Analysis of the effects of third places on promoting social sustainability in Zone 6 of the metropolis of Tehran.
Subject Areas : Urban and Regional Planning Studies
کوثر قبادی
1
,
Reza valizade
2
,
ali azar
3
,
Ali Panahi
4
1 - دانشجوی دکتری
2 - azad university Af tabriz
3 - Faculty member of the Department of Architecture and Urban Planning, Maragheh Branch, Islamic Azad University. Maragheh, Iran
4 - Assistant Professor, Department of Geography and Urban Planning, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran
Keywords: Space, Social sustainability, Third Places, Region 6 of Tehran Metropolis,
Abstract :
Introduction: Third places refer to public spaces in cities that, in addition to their primary functions, are used for recreational, cultural, social, and educational activities. In fact, these spaces are made available to citizens as places with various uses. The main goal of creating such places is to provide suitable and sustainable spaces to attract citizens and increase sustainability and social interactions, as well as to create identity for urban spacesResearch aim: The aim of this article is to investigate the effectiveness of third places on the sustainability of urban spaces.Methodology: This research is descriptive-analytical in nature and purposive in terms of objective. The statistical population in this study consists of 30 experts and community leaders, as well as urban managers, who were selected through purposive sampling and analyzed using fuzzy DEMATEL method.Studied Areas: The geographic scope of this study is Region 6 of the Tehran metropolis.Results: : The research results show that social factors in third places have been very effective in promoting sustainability, and the economic factor has also been identified as one of the contributing factors, influenced by other dimensions. On the other hand, the managerial-institutional factor has been of greater importance for improving public spaces and promoting urban sustainability.Conclusion: Attention to the influential and susceptible factors should be considered as a requirement and necessity for urban policymakers and managers in promoting the environmental conditions of public spaces and developing third places.Conclusion: Attention to the influential and susceptible factors should be considered as a requirement and necessity for urban policymakers and managers in promoting the environmental conditions of public spaces and developing third places.
_||_
Research Article Dor: 20.1001.1.25385968.1401.17.1.18.8
Analysis of the effects of third places on promoting social sustainability in Zone 6 of the metropolis of Tehran.
Receive Date: 18 January 2020
Accept Date: 5 September 2020
ABSTRACT
Introduction: Third places refer to public spaces in cities that, in addition to their primary functions, are used for recreational, cultural, social, and educational activities. In fact, these spaces are made available to citizens as places with various uses. The main goal of creating such places is to provide suitable and sustainable spaces to attract citizens and increase sustainability and social interactions, as well as to create identity for urban spaces
Research aim: The aim of this article is to investigate the effectiveness of third places on the sustainability of urban spaces.
Methodology: This research is descriptive-analytical in nature and purposive in terms of objective. The statistical population in this study consists of 30 experts and community leaders, as well as urban managers, who were selected through purposive sampling and analyzed using fuzzy DEMATEL method.
Studied Areas: The geographic scope of this study is Region 6 of the Tehran metropolis.
Results: : The research results show that social factors in third places have been very effective in promoting sustainability, and the economic factor has also been identified as one of the contributing factors, influenced by other dimensions. On the other hand, the managerial-institutional factor has been of greater importance for improving public spaces and promoting urban sustainability.
Conclusion: Attention to the influential and susceptible factors should be considered as a requirement and necessity for urban policymakers and managers in promoting the environmental conditions of public spaces and developing third places.
KEYWORDS: Space, Third Places, Social Sustainability, Region 6 of Tehran Metropolis
فصلنامه علمی مطالعات برنامهریزی سکونتگاههای انسانی
دوره 17، شماره 2 (پیاپی 59)، تابستان 1401
شاپای چاپی 5968- 2535 شاپای الکترونیکی X595- 2538
http://jshsp.iaurasht.ac.ir
صص. 519-501
مقاله پژوهشیDor: 20.1001.1.25385968.1401.17.1.18.8
تحلیل اثرات مکان های سوم در ارتقای زیست پذیری اجتماعی منطقه 6 کلانشهر تهران
تاریخ دریافت: 28 دی 1398
تاریخ پذیرش: 15 شهریور 1399
چکیده
مقدمه: مکانهای سوم به معنای فضاهای عمومی در شهر هستند که علاوه بر کارکردهای اصلی خود، برای انجام فعالیت‌های تفریحی، فرهنگی، اجتماعی و آموزشی نیز مورد استفاده قرار می گیرند. در واقع، این فضاها به عنوان مکان‌هایی با کاربردهای گوناگون، در اختیار شهروندان قرار می‌گیرند. هدف اصلی از ایجاد چنین مکانهای، ایجاد فضاهایی مناسب و پایدار برای جذب شهروندان و افزایش پایداری و تعاملات اجتماعی، هویت سازی برای فضاهای شهری است.
هدف: هدف از تدوین این مقاله، بررسی میزان اثرگذاری و اثرگذاری مکانهای سوم بر زیست پذیری فضاهایی شهری است.
روش‌شناسی تحقیق: این پژوهش از لحاظ ماهیت و روش توصیفی- تحلیلی و از لحاظ هدف کاربری است. جامعه آماری در این پژوهش شامل 30 نفر از تمامی کارشناسان، خبرگان جامعه، مدیران شهری است که این تعداد با استفاده از نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شده‌اند و با استفاده از روش دیمتل فازی داده های تحقیق مورد تحلیل قرار گرفتند.
قلمرو جغرافیایی پژوهش: : قلمرو جغرافیایی این پژوهش منطقه 6 کلانشهر تهران می باشد.
یافتهها: نتایج تحقیق نشان میدهد در مکانهای سوم عامل اجتماعی در ارتقای زیست پذیری بسیار اثرگذار بوده است و عامل اقتصادی نیز با تاثیرپذیری از سایر ابعاد مختلف، جز عوامل معلول شناسایی شد. از سوی دیگر عامل مدیریتی-نهادی از اهمیت بیشتری جهت بهبود فضاهای عمومی و ارتقاء زیست پذیری شهری برخوردار بوده است.
نتایج: توجه به عوامل اثرگذار و اثرپذیر برای سیاست گذاران و مدیران شهری در راستای ارتقاء شرایط زیستی فضاهای عمومی و توسعه مکانهای سوم می بایستی به عنوان یک الزام و ضرورت مورد توجه قرار گیرد.
کلیدواژهها: فضا، مکان های سوم، زیست پذیری اجتماعی، منطقه 6 کلانشهر تهران.
مقدمه
امروزه شهرها یکی از فراگیرترین پدیده های اجتماعی عصر حاصر تلقی می شوند(نقیبی و دیگران، 1400: 876). مطابق با آمار جهانی، در حال حاضر بیش از 55 درصد از جمعیت جهان در شهرها زندگی می‌کنند و این درصد در سال 2050 به 68 درصد افزایش خواهد یافت(حکمت نیا و دیگران ، 1401: 34). این رشد بی رویه جمعیت، صنعتی شدن شهرها، توسعه اقتصادی و سایر عوامل (حسینی و دیگران، 1392: 56) نیازمند توجه مدیران و برنامه ریزان شهری با ارائه رویکردهای مختلف از جمله، زیست پذیری، شهر ایده ال، شهر خلاق، شهر امن (قنبری و دیگران، 1398: 984) ؛ برای دستیابی به توسعه پایدار و ایجاد اجتماعات سالم و قابل زیست در شهرها، بهبود کیفیت زندگی شهروندان و افزایش سطح رفاه اجتماعی در جامعه شهری و بررسی آن در ابعاد مختلف وجودی که از اهمیت بسیاری برخوردار است، می باشند (منظم اسماعیل پور و دیگران، 1397:972 و نیکدل و دیگران، 1402: 156).
به هر حال، یک سکونتگاه شهری دارای عرصه‌های همگون با ویژگی‌های اجتماعی یکنواخت نیست. شاخصهای اقتصادی و همچنین حیثیت اجتماعی (گروه‌های منزلتی) ازجمله عواملی هستند که موجب تفکیک سطوح شهری شده و طبقات اجتماعی را به وجود می‌آورند. هر یک از این سطوح طبقاتی، دارای ویژگی‌های و مشخصه‌های معینی هستند که بر نحوه پراکنش مکانهای سوم و چگونگی اثرگذاری آنها بر زندگی اجتماعی عمومی تأثیر می‌گذارند(داودی و مدیری ، 1394: 89). مکانهای سوم به‌عنوان یکی از مهمترین نهادهای حوزه عمومی؛ مکانهای عمومی و جذابی هستند که به زندگی غیررسمی شهروندان معنا می‌دهند و روابط اجتماعی آنها را در خارج از زندگی رسمی کاری و خانوادگی ترمیم می‌کنند(رمضانی و دیگران، 1401: 61). این مکانها، جزء مهمی از عرصه‌های همگانی شهرها به شمار می‌روند که در سطوح مختلف، از سطح شهر تا سطح واحدهای همسایگی، ساختارهای اجتماعی را بازتعریف می‌کنند و مفهوم تعامل اجتماعی را از برخوردها و روابط سطحی و زودگذر به پیوندهای اجتماعی قوی‌تر ارتقاء می‌دهند. این مکانها پذیرنده انواع ارتباط‌ها، برخوردها و فعالیت‌ها هستند و افراد را بدون نظر گرفتن درجات و طبقات اجتماعی و تفاوت‌های قومی، نژادی و... گرد هم می‌آورند. بدین ترتیب، تأثیر زیادی بر زندگی اجتماعی دارند (مدیری و داودی، 1396: 554).
به‌عبارت‌دیگر؛ فضای سوم به‌عنوان جایگاه زندگی اجتماعی و فضای عمومی به شهروندان قدرت میدهد که با بهره‌گیری از این نیازها و محرک‌ها، قلمروهای اجتماعی را در رابطه با افراد آشنا و غریبه فراهم آورند(برخوردار و دیگران، 1399: 18). فضای سوم شامل فضاهای عمومی گوناگونی است که پذیرای اجتماعاتی است که به شکل داوطلبانه دور از خانه و کار شادمانه دورهم جمع شده و اکثراً معمولی و غیررسمی می‌باشند(Oldenburg,1999, 16; Ren et al, 2017). همچنین افراد موجود در این فضاها افراد ثابتی نیستند بلکه مدام در حال تغییر است و طیف وسیعی از افراد را شامل میشود(سالاری پور ودیگران، 1398: 39) که با حضوری پذیری بالای افراد در حال تغییر تنش های اجتماعی و سایر ناهنجاریهای کاهش پیدا می کند و این امر منجر به به ارتقای زندگی اجتماعی شهروندان در جامعه شهری می گردد (Hickman, 2013). در نتیجه دستیابی به زیست پذیری شهری که به آن شهر موفق نیز می‌گویند که از طریق سرزندگی محیطی، پایداری اکولوژیکی، حل معضلات اجتماعی (فقر، اختلاف طبقاتی و...) اقتصادی (بیکاری، اعتیاد و ...) و فرهنگی (بی‌سوادی و...) حاصل میشود (شماعی و همکاران، 1394: 784).
تجارب جهانی نشان میدهد که فضاهای عمومی شهری و مکانهای سوم می‌توانند بسیار مفید واقع شوند و به عنوان محلی برای تبادل اطلاعات، تجربیات و دیدگاه‌ها درباره مسائل مختلف مفید باشند. همچنین، این مکانها می‌توانند در پیوند بین افراد و گروه‌های مختلف اجتماعی نقش مهمی داشته باشند و به شکل‌گیری هویت شهری و احساس تعلق به آن کمک کنند. بنابراین، وجود فضاهای عمومی شهری و مکانهای سوم می‌توانند در تعاملات اجتماعی، تبادل اطلاعات و تجربیات، هویت‌سازی و توسعه پایداری انسانی بسیار مفید باشند. بنابراین، باید به شیوه‌ای که این فضاها طراحی و مدیریت می‌شوند، توجه ویژه‌ای شود و در ابعاد اثرگذار مورد ارزیابی قرار گیرند(حیدری و صالحی، 1396: 351). همچنین مکان سوم را میتوان همچنین «قلمرو پیادگان» نامید. چنین مکانهای می‌توانند به عنوان فضاهایی برای تعاملات اجتماعی، توسعه پایداری انسانی و هویت‌سازی شهروندان مفید باشند. اما برای جذب شهروندان در منطقه 6 کلانشهر تهران به پاتوق ها، قلمرو پیادگان و سایر فضاهای شهری، باید شهر دعوت‌کننده و جذابی برای شهروندان با افزایش تنوع کاربریها، حضور و تعامل با دیگران در یک محیط جذاب و متنوع و سایر مواردی همچون امنیت، ترافیک، دسترسی آسان، راحتی و ایجاد تسهیلات برای پیادگان توجه ویژه‌ای شود. به عنوان مثال، باید توجه ویژه‌ای به ایجاد مسیرهای پیاده‌روی امن و راحت، نورپردازی مناسب، ایجاد فضای سبز و تأمین تسهیلات مانند صندلی‌ها، زباله‌دان‌ها و فضاهایی برای فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی در این فضاها داده شود. به طور کلی، برای جذب شهروندان به فضاهای عمومی شهری و مکانهای سوم، باید دیدگاهی سیستمیک و کارآمد برای طراحی و مدیریت شهر در منطقه 6 کلانشهر تهران داشته باشیم. همچنین برای ایجاد فضاهایی جذاب و پایدار در فضاهای عمومی برای افزایش تعاملات اجتماعی، توسعه پایداری انسانی و هویت‌سازی شهروندان، به مواردی همچون زیستپذیری اجتماعی، مدیریت ترافیک در سطح شهر، دسترسی آسان و سریع و سایر تسهیلات‌های مناسب نیازمند توجه ویژه مدیران و کارشناسان و سایر سیاست گذاران شهری است. در همین راستا توسعه مکانهای سوم در فضاهای عمومی منطقه 6 کلانشهر تهران برای افزایش تعاملات اجتماعی و حس تعلق به مکان یک امر ضروری به حساب می آید. به طوری که در این منطقه بیش از 250 هزار نفر و بیش از 85 هزار خانوار ساکن هستند و برای افزایش سرزندگی و ایجاد نشاط و تفریح بیشتر نیازمند افزایش کمی و کیفی این نوع مکانها هستیم. علاوه بر این، ایجاد مکانهای سوم در فضاهای عمومی منطقه 6 کلانشهر تهران، میتواند به افزایش فعالیت‌هایی همچون جشنواره‌های خیابانی، نشستن روی نمیکت و گپ زدن با سایر شهروندان کمک کند. از یک سو این فعالیت‌ها نه تنها باعث ایجاد فضاهای تفریحی و سرگرمی برای شهروندان می‌شوند، بلکه به بهبود کیفیت محیطی و افزایش تعاملات اجتماعی در چنین مکان های کمک خواهد کرد. بنابراین توسعه مکان های سوم در فضاهای عمومی به نوعی باعث افزایش زیست پذیری اجتماعی شهروندان و سرزندگی آنها خواهد شد. در راستای موارد مذکور، پژوهش حاضر باهدف؛ بررسی و تحلیل جایگاه مکانهای سوم در ارتقاء زیست پذیری اجتماعی و تعلق مکانی در منطقه 6 تهران تدوین‌شده است.
اولین بار اصطلاح «مکان سوم» در کتاب «مکانی بسیار خوب» توسط ری الدنبرگ جامعه‌شناس شهری در سال 1991 بکار برده شده است(کاظم زاده و میرزائی، 1400: 44). ناصحی1 و همکاران(2023) مقاله خود را پایداری اجتماعی و مکانهای سوم شهری: مورد شهر اصفهان در ایران تدوین نمودند؛ نتایج تحلیل علت و معلولی از طریق DEMATEL نشان می دهد که پویایی و سرزندگی و انعطاف پذیری اصلی ترین و تأثیرگذارترین عوامل در افزایش پایداری اجتماعی در اصفهان هستند. نتایج همچنین تأثیر مولفه ها و شاخص های ترکیبی رتبه سوم را با ابعاد مختلف پایداری اجتماعی به ویژه در مناطق شهری اصفهان نشان می دهد.Sheikhbaglou and Boo Xi(2021) در مقاله ای به تبیین نقش مکانهای سوم در اجتماعی شدن مناطق شهری پرداخته¬اند و نتایج حاکی از اهمیت بالای مکانهای سوم شهری مانند کافه‌های باز است که می‌توانند کیفیت طراحی شهری را در یک بافت تغییر داده و کیفیت اجتماعی شدن را افزایش دهند. ناهید الزمان و همکاران (2020) تحقیقی با عنوان انسجام شهری در برابر فضاسازی ارگانیک مکانهای سوم در عربستان سعودی: انجام دادند و به بیان این نکته پرداختند که حاکمیت مشترک بر مکانهای سوم میتواند در انسجام شهری اثربخش باشد. ویلیامز و هیپ2 (2019) آنها در پژوهش خود با عنوان: مکان های سوم، تعامل با همسایگان، و انسجام در بافت محله عنوان داشتند که چگونه نقش مکان های سوم ممکن است با توجه به بافت اجتماعی-اقتصادی محله متفاوت باشد. با استفاده از داده‌های موج اول مطالعه خانواده و محله لس‌آنجلس (LAFANS) و داده‌های مربوط به مکانهای سوم از داده‌های تجاری نقطه‌محور Reference USA، تأثیر مکانهای سوم را بر انسجام و تعامل همسایگان در بین لایه‌های فقر محله سنجیدند، و به این نتیجه رسیدند که مکانهای سوم با انسجام و تعامل بیشتر همسایه‌ها مرتبط هستند، و اینکه تعامل همسایه واسطه رابطه بین مکانهای سوم و انسجام در محله‌های فقیر بیشتر است. بوستین و اسپیک3(2020) در پژوهش خود با نام فضای سوم، مفهوم فضای سوم را به عنوان بخشی از نظریه فضایی انتقادی پست مدرن به عنوان ابزاری برای بیان رابطه پیچیده بین جامعه و فضا توسعه مطرح نمودند. این اصطلاح به فضاهای «دیگر اشاره دارد که در آن فضاهای انضمامی، انتزاعی و ادراکی با هم تعامل دارند. فضاهای جدید روابط اجتماعی-فضایی قدرت غالب را به چالش می کشند. فضاهای «اول»، «دوم» و «سوم» هرکدام بیانگر «فضای واقعی»، «تصور شده» و «فضای زندگی شده» هستند و میتوان آنها را از طریق مکانهای مختلف «واقعی» و «واقعی و خیالی» نشان داد. لئو و همکاران(2016) از فضای گمشده تا مکان سوم را مورد مطالعه قرار دادند و به ارائه راه موثری برای اجرای CCD ها به عنوان بخشی از استراتژی های بازسازی شهری پرداختند، یعنی برای تبدیل شدن به مکان های سوم مورد علاقه بازدیدکنندگان، CCD ها نیاز به ارائه برخوردهای اجتماعی با کیفیت بالا با ترکیبی مناسب از امکانات فیزیکی، فرهنگی و سرگرمی می باشد. Fougere et al(2015)، در پژوهشی به این نتیجه رسیدندکه مکانهای سوم نقش موثری در برقراری ارتباط های فراملیتی و دور بودن از انواع نژاد، قومیت، پناهنده بودن و غیره است. کوکسا و چیلدز(2014)، در مقاله با عنوان: مکان های اول، دوم، سوم و چهارم - ایجاد حس بیشتر در فضا ، عنوان داشتند؛ مفهوم مکان چهارم به عنوان روشی جدید برای طبقه‌بندی انواع فضا ارائه میشود که هم نقاط قوت روش‌های قبلی توصیف فضاها را دارد و هم آنها را به عنوان بسط مکانهای دیگری که با آنها آشنا هستیم عادی می‌کند.Vikas and Bosson (2009)، در پژوهشی مکانهای سوم و زندگی اجتماعی خیابانها را مورد بررسی قرار دادند و یافتهها نشان میدهد که مکانهای سوم هم از نظر شخصی‌سازی (متمایز بودن، تشخیص‌پذیری) و هم نفوذپذیری نسبتاً بالایی به خیابان دارند. اما وجود صندلی و سرپناه شاید مهمترین ویژگی‌های طراحی شهری هستند که به اجتماعی بودن در خیابان اصلی کمک می‌کنند.
سالاری پور و همکاران(1401)، به بررسی نقش مکانهای سوم شهری در توسعه گردشگری پیاده‌راه مرکزی شهر رشت پرداختند، مهمترین نتیجه پژوهش حاضر تبیین روابط هم افزا میان توسعه مکان های سوم و گردشگری است. عابدینی و ساکت حسنلوئی(1400) مقاله ای با عنوان: مکان های سوم شهری؛ صحنه خلق پاتوق های اجتماعی و تفریحی جامعه مطالعه موردی: بررسی تطبیقی کافه های مناطق 1 و 4 شهر اورمیه تدوین نمودند، براساس یافته های این تحقیق ؛ شاخص «شخصیت¬بخشی» در منطقه 1 شهر ارومیه، بیشترین میزان مطلوبیت و سازگاری را به خود اختصاص داده است. همچنین شاخص¬ «آسایش و آرام بودن» وضعیت مناسبی را در منطقه 1 شهر داشته است. به علاوه شاخص¬های «مکان تفریح و گذران اوقات فراغت» و «پویایی تعامل بومی و محلی» در منطقه 4 شهر اورمیه، به ترتیب نامناسب¬ترین وضعیت موجود را در میان سایر شاخص¬ها به خود اختصاص داده است. آروین و همکاران (1397) شاخصهای زیست پذیری شهری بر اساس ادراک ساکنان شهر اهواز را تحلیل نمودند، نتایج تحقیق بیانگر این است که وضعیت شاخصهای زیست پذیری شهری در محلات نامناسب می‌باشد. نتایج تکنیک‌های آنتروپی و کوپراس نشان میدهد که محله کیانپارس بهترین وضعیت و بعد آز آن محلات زیتون کارمندی، گلستان جنوبی، خروسی، پردیس 1، آخر آسفالت، شلنگ‌آباد و در بدترین وضعیت زیست پذیری محله منبع آب قرارگرفته است. مدیری و داودی (1396)، نقش مکانهای سوم بر ارتقای زندگی اجتماعی شهر زنجان در بازۀ زمانی انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی (مطالعۀ موردی: محدودۀ سبزه‌میدان شهر زنجان-ایران) را مورد بررسی قرار دادند؛ مطالعۀ روند تغییر مکانهای سوم نشان میدهد مکانهای سومی که در سه دورۀ بررسی شده ثابت باقی مانده‌اند، یا ماهیتی مذهبی دارند یا یکی از اجزای اصلی بازار محسوب می‌شوند. هم چنین مهمترین تأثیر این مکانها، بر حوزۀ عمومی و خرد جمعی بوده است؛ به‌طوری که هرچه به عهد معاصر نزدیک می‌شویم، حوزۀ عمومی گسترده‌تر میشود، نقش مردم در فضاهای جمعی اهمیت بیشتری می‌یابد و تأثیر این فضاها در جهت‌گیری خرد جمعی و افکار عمومی افزایش پیدا می‌کند. این روند صعودی، حاصل تغییراتی است که در ساختار اجتماعی جامعۀ موردمطالعه صورت پذیرفته است. عمده‌ترین این تغییرات را میتوان در فضاهای جنسیتی، زندگی شبانه و همچنین تأثیرات جامعۀ روشنفکری مشاهده کرد. قنبری و همکاران (1395)، زيست پذيري شهري با تأکید بر شاخص امنيت و پايداري در منطقه 11 شهر مشهد را مورد مطالعه قرار دادند، و به بیان این نتایج پرداختند، منطقه 11 کلانشهر مشهد، بهترين منطقه ازنظر شاخص امنيت و پايداري می‌باشد. پس از منطقه 11، مناطق 10 و 9 به لحاظ امنيت و پايداري داراي بهترين شرايط هستند. بدترين منطقه هم به 3، 4 و 6 است. حدود 40 درصد مناطق شهر مشهد در سطح، لحاظ امنيت و پايداري، به ترتيب مناطق بحراني امنيت و پايداري به لحاظ زيست پذيري شهري قرار دارند. صادقی و همکاران (1394) به مقایسه تطبیقی مکانیابی فضای سوم و نقشه شناختی احساس امنیت در فضای شهری اصفهان پرداخته‌اند. نتایج تحقیق آنها نشان داد که ویژگی مکانهای سوم در ارتقاء احساس امنیت شهروندان اثر دارد. کاشانی جو (1389)، معتقد است فضاهای عمومی شهری به‌عنوان فضای سوم نقش اساسی در برقراری تعاملات اجتماعی ایفا می‌نمایند و به‌عنوان کانون تمرکز دانش طراحی شهری می‌باشند.
روش پژوهش
در این مقاله، روش پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی است که با هدف تحلیل اثرات مکانهای سوم در ارتقای زیست پذیری شهری در منطقه 6 کلانشهر تهران و به منظور کشف روابط بین متغیرهای اجتماعی-امنیتی، کالبدی-محیطی، اقتصادی و مدیریتی-نهادی تدوین شده است. جامعه آماری در این پژوهش شامل 30 نفر(21 نفر مرد و 9 نفر زن؛ 2 نفر در مقطع تحصیلی دکترا؛ 12 نفر کارشناسی ارشد، 10 نفر هم کارشناسی و فوق دیپلم؛ از لحاظ سنی هم بین رده سن 22 تا 45 سال و همچنین از لحاظ شرایط شغلی 3 نفر از کارمندان، خبرگان، مسئولان شهری و اساتید دانشگاه) از تمامی کارشناسان، خبرگان برنامه ریزی و مدیران شهری می باشند که این تعداد با استفاده از روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شده‌اند. برای اطمینان از روایی و پایایی پرسشنامه مورد استفاده در پژوهش، از تأیید روایی توسط متخصصین و نخبگان جامعه و آزمون کرونباخ برای تعیین پایایی (0.847) استفاده شده است. در نهایت، برای تجزیه و تحلیل داده‌های پژوهش، از روش دیمتل فازی بهره گرفته شد که یکی از انواع روش‌های تصمیم‌گیری بر اساس مقایسه‌های زوجی است. این روش با تشکیل یک ماتریس مقایسه زوجی بین معیارهای پژوهش در قالب پرسشنامه و استفاده از یک طیف مشخص (صفر=بدون تاثیر؛ یک= تاثیر خیلی کم؛ دو= تاثیر کم؛ سه= تاثیر زیاد و چهار= تاثیر خیلی زیاد) برای نمره دهی به عامل و شاخص های آن، به تجزیه و تحلیل داده‌ها پرداخته شده است.
قلمرو جغرافیایی پژوهش
یکی از قدیمی ترین مناطق 22 گانه پایتخت، منطقه 6 تهران به شمار می آید که از لحاظ موقعیت جغرافیایی در مرکز تهران قرار گرفته است و با مساحتی بالغ بر 2138 هکتار حدود 3.3 درصد از سطح شهر تهران را در برمی گیرد. شهرداری منطقه 6 استان تهران از 6 ناحیه و 14 محله برخوردار است. این منطقه از تهران از جمعیتی بالغ بر 250.000 نفر برخوردار می باشد(۸۵٬۰۹۲ خانوار) شامل ۱۲۳٬۱۶۱ مرد و ۱۲۸٬۲۲۳ زن است. که بیش از 30 درصد ساختمان های حکومتی، دولتی، نهادها و بانک های مختلف در این منطقه از تهران واقع شده است. منطقه 6 تهران از سمت شمال به منطقه 3، از سمت غرب به منطقه 2، از سمت شرق به منطقه 7 و از جنوب به مناطق 10، 11 و 12 محدود می شود.
از مهمترین ویژگی های کالبدی این منطقه تهران باید به موقعیت قرارگیری در مرکز شهر و قرارگیری ساختمان با کاربری های متنوع از جمله آموزشی، اداری، خدماتی، دولتی و ملی اشاره کرد. همچنین دسترسی این منطقه تهران از 3 جهت شمال، شرق و غرب با 3 بزرگراه همت، مدرس و چمران و از سمت جنوب نیز به (بزرگترین محور شرقی- غربی) خیابان انقلاب منتهی می شود و بزرگترین محور شمال- جنوب تهران یعنی خیابان ولیعصر از مرکز این منطقه عبور می کند. منطقه 6 تهران با توجه به مراکز اداری، تجاری، آموزشی و تفریحی بسیار زیاد و حجم بالای تردد در آن از مناطق آلوده تهران محسوب می شود.
شکل 1. موقعیت جغرافیایی منطقه 6 کلانشهر تهران
یافتهها و بحث
تحلیل عوامل علّی و معلولی موثر بر زیست پذیری اجتماعی در مکانهای سوم
نقش اثر گذاری مکانهای سوم بر ارتقاء زیست پذیری اجتماعی در منطقه 6تهران ، به عوامل مختلفی بستگی دارد که از جمله آنها میتوان به عوامل اجتماعی، فیزیکی، اقتصادی و مدیریتی-نهادی اشاره کرد(جدول 1).
جدول1. ابعاد و اثرات مکانهای سوم در ارتقاء زیست پذیری منطقه 6 کلانشهر تهران
اجتماعی- فرهنگی
| تعاملات و توسعه اجتماعی |
افزایش حس تعلق به مکان | |
ارتقاء احساس امنیت شهروندان | |
ارتقاء رفاه جمعی | |
کاهش نابرابری اجتماعی | |
ارتقای کیفی زندگی اجتماعی عمومی منطقه 6 | |
افزایش کنش های اجتماعی | |
افزایش دلبستگی مکان | |
بروز ارزش های فرهنگی | |
هویت پذیری و هویت سازی شهروندان | |
ارتقاء مسئولیت مدنی شهروندان | |
ارتقاء سلامت روان شهروندان | |
معنا بخشی به زندگی غیر رسمی شهروندان | |
کالبدی- محیطی | سرزندگی محیطی |
پایداری اکولوژیکی | |
فضا سازی ارگانیک | |
انسجام شهری | |
نفوذپذیری شهری | |
جذابیت و زیبایی بصری | |
توسعه پایدار شهری | |
فرصت تجربه زیست پذیری شهری | |
تنوع کاربریها | |
دسترسی مناسب به مکان های سوم | |
اقتصادی | تنوع و پویایی اقتصادی |
توسعه مشاغل خرد | |
کم رنگ شدن اختلاف طبقاتی به لحاظ اقتصادی | |
پایداری اقتصادی | |
توسعه امکانات و تسهیلات زندگی | |
رونق اقتصادی | |
مدیریتی- نهادی | مدیریت بهینه فضایی از طریق طراحی مکان های با هویت و با جذابیت های بصری |
تأمین امنیت مکان های سوم | |
توسعه فضاهای شبانه شهری | |
توزیع عادلانه مکان های سوم در نواحی شهری | |
ایجاد مکان های سوم بین مردم به شکل پایدار و با شکوه. |
در این تحقیق، با استفاده از روش دیمتل فازی، تلاش شده است تا میزان اثرگذاری و اثرپذیری عوامل مذکور بر ارتقاء زیست پذیری اجتماعی منطقه 6 تهران مورد بررسی قرار گیرد. در این تحقیق، با استفاده از روش دیمتل فازی، تلاش شده است تا میزان اثرگذاری و اثرپذیری عوامل مذکور مورد بررسی قرار گیرد(جدول 2).
جدول 2. بررسی میزان اثرگذاری و اثرپذیری ابعاد مکانهای سوم در ارتقای زیست پذیری منطقه 6 کلانشهر تهران
| Di | Ri | Di+Ri | Di-Ri | غیرفازی Di+Ri | غیرفازی Di-Ri | ||||||||
| l | m | u | l | m | u | l | m | u | l | m | u | ||
اجتماعی-امنیتی | 0/072 | 0/112 | 0/142 | 0/036 | 0/076 | 0/117 | 0/108 | 0/188 | 0/260 | -0/045 | 0/037 | 0/106 | 0/186 | 0/031 |
کالبدی-محیطی | 0/048 | 0/088 | 0/130 | 0/048 | 0/087 | 0/117 | 0/096 | 0/175 | 0/247 | -0/069 | 0/000 | 0/082 | 0/175 | 0/0024 |
اقتصادی | 0/036 | 0/076 | 0/117 | 0/060 | 0/100 | 0/142 | 0/097 | 0/176 | 0/260 | -0/106 | -0/024 | 0/057 | 0/178 | -0/022 |
مدیریتی-نهادی | 0/048 | 0/088 | 0/130 | 0/060 | 0/100 | 0/142 | 0/109 | 0/188 | 0/272 | -0/094 | -0/012 | 0/069 | 0/188 | -0/011 |
نتایج نشان می دهد که اثرگذارترین عامل و نقش مکان های سوم در بهبود و ارتقاء زیست پذیری ، موضوع اجتماعی است. به طوری که بر اساس نتایج تحلیل دیمتل فازی مقدار امتیاز آن 0.031 می باشد و نشان از اثرگذاری بیشتر آن نسبت به سایر ابعاد مورد مطالعه دارد. همچنین این نتایج نشان میدهد که عامل مدیریتی- نهادی به دلیل امتیاز منفی، جز عامل اثرپذیر شناسایی شده است. از سوی دیگر، نتایج بر اساس اهمیت (بردار Di+Ri)، نشان میدهد که مقوله مدیریتی نسبت به سایر عوامل در ارتقای زیستپذیری اجتماعی مهمترین عامل محسوب میشود. به عبارت دیگر، در مکانهای سوم، برای ارتقای زیست پذیری اجتماعی و تعلق مکانی، عوامل اجتماعی و فیزیکی جز عوامل علّی و عوامل اقتصادی و مدیریتی-نهادی جز عوامل اثرپذیر شناخته شده‌اند. این موضوع در شکل (1) نشان داده شده است.
شکل1: الگوی روابط بین ابعاد مورد مطالعه
بررسی و تحلیل شاخصهای اجتماعی
در این مقوله، مهمترین شاخص های اجتماعی مکانهای سوم زیست پذیر در منطقه 6 کلانشهر تهران شناسایی شدند سپس با استفاده از روش دیمتل فازی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند، نتایج ان به شرح جدول 3 می باشد.
جدول 3. بررسی میزان اثرگذاری و اثرپذیری شاخص های اجتماعی مکانهای سوم در ارتقاء زیست پذیری منطقه 6 کلانشهر تهران
| Di | Ri | Di+Ri | Di-Ri | غیرفازی Di+Ri | غیرفازی Di-Ri | ||||||||
| l | m | u | l | m | u | l | m | u | l | m | u | ||
A1 | 0/172 | 0/379 | 0/655 | 0/101 | 0/295 | 0/572 | 0/273 | 0/674 | 1/227 | -0/399 | 0/083 | 0/554 | 0/696 | 0/068 |
A2 | 0/136 | 0/336 | 0/604 | 0/062 | 0/250 | 0/518 | 0/198 | 0/586 | 1/122 | -0/382 | 0/086 | 0/542 | 0/619 | 0/0711 |
A3 | 0/126 | 0/325 | 0/607 | 0/101 | 0/295 | 0/571 | 0/227 | 0/620 | 1/178 | -0/445 | 0/030 | 0/506 | 0/651 | 0/024 |
A4 | 0/090 | 0/283 | 0/556 | 0/087 | 0/279 | 0/552 | 0/177 | 0/562 | 1/109 | -0/462 | 0/004 | 0/470 | 0/600 | 0/002 |
A5 | 0/052 | 0/238 | 0/503 | 0/062 | 0/251 | 0/518 | 0/114 | 0/489 | 1/022 | -0/467 | -0/013 | 0/441 | 0/535 | -0/013 |
A6 | 0/099 | 0/293 | 0/569 | 0/065 | 0/254 | 0/521 | 0/164 | 0/546 | 1/090 | -0/423 | 0/039 | 0/504 | 0/586 | 0/033 |
A7 | 0/113 | 0/309 | 0/589 | 0/075 | 0/265 | 0/535 | 0/187 | 0/574 | 1/124 | -0/423 | 0/044 | 0/514 | 0/611 | 0/037 |
A8 | 0/087 | 0/279 | 0/552 | 0/062 | 0/250 | 0/518 | 0/149 | 0/529 | 1/070 | -0/431 | 0/029 | 0/491 | 0/571 | 0/024 |
A9 | 0/038 | 0/222 | 0/484 | 0/062 | 0/250 | 0/517 | 0/099 | 0/471 | 1/001 | -0/480 | -0/028 | 0/422 | 0/519 | -0/026 |
A10 | 0/075 | 0/266 | 0/536 | 0/101 | 0/296 | 0/572 | 0/177 | 0/562 | 1/109 | -0/497 | -0/030 | 0/435 | 0/600 | -0/028 |
A11 | 0/064 | 0/252 | 0/520 | 0/075 | 0/265 | 0/536 | 0/138 | 0/517 | 1/056 | -0/472 | -0/013 | 0/445 | 0/560 | -0/013 |
A12 | 0/076 | 0/266 | 0/537 | 0/187 | 0/395 | 0/657 | 0/263 | 0/662 | 1/194 | -0/581 | -0/129 | 0/351 | 0/682 | -0/110 |
A13 | 0/037 | 0/221 | 0/483 | 0/126 | 0/324 | 0/607 | 0/163 | 0/546 | 1/090 | -0/569 | -0/103 | 0/358 | 0/586 | -0/092 |
با توجه به نتایج حاصل از دیمتل فازی، مشخص شده است که 7 شاخص از میان شاخصهای اجتماعی، جز عوامل علی و 6 شاخص دیگر جز عوامل معلول هستند. شاخص‌هایی که جز عوامل علی هستند، به عنوان شاخصهای اصلی مکان های سوم و مؤثر در بهبود زیست پذیری اجتماعی شناخته شده‌اند. این شاخص‌ها شامل: تعاملات و توسعه اجتماعی، افزایش حس تعلق به مکان، ارتقاء احساس امنیت شهروندان، ارتقاء رفاه جمعی، ارتقای کیفیت زندگی اجتماعی عمومی منطقه 6، افزایش کنش‌های اجتماعی و افزایش دلبستگی مکان هستند. در عین حال، شاخص‌هایی که جز عوامل معلول هستند، به عنوان شاخص‌هایی که نیاز به توسعه و بهبود مکانهای سوم دارند، شناخته شده‌اند. این شاخص‌ها شامل کاهش نابرابری اجتماعی، بروز ارزش‌های فرهنگی، هویت پذیری و هویت سازی شهروندان، ارتقاء مسئولیت مدنی شهروندان، ارتقاء سلامت روان شهروندان و معنا بخشی به زندگی غیر رسمی شهروندان هستند. با توجه به این نتایج، میتوان با توجه به میزان اثرگذاری هر یک از شاخص‌ها، برنامه‌های مناسبی برای بهبود زیست پذیری اجتماعی در مکانهای سوم طراحی کرد. به عبارتی دیگر، نتایج حاصل از دیمتل فازی نشان میدهد که شاخص افزایش حس تعلق به مکان در میان 7 شاخص علّی، به عنوان اثرگذارترین شاخص در بهبود مکانهای سوم محسوب میشود. همچنین، شاخص ارتقاء سلامت روان شهروندان در میان 6 شاخص معلول، به عنوان اثرپذیرترین شاخص در مکانهای سوم شناخته شده است(شکل 2).
شکل 2: الگوی روابط بین شاخصهای اجتماعی
کالبدی- محیطی
یکی از موضوعات مهم در میزان اثرگذاری مکانهای سوم برارتقای زیست پذیری شهری، بررسی شاخص های کالبدی- محیطی است که مهم ترین شاخص های آن در جدول 4 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند.
جدول4. بررسی میزان اثرگذاری و اثرپذیری شاخص های کالبدی-محیطی مکانهای سوم در ارتقاء زیست پذیری منطقه 6 کلانشهر تهران
| Di | Ri | فازیDi+Ri | فازیDi-Ri | غیرفازی Di+Ri | غیرفازی Di-Ri | |||||||||||||||||||||||
| l | m | u | l | m | u | l | m | u | l | m | u |
| ||||||||||||||||
B1 | 0/038 | 0/172 | 0/346 | 0/076 | 0/214 | 0/394 | 0/114 | 0/387 | 0/739 | -0/356 | -0/042 | 0/270 | 0/415 | -0/035 | |||||||||||||||
B2 | 0/101 | 0/242 | 0/425 | 0/114 | 0/257 | 0/442 | 0/215 | 0/499 | 0/867 | -0/341 | -0/014 | 0/311 | 0/514 | -0/0112 | |||||||||||||||
B3 | 0/103 | 0/245 | 0/428 | 0/089 | 0/229 | 0/410 | 0/192 | 0/474 | 0/839 | -0/307 | 0/016 | 0/339 | 0/492 | 0/015 | |||||||||||||||
B4 | 0/089 | 0/229 | 0/410 | 0/114 | 0/257 | 0/442 | 0/203 | 0/485 | 0/852 | -0/353 | -0/028 | 0/296 | 0/502 | -0/023 | |||||||||||||||
B5 | 0/088 | 0/228 | 0/409 | 0/101 | 0/243 | 0/426 | 0/189 | 0/470 | 0/834 | -0/338 | -0/015 | 0/307 | 0/489 | -0/012 | |||||||||||||||
B6 | 0/089 | 0/229 | 0/410 | 0/114 | 0/257 | 0/442 | 0/203 | 0/486 | 0/852 | -0/353 | -0/028 | 0/296 | 0/502 | -0/023 | |||||||||||||||
B7 | 0/139 | 0/284 | 0/473 | 0/101 | 0/243 | 0/426 | 0/240 | 0/527 | 0/899 | -0/287 | 0/042 | 0/372 | 0/538 | 0/037 | |||||||||||||||
B8 | 0/125 | 0/270 | 0/456 | 0/088 | 0/228 | 0/410 | 0/214 | 0/498 | 0/866 | -0/284 | 0/041 | 0/368 | 0/513 | 0/037 | |||||||||||||||
B9 | 0/140 | 0/285 | 0/474 | 0/114 | 0/257 | 0/442 | 0/253 | 0/542 | 0/916 | -0/302 | 0/029 | 0/360 | 0/551 | 0/026 | |||||||||||||||
B10 | 0/089 | 0/229 | 0/410 | 0/089 | 0/229 | 0/410 | 0/178 | 0/458 | 0/820 | -0/321 | 0/000 | 0/321 | 0/478 | 0/001 | |||||||||||||||
در خصوص شاخصهای کالبدی-محیطی، نتایج حاصل از دیمتل فازی نشان میدهد که 5 شاخص از جمله سرزندگی محیطی، پایداری اکولوژیکی، انسجام شهری، نفوذپذیری شهری و جذابیت و زیبایی بصری جز عوامل معلول محسوب می‌شوند. این شاخص‌ها می‌توانند تحت تأثیر دیگر شاخص‌ها و عوامل قرار بگیرند و باعث بهبود مکانهای سوم و ارتقای زیست پذیری در منطقه 6 شوند. در بین این شاخص‌ها، شاخص سرزندگی محیطی به عنوان اثرپذیرترین شاخص شناسایی شده است. این شاخص به معنای ارتباط مستقیم افراد با محیط زیست و حس خود راحتی و رضایت در محیط زندگی است. همچنین، شاخصهای فضاسازی ارگانیک، توسعه پایدار شهری، فرصت تجربه زیست پذیری شهری، تنوع کاربری و دسترسی مناسب به مکانهای سوم جز عوامل علّی محسوب می‌شوند. این شاخص‌ها می‌توانند به بهبود و ارتقای زیست پذیری اجتماعی از طریق بهبود کیفیت زیستی، ایجاد فضاهای عمومی متنوع، ایجاد شهرهای پایدار و ارتقای تنوع کاربری و دسترسی به مکانهای سوم منجر شوند. بین این شاخص‌ها، شاخص توسعه پایدار شهری به عنوان اثرگذارترین شاخص شناخته شده است، به این معنا که تغییر در این شاخص میتواند تأثیر چشم گیری بر روی مکانهای سوم داشته باشد. (شکل 3). بنابراین، با توجه به یافته ها می توان گفت که اثرات کالبدی-محیطی در مکانهای سوم امر مهمی تلقی می شود و میتواند بهبود شرایط زندگی و کیفیت محیط زیستی مردم را در منطقه 6 کلانشهر تهران بهبود بخشد. در نتیجه طراحی مناسب فضاهای کالبدی محیطی در منطقه 6 کلانشهر تهران علاوه بر جذب گردشگر، می تواند تاثیر زیادی در توسعه اقتصادی محلی و افزایش درآمد شهروندان داشته باشد. در نتیجه بهبود کالبدی-محیطی در منطقه 6 کلانشهر تهران میتواند به بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی شهروندان کمک کند.
شکل 3: الگوی روابط بین شاخص های کالبدی-محیطی
اقتصادی
یکی دیگر از مباحث مهم در خصوص اثرات مکان های سوم بر ارتقاء زیست پذیری منطقه 6 تهران، مسائل اقتصادی و شاخص های است. در همین راستا، مهم ترین شاخصهای اقتصادی در جدول 5 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند و نتایج آنها به شرح زیر است.
جدول 5. بررسی میزان اثرگذاری و اثرپذیری شاخص های اقتصادی مکانهای سوم در ارتقاء زیست پذیری منطقه 6 کلانشهر تهران
| Di | Ri | فازیDi+Ri | فازیDi-Ri | غیرفازی Di+Ri | غیرفازی Di-Ri | ||||||||
| l | m | u | l | m | u | l | m | u | l | m | u | ||
C1 | 0/073 | 0/142 | 0/220 | 0/060 | 0/129 | 0/206 | 0/133 | 0/270 | 0/426 | -0/133 | 0/013 | 0/160 | 0/269 | 0/012 |
C2 | 0/060 | 0/129 | 0/206 | 0/061 | 0/129 | 0/206 | 0/121 | 0/257 | 0/413 | -0/146 | 0/000 | 0/145 | 0/258 | 0/0007 |
C3 | 0/084 | 0/154 | 0/233 | 0/049 | 0/116 | 0/193 | 0/133 | 0/270 | 0/426 | -0/109 | 0/037 | 0/184 | 0/269 | 0/033 |
C4 | 0/012 | 0/078 | 0/153 | 0/036 | 0/103 | 0/179 | 0/049 | 0/181 | 0/332 | -0/167 | -0/025 | 0/116 | 0/191 | -0/021 |
C5 | 0/037 | 0/104 | 0/180 | 0/061 | 0/129 | 0/206 | 0/098 | 0/233 | 0/386 | -0/170 | -0/025 | 0/119 | 0/236 | -0/021 |
C6 | 0/049 | 0/116 | 0/193 | 0/048 | 0/116 | 0/193 | 0/097 | 0/232 | 0/386 | -0/144 | 0/000 | 0/145 | 0/236 | 0/001 |
نتایج حاصل از یافتههای تحقیق در بخش اقتصادی در منطقه 6 کلانشهر تهران نشان میدهد که تنها دو شاخص پایداری اقتصادی و توسعه امکانات و تسهیلات زندگی جز عوامل معلول محسوب می‌شوند و سایر شاخص‌ها از جمله تنوع و پویایی اقتصادی، توسعه مشاغل خرد، کم رنگ شدن اختلاف طبقاتی به لحاظ اقتصادی و رونق اقتصادی جز عوامل علّی محسوب می‌شوند. نتایج حاصل از شکل (4) نیز نشان میدهد که اثرگذارترین شاخص کم رنگ شدن اختلاف طبقاتی به لحاظ اقتصادی است. توجه ویژه به این عامل میتواند زیستپذیری اجتماعی را به همراه داشته باشد. همچنین، پایداری اقتصادی مکانهای سوم نیز به عنوان یکی از شاخصهای اثرپذیر در افزایش زیستپذیری اجتماعی در منطقه 6 کلانشهر تهران می باشد. بنابراین، توجه به این دو شاخص میتواند زمینه زیستپذیری اجتماعی در منطقه 6 کلانشهر تهران را فراهم آورد. بنابراین، با توجه به یافتهها میتوان گفت که اثرات اقتصادی و شاخصهای آن در مکانهای سوم امری مهم تلقی میشود و میتواند در توسعه اقتصادی جامعه و بهبود شرایط اقتصادی محلی تأثیرگذار باشد. با تأمین منابع مالی، مهیاسازی زیرساخت های لازم و فراهم سازی فرصتهای شغلی به صورت خرد و غیره میتوان مکانهای سوم را به عنوان مراکز فعالیت اقتصادی و توسعه کسب و کارهای کوچک و متوسط توسعه و گسترش داد. همچنین، فعالیت‌های اقتصادی در مکانهای سوم میتواند به تحریک رشد اقتصادی محلی، جذب گردشگران داخلی و خارجی و پایدارسازی مالی آنها کمک کند و در نتیجه به بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی جامعه کمک کند.بنابراین وجود چنین مکانهای علاوه بر مزایایی اقتصادی، باعث افزایش سرزندگی، زیست پذیری، کیفیت زندگی شهروندان جامعه شهری منطقه 6 کلانشهر تهران خواهد شد.
شکل 4: الگوی روابط بین شاخص های اقتصادی
مدیریتی- نهادی
مکانهای سوم به عنوان مراکز فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی، اثرگذاری مهمی در جامعه دارند. برای برقراری عملکرد بهتر در این مکانها، میزان تاثیرگذاری و تاثیرپذیری عامل مدیریتی-نهادی مهم است. این نهادها می‌توانند شامل انواعی از سازمان‌ها و ارگان‌ها باشند، که به عنوان مدیران مسئولیت‌های مختلفی را در مکانهای سوم بر عهده دارند. در همین راستا، مهمترین شاخص های آن در قالب در جدول 6 با استفاده از دیمتل فازی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند و نتایج آن به شرح زیر است:
جدول 6. بررسی میزان اثرگذاری و اثرپذیری شاخص های مدیریتی-نهادی مکانهای سوم در ارتقاء زیست پذیری منطقه 6 کلانشهر تهران
| Di | Ri | فازیDi+Ri | فازیDi-Ri | غیرفازی Di+Ri | غیرفازی Di-Ri | ||||||||
| l | m | u | l | m | u | l | m | u | l | m | u | ||
D1 | 0/062 | 0/118 | 0/178 | 0/087 | 0/144 | 0/192 | 0/149 | 0/261 | 0/369 | -0/129 | -0/026 | 0/091 | 0/261 | -0/020 |
D2 | 0/087 | 0/143 | 0/191 | 0/062 | 0/117 | 0/178 | 0/148 | 0/260 | 0/369 | -0/091 | 0/026 | 0/129 | 0/260 | 0/0212 |
D3 | 0/074 | 0/130 | 0/178 | 0/099 | 0/156 | 0/204 | 0/173 | 0/286 | 0/382 | -0/130 | -0/026 | 0/079 | 0/281 | -0/022 |
D4 | 0/086 | 0/143 | 0/204 | 0/086 | 0/143 | 0/204 | 0/173 | 0/286 | 0/408 | -0/118 | 0/000 | 0/118 | 0/284 | 0/001 |
D5 | 0/075 | 0/130 | 0/191 | 0/050 | 0/105 | 0/165 | 0/124 | 0/235 | 0/356 | -0/090 | 0/026 | 0/142 | 0/241 | 0/023 |
در مقوله مدیریتی-نهادی، یافته های پژوهش نشان می دهد که دو شاخص (مدیریت بهینه فضایی از طریق طراحی مکان های با هویت و با جذابیت های بصری و توسعه فضاهای شبانه شهری) به دلیل منفی بودن اعداد حاصل از دیمتل فازی جز عوامل اثرپذیر شناخته شده اند. از سوی دیگر، شاخص های دیگر مانند؛ تأمین امنیت مکان های سوم ؛ توزیع عادلانه مکان های سوم در نواحی شهری و ایجاد مکان های سوم بین مردم به شکل پایدار و با شکوه اشاره دارند، به دلیل امتیازات مثبت، به عنوان عوامل علّی و تاثیرگذار معرفی شده اند.
نتایج شکل 5 نشان می دهد که ایجاد مکان های سوم و توسعه آن در فضاهای شهری به شکل پایدار و با شکوه به عنوان یکی از تاثیرگذارترین شاخص ها در جهت بهبود و ارتقاء زیست پذیری منطقه 6 کلانشهر تهران دارد و همچنین توسعه فضاهای شبانه شهری جز تاثیرپذترین عامل در توسعه و ارتقای زیست پذیری شهری شناخته شده است. این نتایج می‌توانند به مدیران و سیاست‌گذاران شهری کمک کنند تا بخشی از برنامهها و سیاستگذاری های شهری خود را به سمت توسعه و ارتقای زیستپذیری شهری تمرکز کنند. بنابراین بحث مدیریتی-نهادی و شاخص های آن در مکانهای سوم نقش مهمی دارد و باعث میشود که این مکانها با توجه به شاخص های اثرگذار و اثرپذیر و همچنین شناسایی آنها میتواند به بهترین شکل ممکن به نیازهای کاربران و جامعه محلی پاسخ دهند.
شکل5: الگوی روابط بین شاخص های مدیریتی-نهادی
نتیجهگیری
ضرورت و اهمیت پرداختن به موضوع مکانهای سوم در راستای زیست پذیر نمودن فضاهای شهری در ارتباط با وظایف جدید برنامهریزی در پاسخ‌دهی به نیازهای جامعه پس از صنعتی شدن که شدیداً در جستجوی امکانات تسهیلات و کیفیت زندگی است به‌شدت افزایش‌یافته است و از سوی دیگر توجه به مفهوم و پیاده سازی رویکردهای زیست پذیری به جهت تهدیدهایی که پیش روی زندگی شهری است؛ اهمیتی دوچندان یافته است. درصورتی‌که شهری زیست پذیر باشد به‌تبع آن حضور مکانهای سوم پررنگ‌تر شده و به دنبال آن حس تعلق مکان افزایش می‌یابد و در واقع؛ مکان سوم به عنوان فضای عمومی و برنامه ریزی شناختی برای انسجام شهری مطرح شده اند. در راستای موارد مذکور، پژوهش حاضر با هدف؛ تحلیل اثرات مکان های سوم در ارتقاء زیست پذیری اجتماعی منطقه 6 کلانشهر تهران تدوین شده است، برای نیل به اهداف تحقیق، عوامل اثرگذار بر تحقق زیست پذیری اجتماعی که حاصل از وجود و تقویت مکان های سوم در منطقه 6 می باشند استخراج و مورد تحلیل قرار گرفتند، این عوامل در چند مقوله اجتماعی، اقتصادی، کالبدی- محیطی و مدیریتی نهادی ارزیابی و برای هر یک از عوامل شاخص هایی استخراج و مورد ارزیابی قرار داده شد.
یافتههای تحقیق نشان میدهد؛ اثرگذارترین پیامد اجتماعی حاصل از وجود مکان های سوم در فضاهای شهری، توسعه تعاملات اجتماعی، افزایش حس تعلق به مکان، ارتقاء احساس امنیت شهروندان، ارتقاء رفاه جمعی، ارتقای کیفیت زندگی اجتماعی عمومی منطقه 6، افزایش کنش‌های اجتماعی و افزایش دلبستگی مکان می باشد؛ همچنین شاخص افزایش حس تعلق به مکان در میان 7 شاخص علّی، به عنوان اثرگذارترین شاخص در بهبود فضای شهری منطقه 6 محسوب میشود. شاخص ارتقاء سلامت روان شهروندان در میان 6 شاخص معلول، به عنوان اثرپذیرترین شاخص شناخته شده است. توجه به مسائل کالبدی- محیطی در مکان های سوم منجر به فضاسازی ارگانیک، توسعه پایدار شهری، فرصت تجربه زیست پذیری شهری، بهبود کیفیت زیستی، ایجاد فضاهای عمومی متنوع، ایجاد شهرهای پایدار و ارتقای تنوع کاربری خواهد شد. در همین راستا، نتایج این پژوهش با یافته های Nasehi et al(2023)؛ Sheikhbaglou and Boo Xi(2021)؛ Nahiduzzaman et al(2020)؛ Williams & Hipp(2019)؛ Bustin &Speake(2020)؛ Luo et al(2016)؛ . Fougere et al(2015) و Vikas and Bosson (2009) نسبتا همخوانی دارد. از سوی دیگر با یافته های سالاری پور و همکاران(1401)؛ عابدینی و ساکت حسنلوئی(1400)؛ آروین و همکاران (1397)؛ مدیری و داودی (1396)؛ قنبری و همکاران (1395)؛ صادقی و همکاران (1394) و کاشانی جو (1389) همخوانی دارد. بنابراین، تنوع و پویایی اقتصادی، توسعه مشاغل خرد، کم رنگ شدن اختلاف طبقاتی و رونق اقتصادی از عوامل اثرگذار اقتصادی مکان های سوم در فضاهای شهری می باشند. نقش مدیران در توسعه زیست پذیری اجتماعی حاصل از وجود مکان سوم؛ تأمین امنیت مکان های سوم ؛ توزیع عادلانه مکان های سوم در نواحی شهری و ایجاد مکان های سوم بین مردم به شکل پایدار است. بنابراین می بایستی در سیاست ها و اقدامات برنامه ریزی شده برای شهرها به مقوله مکان سوم با رعایت تمامی جوانب توجه ویژه نمود، توجه به این موضوع زیست پذیر نمودن فضاهای شهری را به دنبال دارد.
تقدیر و تشکر
این مقاله مستخرج از رساله دکتری با عنوان: بررسی و تحلیل جایگاه مکان های سوم در ارتقاء زیست پذیری اجتماعی و تعلق مکانی در کلانشهرها: منطقه 6تهران در گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز با راهنمایی دکتر آذر می باشد.
منابع
آروین، محمود( 1397). ارزیابی اثرات دلبستگی مکانی بر میزان تاپ آوری اجتماعی در شهرها، فصلنامه پزوهش و برنامه ریزی شهری، 38.
برخوردار، بابک؛ زارع، لیلا و مختاباد امرئی، سیدمصطفی. (1399). واکاوی معیارهای مطلوبیت در فضاهای جمعی اصفهان عصر صفوی(نمونه موردی: فضاهای جمعی بافت تاریخی اصفهان)، مجله منظر، 12، 27-16.
حسینی، سید علی ؛ پوراحمد، احمد و ویسی، رضا. (1392). مکانیابی جهات بهینة توسعة فیزیکی شهر رشت با استفاده از مدل AHP؛ فصلنامه علمی مطالعات برنامه ریزی سکونتگاههای انسانی، 8(23)، 55-72.
حکمت نیا، حسن؛ موسوی، میرنجف؛ سبحانی، نوبخت و سلمانزاده، سینا.(1401). تحلیل و ارزیابی زیست پذیری در بافت های فرسوده شهری(مطالعه موردی: شاهیندژ)، فصلنامه علمی مطالعات برنامه ریزی سکونتگاههای انسانی، 17(1)، 33-47.
حیدری، ندا و محمدصادق صالحی (1396)، ارزیابی معیارهای تعامل پذیری اجتماعی و سرزندگی در فضاهای نمایشگاهی؛ مورد پژوهی: چند نمونه در استان البرز، مدیریت شهری، 47، 351-380.
داودی، الهام و مدیری، آتوسا .(1396). بررسی نقش مکان های سوم بر ارتقای زندگی اجتماعی شهر زنجان در بازه زمانی انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی (مطالعه موردی: محدوده سبزه میدان شهر زنجان- ایران). پژوهش های جغرافیای انسانی، 49(33)، 553-570.
رمضانی، مریم؛ قره بگلو، مینو و مولایی، اصغر.(1401). نقش مکانهای سوم در ارتقای حس تعلق شهروندان (مورد مطالعه: از میدان ولی عصر تا چهارراه خیابان ولی عصر تهران). فصلنامه رهپویه معماری و شهرسازی، 1(2)، 61-76.
سالاری پور ، علی اکبر، زادصالحی، رامتین و مهرداد مهرجو. (1401). بررسی نقش مکانهای سوم شهری در توسعه گردشگری (مطالعه موردی: پیاده‌راه مرکزی شهر رشت)، جغرافیا و توسعه فضای شهری، 9(2)، 115-97.
سالاریپور، علیاکبر؛ رمضانی، حمیدرضا؛ مهرجو، مهرداد و قربان زاده، نگین. (1398). بررسی تاثیر کیفیت مکانهای سوم شهری بر حس تعلق شهروندان ؛ مطالعه موردی: پیاده‌راه فرهنگی-تاریخی رشت، شهر ایرانی- اسلامی، 38(10)، 37-51.
صادقی، نگین، ذبیحی، حسین و سیدغلامرضا اسلامی (1394). مقایسه تطبیقی مکان یابی فضای سوم و نقشه شناختی احساس امنیت در فضای شهری 0نمونه موردی شهر اصفهان). برنامه ریزی فضایی، 2(17)، 93-116.
عابدینی، اصغر و میثم ساکت حسنلوئی. (1400). مکان های سوم شهری؛ صحنه خلق پاتوق های اجتماعی و تفریحی جامعه مطالعه موردی: بررسی تطبیقی کافه های مناطق 1 و 4 شهر اورمیه، دانش شهرسازی، 5(2)، 153-170
قنبری، محمد، اجزاء شکوهی، محمد، رهنما، محمد رحیم و امید علی خوارزمی.(1395). تحلیلی بر زیست پذیری شهری با تاکید بر شاخص امنیت و پایداری (مطالعه موردی: کلانشهر مشهد)، پژوهش های جغرافیای سیاسی، دوره 1(3)، 129-154.
کاشانی جو، خشایار، (1389)، بازشناخت رویکردهای نظری به فضاهای عمومی شهری، هویت شهری، شماره 6، 95-107.
کاظم زاده، نسرین، و فرامرز میرزایی (1400). واکاوی هویت مکان سوم در رمان «خان الخلیلی» اثر نجیب محفوظ بر اساس نظریه «ری اولدنبرگ». لسان مبین، 12(43 )، 43-62.
محمد قنبری؛ محمد اجزاء شکوهی؛ محمد رحیم رهنما و امید علی خوارزمی(1398)، ارزیابی زیست پذیری شهری در کلانشهر مشهد با تاکید بر شاخص حمل و نقل؛ فصلنامه علمی مطالعات برنامه ریزی سکونتگاههای انسانی، 14(4)، 1001-983.
محمدی سالک، مریم، عسگری، علی و راضیه فتحی. (1400). امکان سنجی بروز مکان سوم ری اولدنبرگ در معماری داخلی کافه، پژوهش های معماری نوین، شماره 1، 71-84.
مدیری، آتوسا و داودی، الهام .(1396). ارزیابی پراکنش مکانهای سوم در ارتباط با سطوح طبقات اجتماعی مختلف شهر زنجان، مطالعات شهری، 16، 81-93.
منظم اسماعیل پور، علی؛ شاهوردی، حدیث؛ رومیانی، احمد و چهرازی، الیاس(1397)، اولویت بندی نواحی روستایی براساس شاخص های زیست پذیری (مطالعه مورد: بخش زاغه، شهرستان خرم‌آباد)، فصلنامه علمی مطالعات برنامه ریزی سکونتگاههای انسانی، 13(4)، 971-988.
نقیبی، فریدون؛ ساکت حسنلویی، میثم و اظهری، علی.(1400). واکاوی فضائی-کالبدی سطح آسیب پذیری بافت‌های فرسوده شهری با استفاده از VIKOR و ANP مطالعه موردی: بافت مرکزی شهر ارومیه، فصلنامه علمی مطالعات برنامه ریزی سکونتگاههای انسانی، دوره 16(4)، 896-875.
نیکدل، نسرین؛ شهماری اردجانی، رفعت؛ حسنی مهر، سیده صدیقه و اصغری، حسین.(1402). سطح بندی روستاها بر اساس شاخص های زیست پذیری (مطالعه موردی: سکونتگاههای روستایی شهرستان صومعه سرا)؛ فصلنامه علمی مطالعات برنامه ریزی سکونتگاههای انسانی، دوره 18(1)، 155-168.
Bustin, Richard & Janet Speake. (2020). Third Space, International Encyclopedia of Human Geography (Second Edition), Pages 259-264.
Fougere, G. , Hooper, C. M. , & Ivory, V. CH. (2015). Childhood neighbourhoods as third places: Developing durable skills and preferences that enhance wellbeing in adulthood, Journal: Health & Place - Vol 34: 34-45.
Hickman, P. (2013). “Third places”and social interaction in deprived neighbourhoods in Great Britain." Journal of Housing and the Built Environment, 28 (2), Pp:221-236.
Kuksa,,Iryna & Mark Childs(2014), First, second, third and fourth places – making extra sense of space, Making Sense of Space, The Design and Experience of Virtual Spaces as a Tool for Communication, 93-99
Luo & ٍEtal.(2016). From lost space to third place: The visitor's perspective, Tourism Management
Mehta, V and Bosson, Jennifer K .(2009). Third Places and the Social Life of Streets, Psychology Faculty Publications, Vol 42,
Nahiduzzaman, Kh Md & Etal .(2020). urban cohesion vis-à-vis organic spatialization of “Third places” in Saudi Arabia: The need for an alternative planning praxis, Habitat International, Vol 105.
Nasehi, H., Saberi, H., Ghaedrahmati, S. et al.(2023). Social sustainability and urban third places: the case of the city of Isfahan in Iran. GeoJournal https://doi.org/10.1007/s10708-023-10839-0
Oldenburg. R. (1999). The Great Good Place: Cafes, Coffee Shops, Bookstores, Bars, Hair Salons and Other Hangouts at the Heart of a Community. New York: Taylor and Francis.
Ren, K., Wang,Y., Liu,T., & Wang,T. (2017). Dataset on outdoor behavior-system and spatial-pattern in the third place in cold area-based on the perspective of new energy structure, Data in Brief, 10, Pp: 593-597.
Sheikhbaglou, O And Boo Xi, W.(2021). Explanation the role of third places in the socialization of urban districts, Urban Manage Energy Sustainability, 3(1): 108 – 115.
Williams, Seth A. & John R. Hipp.(2019). How great and how good?: Third places, neighbor interaction, and cohesion in the neighborhood context, Social Science Research, Vol 77, 68-78.
[1] Nasehi
[2] Williams & Hipp
[3] Bustin &Speake