال کاهش رفتارهاي مناسب را در آنها افزايش خواهد داد منجر به تغییرات شناختی، هیجانی و رفتاری در کودک میشود در تبیین کلي یافتههای این تحقیق میتوان گفت اختلالات روانی رفتاری کودکان با شیوههای تربیتي و والدگری نامناسب والدین، یکي از مهمترین عوامل شکلگیری و پایداری مشکلات رفتاری کودکان است (زلاوسکی و همکاران35،2020).
این پژوهش با محدودیتهایی مانند نادیده گرفتن سایر متغیرهای مؤثر بر خودکارآمدی مادران و دیگر مشکلات رفتاری کودکان همراه بود، همچنین این تحقیق آثار کوتاهمدت این مداخلات را نشان میدهد و آثار بلندمدت را شامل نشده است. از دیگر محدودیتهای پژوهش حاضر احتیاط در تعمیم نتایج به علت محدود کردن زمان و هزینه، محدوده سنی مشخص برای کودکان است، با توجه به یافتههای امیدبخش پژوهش حاضر، پیشنهادمی شودکه تحقیقات بیشتری در مورد عوامل پرخاشگری، اضطراب و افسردگی کودکان به همراه این مؤلفهها بررسی شود و رابطه آنها با همدیگر سنجیده شود و برنامههای آموزش گروهی مدیریت رفتاری مادران باهدف آگاهی از وضعیت روانشناختی کودکان برای مادران آنها ارائه شود زیرا بهکارگیری روشهای کنترل و مديريت مادران و آموزش آنها باعث کاهش درگیری بین مادر و کودک میشود که اين خود باعث افزايش روابط و تعامل مثبت میان مادر و کودک میشود ( کی واک و همکاران36،2020). همچنین آموزشهای بهموقع میتواند خطر مشکلات شديد رفتاری کودکان را که بهاحتمالزیاد تا دوران بزرگسالی ادامه دارد، کاهش دهد. همچنین نتایج این پژوهشها میتواند راهگشای سیاستگذاران حوزه تعلیم و تربیت باشد تا بتواند گامهای مؤثری در آموزش بردارند و تلاش کنند مادران با كسب مهارتهای اجتماعي كنترل بيشتري بر شرايط موجود و تعامل با كودك خود پیدا كنند، اين مهارتها سبب بهبود تعامل مادر و کودک میشود زیرا تعداد قابلملاحظه اي از کودکان پیشدبستانی کشور ما نیازمند توجه و حمایت بیشتري درزمینهی بهداشت روان هستند و این امر مستلزم یک برنامهریزی جامع و دقیق در زمینه بهداشت روان در سطح کشور میباشد، لذا امر غربالگري اختلالات رفتاري از سنین قبل از 5 سالگی از طریق مصاحبه و تکمیل فرمها توسط مادران بهمنظور پیشگیري از بروز اختلالات رفتاري و تشخیص و درمان بهموقع آن در کودکان ضروري است. همچنین برگزاري جلسات آموزشی منظم و مداوم در زمینهی آموزش مادران و بهداشت روانی آنها بهویژه براي والدینی که سطح تحصیلات پایین دارند لازم و ضروري است، در این راستا نقش رسانههای گروهی مانند رادیو و تلویزیون در زمینه ي ارتقاي سطح دانش عمومی در مسائل بهداشت روانی را نمیتوان نادیده گرفت.
سپاسگزاری
از تمامی مادرانی که با مشارکت خود در اجرای این پژوهش سهمی داشتند و از راهنماییهای استاد بزرگوارم جناب آقای دکتر سید داود حسینی نسب تشکر و قدردانی میشود.
مشارکت نویسندگان
این مقاله برگرفته از رساله دکتری در حال نگارش نویسنده اول در رشته روانشناسی تربیتی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز اسـت که در تاریخ 18/08/1400 به شـماره نامه 162507481 توسـط معاونت پژوهشـی دانشـگاه و در سایت ایران داک با کد رهگیری 17246206 به تصویب رسیده است. همه نویسندگان این مقاله نقش یکسانی در طراحی، مفهومسازی، روششناسی، گردآوری دادهها، تحلیل آماری دادهها، پیشنویس، ویراستاری و نهایی سازی مقاله حاضر بر عهده داشتند.
منابع:
عاشوری، محمد و احمديان، زهرا. (1397). بررسي اثربخشي برنامه سالهای باورنکردنی بر تعامل مادر و کودک با اختلال رفتاری. فصلنامه افراد استثنايي، 8(30)، 199-217.
Refrence:
Aguilar-Yamuza, B. Raya-Trenas, A. F. Pino-Osuna, M. J. & Herruzo- Cabrera, J. (2019). Relationship among parenting style and depression and anxiety in children aged 3-7 years old. Revista de Psicología Clínica con Niños y Adolescentes, 6(1), 36-43.
Al-Yagon M. Forte D. Avrahami L. (2020). Executive functions and attachment relationships in children with ADHD: Links to externalizing/internalizing problems, social skills, and negative mood regulation. Journal of Attention Disorders, 24(13), 1876–1890.
Ashuri, Mohammad. Ahmadian, Zahra. (2017). Investigating the effectiveness of the incredible years program on the interaction between mother and child with behavioral disorder. Quarterly of Psychology of Exceptional Individuals People, 8(30), 199-217. [In Persian].
& (2019). Impact of missing data on bias and precision when estimating change in patient-reported outcomes from a clinical registry. Health and Quality of Life Outcomes, 17, 106.
Beck, A. T. (1964). Thinking and depression: II. Theory and therapy. Archives of General Psychiatry, 10, 561-571.
Bernal-Ruiz, C. Rosa-Alcázar, A. I. González-Calatayud, V. & Rosa-Alcázar, E. (2019). [Is there a relationship between problematic internet use and responses of social anxiety, obsessivecompulsive and psychological well-being among adolescents?] Anales de Psicología, 33(2), 269–276.
Bernaras E, Jaureguizar J and Garaigordobil M.(2019).Child Anxity And Depression: A Review of Theories, Evaluation Instruments, Prevention Programs, and Treatments. Front. Psychol. 10:54352.
Berzenski, S. (2019). Distinct emotion regulation skills explain psychopathology and problems in social relationships following childhood emotional abuse and neglect. Development and Psychopathology, 31(2), 483–496.
Brooks, S. K. Webster, R. K. Smith, L. E. Woodland, L. Wessely, S. Greenberg, N. & Rubin, G. J. (2020). The psychological impact of quarantine and how to reduce it: Rapid review of the evidence. The Lancet, 395(10227), 912-920.
Buss, A. H. & Perry, M. (1992). The Aggression Questionnaire. Journal of Personality and Social Psychology, 63(3), 452–459.
Charlson, F. van Ommeren, M. Flaxman, A. Cornett, J. Whiteford, H. & Saxena, S.(2019). New WHO prevalence estimates of mental disorders in conflict settings: a systematic review and meta-analysis. Lancet;394,240–248.
Conrad, R. Forstner, A.J. Chung, ML. et al. (2021). Significance of anger suppression and preoccupied attachment in social anxiety disorder: A cross-sectional study. BMC Psychiatry, 21, 116.
Costa, D. Cunha. M. Ferreira, C. Gama, A. Machado-Rodrigues, A.M. Rosado-Marques, V. Nogueira, H. Silva, M. & Padez, C. (2020). Self-reported symptoms of depression, anxiety and stress in Portuguese primary school-aged children. BMC Psychiatry, 20(87). https://doi.org/10.1186/s12888-020-02498-z.
Curran, T. Meter, D. Janovec, A. Brown, E. & Caban, S. (2019). Maternal adult attachment styles and mother-child transmissions of social skills and self-esteem. Journal of Family Studies, 27(4), 491–505.
Cutierrez, S. M. Escarti C. A. & Pascual, C. (2019). Relationships among empathy, prosocial behavior, aggressiveness, self-efficacy and pupils' personal and social responsibility. Psychothema, 23(1), 9-13.
Dalsgaard S. Thorsteinsson E. Trabjerg B. B. Schullehner J. Plana-Ripoll O. Brikell I. Wimberley T. Thygesen M. Madsen K. B. Timmerman A. Schendel D. McGrath J. J. Mortensen P. B. Pedersen C. B. (2020). Incidence rates and cumulative incidences of the full spectrum of diagnosed mental disorders in childhood and adolescence. JAMA Psychiatry, 77(2), 155–164.
Delaquis CP et al.(2020). Dialectical behaviour therapy skills training groups for common mental health disorders. A Systematic Review and Meta-analysis.
Erkoreka, L. Zamalloa, I. Rodriguez, S. Muñoz, P. Mendizabal, I. Zamalloa, M. I. Arrue, A. Zumarraga, M. & Gonzalez-Torres, M. A. (2022). Attachment anxiety as mediator of the relationship between childhood trauma and personality dysfunction in borderline personality disorder. Clinical psychology & psychotherapy, 29(2), 501–511.
Fan, J. & Chen, B. B. (2020). Parenting styles and co-parenting in China: The role of parents and children’s sibling status. Current Psychology, 39, 1505–1512. https:// doi. org/ 10. 1007/ s12144- 019- 00379-7.
Hagquist, C. (2016). Family residency and psychosomatic problems among adolescents in Sweden: The impact of child-parent relations. Scandinavian journal of public health. Scandinavian Journal of Public Health, 44 (1), 36-46.
Havighurst SS, Radovini A, Hao B, Kehoe CE. (2020). Emotion-focused parenting interventions for prevention and treatment of child and adolescent mental health problems: a review of recent literature. Curr Opin Psychiatry 33(6):586–601.
Hayes, A. F. (2021). Introduction to mediation, moderation, and conditional process analysis: A regression-based approach. Guilford Press. J Infant Child Dev (2); 20: 148-61. Health Sciences, 1(3), 12-18.
& (2021). Parental characteristics and offspring mental health and related outcomes: A systematic review of genetically informative literature. Translational Psychiatry, 11, 197.
Kim, J. Jung, S. Ahn, J. Kim, B. & Choi, H. (2020). Social networking sites self image antecedents of social networking site addiction. Journal of Psychology in Africa, 30(3), 243–248.
Kwak HJ, Ahn UK, Lim MH. (2020). the clinical effects of school play group therapy on general children with a focus on Korea child & youth personality test. BMC Psychol; 8(1): 9.
& (2021). Maternal bonding, negative affect, and infant social-emotional development: A prospective cohort study. Journal of Affective Disorders, 281, 926– 934.
Liu, X. (2020). Parenting styles and health risk behavior of left-behind children: The mediating effect of cognitive emotion regulation. Journal of Child and Family Studies, 29, 676–685.
Mak, M. C. K. Yin, L. Li, M. Cheung, R. Y. & Oon, P. T. (2020). The relation between parenting stress and child behavior problems: Negative parenting styles as mediator. Journal of Child and Family Studies, 29, 2993–3003. https:// doi. org/ 10. 1007/ s10826- 020- 01785-3.
Moitra M, Santomauro D, Collins PY, Vos T, Whiteford H, Saxena S, et al. (2022). The global gap in treatment coverage for major depressive disorder in 84 countries from 2000–2019: a systematic review and Bayesian meta-regression analysis. PLoS Med 19(2).
Molly Cairncross, Carlin J Miller.( 2020). The Effectiveness of Mindfulness-Based Therapies for ADHD: A MetaAnalytic Review. J Atten Disord.
& (2020). Positive maternal mental health, parenting, and child development. Biological Psychiatry, 87, 328– 337.
Robinson M, Ross J, Fletcher S, Burns CR, Lagdon S, Armour C. (2021). The Mediating Role of Distress Tolerance in the Relationship Between Childhood Maltreatment and Mental Health Outcomes Among University Students. J Interpers Violence;36(15-16):7249-7273. doi: 10.1177/0886260519835002. PubMed PMID.
Spataro, P. Calabrò, M. & Longobardi, E. (2020). Prosocial behaviour mediates the relation between empathy and aggression in primary school children. European Journal of Developmental Psychology, 17(5), 727-745.
Steele EH, McKinney C. (2019). Emerging adult psychological problems and parenting style: Moderation by parent-child relationship quality. Personality and individual differences; 146: 201-208.
Stewart, S. M. & Emslie, G. J. (2020). Extending Parent- Child Interaction Therapy to Preschool Children Who Are Depressed. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 59(7), 803-804.
Swales DA, Snyder HR, Hankin BL, Sandman CA, Glynn LM, Davis EP.(2020). Maternal depressive symptoms predict general liability in child psychopathology. J Clin Child Adolesc Psychol.
Tercelli I, Nuno F. (2019) A systematic review of mindfulness based interventions for children and young people with ADHD and their parents. Global Psychiatry. 2019; 2(1): 1-17. doi: 10.2478/gp-0007.
Zalewski M, Maliken A, Lengua LJ, Martin CG, Roos L, Everett Y. (2020) Integrating dialectical behavior therapy with child and parent training interventions: A narrative and theoretical review. Clin Psychol.
Zuquetto, C. R. Opaleye, E. S. Feijo, M. R. Amato, T. C. Ferri, C. P. & Noto, A. R. (2019). Contributions of parenting styles and parental drunkenness to adolescent drinking. Brazilian Journal of Psychiatry, 41(6), 511–517.
Investigating the effectiveness of mother's behavioral management group training on the level of aggression, anxiety and depression of mothers with 4-7 years old children
Abstract
The purpose of this study was to investigate the effectiveness of group behavioral management of mothers on the level of aggression, anxiety and depression of mothers with children aged 4 to 7 years. The research method was a semi-experimental method with a pre-test and post-test design with a control group. The statistical population of this research included mothers of children aged 4 to 7 years in Tabriz city in 1401, who referred to Shahryar Hospital and private clinic to solve their children's problems, among which mothers were selected from two treatment centers and 20 mothers from each center were selected purposefully. The mothers of the first center were exposed to group trainings of mothers' behavioral management, and the mothers of the second center did not receive any training as a control group. Before the implementation of educational programs, two groups were tested by Bass and Perry aggression, Beck's anxiety questionnaire, Beck's depression questionnaire, for the first experimental group, behavioral management training for mothers was implemented in 8 sessions of 90 minutes, and the control group did not receive any training, finally by doing it again Response to aggression, anxiety and depression questionnaire was done by mothers after the test. The data of this research was done using SPSS software and in two levels of descriptive and inferential statistics with ANCOVA analysis. The research findings indicated that the group training of mothers' behavior management is more effective than the control group on the level of aggression, anxiety and depression of mothers with children aged 4 to 7 years.
Key words: behavioral management of mothers, aggression, anxiety, depression
[1] Costa, D. Cunha. M. Ferreira, C. Gama, A. Machado-Rodrigues, A.M. Rosado-Marques, V.
[2] Costa, D. Cunha. M. Ferreira, C. Gama, A. Machado-Rodrigues, A.M. Rosado-Marques, V. Nogueira, H.
[3] Kim, J. Jung, S. Ahn, J. Kim, B. & Choi, H
[4] Bernaras & Jaureguizar & Garaigordobil
[5] Robinson M, Ross J, Fletcher S, Burns CR, Lagdon S, Armour C
[6] Stewart, S. M. & Emslie, G. J
[7] Curran, T. Meter, D. Janovec, A.
[8] Cutierrez& Escarti & Pascual
[9] Liu, X
[10] &
[11] Steele EH, McKinney C
[12] Conrad, R. Forstner, A.J. Chung, ML. et al
[13] Mak, M. C. K. Yin, L. Li, M
[14] Aguilar-Yamuza, B. Raya-Trenas, A. F.
[15] Brooks, S. K. Webster, R. K.
[16] Swales DA, Snyder HR, Hankin BL, Sandman CA, Glynn LM, Davis EP
[17] Molly Cairncross, Carlin J Miller
[18] Buss, A. H. & Perry, M
[19] Beck, A. T
[20] Hagquist, C
[21] Bernal-Ruiz, C. Rosa-Alcázar, A. I. González-Calatayud, V. & Rosa-Alcázar, E
[22] Al-Yagon M. Forte D. Avrahami L
[23] Charlson, F. van Ommeren, M. Flaxman, A. Cornett, J. Whiteford, H. & Saxena, S
[24] Erkoreka, L. Zamalloa, I. Rodriguez, S. Muñoz, P. Mendizabal, I. Zamalloa, M. I.
[25] Tercelli I, Nuno F
[26] Moitra M, Santomauro D, Collins PY, Vos T, Whiteford H, Saxena S, et al
[27] Fan, J. & Chen, B. B
[28] Ayilara, O.G. Zhang, L.
[29] Hayes, A. F
[30] Delaquis CP et al
[31] Havighurst SS, Radovini A,
[34] Dalsgaard S. Thorsteinsson E.
[35] Zalewski M, Maliken A, Lengua LJ, Martin CG, Roos L, Everett Y
[36] Kwak HJ, Ahn UK, Lim MH