• Home
  • Structural Analysis of Urban Environmental Governance with a Future Study Approach (Case Study: Tehran City)

Share To

Article Url


Manuscript ID : JSHSP-2012-2490 (R1) Visit : 257 Page: 151 - 167

Article Type: Original Research

Structural Analysis of Urban Environmental Governance with a Future Study Approach (Case Study: Tehran City)

Subject Areas : Urban and Regional Planning Studies

Hossein Hataminejad 1 , Reza kanooni 2 , noosha hamghadam 3

1 - Professor, Geography & Urban Planning, University of Tehran, Tehran, Iran
2 - Ph.D Candidate in Geography & Urban Planning, University of Tehran, Tehran, Iran
3 - Ph.D in Geography &Urban Planning, University of Tehran, Tehran, Iran

Received: 2021-08-31 Accepted : 2023-08-15 Published : 2023-11-24

Keywords: "Environmental Governance", "Sustainable Governance", "Propulsion Factors", "Mick Mac Technique", "Tehran",

Abstract :

Introduction: Environmental issues in the present era are facing various complexities that do not make the problems and problems arising from the urban environment simply possible with the technique of engineering interpretation and change in the body of Shahrivar, and in the meantime, the governance approach is appropriate. Relying on the responsibility of the energy manager and the citizens and increasing the interaction between the public sector, provides specific and public solutions to the problems of the urban environment outside the traditional framework. Research Aim: the approach to urban good governance examined issues beyond a physical view of the environment and with a systematic approach. Methodology: In terms of nature, this research is based on the method of futurology, analytical and exploratory science and based on applied purpose. Studied Areas: The geographical area of this research is Tehran city. Results: The available findings based on the condition of the scattering plate indicate the unstable system and there are other factors about the diagonal axis of the scattering plate. Also, among the 35 factors considered, finally, due to being over-influenced and directly influencing 16 factors in the title of Mick Mac output, the future of urban urban governance in Tehran will be influential. Conclusion: The results show that among the 16 drivers, five factors improve the role of urban governance in increasing people's participation, NGOs, officials attention to improving the urban environment, promoting environmental culture and citizen participation and more associations in the governing environment The environment has and in terms of desire has caused.

References:

احمدی دهکاء، فریبرز؛ سجادی، ژیلا؛ واحدی یگانه، فرید. (1397). سنجش میزان تحقق¬پذیری فرهنگ محیط¬زیست شهری در راه رسیدن به توسعه پایدار شهری، (مطالعه موردی: شهر سنندج). فصلنامه شهر پایدار، 1(1)، 13-1. 10.22034/jsc.2018.87656doi:
احمدیان، شادی؛ مروتی، مریم؛ رباطی، مریم و صادقی¬نیا، مجید. (1397). ارزیابی کیفیت محیط¬زیست شهری با استفاده از روش تحلیل عاملی (بررسی موردی: کلانشهر کرمانشاه). فصلنامه علوم محیطی، 16(2)، 164-149. https://envs.sbu.ac.ir/article_97931.html
اردلان، داریوش؛ داودپور، زهره و زیاری، کرامت اله. (1399). مقایسه دو نظریه حکمروایی شهری و تاب آوری نهادی در نظام مدیریت شهری با روش تحلیل محتوا و ارائه مدل ارتقا یافته (نمونه موردی: شهر قزوین). مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 15(1)، 150-133. https://jshsp.rasht.iau.ir/article_672740.html
پوراحمد، احمد؛ ابدالی، یعقوب و اله قلی‌پور، سارا. (1399). تحلیل فضایی آثار حکمروایی بر زیست‌پذیری شهری (مورد مطالعه: کانون‌های جرم‌خیز مناطق 11 و 12 شهر تهران). برنامه‌ریزی فضایی، 10 (2)، 104-83. doi:10.22108/sppl.2019.116717.1377
جوانبخت، محمد؛ کیاورز مقدم، مجید؛ نیسانی سامانی، نجمه؛ زبردست، لعبت و درویشی بلورانی، علی. (1398). مدل¬سازی مکانی زمانی کیفیت محیط¬زیست شهری. پژوهش¬های جغرافیای انسانی،51(1)، 247-229. doi:10.22059/jhgr.2018.249566.1007615
حاتمی‌نژاد، حسین؛ بذرافکن، شهرام و آروین، محمود. (1396). تحلیل نقش الگوی حکمروایی خوب شهری درکاهش آسیب¬پذیری مسکن شهری در برابر زلزله. مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 12(3)، 617-599.
http://jshsp. iaurasht.ac.ir/article _535790.html
حیدریان، شیدا و رحیمی، محمود (1396) تدوین و سنجش معیارهای مداخله یکپارچه در ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی با رویکرد حکمروایی شهری (مطالعه موردی: ناحیه نایسر شهر سنندج). مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 12(4)، 933-915.
doi: http://jshsp.iaurasht.ac.ir/article_538296.html
ربانی، طاها؛ مشکینی، ابوالفضل؛ رکن الدین افتخاری، عبدالرضا و رفیعیان، مجتبی. (1398). تبیین مسائل حکمروایی شهری در سناریوهای آینده کلانشهر تهران مبتنی بر رویکرد تبدیل سناریوهای کیفی به کمّی. فصلنامه شهر پایدار، 2(1)، 62-45.
doi: 10.22034/jsc.2019.188307.1027
رضویان، محمدتقی؛ کانونی، رضا و یارمرادی، کیومرث. (1395). محیط زیست شهری. چاپ اول، تهران: نشرعلم.
زیاری، کرامت اله و کانونی، رضا. (1400). تحلیل ساختاری تاب آوری اجتماعی در چهارچوب حکمروایی شایسته شهری با رویکرد آینده پژوهی (مطالعه موردی: شهر اردبیل). برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 25(3)، 91-59 http://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-44636-fa.html
صفایی¬پور، مسعود و آزادبخت، مریم. (1397). نقش مدیریت شهری با تأکید بر نقش شهرداری بر پایداری زیست-محیط (مطالعه موردی: منطقه 2 شهر اهواز). فصلنامه جغرافیایی سرزمین، 15(58)، 128-115. https://sanad.iau.ir/Journal/sarzamin/Article/822980
فیروزی، محمدعلی؛ روستایی، شهریور؛ کاملی فر، محمدجواد و ملکی، سعید. (1398). تحلیل مؤلفه های تبیین کنندة حکمروایی شهری دانش بنیان (مطالعه¬ای در کلان¬شهر تبریز). پژوهش¬های جغرافیای برنامه¬ریزی شهری، 7(3)، 489-471. doi:10.22059/ jurbangeo. 2019.253968.880
مشکینی، ابوالفضل؛ ربانی، طاها؛ رکن¬الدین افتخاری، عبدالرضا و رفیعیان، مجتبی .(1398). آینده‌نگاری حکمروایی، بسط مفهوم و آینده حکمروایی کلان‌شهر تهران. پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 7(3)، 453-431. 10.22059/jurbangeo.2019.241191.778
معروفی، ایوب؛ سجادی، ژیلا و رضویان، محمدتقی. (1398). ارزیابی سناریونگاری مشارکتی در آینده¬پژوهی محیط¬زیست منطقة 1 شهر تهران. جغرافیا و پایداری محیط، 9 (2)، 114-97 . 10.22126/ges.1970.1160doi:
ملکی، سعید؛ زارعی، جواد و زادولی خواجه، شاهرخ. (1397). ارزیابی شاخص¬های حکمروایی مطلوب شهری با رویکرد مدیریت محله محور(مورد شناسایی: محلات شهر همدان). جغرافیا و آمایش شهری منطقه¬ای، 8(29) 74-61. 10.22111/gaij.2018.4292doi:
ملکی، سعید و سعیدی، جعفر. (1395). بررسي ابعاد زيست¬محيطي و جايگاه محيط¬زيست شهري در برنامه‌هاي توسعه ايران. فصلنامه مطالعات مديريت شهري، 8(27)، 89-70 https://sanad.iau.ir/Journal/ums/Article/824712.
نصیری¬راد، شیما. (1393). بررسی نقش عناصر اقلیمی در آلودگی هوای شهر تهران. پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته آب و هواشناسی کاربردی، دانشگاه زنجان.
هادی بیگلو، حسین؛ سرور، رحیم و نوری، علی. (1397). تببین تحقق¬پذیری حکمروایی خوب شهری با تاکید بر هوشمند¬سازی مکان (موردکاوی شهر تهران). فصلنامه مدیریت شهری، 52(204)، 204-189.https://sid.ir/paper/92326/fa
Aina, Yusuf A. A., Wafer, F., Ahmed. & Habib M. Alshuwaikhat. (2019). Top-down sustainable urban development? Urban governance transformation in Saudi Arabia. Cities, 90, 272–281. https://doi.org/10.1016/j.cities.2019.03.003
Bao, Haijun., Chengcheng, Wang., Lu, Han., Shaohua, Wu., Liming, Lou., Baogen, Xu., & Yanfang, Liu. (2020). Resources and Environmental Pressure, Carrying Capacity, And Governance: A Case Study of Yangtze River Economic Belt, Sustainability, 12, 1576, 1-18. doi:10.3390/su12041576.
Brennan. Ciara. M. Dobbs. V. Gravey. And Attracta Uí Bhroin (2018). Policy Paper: The Future of Environmental Governance in Northern Ireland. https://www.brexitenvironment.co.uk/download /4083.pp 1-31.
Chakraborty, A., & Macmilan, A. (2015). Scenario Planning for Urban Planners, Toward a Practitioner’s Guide. Journal of the American Planning Association, 81(1), 18-29. https://doi.org/10.1080/01944 363.2015.1038576.
Duckett, D. et al .(2017). Scenario planning as communicative action: Lessons from participatory exercises conducted for the Scottish livestock industry. Technological Forecasting & Social Change, 114(4), 138-151. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2016.07.034.
Feola, Giuseppe. J. Suzunaga. J. Soler. Michael K. Goodman. (2019). Ordinary land grabbing in peri-urban spaces: Land conflicts and governance in a small Colombian city. Geoforum, 1-13. 0016-7185. https://doi.org/10.1016/j.geoforum.2019.05.018.
Fu, Q. (2018). Bringing Urban Governance Back in: Neighborhood Conflicts and Depression, Social Science and Medicine, 196, 1–9. https://doi.org/10.1016/j.socscimed.2017.10.035.
Jean-Frédéric Morin & Corentin Bialais. (2018). Strengthening Multilateral Environmental Governance through Bilateral Trade Deals. Policy Brief , 123, 1-12. https://www.jstor.org/stable/resrep17319.
Huang, Ping. V. Castán Broto. & L. Katrin Westman. (2020). Emerging dynamics of public participation in climate governance: A case study of solar energy application in Shenzhen, China, Urban Institute, Interdisciplinary Centre of the Social Sciences (ICOSS), University of Sheffield, Sheffield, UK. pp 1-13. doi: 10.1002/eet.1886.
Kennedy, Loraine., & Ashima Sood. (2018). Outsourced urban governance as a state rescaling strategy in Hyderabad, India, Cities, 0264-2751, 1-10. https://doi.org/10.1016/j.cities.2018.09.001.
Li, Weian., J. Xu., & M. Zheng. (2018). Green Governance: New Perspective from Open Innovation, Sustainability, 10, 3845, 1-19. doi:10.3390/su10113845.
Loorbach, D., & Shiroyama, H., (2016). The challenge of sustainable urban development and transforming cities. In: Loorbach, D., Shiroyama, H., Wittmayer, J.M., Fujino, J., Mizuguchi, S. (Eds.), Governance of Urban Sustainability Transitions, Theory and Practice of Urban Sustainability Transitions. Springer, E-book, pp. 3–12.
Luo, Ming., R. Fan., Y. Zhang., & Ch. Zhu. (2020). Environmental Governance Cooperative Behavior among Enterprises with Reputation Effect Based on Complex Networks Evolutionary Game Model, Int. J. Environ. Res. Public Health, 17, 1535, 1-18. doi:10.3390/ijerph17051535.
Nagel, Melanie. M. Stark. K. Satoh. M. Schmitt. Elena. Kaip. (2019). Diversity in collaboration: Networks in urban climate change governance, Urban Climate 29. 100502. Pp1-14 https://doi.org/10.1016/j.uclim.2019.100502.
Nemoto, N., & L. Liu. (2020). Measuring the Effect of Environmental, Social, and Governance on Sovereign Funding Costs. ADBI Working Paper 1088. Tokyo: Asian Development Bank Institute.
Patterson, J., Schulz, K., Vervoort, J., van der Hel, S., Widerberg, O., Adler, C., ... Barau, A. (2017). Exploring the governance and politics of transformations towards sustainability. Environmental Innovation and Societal Transitions, 24, 1–16. https://doi.org/10.1016/j.eist.2016.09.001.
Rasoolimanesh, M., N., Badarulzanan, N., Abdullah, A., Behrang, M. (2019). How Governance Influences the Components of Sustainable Urban Development? Journal of Cleaner Production, https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2019.117983.pp1-30.
Robati, M., Monavari, S.M. and Majedi, H., (2015). Urban Environment Quality Assessment by Using Composite Index Model. Wiley Online Library. 1473- 1480.
Setzer. J. (2017). How Subnational Governments Are Rescaling Environmental Governance: The Case of the Brazilian State of São Paulo. Journal of Environmental Policy & Planning, 19(5), 503–519, https://doi.org/10.1080/1523908X.2014.984669.
Sharma, P. (2020). Opportunities and struggles of decentralized governance reform for urban municipalities in India, World Development Perspectives. 17, 100174. 1-12 doi.org/10.1016/j. wdp.2020.100174
Solmes, A. (2020). Seeking a Path to Wellness and Flourishing: Exploring Ecological Citizenship, Systems Thinking, and Environmental Governance in Southwest Yukon, Theses and Dissertations (Comprehensive). 2244, 1-337.
Tosun, J., & Lang, A., (2017). Policy integration: mapping the different concepts. Policy Stud, 38(6), 1–18.
Urho, Niko. M. Ivanova. A Dubrova and N Escobar-Pemberthy. (2019). International Environmental Governance: Accomplishments and Way Forward, Nordic Council of Ministers, Denmark. DOI: 10.6027/TN2019-518.pp7-105
Xian, Shi., & Z GU. (2020). The making of social injustice and changing governance approaches in urban regeneration: Stories of Enning Road, China. Habitat International 98, 102149. 1-11 https://doi.org/10.1016/j.habitatint.2020.102149.
Xu, Kai., L. Loh., & Q. Chen. (2020). Sustainable Innovation Governance: An Analysis of Regional Innovation with a Super Efficiency Slack-Based Measure Model. Sustainability, 12, 3008; doi:10.3390/su12073008. 1-19.
Yañez Soria, K., Ribeiro Palacios, M., & Abigail Morales Gomezb, C. (2019). Governance and policy limitations for sustainable urban land planning. The case of Mexico. Journal of Environmental Management, 109575. 1-9. https://doi.org/10.1016/j.jenvman.2019.109575.
Yousaf, Momna. F. Ihsan. A. Ellahi .(2015). Exploring the impact of good governance on citizens' trust in Pakistan, Government Information Quarterly, 33, 200-209. https://doi.org/10.1016/j.giq.2015.06.001.
Zurba, M., Stucker, D., Mwaura, G., Burlando, C., Rastogi, A., Dhyani, Sh., & Koss, R. (2020). Intergenerational Dialogue, Collaboration, Learning, and Decision-Making in Global Environmental Governance: The Case of the IUCN Intergenerational Partnership for Sustainability. Sustainability, 12, 498, 1-19. doi:10.3390/su12020498.
Full-Text:


تحلیل ساختاری حکمروایی محیط زیست شهری با رویکرد آینده پژوهی

(مطالعه موردی: شهر تهران)

چکیده:

مسائل محیط زیستی در عصر حاضر با پیچیدگی های مختلفی روبرو است که حل مسائل و مشکلات ناشی از محیط زیست شهری صرفاً با تکیه بر تفکرات مهندسی و تغییر در کالبد شهری قابل انجام نیست و در این بین رویکرد حکمروایی شایسته راهکارهای مختلفی را با تکیه بر مسئولیت پذیری مدیران و شهروندان و افزایش تعامل بین بخش دولتی، خصوصی و عمومی برای حل مشکلات محیط زیست شهری خارج از چهارچوب های سنتی را ارائه می دهد. پژوهش حاضر با هدف تحلیل ساختاری حکمروایی محیط زیست شهری با رویکرد آینده پژوهی و شناسایی پیشران‌های آن در شهر تهران انجام شده است. این پژوهش از نظر ماهیت، بر اساس روش علم آینده‌پژوهی، تحلیلی و اکتشافی و بر اساس هدف کاربردی است. داده‌های کیفی با پرسشنامه باز و بررسی اسناد به کار گرفته شد و داده‌های کمی به صورت عددی و از طریق وزن‌دهی پرسشنامه‌های دلفی تهیه شد. تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار میک مک و با روش ماتریس اثرات متقاطع انجام شده است. یافته‌ها بر اساس وضعیت صفحه پراکندگی عوامل بیانگر سیستم ناپایدار است و بیشتر عوامل در اطراف محور قطری صفحه پراکنده هستند. همچنین از بین 35 عامل در نظر گرفته شده، در نهایت با توجه به امتیاز بالای تأثیرگذار و تأثیرپذیری مستقیم 16 عامل به عنوان خروجی میک مک، در آینده حکمروایی محیط زیست شهری در تهران تأثیرگذار هستند. نتایج نشان می‌دهد از بین 16 عامل پیشران، پنج عامل بهبود نقش حکمروایی شهری در افزایش مشارکت مردم، سازمان­های مردم نهاد، توجه مسولان به بهبود وضعیت محیط­زیست شهری، ارتقاء فرهنگ زیست­محیطی و مشارکت شهروندان و اجتماعات محلی بیشترین تأثیر را بر حکمروایی محیط زیست داشته‌اند و از اهمیت بیشتری برخوردار بودند.

كلمات كليدي:  حکمروایی محیط زیست، حکمروایی پایدار، عوامل پیشران، تکنیک میک مک، شهر تهران

 مقدمه

امروزه مسائل محیط­زیستی به قدری دامنه پیدا کرده است که قلمرو آن­ها دیگر به مسائل فنی ختم نمی­شود؛ به­گونه­ای که مسائل زیست­محیطی به­طور کلی مفهوم اجتماعی دارند. با رشد شهرنشینی و شهرگرایی، معضلات محیط­زیست به حد بحران رسیده است، درحالیکه یکی از مسائل روز جهان، مسئله حفظ محیط­زیست است و برای رسیدن به توسعه پایدار شهری، وضع قوانین و آیین­نامه­های مناسب و اجرای صحیح و نیز تغییر الگوی مصرف و نگرشهای زیست­محیطی، ضروری است. ولی از آن واجب­تر، نهادینه کردن فرهنگ محیط­زیست است که باید در روح تک­تک افراد اعم از توده­های عادی و یا مسئولان رسوخ کرده باشد (احمدی دهکاء و همکاران، 1397: 1). در واقع مشکلات زیست­محیطی یکی از اساسی­ترین مسائل شهرهای امروزی و حاصل تعارض و تقابل آنها با محیط طبیعی است، و توجه به مسائل زيست­محيطي در برنامه­ريزي­ها، فعاليت­ها و اقدامات توسعه در شهرها، مي­تواند گامي مؤثر در جهت بهبود وضعيت محيط­زيست و در نتيجه ارتقاء سطح كيفيت زندگي شهروندان باشد. به تبع شرايط اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و سياسي كشور، چالش­هايي فرا روي محيط­زيست كشور وجود دارد كه بررسي و شناسايي ­آن­­ها مي­تواند باعث تعيين راهكار در جهت مديريت و ارتقاء کيفيت محيط­زيست كشور گردد(ملکی، سعیدی،1395: 70). اقدامات کنترلی و کنترل مبتنی بر بازار باید برای رسیدگی به مشکلات زیست‌محیطی ناشی از توسعه سریع و ناپایدار بکار گرفته شوند (Xu, et al. 2020:1). شهر تهران یکی از آلوده ترین شهر های جهان می باشد. بیشترین سهم مربوط به آلاینده های اصلی هوای شهر تهران منواکسید کربن است و سولفور گوگرد کمتر از همه و حدود ۱۷ هزار تن می باشد. عوامل متعددی در آلودگی تهران دخالت دارند که در بین آنها عوامل جغرافیایی از اهمیت بیشتری برخوردارند. شهر تهران با مساحتی حدود ۸۰۰ کیلومتر مربع در دامنه جنوبی البرز در یک محیطی بسته قرار دارد. کوههای البرز در شمال و شمال شرق آن به عنوان سدی جلوی بادهای غربی را سد کرده و سبب می شوند که همه آلاینده ها در سطح شهر باقی بمانند. وجود شرایط وارونگی فراوان و استقرار مداوم سیستم های پرفشار در طول سال همه از ویژگی های طبیعی منطقه هستند که نمی توان آنها را تعدیل کرده و یا از بین برد. از طرف دیگر عوامل انسانی مانند جمعیت زیاد و استقرار کارخانه ها در سطح شهر و به ویژه در غرب و جنوب غرب آن میزان آلودگی شهر را دوچندان می کنند. منابع اصلی آلوده کننده هوا در تهران به سه گروه تقسیم میشوند: اول وسایط نقلیه؛ دوم صنایع و کارخانه ها؛ سوم منابع گرمازای خانگی و تجاری که هر سه این عوامل در شهر تهران قابل مشاهده است. عدم وجود مدیریت درست و برنامه ریزی درست در جهت حل مسئله و عدم همکاری مردم هم مزید بر علت آلودگی هوای شهر شده است (نصیری راد، 1393: 2-1). طی چند دهه گذشته، حکمروایی خوب به یک موضوع مهم در مدیریت عمومی تبدیل شده است، یکی از دلایل مهم این واقعیت نقش اصلی دولت در ارتقاء توسعه پایدار و حمایت از محیط­زیست است. بنابراین، ارزیابی تأثیر حکمروایی خوب برکیفیت محیط می­تواند مورد توجه محققان اقتصادی و سیاست­گذاران قرار بگیرد (Dadgar & Nazari, 2016:49). امروزه نگرانیهایی از مناسب نبودن کیفیت محیط­زیست در اغلب شهرهای ایران وجود دارد (Robati et al., 2015:1473). رویۀ غالب عملکردی در برنامه­ریزی شهرهای کشور ما، بیشتر حرفه­ای و تکنیکي است که از سوی بخش دولتي مستوفي مي­شود و حلقۀ گم شدۀ آن مشارکت جامعۀ مدني و بخش خصوصي در ادارۀ امور شهری است. در این راستا بهترین الگو درجهت رفع نقیصۀ فوق، تحقق حکمروایي مطلوب شهری است که می­توان تشکیل نهادهای مردمي از جمله مدیریت محله­محور را، از آن قبیل به شمار ­آورد(ملکی و همکاران،1397: 61)، حکمروایی موفقیت­آمیز در تغییر اوضاع، نیاز به همکاری فعالان بخش­های مختلف دارد، زیرا هیچ بخش واحدی قادر به اجرای یکپارچه و موفقیت­آمیز سیاست­ها یا برنامه­ها نیست (Nagel et al, 2019:2). مشارکت شهروندی و سناریونگاری مشارکتی با پیروی از نظریه کنش ارتباطی هابرماس1، یکی از رویکردهای جدید برنامه­ریزی راهبردی به شمار می­رود و نقش فعّال شهروندان در ترسیم آیندة محیط زندگی خود و اقدام اجتماعی درخصوص کاهش تهدیدات آتی محیط­زیستی، با رفتارهای حفاظتی محیط­زیست­ شهری، از ­جمله رویکردهای جدید در مشارکت شهروندی است (معروفی و همکاران، 1397: 97). پیچیدگی­های عملکردی، ساختاری و ذاتی شهرهای امروزی و انبوه عدم قطعیت­های ناشی از این پیچیدگیها در کنار رشد برق­آسای شهرها در همه ابعاد، پرداختن به آینده­های بلندمدت آنها را بسیار دشوار کرده است. در این بستر است که سناریونگاری در مدیریت شهری رواج پیداکرده و اخیراً با استقبال گسترده­ای از طرف مدیران، تصمیم­گیران و تحلیلگران موضوعات شهری روبه­رو شده است (ربانی و همکاران، 1398: 45). همچنین در برنامه­ریزی مبتنی بر سناریو این امکان به برنامه­ریزان داده می­شود تا به صورت کیفی در شرایطی که عدم قطعیت در سطح بالایی قرار دارد، در مورد آینده به فعّالیّت بپردازند (Chakraborty and McMillan, 2015: 18). امروزه در پژوهشهای مربوط به آینده­پژوهی و انجام فرایند برنامه­ریزی سناریو به طور وسیعی از مشارکت ذینفعان و اجتماعات محلی استفاده می­شود (Duckett, 2017: 138). از این رو هدف این پژوهش تدوین سناریوهای مؤثر بر تحقق حکمروایی محیط زیستی شهر تهران است.

محیط­زیست شهری شامل سه زیرسیستم محیط طبیعی، محیط اجتماعی – اقتصادی و ساختار انسان­ساخت است(احمدیان و همکاران،1397: 149) و کیفیت محیط­زیست شهری معیار سنجش و اندازه­گیری درجه مناسب بودن محیط انسان است (جوانبخت و همکاران، 1398: 229) و عبارت است از محیطی که فرآیند حیات را فرا گرفته و با آن برهمکنش دارد. محیط­زیست از طبیعت، جوانع انسانی، و نیز فضاهایی که با فکر و به دست انسان ساخته شده­اند، تشکیل یافته است وکل فضای زیستی کره­ی زمین، یعنی بیوسفر را فرا می­گیرد (رضویان و همکاران، 1395: 9). محیط­زیست شهری، فرآیند مدیریتی شامل سه جنبه طبیعی، مصنوعی(انسان ساخت) و اجتماعی و اقتصادی است. همچنین می­توان گفت محیط­زیست شهری، مکان بکارگیری شرایط مناسب تداوم حیات اجتماعی است. نظریه توسعه پایدار شهری، حاصل بحث­های طرفداران محیط­زیست درباره ­مسائل زیست­محیطی به خصوص محیط­زیست شهری که به دنبال نظریه (توسعه پایدار) برای حمایت از منابع طبیعی ارائه شد(صفایی­پور و آزادبخت، 1397: 118). در پژوهش­هایی دربارۀ محیط­زیست شهری یکی از کلیدی­ترین شاخص­ها، شناسایی پوشش­گیاهی است. پوشش گیاهی و فضای سبز شهری به دلیل نقشی که در حفظ و تعادل محیط­زیست شهری و تعدیل آلودگی هوا دارند، دارای اهمیت هستند(جوانبخت و همکاران، 1398: 231). شهرها به­عنوان محیط­زیست شهری، مراکزی در برگیرنده اقتصاد و جمعیت و به­عنوان نقاط حیاتی در مسیر حرکت به­سوی پایداری درک می­شوند. در تغییر نگرش مدیریت شهری با تعریف شاخص­های جامع و مشخص کنندة ماهیت پایدار در فرایند ادارة امور شهرها هم زمان با تحولات در دیدگاه­های سیاسی، اقتصادی و علمی توسعه و برنامه­ریزی، حکمروایی شهری نتیجة نهایی این تغییر نگرش است که در فرایند مدیریت شهری به آن توجه می­شود. دوره بعد از دهه ۱۹۷۰با رشد فرم‌های نهادی جدید با هدف برخورد با چالش‌های گوناگون، حکمروایی و توسعه در عصر نولیبرال که از ترکیب فعالان و منافع خصوصی و عمومی مشتق شده‌اند، همراه بود(Kennedy and Sood, 2018:1 ). قدمت و منشأ حكمروایي و مفاهیم مرتبط با آن به عصر روشنگري و ليبراليسم غرب برمی­گردد اما ریشۀ كاربرد مفهوم حكمرواي شهري از اواخر دهۀ 1980 و از آفريقا آغاز شد؛ با اين وجود برايان مک­لاین2 اولین نظریه­پردازي است كه در سال 1973 به این مفهوم پرداخته است. وي شهر را به عنوان یک سیستم باز در نظر می­گیرد؛ سيستم كه نسبت به تغییرات رو به رشد از سازگاري بيشتري برخوردار بوده و نسبت به مسائل آن پاسخگوست. او عقیده دارد فرآیند سیستمی حاکم بر شهر بر سیستم برنامه­ریزی و نظام تصمیم­گیری اثر می­گذارد و حاکمیت یک فرآیند است و این متضمن نظام به هم پبوسته­ای است که هم حکومت و هم اجتماع را در بر می­گیرد(ملکی و همکاران، 1397: 64). در نظر بانک جهانی و صندوق بین المللی پول، مشارکت به عنوان یکی از شاخص­های مهم حکمروایی شهری خوب است(Yousaf et al,2015: 200). حکمروایی طبق تعریف مرکز اسکان بشر سازمان ملل3، عبارت است از مجموع روش­های برنامه­ریزی و مدیریت امور عمومی شهر از جانب افراد، نهادهای عمومی و نهادهای خصوصی و فرایند مستمری است که از آن طریق، منافع متضاد یا متعارض با هم همراه شده و به یک کنش همکاری روی آورده می­شود. بنا به این تعریف، حکمروایی شهری نهادهای رسمی و همچنین اقدامات غیررسمی و سرمایه اجتماعی شهروندان را در بر می­گیرد، حکمروایی شهری یعنی اثرگذاری همه ارکان اثرگذار شهری بر مدیریت شهر، با تمام ساز و کارهایی که به سوی تعالی شهر و شهروندان حرکت کنند، نه اینکه عرصه­های عمومی و خصوصی کنار گذاشته شوند و فقط عرصه دولتی اختیار­دار آن دو باشد. اهداف کلان حکمروایی شهری به شرح زیر تدوین شده­اند: 1-بازساخت جامعه مدنی برای تقویت و اعتلای بیشتر سازمان­ها، نهادها و اجتماع محلی 2--کاهش فقر و جدایی گزینه­های اجتماعی، قومی و فرهنگی در شهرها 3-افزایش مشارکت و مداخله افراد و صاحبان منافع در فرایندهای سیاسی درون شهرها. حکمروایی شهری به طور خاص­تر نیز اهداف عملیاتی بدین شرح را دنبال می­کند:1- کاهش فساد 2- بهبود کیفیت معاش و افزایش امکان زندگی برای همه شهروندان3- حفظ دموکراسی4- ایجاد فرصت و امکان برای مردم به منظور نشان دادن خواسته­ها و آمالشان در زندگی5- اعتلای امنیت، برابری و پایداری(هادی بیگلو و همکاران، 1397: 196). در واقع، حکمروایی شهری بر تعامل پویای سازمان­های دولتی، نیروهای بازار و نهادهای اجتماعی تأکید دارد(Fu, 2018: 2). رویکردهای حکمروایی را می‌توان به یک رویکرد فرماندهی ارشد با نقش غالب دولت، رویکرد پایین - بالا، رویکرد ترکیبی و رویکرد شبکه تقسیم کرد(Xian, Gu,2020:1 ). به اعتقاد فریدمن، جامعة شهری، مدیریت شهری و در واقع همة ذینفعان شهر می­توانند مفهوم حکمروایی شهری را درک کنند و تحولات مثبت آن را در دستیابی به تعالی شهری و غلبه بر مشکلات شهر خود به کار بگیرند. این مسئله زمانی پدیدار می­شود که علاوه بر پذیرش شاخص­ها و مبادی اصلی این رویکرد در مدیریت شهری که به تغییرات درونی مدیریت شهری مربوط می­شود، خود مدیریت شهری این تغییرات مثبت را همراه و ملازم با مردم و دیگر بخش­های دخیل در زندگی و توسعة شهری به سوی مناسبات و روابط بیرونی خود با پذیرش اصول و شاخص­های حکمروایی (انعطاف­مندی، نبود استبدادگرایی، مشارکت­پذیری و پاسخگویی) سوق دهد(فیروزی و همکاران، 475:1398). ادبیات مربوط به ائتلاف سیاستگذاری حکمروایی زیست­محیطی بر لزوم گذار به ساختارهای چند سطحی، چند عاملی و چند مقیاسی برای فرموله کردن راه‌حل‌های پایدار تاکید می‌کند(Yañez Soriaa et al, 2019:2). با این وجود، بسیاری از رویکردهای موجود در حکمروایی و سیاست­گذاری در سراسر جهان برای قانونمند­سازی استفاده و تخصیص طبیعت همچنان در اتصال حوزه‌های سیاست سطوح مختلف، بخش‌ها، مقیاس‌ها، اهداف، ابزارها، و غیره مورد استفاده قرار می‌گیرند(Tosun and Lang, 2017: 17). حکمروایی شهری، از سطوح ملی تا خیابان[هماهنگی عمودی]، تنها می‌تواند با توسعه استراتژی‌های سطح خرد و مبتکرانه با پتانسیل تغییر عملکردها و نتایج توسعه شهری و به طور ایده‌آل با ایجاد اهداف مشترک در میان بخش‌های مختلف یا فعالان همان سطح [ادغام افقی] تغییر کند(Loorbach and Shiroyama, 2016: 3). سازمان‌های حکمروایی محیط‌زیست جهانی در حال حاضر با تغییرات سریع زیست‌محیطی و مسائل حفاظت از محیط‌زیست و بحران‌های بشر دوستانه مانند جنگ و بحران پناهندگان مواجه است(Zurba et al, 2020:1). حکمروایی تأثیر مثبتی در حفاظت از محیط­زیست در شهرها دارد(Rasoolimanesh et al,2019:29)، با تاکید بر نقش حیاتی حکمروایی روزمره شهری و زیست‌محیطی در تعیین پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و محیطی پویایی‌های مرتبط با زمین شهری سیستم‌های حکمروایی اغلب برای مقابله با طبیعت هیبریدی فضاهای پیرامون شهری تلاش می‌کنند(Feola et al. 2019:12).  مسئولیت بخش‌های نظارت محیطی مربوطه باید به وضوح به منظور ایجاد یک مکانیزم نظارت محیطی کامل و دستیابی به وضعیتی که در آن عملکرد حکمروایی محیطی حفظ می‌شود، اختصاص یابد(Luo et al, 2020:1) و تمرکز بیشتر بر حکمروایی چند سطحی است(Nagel et al,2019:13). آگاهی از ارتباط حکمروایی شهری و اراده سیاسی برای دستیابی به توسعه پایدار در سال‌های اخیر در حال افزایش بوده‌است. آن‌ها بخشی از چارچوب سازمانی هستند که برای پرورش ابعاد اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی توسعه پایدار مورد نیاز است. چارچوب سازمانی به عنوان یک جنبه مهم از توسعه پایدار توسط کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل شناخته شده‌است(Aina et al, 2019:272). در طراحی سیاست‌ها برای توسعه پایدار، اهمیت بعد حکمروایی اغلب یا کم تخمین زده‌شده و یا نادیده گرفته می‌شود(Patterson et al, 2017:1). نگرانی­های زیست­محیطی دیگر محدود به مرزهای ملی نیست و اقدامات انجام شده توسط کشورها به تنهایی برای محافظت از عوام جهانی کافی نیست. نهادهای بین­المللی پاسخ جمعی به چالش­های زیست­محیطی را تسهیل می­کنند و حکمروایی مؤثر جهانی برای کمک به کشورها در نظارت و درک وضعیت محیط و کمک به اطمینان از تجاوز بیش از حد بیوفیزیکی کره زمین بسیار مهم است(Urho et al, 2019:7). در دهه‌های اخیر، حکمروایی غیرمتمرکز در مرکز سیاست­گذاری بسیاری از اقتصادهای جهان در حال توسعه مانند، آمریکای‌لاتین، آفریقا و آسیا بوده‌است(Sharma, 2020: 1) و گسترش اخیر ادبیات پایداری و حکمروایی زیست‌محیطی منجر به تحقیقات در تمامی مقیاس‌ها از محلی تا جهانی شده و بر مسائلی مانند کمیابی منابع و درگیری‌ها, تخصیص و دسترسی و حفاظت تنوع زیستی در جنگل, کشاورزی, آب شیرین, دریایی و حتی جو متمرکز شده‌است(Solmes,2020: 336). مشکلات زیست‌محیطی ناشی از رفتارهای انسانی در دهه‌های اخیر به طور فزاینده‌ای جدی شده‌است در نتیجه موضوع حکمروایی سبز جهانی برای تبدیل شدن به یک دستور کار تحقیقاتی مهم تبدیل شده‌است (Li et al,2018: 1-).

جدول 1: مطالعات صورت گرفته در موضوع حکمروایی محیط زیست شهری

نام نویسندگان

عنوان پژوهش

نتایج

 

(Yañez Soriaa et al, 2019)

 

 

 

حکمروایی و محدودیتهای سیاستگذاری برای برنامه­ریزی اراضی شهری پایدار(نمونه موردی مکزیک)

این مقاله بر روی مشارکت چشمگیر بخش خصوصی در پراکندگی شهری تمرکز دارد, وضعیتی که به اهداف رقابتی در میان بازیگران چند سطحی, چند مقیاسی و چند بخشی وابسته است. در این پژوهش به این موضوع پرداخته می­شود که مکانیسم­های مذاکره، یک دستور کار تحقیق و تفحص است که موارد زیر را تحت فشار قرار می­دهد (۱) چگونه مکانیسم‌هایی را تولید کنیم که گذار از دولت اجرایی به ساختارهای حکمروایی تطبیقی را حمایت ‌کنند. (۲) چگونه فرآیندهای طراحی مشترک و یا ارزیابی محیطی چند عاملی را ترویج دهیم که شامل فعالان، مقررات و ابزارها باشد. 3) چگونگی باز کردن کانالی که مشارکت شهروندان و نمایندگی را فعال کرده و یا یک تغییر الگو در رابطه انسان و طبیعت ایجاد می­کند.

Huang et al, 2020))

 

 

 

پیدایش پویایی مشارکت عمومی در حکمروایی آب و هوا: مطالعه موردی کاربرد انرژی خورشیدی در  شهر شنجن چین

این مقاله پویایی مشارکت آب و هوایی در جوامع چینی را، از طریق استفاده از انرژی خورشیدی آشکار می‌کند. حکمروایی آب و هوا در چین استدلال می­کند مشارکت دفاعی هنگامی اتفاق می­افتد که جوامع برای دفاع از منافع خود بسیج می­شوند همانند دیگر موارد مشارکت عمومی، مشارکت دفاعی می‌تواند نقش مهمی در بهبود نتایج سیاستگذاری و پاسخگویی ایفا کند.

(Zurba et al, 2020)

 

 

 

 

 

 

گفتگوی بین‌نسلی، همکاری، یادگیری و تصمیم‌گیری در زمینه حکمروایی محیط‌زیست جهانی: ( مشارکت بین‌نسلی برای پایداری)

دراین مقاله در مورد حکمروایی بین‌نسلی به عنوان امری ضروری برای پرداختن به چالش‌های حفظ طبیعت که اجتماع محلی در زمان افزایش عدم اطمینان جهانی با آن مواجه هستند بحث و تبادل نظر شده است و با ارائه توصیه‌هایی برای افزایش گفتمان بین‌نسلی و ایجاد ساختارهای حکومتی بین‌نسلی در سازمان‌های حفاظت جهانی به این نتیجه رسیده است که چنین فرآیندهای جهانی باید با تعهد محکم به رهبری جمعی و اقدام جمعی برای ایجاد آینده‌ای پایدارتر، ارتباط نزدیکی با سطح محلی داشته باشند.

(  Bao et al, 2020)

منابع و فشار محیطی، اجرای ظرفیت و حکمروایی: مطالعه موردی کمربند اقتصادی رودخانه یانگ تسه

نتایج به­دست آمده از این تحقیق نشان می­دهد که منابع و سطوح فشار زیست‌محیطی با ظرفیت حمل مطابقت نمی‌کنند بلکه با سطوح حکمروایی همخوانی دارند در نتیجه این منطقه باید قابلیت بهره‌برداری خود را افزایش دهند, سطح حکمروایی زیست‌محیطی خود را بهبود بخشند و به درستی اقتصاد محلی خود را توسعه دهند. این تحقیق همچنین با ارائه منابع برای توسعه پایدار منطقه‌ای در سایر حوضه‌های آبخیز جهان مفید می‌باشد.

Nemoto and Liu(2020)

اندازه­گیری تأثیر عوامل زیست­محیطی، اجتماعی و حکمروایی بر روی هزینه­های تأمین مالی

هدف این مقاله بررسی عوامل محیطی، اجتماعی و حکمروایی بر هزینه­های سرمابه­گذاری مستقل، با تمرکز بر کشورهای درحال ظهور به ویژه در آسیا است. نتایج بدست آمده نشان می­دهد که عامل اجتماعی در میان کشورهای آسیایی اهمیت دارد درحالی که در میان کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و کشورهای توسعه­یافته، حکمروایی قابل توجه است.

(احمدی دهکاء و همکاران،1397)

سنجش میزان تحقق­پذیری فرهنگ محیط­زیست شهری

در راه رسیدن به توسعه پایدار شهری، مطالعه موردی: شهر سنندج

نتایج نشان می­دهد برای داشتن یک شهر پایدار، بهبود کیفیت محیط­زیست شهری جزو اولویتهای اساسی محسوب می­شود  و یکی از راههای رسیدن به این محیط­زیست مطلوب، نهادینه کردن فرهنگ محیط­زیست شهری به طرق مختلف است.

مشکینی و همکاران(1398)

آینده نگاری حکمروایی، بسط مفهوم و آینده حکمروایی کلانشهر تهران

نتایج نشان می‌دهد پیشران‌های اصلاحات اساسی در ساختار اداره کشور، شکل‌گیری نظام فدرالیسم، جهانی شدن و آثار آن کلانشهر تهران و وضعیت مشارکت سمن‌ها و نهادهای مدنی در حکمروایی بیشترین اثرگذاری و بیشترین عدم قطعیت را دارند.

پوراحمد و همکاران(1399)

تحلیل فضایی آثار حکمروایی مطلوب بر زیست پذیری شهری، مورد مطالعه مناطق جرم خیز 11 و 12 شهر تهران

وضعیت شاخص‌های حکمروایی خوب شهری و زیست پذیری در کانون‌های جرم خیز بخش مرکزی شهر تهران نامطلوب است و بین شاخص‌های حکمروایی مطلوب وزیست پذیری شهری رابطه متوسط تا ضعیفی وجود دارد.

تاکنون پژوهش های مختلفی درباره حکمروایی انجام شده است اما تحلیل آینده پژوهانه حکمروایی محیط زیست شهری تهران انجام نگرفته است.

روش پژوهش

پژوهش حاضر بر اساس هدف کاربردی و از نظر ماهیت، بر اساس روش علم آینده‌پژوهی، تحلیلی و اکتشافی است. شیوه گردآوری اطلاعات اسنادی و کتابخانه‌ای ‌است. داده‌های کیفی با پرسشنامه باز و از طریق مصاحبه و بررسی اسناد به کار گرفته شد و داده‌های کمی به صورت عددی و از طریق وزن‌دهی پرسشنامه‌های دلفی تهیه شد؛ به گونه‌ای که در ابتدا شاخص‌ها و مؤلفه‌ها در ابعاد مختلف جمع‌آوری گردید، سپس در اختیار نخبگان اجرایی و دانشگاهی که در حوزه زیست محیطی دارای تخصص بودند، قرار داده شد و از آنها درخواست گردید تا بر اساس تخصص خود عواملی که بیشتر از بقیه تأثیر گذار است را شناسایی نمایند. جدول 2 فهرست نهایی این عوامل و متغیرها را نشان می‌دهد.

جدول 2: عوامل و متغیرهای مؤثر بر محیط­زیست شهری در چهارچوب حکمروایی شایسته شهری

مؤلفه

کد

متغیر

منابع

مشارکت

X1

سازمان­های مردم نهاد(NGO)

(ملکی و سعیدی، 1395)

(رجبی و همکاران، 1398)

(احمدی دهکاء و همکاران،1397)

(Urho et al, 2019)

(Solmes, 2020)

 

 

X2

مشارکت شهروندان و اجتماعات محلی(Local)

X3

نقش حکمروایی شهری در افزایش مشارکت مردم در راستای بهبود محیط زیست شهری

X4

مشارکت مردم در جلوگیری از تخریب محیط زیست شهری

X5

مشارکت سمن­ها و جامعه مدنی در حکمروایی

X6

حس مالکیت در مردم و در نتیجه وجود انگیزه براي مشارکت

پاسخگویی

X7

توجه مسولان به بهبود وضعیت محیط­زیست شهری

 

(Luo et al, 2020)

(Brennan et al, 2018)

(معروفی و همکاران، 1398)

X8

پاسخگویی مدیران شهری به خواسته­ها و شکایت مردم در خصوص تخریب محیط زیست شهری

X9

برگزاری جلسات پرسش و پاسخ با متخصصان محیط­زیست­ شهری و گروه­های مختلف مردمی

X10

نقش مسولان در پاسخگویی به نیاز ارتقای فضای سبز شهری

مسؤلیت­پذیری

X11

تمایل به پذیرش مسئولیت در زمینه محیط­زیستی درسطح شهر

(Luo et al, 2020)

(Nagel et al, 2019)

(Brennan et al, 2018)

X12

میزان مسئولیت­پذیری مدیران شهری در قبال حفظ محیط­زیست شهری

شفافیت

X13

نقش حمایتی و تبلیغ رسانه در باب محیط­ریست شهری

 

 

(Urho et al, 2019)

(معروفی و همکاران، 1398)

X14

میزان اطلاع  از تصویب طرح­ها و برنامه­های زیست­محیطی در شهر

X15

میزان اطلاع از اجرای طرح­ها و برنامه­های زیست­محیطی در  شهر

X16

میزان اطلاع از بودجه­های صرف شده برای حفاظت و توسعه محیطزیست شهری

X17

میزان اطلاع­رسانی مدیران شهری در مورد وضعیت محیط­زیست شهری

X18

آموزش مردم توسط مسئولین در حفظ و صیانت از محیط زیست شهری

 

کارایی و اثربخشی

X19

حمایت سرمایه­گذاری­ها و فناوری­های سازگار با محیط زیست شهری

 

(احمدی دهکاء و همکاران،1397)

(Solmes, 2020)

(Rasoolimanesh et al,2019)

 

X20

آموزش مسائل محیط زیستی

X21

ارتقاء فرهنگ زیست­محیطی

X22

برقراری تعادل بین جمعیت و منابع

X23

توجه به پاکسازی محیط زیست شهری

X24

چشم­انداز مشترک و مورد اجماع عموم فعالان

X25

حفاظت از محیط­زیست شهری در اجرای طرح­ها

قانون محوری

X26

وضع قوانین و آیین­نامه­های مناسب

 

(Solmes, 2020)

(Setzer, 2017)

Morin and Bialais, 2018))

X27

تغییر و اصلاح برخی قوانین محیط زیستی

X28

سیاست­های مالیاتی زیست­محیطی

X29

تغییر الگوی مصرف

X30

توسعه پروژه­های سازگار با محیط­زیست شهری

X31

میزان پایبندی مدیران به رعایت قوانین زیست­محیطی

عدالت و برابری

X32

توزیع بهینه خدمات زیست­محیطی

 

(Rasoolimanesh et al,2019)

(Zurba et al, 2020)

X33

مدیریت و برنامه­ریزی یکپارچه شهری

X34

اختصاص بودجه کافی به شهر درجهت رفع مشکلات محیط­زیستی شهری

X35

رعایت عدالت در روند تهیه طرح­های محیط­زیست شهری

اعضای پانل در این پژوهش به صورت نمونه­گیری غیر احتمالی هدفمند، 30 نفر از افراد واجد شرایط و فعال در عرصه محیط زیست و سازمان‌های مردم نهاد و استادان دانشگاه تهران و مسئولین شهرداری تهران بودند، انتخاب شدند. در مرحله بعد، پس از شناسایی این عوامل از آنان خواسته شد در چارچوب ماتریس اثرات متقاطع بین عوامل، بر مبنای میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری آنها با اعداد صفر تا سه امتیاز دهند. عدد صفر بیانگر عدم تأثیر، عدد یک بیانگر تأثیر ضعیف، عدد دو بیانگر تأثیر متوسط، عدد 3 بیانگر تأثیر زیاد و حرف(p) نیز نشان دهنده وجود رابطه بالقوه بین متغیرها است. در نهایت امتیازهای اعضای پانل در ماتریس متقاطع وارد گردید و در چارجوب نرم‌افزار آینده‌نگاری میک مک میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری هر یک از عوامل نماگرهای آن سنجیده شد. نرم‌افزار میک مک4 به‌منظور سهولت انجام تحلیل ساختاري جهت انجام محاسبات پیچیده ماتریس تحلیل اثر متقاطع طراحی شد. میزان ارتباط متغیرها با اعداد بین صفر تا سه سنجیده می‌شود. عدد صفر بیانگر عدم تأثیر، عدد یک بیانگر تأثیر ضعیف، عدد دو بیانگر تأثیر متوسط ، عدد 3 بیانگر تأثیر زیاد و حرف(p) نیز نشان دهنده وجود رابطه بالقوه بین متغیرها است. بنابراین اگر تعداد متغیرهاي شناسایی‌شده n متغیر باشد، یک ماتریس n×n از روابط بین متغیرها به دست می‌آید. ماتریس به دست آمده را می‌توان با نمودار متناظر آن نیز نمایش داد که در آن نمودار جهت تأثیرگذاری هر متغیر بر دیگري توسط پیکان‌ها و میزان تأثیرگذاری به‌صورت عددي، در بالاي پیکان نمایش داده می‌شود. در نهایت بر اساس توپولوژي متغیرها این نرم‌افزار قادر است، عوامل کلیدي را استخراج و آن‌ها را رتبه‌بندی کند. مدل تحلیل اثر متقابل در خروجی نهایی، روابط بین متغیرها را نشان می‌دهد و بر اساس آن نرم‌افزار میک مک این قابلیت را دارد تا روابط را به نمودارها و اشکال ویژه تبدیل کند و امکان تحلیل آسان ساختار و روابط سیستم را امکان‌پذیر نماید. به‌طورکلی نمودارها و ماتریس‌هاي خروجی نرم افزار شامل دو دسته ماتریس اثرات مستقیم متغیرها(MDI)5 و نمودارهاي مربوطه و دیگري ماتریس روابط غیرمستقیم بین متغیرها(MII)6 و نمودارهای مرتبط با آن است؛ درصورتی‌که در ماتریس اولیه، روابط بالقوه بین متغیرها نیز مشخص شده باشد، نرم‌افزار، ماتریس روابط بالقوه مستقیم بین متغیرها(MPDI)7 و ماتریس روابط بالقوه غیرمستقیم بین متغیرها(MPII)8 را نیز محاسبه می‌کند.

قلمرو جغرافیایی

شـهر تهـران وسـعتي بیـش از 7۰۰کیلومتـر مربع مسـاحت دارد و بیـن  35درجـه و 31دقیقـه تـا  35درجـه و  57دقیقـه عـرض شـمالي و  51درجـه و4دقیقـه تـا 51درجـه و 47دقیقـه طـول شـرقي واقـع شـده اسـت. ایـن شـهر از شـمال بـه سلسـله جبال البـرز، از شـرق بـه لواسـانات و از غـرب بـه کـرج و از جنـوب بـه ورامیـن محدود اسـت. شـهرتهران، از نظر تقسـیمات اداري به22 منطقـه و  123ناحیـه و  354محلـه تقسـیم ميشـود (سالنامه آماری شهر تهران، 1397: 4).

 

E:\دکتری 98\درس حکمروایی شهری\tehran2.jpg 

شکل شماره 1: محدوده مورد مطالعه منبع: نگارندگان

یافته ها و بحث

در این پژوهش که جهت شناسایی پیشران‌های کلیدی حکمروایی محیط زیستی شهری، انجام شده است با استفاده از روش دلفی از نظرات 30 نفر از کارشناسان در بخش‌های مختلف بهره گرفته شده است. نتایج حاصل از نمونه مورد مطالعه(اعضای پنل) نشان می‌دهد که بیشتر اعضای پنل را مردان تشکیل دادند که 75 درصد از اعضا را شامل می‌گردد. از لحاظ میزان تحصیلات از بین سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری، بیشترین اعضای پنل با 17 نفر دارای مدرک دکتری بودند. جهت تحلیل موضوع، پس از وارد کردن پرسشنامه‌ها، میزان ارزش به‌دست‌آمده برای هر یک از شاخص‌ها در نرم‌افزار میک مک وارد گردید، نتایج پس از چهار بار چرخش داده‌ای اثرات متقاطع از مطلوبیت 100 درصد برخوردار گردید، که بیانگر روایی مطلوب پرسشنامه است. میزان پرشدگی ماتریس 265/87 درصد است که نشان می‌دهد بیش از 87 درصد موارد، عوامل مورد نظر بر یکدیگر تأثیر داشته‌اند. از سوی دیگر از مجموع 1069 رابطه که در این ماتریس قابلیت ارزیابی را داشتند، 156 رابطه دارای اثرگذاری صفر که نشان می‌دهد که عوامل بر یکدیگر تأثیرگذاری و تأثیرپذیری نداشته‌اند. همچنین عدد یک که به معنی تأثیرگذاری ضعیف است 349 رابطه را شامل می‌گردید، تعداد 420 رابطه دارای عدد دو بوده که این عدد بیانگر تأثیر متوسط عوامل است و در نهایت 300 رابطه عدد دارای سه بوده که این عدد نشان‌دهنده تأثیر زیاد عوامل است(جدول 3).

جدول 3: تحلیل ماتریس اولیه داده‌ها و تأثیرات متقاطع آنها

شاخص

ماتریس

تعداد تکرار

تعداد صفر

تعداد یک

تعداد دو

تعداد سه

تعداد p

کل

درجه پرشدگی

مقدار

35

4

156

349

420

300

0

1069

265/87

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

در ادامه پژوهش حاضر اقدام به محاسبه رابطه بین متغیرها با استفاده از نرم‌افزار میک مک گردید و بر اساس آن برای هر متغیر یک امتیاز در نظر گرفته شد. به دنبال آن بر اساس امتیازهای بدست آمده متغیرها بر اساس تأثیرگذاری و تأثیرپذیری به صورت مستقیم و غیر مستقیم رتبه‌بندی می‌گردند و دو نوع گراف و تحلیل تأثیرات مستقیم و دیگری تأثیرات غیرمستقیم را ارائه می‌دهد. در واقع در ماتریس تحلیل ساختاری، میزان تأثیرگذاری بر اساس جمع سطرهای هر نماگر و تأثیرپذیری به وسیله جمع ستون‌های هر نماگر نشان داده می‌شود(جدول4).

جدول 4: میزان اثرگذاری و اثرپذیری مستقیم متغیرها در حکمروایی محیط زیستی

متغیر

تأثیرگذاری

تأثیرپذیری

متغیر

تأثیرگذاری

تأثیرپذیری

سازمان‌هاي مردم نهاد(NGO)

87

56

حمايت سرمايه‌گذاري‌ها و فناوري‌هاي سازگار با محيط زيست شهري

53

45

مشارکت شهروندان و اجتماعات محلي(Local)

83

70

آموزش مسائل زيست محيطي

76

59

نقش حکمروايي شهري در افزايش مشارکت مردم در راستاي بهبود محيط زيست شهري

97

63

ارتقاء فرهنگ زيست‌محيطي

84

64

مشارکت مردم در جلوگيري از تخريب محيط زيست شهري

78

68

برقراري تعادل بين جمعيت و منابع

75

57

مشارکت سمن‌ها و جامعه مدني در حکمروايي

68

70

توجه به پاکسازي محيط زيست شهري

55

75

حس مالکيت در مردم و در نتيجه وجود انگيزه براي مشارکت

74

66

چشم‌انداز مشترک و مورد اجماع عموم فعالان

57

60

توجه مسولان به بهبود وضعيت محيط‌زيست شهري

86

66

حفاظت از محيط‌زيست شهري در اجراي طرح‌ها

48

68

پاسخگويي مديران شهري به خواسته‌ها و شکايت مردم در خصوص تخريب محيط زيست شهري

71

54

وضع قوانين و آيين‌نامه‌هاي مناسب

58

45

برگزاري جلسات پرسش و پاسخ با متخصصان محيط‌زيست شهري و گروه‌هاي مختلف مردمي

42

55

تغيير و اصلاح برخي قوانين زيست محيطي

47

47

نقش مسولان در پاسخگويي به نياز ارتقاي فضاي سبز شهري

68

58

سياست‌هاي مالياتي زيست‌محيطي

48

49

تمايل به پذيرش مسئوليت در زمينه محيط‌زيستي درسطح شهر

41

57

تغيير الگوي مصرف

37

68

ميزان مسئوليت‌پذيري مديران شهري در قبال حفظ محيط‌زيست شهري

70

56

توسعه پروژه‌هاي سازگار با محيط‌زيست شهري

39

68

نقش حمايتي و تبليغ رسانه در باب محيط‌ريست شهري

81

54

ميزان پايبندي مديران به رعايت قوانين زيست‌محيطي

33

68

ميزان اطلاع از تصويب طرح‌ها و برنامه‌هاي زيست‌محيطي در شهر

44

42

توزيع بهينه خدمات زيست‌محيطي

34

72

ميزان اطلاع از اجراي طرح‌ها و برنامه‌هاي زيست‌محيطي در  شهر

56

41

مديريت و برنامه‌ريزي يکپارچه شهري

31

72

ميزان اطلاع از بودجه‌هاي صرف شده براي حفاظت و توسعه محيطزيست شهري

40

45

اختصاص بودجه کافي به شهر درجهت رفع مشکلات محيط‌زيستي شهري

44

70

ميزان اطلاع‌رساني مديران شهري در مورد وضعيت محيط‌زيست شهري

79

51

رعايت عدالت در روند تهيه طرح‌هاي محيط‌زيست شهري

41

78

آموزش مردم توسط مسئولين در حفظ و صيانت از محيط زيست شهري

64

52

کل

2089

2089

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

حالت پایداری و ناپایداری سیستم برآمده از نحوه پراکنش متغیرها در صفحه پراکندگی است. در سیستم‌های ناپایدار وضعیت پیچیده‌ای برقرار است، زیرا پراکندگی متغیرها اطراف محور قطری است و حالت بینابینی از تأثیرپذیری و تأثیرگذاری را به نمایش می‌گذارند که شناسایی عوامل کلیدی را مشکل می‌سازد. اما در سیستم پایدار، توزیع متغیرها به صورت L در زبان انگلیسی است، و به این مفهوم است برخی از عوامل دارای تأثیرگذاری بالا و برخی دیگر نیز دارای تأثیرپذیری بالا هستند. مطابق با شکل شماره 1 که بر اساس وضعیت متغیرها تأثیرگذار و تأثیرپذیری بر حکمروایی محیط زیستی ترسیم شده است، می‌توان دریافت وضعیت سیستم در حالت ناپایدار است و بیشتر متغیر اطراف محور قطری پراکنده شده‌اند و وضعیت مشابهی نسبت به همدیگر دارند و فقط ضعف و شدت آنها نسبت به یکدیگر تفاوت دارد.

G:\مقاله حکمروایی رضا کانونی\دایرکت مپ 2 نهایی.jpg 

شکل 2: پایداری و ناپایداری سیستم (منبع: یافته های پژوهش، 1399)

متغیرها بر اساس نحوه قرارگیری به چهار نوع تقسیم می‌گردند که هریک در یکی از نواحی چهارگانه پلان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری قرار دارند. متغیرهای تأثیرگذار به‌عنوان متغیرهای ورودی مطرح هستند، که در آنها تأثیرگذاری نسبت به تأثیرپذیری در سطحی بالاتر قرار دارد و اصلی‌ترین متغیرهایتأثیرگذار به حساب می‌آیند. موقعیت این متغیرها در قسمت شمال غربی نمودار است که بیانگر تأثیرگذاری کلان آنها بر کل سیستم است(جدول5).

جدول5 متغیرهای تأثیرگذار بر حکمروایی محیط زیستی با استفاده از روش میک مک

شاخص

متغیر

مشارکت

سازمان‌های مردم نهاد (x1) 

پاسخگویی

پاسخگویی مدیران شهری به خواسته‌ها و شکایات مردم در خصوص تخریب محیط زیست شهری (x8)  

مسئولیت‌پذیری

 

شفافیت

نقش حمایتی و تبلیغ رسانه‌ها در باب محیط زیست شهری (x13)، میزان اطلاع‌رسانی مدیران شهری در مورد وضعیت محیط زیست شهری (x17)، آموزش مردم توسط مسئولین در حفظ و صیانت از محیط زیست شهری (x18)

کارایی و اثربخشی

آموزش مسائل محیط زیستی (x20)، برقراری تعادل بین جمعیت و منابع (x22)

قانون محوری

-

عدالت و برابری

-

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

متغیرهای دووجهی به دو گروه تقسیم می‌شوند و شامل ریسک(در قسمت شمال شرقی نمودار اطراف خط قطري قرار دارند)، و هدف(که در پائین شمال شرقي قطر صفحه واقع هستند) بوده و دارای تأثیرگذاری و تأثیرپذیری بالایی هستند و هر تغییری بر روی این متغیرها انجام گیرد، سایر متغیرها را نیز تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. در این پژوهش از بین 35 متغیر مورد بررسی هفت متغیر در دسته دو وجهی قرار داشتند.(جدول6).

جدول6: متغیرهای دو وجهی حکمروایی محیط زیستی با استفاده از روش میک مک

شاخص

متغیر

مشارکت

مشارکت شهروندان و اجتماعات محلی (x2)، نقش حکمروایی شهری در افزایش مشارکت مردم در راستای بهبود محیط زیست شهری(x3)، مشارکت مردم در جلوگیری از تخریب محیط زیست شهری (x4)، مشارکت سمن‌ها و جامعه مدنی در حکمروایی(x5)، حس مالکیت در مردم و در نتیجه وجود انگیزه برای مشارکت(x6)

پاسخگویی

توجه مسئولان به بهبود وضعیت محیط زیست شهری(x7)

مسئولیت‌پذیری

-

شفافیت

-

کارایی و اثربخشی

ارتقا فرهنگ محیط زیستی(x21)

قانون محوری

-

عدالت و برابری

-

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

گروه دیگری از متغیرها، متغیرهای مستقل هستند که میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری آنها در سطح پایینی قرار دارد. جایگاه آن در پراکنش سیستم، در قسمت جنوب غربی صفحه پراکندگی قرار دارد و هیچ‌گونه واکنشی در دیگر متغیرها ایجاد نمی‌کنند. در پژوهش حاضر نه متغیر از 35 متغیر مورد مطالعه در گروه متغیرهای مستقل قرار دارند(جدول7).

جدول7: متغیرهای مستقل حکمروایی محیط زیستی با استفاده از روش میک مک

شاخص

متغیر

مشارکت

-

پاسخگویی

برگزاری جلسات پرسش و پاسخ با متخصصان محیط­زیست­ شهری و گروه­های مختلف مردمی(x9)

مسئولیت‌پذیری

تمایل به پذیرش مسئولیت در زمینه محیط­زیستی درسطح شهر(x11)

شفافیت

میزان اطلاع  از تصویب طرح­ها و برنامه­های زیست­محیطی در شهر (x14)، میزان اطلاع از اجرای طرح­ها و برنامه­های زیست­محیطی در  شهر(x15)، میزان اطلاع از بودجه­های صرف شده برای حفاظت و توسعه محیطزیست شهری(x16)

کارایی و اثربخشی

حمایت سرمایه­گذاری­ها و فناوری­های سازگار با محیط زیست شهری(x19)، 

قانون محوری

وضع قوانین و آیین­نامه­های مناسب(x26)، تغییر و اصلاح برخی قوانین محیط زیستی(x27)، سیاست­های مالیاتی زیست­محیطی(x28)

عدالت و برابری

-

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

متغیرهای تأثیرپذیر یا وابسته که عامل نتیجه نیز به‌حساب می‌آیند، دارای تأثیرگذاری پایین و تأثیرپذیری بسیار بالا هستند. جایگاه آنها در قسمت جنوب شرقی نمودار قرار دارند. در پژوهش حاضر نه متغیر از جمله توجه به پاکسازی محیط زیست شهری، حفاظت از محیط زیست در اجرای طرح‌ها، تغییر الگوی مصرف و ... در گروه متغیرهای وابسته قرار دارند که در جدول 8 ذکر گردیده است. همانگونه که بر اساس جدول پیداست، می‌توان بیان نمود، تمام متغیرهای وابسته در سه شاخص کارایی و اثربخشی، قانون‌محوری و عدالت و برابری جای دارند.

جدول8: متغیرهای تأثیرپذیر حکمروایی محیط زیستی با استفاده از روش میک مک

شاخص

متغیر

مشارکت

-

پاسخگویی

-

مسئولیت‌پذیری

-

شفافیت

-

کارایی و اثربخشی

توجه به پاکسازی محیط زیست شهری(x23)، حفاظت از محیط­زیست شهری در اجرای طرح­ها(x25)

قانون محوری

تغییر الگوی مصرف(x29)، توسعه پروژه­های سازگار با محیط­زیست شهری(x30)، میزان پایبندی مدیران به رعایت قوانین زیست­محیطی(x31)

عدالت و برابری

توزیع بهینه خدمات زیست­محیطی(x32)، مدیریت و برنامه­ریزی یکپارچه شهری(x33)، اختصاص بودجه کافی به شهر درجهت رفع مشکلات محیط­زیستی شهری(x34)، رعایت عدالت در روند تهیه طرح­های محیط­زیست شهری(x35)

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

 آخرین گروه از متغیرها، متغیرهای تنظیمی هستند که در اطراف مرکز نمودار واقع هستند و در برخی مواقع به‌عنوان متغیرهای اهرمی ثانویه (ضعیف هدف و ریسک) عمل می‌کنند و قابلیت ارتقا به متغیرهای تأثیرگذار و یا دووجهی را دارا هستند. در پژوهش حاضر نیر سه متغیر دارای وضعیت تنظیمی در صفحه پراکنش متغیرها بودند که مربوط به سه شاخص پاسخگویی، مسئولیت‌پذیری و کارایی و اثربخشی بودند(جدول9).

جدول9: متغیرهای تنظیمی حکمروایی محیط زیستی با استفاده از روش میک مک

شاخص

متغیر

مشارکت

-

پاسخگویی

نقش مسئولان در پاسخگویی به نیاز ارتقای فضای سبز شهری(x10)،

مسئولیت‌پذیری

میزان مسئولیت‌پذیری مدیران شهری در قبال حفظ محیط زیست شهری(x12)

شفافیت

-

کارایی و اثربخشی

چشم‌انداز مشترک و مورد اجماع عموم فعالان(x24)

قانون محوری

-

عدالت و برابری

-

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

به دنبال مشخص شدن پایداری و ناپایداری سیستم و تعیین جایگاه متغیرها در نمودار تأثیرگذاری و تأثیرپذیری، اقدام به تعیین تأثیرات مستقیم متغیرها بر همدیگر گردید و نمودار آن ترسیم گردید. در این نمودار انتهای هر خط با یک پیکان نشان داده شده است و بیانگر جهت اثرگذاری متغیر است. شکل شماره3 نمایش هندسی تأثیرگذاری بسیار قوی بین متغیرها را نمایش می‌دهدimg0

        شکل3: اثرات مستقیم متغیرها(MDI) بر یکدیگر (تأثیرات بسیار قوی) منبع: یافته های پژوهش، 1399

با توجه به آنچه ذکر گردید، برای محاسبات اثرهای مستقیم، نرم افزار، ماتریس را چندبار به توان می‌رساند. از بین عوامل انتخاب ‌شده که جهت بررسی حکمروایی محیط زیستی مورد استفاده قرار گرفت، پس از امتیازدهی و تحلیل به‌وسیله مدل میک مک، 16 متغیر به‌عنوان عوامل کلیدی انتخاب شدند(جدول7). همانگونه که جدول نشان می‌دهد از بین 16 عامل استخراج شده، پنج عامل بهبود نقش حکمروایی شهری در افزایش مشارکت مردم در راستای بهبود محیط زیست شهری، سازمان­های مردم نهاد(NGO)، توجه مسولان به بهبود وضعیت محیط­زیست شهری، ارتقاء فرهنگ زیست­محیطی و مشارکت شهروندان و اجتماعات محلی(Local) بیشترین تأثیر را بر حکمروایی محیط زیستی داشته‌اند(جدول10). همانگونه که جدول نشان می‌دهد عامل کلیدی نقش حکمروایی شهری در افزایش مشارکت مردم در راستای بهبود محیط زیست شهری در رتبه اول قرار داشت. این عامل میزان اثر مستقیم آن 464 و اثرگذاری غیر مستقیم آن 458 برآورد گردید. سایر عوامل در رتبه‌ها و میزان تأثیرگذاری‌های مستقیم و غیر مستقیم بعدی قرار داشتند. در نهایت در رتبه 16، در بین عوامل اثرگذار مسقیم، عامل آموزش مردم توسط مسئولین در حفظ و صیانت از محیط زیست شهری قرار داشت که میزان اثرگذاری مستقیم آن 306 ارزیابی گردید. از سوی دیگر در آخرین رتبه اثرگذاری غیر مستقیم عامل کلیدی نقش مسئولان در پاسخگویی به نیاز ارتقای فضای سبز شهری با میزان 314 قرار داشت.

جدول10: فهرست 16 عامل برتر با بیشترین میزان اثرگذاری مستقیم و غیر مستقیم

اثر غیر مستقیم

عامل کلیدی

اثر مستقیم

عامل کلیدی

رتبه

458

نقش حکمروایی شهری در افزایش مشارکت مردم در راستای بهبود محیط زیست شهری

464

نقش حکمروایی شهری در افزایش مشارکت مردم در راستای بهبود محیط زیست شهری

1

418

سازمان­های مردم نهاد(NGO)

416

سازمان­های مردم نهاد(NGO)

2

397

ارتقاء فرهنگ زیست­محیطی

411

توجه مسولان به بهبود وضعیت محیط­زیست شهری

3

396

مشارکت شهروندان و اجتماعات محلی(Local)

402

ارتقاء فرهنگ زیست­محیطی

4

394

نقش حمایتی و تبلیغ رسانه در باب محیط­زیست شهری

397

مشارکت شهروندان و اجتماعات محلی(Local)

5

390

توجه مسولان به بهبود وضعیت محیط­زیست شهری

387

نقش حمایتی و تبلیغ رسانه در باب محیط­ریست شهری

6

383

میزان اطلاع­رسانی مدیران شهری در مورد وضعیت محیط­زیست شهری

378

میزان اطلاع­رسانی مدیران شهری در مورد وضعیت محیط­زیست شهری

7

367

آموزش مسائل محیط زیستی

373

مشارکت مردم در جلوگیری از تخریب محیط زیست شهری

8

361

مشارکت مردم در جلوگیری از تخریب محیط زیست شهری

363

آموزش مسائل محیط زیستی

9

358

حس مالکیت در مردم و در نتیجه وجود انگیزه براي مشارکت

359

برقراری تعادل بین جمعیت و منابع

10

352

برقراری تعادل بین جمعیت و منابع

354

حس مالکیت در مردم و در نتیجه وجود انگیزه براي مشارکت

11

351

پاسخگویی مدیران شهری به خواسته­ها و شکایت مردم در خصوص تخریب محیط زیست شهری

339

پاسخگویی مدیران شهری به خواسته­ها و شکایت مردم در خصوص تخریب محیط زیست شهری

12

337

مشارکت سمن­ها و جامعه مدنی در حکمروایی

335

میزان مسئولیت­پذیری مدیران شهری در قبال حفظ محیط­زیست شهری

13

330

میزان مسئولیت­پذیری مدیران شهری در قبال حفظ محیط‌زیست شهری

325

مشارکت سمن­ها و جامعه مدنی در حکمروایی

14

322

آموزش مردم توسط مسئولین در حفظ و صیانت از محیط زیست شهری

325

نقش مسولان در پاسخگویی به نیاز ارتقای فضای سبز شهری

15

314

نقش مسولان در پاسخگویی به نیاز ارتقای فضای سبز شهری

306

آموزش مردم توسط مسئولین در حفظ و صیانت از محیط زیست شهری

16

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

با توجه به مباحث مطرح شده در بخش‌های قبل، سیستم مورد مطالعه در وضعیت ناپایدار است و توزیع و پراکنش نماگرهای مورد مطالعه در اطراف محور قطری قرار دارد و دارای تأثیرگذاری دوگانه هستند و عوامل تأثیرپذیر نیز می‌توانند تأثیرگذاری زیادی در سیستم داشته باشند. مطابق یافته‌های جدول‌8، 16 عامل به عنوان عوامل تأثیرپذیر انتخاب شده است، که شش عامل رعایت عدالت در روند تهیه طرح­های محیط­زیست شهری، توجه به پاکسازی محیط زیست شهری، توزیع بهینه خدمات زیست­محیطی، مدیریت و برنامه­ریزی یکپارچه شهری، مشارکت شهروندان و اجتماعات محلی(Local)، مشارکت سمن­ها و جامعه مدنی در حکمروایی و اختصاص بودجه کافی به شهر در جهت رفع مشکلات محیط­زیستی شهری به عنوان اثرپذیرترین عوامل شناخته شدند(جدول11). این مسائل نشان می‌دهد، محیط زیست در سطح شهر با بحران مواجه است و مشکلات عمده‌ای مانند ترافیک سنگین، آلودگی صوتی، آلودگی هوا، عدم ارائه امکانات و تسهیلات مناسب برای شهروندان و ... را به دنبال دارد. از آنجایی که شهروندان در کنش متقابل با محیط زیست هستند و هم از آن تأثیر می‌پذیرند و هم بر آن تأثیر می‌گذارند، از این رو، وجود محیط زیستی پاک و سالم، مستلزم برنامه‌ریز صحیح مدیران و توجه به حکمروایی مطلوب است.

جدول11: عوامل کلیدي تاثیرپذیر(مستقیم و غیرمستقیم) و انتخاب نهایی

تأثیرپذیری غیر مستقیم

عامل کلیدی

تأثیرپذیری مستقیم

عامل کلیدی

رتبه

374

رعایت عدالت در روند تهیه طرح­های محیط­زیست شهری

373

رعایت عدالت در روند تهیه طرح­های محیط­زیست شهری

1

359

توجه به پاکسازی محیط زیست شهری

359

توجه به پاکسازی محیط زیست شهری

2

343

توزیع بهینه خدمات زیست­محیطی

344

توزیع بهینه خدمات زیست­محیطی

3

343

مدیریت و برنامه­ریزی یکپارچه شهری

344

مدیریت و برنامه­ریزی یکپارچه شهری

4

337

مشارکت شهروندان و اجتماعات محلی(Local)

335

مشارکت شهروندان و اجتماعات محلی(Local)

5

336

مشارکت سمن­ها و جامعه مدنی در حکمروایی

335

مشارکت سمن­ها و جامعه مدنی در حکمروایی

6

330

حفاظت از محیط­زیست شهری در اجرای طرح­ها

335

اختصاص بودجه کافی به شهر درجهت رفع مشکلات محیط­زیستی شهری

7

329

اختصاص بودجه کافی به شهر درجهت رفع مشکلات محیط­زیستی شهری

325

مشارکت مردم در جلوگیری از تخریب محیط زیست شهری

8

325

میزان پایبندی مدیران به رعایت قوانین زیست­محیطی

325

حفاظت از محیط­زیست شهری در اجرای طرح­ها

9

324

توسعه پروژه­های سازگار با محیط­زیست شهری

325

تغییر الگوی مصرف

10

324

مشارکت مردم در جلوگیری از تخریب محیط زیست شهری

325

توسعه پروژه­های سازگار با محیط­زیست شهری

11

319

تغییر الگوی مصرف

325

میزان پایبندی مدیران به رعایت قوانین زیست­محیطی

12

317

حس مالکیت در مردم و در نتیجه وجود انگیزه براي مشارکت

315

حس مالکیت در مردم و در نتیجه وجود انگیزه براي مشارکت

13

313

توجه مسولان به بهبود وضعیت محیط­زیست شهری

315

توجه مسولان به بهبود وضعیت محیط­زیست شهری

14

309

ارتقاء فرهنگ زیست­محیطی

306

ارتقاء فرهنگ زیست­محیطی

15

301

نقش حکمروایی شهری در افزایش مشارکت مردم در راستای بهبود محیط زیست شهری

301

نقش حکمروایی شهری در افزایش مشارکت مردم در راستای بهبود محیط زیست شهری

16

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

با توجه به یافته‌های جداول، عوامل کلیدی تأثیرگذاری و تأثیر پذیری، عواملی مانند: مشارکت شهروندان و اجتماعات محلی(Local)، مشارکت سمن­ها و جامعه مدنی در حکمروایی، مشارکت مردم در جلوگیری از تخریب محیط زیست شهری، حس مالکیت در مردم و در نتیجه وجود انگیزه براي مشارکت، توجه مسولان به بهبود وضعیت محیط­زیست شهری، ارتقاء فرهنگ زیست­محیطی و نقش حکمروایی شهری در افزایش مشارکت مردم در راستای بهبود محیط زیست شهری در تأثیرگذاری دارای رتبه بالا بودند و در تأثیرپذیری نیز رتبه بالا را به خود اختصاص داده بودند، بنابراین توجه به این عوامل در کنترل سیستم در جهت رسیدن به مطلوبیت و پایداری ضروری است.

 نتیجه گیری

حکمروایی در ادامه رویکردهای توسعه پایدار شهری، جهت اصلاح و بهبود و کاهش مشکلات شهرنشینی مطرح گردید. در سال‌های اخیر حکمروایی به واسطه نقش مهمی که در تعیین سلامت اجتماع به عهده دارد به موضوع مهمی تبدیل گردیده است، زیرا روند گسترده شهرنشینی در کانون محیط زیست آینده قرار دارد. با توجه اهمیتی که محیط زیست به عنوان یکی از مهمترین مباحث جوامع امروز و آینده مطرح است، پژوهش حاضر با هدف بررسی و تحلیل ساختاری حکمروایی محیط زیستی شهری با رویکرد آینده پژوهشی انجام شده است. بر اساس یافته‌های پژوهش، نتایج خروجی میک مک بیانگر تأثیرگذاری متغیرهای متعدد مشارکت، پاسخگویی، مسئولیت‌پذیری، شفافیت و کارایی و اثربخشی بر آینده محیط زیست است، به گونه‌ای که از بین 35 متغیر در ابعاد در نظر گرفته شده، 16 متغیر بیشترین تأثیر را بر محیط زیست داشته است. از این 16 متغیر، شش متغیر مربوط به مؤلفه مشارکت بودند که دارای اهمیت بیشتری نسبت به سایر عوامل بود. مؤلفه پاسخگویی نیز دربردارنده سه متغیر از بین متغیرهای پیشران بود. در رابطه با مؤلفه شفافیت نیز از بین متغیرهای پیشران، سه متغیر مربوط به این مؤلفه بود و سه متغیر نیز در زیرمجموعه کارایی و اثربخشی قرار داشت. در نهایت مؤلفه مسئولیت‌پذیری با یک متغیر در این مجموعه قرار داشت. نتایج نشان داد دو مؤلفه قانون محوری و عدالت و برابری دارای متغیر پیشرانی در زمینه مورد بررسی نبودند. با توجه به مشکلات زیست محیطی و عدم تعادل محیط، تراکم زیاد جمعیت و فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی، که منجر به آلودگی و تخریب محیط زیست می‌گردد، لذا ساماندهی فضایی، جمعیت و فعالیت‌ها در سطح شهر، زمینه جلوگیری از تخریب محیط زیست را فراهم می‌نماید. اگر پایداری در محیط زیست شهری به عنوان یک اصل مطرح است، حکمروایی باید به عنوان یک عمل مطرح گردد و این دوعامل با یکدیگر، بسترها و جنبه‌های مختلف توسعه شهری مناسب را فراهم نمایند. لذا تدوین سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری در شهرهای پایدار، توسط مدیریت محلی مطلوب شهری با توجه روابط متقابل و پیچیده در بین حوزه‌های متعدد، یکی از ضروریات مهم است. اجرای این امر با تلاش در حداقل‌سازی میزان اثرات زیانبار زیست محیطی در شهر الزاماتی مانند حداقل‌سازی پراکندگی شهری، توسعه نظام کل‌گرا در سیاست توسعه و تصمیم‌گیری، هماهنگ ساختن اصول پیشرفته زیست محیطی با تصمیم‌گیری و پیش‌بینی‌ها و همچنین نهادینه‌سازی جامعه مردم‌سالار و سودمند از مشارکت‌های عمومی فعال، صورت خواهد گرفت.

 از عمده‌ترین عوامل تأثیرگذار بر حکمروایی محیط زیستی شهری، سازمان‌های مردم نهاد، نقش حمایتی و تبلیغ رسانه‌ها اطلاع‌رسانی مدیران شهری در مورد وضعیت محیط زیست، آموزش مردم و همچنین برقراری تعادل بین جمعیت و منابع را نام برد که سایر متغیرها را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد، به گونه‌ای که سازمان‌های مردم نهاد با برگزاری دوره‌های آموزشی برای مردم، می‌تواند به ارتقا آگاهی‌های محیط زیستی آنها اقدام نماید، زیرا در حال حاضر توان فناوری‌ها در بهره‌برداری از منابع و افزایش آلودگی‌های محیط شهری تعادل محیط زیستی را تحت تأثیر قرار داده است و نقش فعال شهروندان در ترسیم آینده محیط زیست در خصوص کاهش تهدیدات محیط زیست با رفتارهای حفاظتی محیط زیست شهری زمینه را برای حفاظت و از محیط زیست و پایداری آن فراهم می‌کند. رسانه‌های نیز با ارائه تبلیغات مناسب و نقش حمایتی که در این زمینه دارند به صورت رسمی یا غیر رسمی با تغییر در الگوی مصرف و مصرف و بهره‌برداری صحیح منابع، ذهنیت شهروندان را در این زمینه متحول کنند. بر این اساس همانگونه که دولت‌های محلی و نقش عمده‌ای در حفظ محیط زیست دارند، به همان‌اندازه جوامع، سازمان‌های غیر دولتی و داوطلبانه نیز در مسئول حفظ محیط زیست و حکمروایی محلی هستند. از این رو مسائل محیط زیست شهری، پایداری و تداوم خود را وابسته و در گروه تعامل با شهرها می‌دانند که توسط انسان تعیین می‌گردد.

با فراگیر شدن بحران‌ها و مشکلات در عرصه شهر، سیاست‌گذاری‌های متناسب با شرایط جدید را در محیط زیست شهر ایجاد می‌کند. یکی از این سیسات‌گذاری‌ها آموزش‌های محیط زیست و اصلاح الگوی مصرف در جامعه است که علاوه بر نهادهای رسمی از طریق رسانه‌ها نیز بخش جدایی‌ناپذیر و مهمی جهت استفاده صحیح از محیط زیست محسوب می‌گردد. پاسخگویی مدیران به خواسته‌های مردم در زمینه محیط زیست شهری، میزان پایبندی مدیران به رعایت قوانین زیست را تحت تأثیر قرار می‌دهد و زمینه را برای ایجاد یک مدیریت یکپارچه و برنامه‌ریزی منسجم از طریق همکاری و تعهدات مدیران با مردم فراهم می‌سازد. مدیران شهری با اطلاع‌رسانی در مورد وضعیت محیط زیست و بحران‌های پیش روی شهر و ارائه آموزش‌های لازم به مردم در کنار سازمان‌های مردم نهاد، می‌تواند حفاظت و حراست از محیط زیست را فراهم نماید. در کنار عوامل ذکر شده، حکمروایی شهری با افزایش مشارکت شهروندان و اجتماعات محلی، منجر به ایجاد حس مالکیت در شهروندان در راستای بهبود محیط زیست می‌گردد و با ارتقا فرهنگ محیط زیستی تمایل آنها به پذیرش مسئولیت محیط زیستی در سطح شهر را فراهم می‌نماید. نتایج نشان می‌دهد حکمروایی خوب شهری با تعامل بین کنشگران مختلف شهری، سعی در افزایش محیط زیست مطلوب شهری است. از این رو تمام افراد و شهروندان را به داشتن نقش فعال در حفظ و بهبود محیط زیست تشویق می‌کند. بر این اساس این رویکرد، زمینه استفاده بهینه از محیط را موجب شده و حل مشکلات محیطی را مؤثر و کارا می‌نماید.

همچنین وضع قوانین و مقررات و اصلاح برخی از قوانین موجود در رابطه با بهره‌برداری و استفاده‌های غیر مجاز از محیط و حمایت از سرمایه‌گذاری‌ها و فناوری‌های سازگار با محیط زیست، آلودگی‌های منتشره از فعالیت‌های اقتصادی صنایع آلوده ساز، تخریب محیط طبیعی و ساخت و سازهای غیر مجاز را کاهش می‌دهد و زمینه را برای ایجاد تعادل و ارتقا کیفی محیط زیست در راستای حکمروایی مطلوب فراهم می‌کند. بدون تردید به منظور آنکه بتوان از محیط زیست شهری به خوبی حمایت کرد، باید علاوه بر ضمانت‌های اجرایی مدنی و اداری، از ضمانت‌های کیفری نیز استفاده نمود. زیرا قوانین و مقررات زیست محیطی در ایران از ضمانت اجرایی مناسبی برخوردار نمی‌باشد. نتیجه این امر افزایش بهره‌برداری بی‌رویه از محیط زیست و نابودی تدریجی آن است.

 

منابع

1)       احمدی دهکاء، فریبرز؛ سجادی، ژیلا؛ واحدی یگانه، فرید(1397)، سنجش میزان تحقق­پذیری فرهنگ محیط­زیست شهری در راه رسیدن به توسعه پایدار شهری، مطالعه موردی: شهر سنندج، فصلنامه شهر پایدار، دورۀ 1، شمارۀ 1ص13-1.

2)       احمدیان، شادی؛ مروتی، مریم؛ رباطی، مریم؛ صادقی­نیا، مجید(1397)، ارزیابی کیفیت محیط­زیست شهری با استفاده از روش تحلیل عاملی(بررسی موردی: کلانشهر کرمانشاه)، فصلنامه علوم محیطی، دورۀ شانزدهم، شمارۀ 2، ص164-149.

3)       رضویان، محمدتقی؛ کانونی، رضا و یارمرادی، کیومرث (1395) محیط زیست شهری، چاپ اول، نشرعلم، تهران

4)       صفایی پور، مسعود؛ آزادبخت، مریم (1397)، نقش مدیریت شهری با تأکید بر نقش شهرداری بر پایداری زیست-محیط(مطالعه ی موردی: منطقه 2 شهر اهواز)، فصلنامه جغرافیایی سرزمین، سال پانزدهم، شماره 5، ص128-115.

5)       -پوراحمد، احمد؛ ابدالی، یعقوب؛ اله قلی‌پور، سارا(1399)، تحلیل فضایی آثار حکمروایی بر زیست‌پذیری شهری، مورد مطالعه: کانون‌های جرم‌خیز مناطق 11 و 12 شهر تهران، برنامه‌ریزی فضایی، سال دهم، شماره دوم، صص 104-83.

6)       -جوانبخت، محمد؛ کیاورز مقدم، مجید؛ نیسانی سامانی، نجمه؛ زبردست، لعبت؛ درویشی بلورانی، علی(1398)، مدل­سازی مکانی زمانی کیفیت محیط­زیست شهری، پژوهش­های جغرافیای انسانی، دورۀ 51، شمارۀ 1، ص247-229.

7)       -ربانی، طاها؛ مشکینی، ابوالفضل؛ رکن الدین افتخاری، عبدالرضا و رفیعیان، مجتبی(1398)، تبیین مسائل حکمروایی شهری در سناریوهای آینده کلانشهر تهران مبتنی بر رویکرد تبدیل سناریوهای کیفی به کمی، فصلنامه شهر پایدار، دوره 2، شمارۀ1، ص 62-45.

8)       -فیروزی، محمدعلی؛ روستایی، شهریور؛ کاملی فر، محمدجواد؛ ملکی، سعید(1398)، تحلیل مؤلفه های تبیین کنندة حکمروایی شهری دانش بنیان(مطالعه­ای در کلان­شهر تبریز)، پژوهش­های جغرافیای برنامه­ریزی شهری، دورة 7، شمارة 3، ص 489-471.

9)       -مشکینی، ابوالفضل؛ ربانی، طاها؛ رکن الدین افتخاری، عبدالرضا؛ رفیعیان، مجتبی(1398)، آینده‌نگاری حکمروایی، بسط مفهوم و آینده حکمروایی کلان‌شهر تهران، پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، دوره هفتم، شماره سوم، صص 453-431.

10)       -معروفی، ایوب؛ سجادی،  ژیلا ؛ رضویان، محمدتقی (1398)، ارزیابی سناریونگاری مشارکتی در آینده­پژوهی محیط­زیست منطقة 1 شهر تهران، جغرافیا و پایداری محیط، 9 (2)، 114-97 .

11)       -ملکی، سعید؛ زارعی، جواد؛ زادولی خواجه، شاهرخ(1397)، ارزیابی شاخص­های حکمروایی مطلوب شهری با رویکرد مدیریت محله محور(مورد شناسایی: محلات شهر همدان)، جغرافیا و آمایش شهری منطقه­ای، سال هشتم، شماره 29 ص74-61.

12)       -ملکی، سعید؛ سعیدی، جعفر(1395)، بررسي ابعاد زيست­محيطي و جايگاه محيط­زيست شهري در برنامه‌هاي توسعه ايران، فصلنامه مطالعات مديريت شهري، سال هشتم، شماره 27، ص 89-70

13)       -هادی بیگلو، حسین؛ سرور، رحیم؛ نوری، علی(1397)، تببین تحقق­پذیری حکمروایی خوب شهری با تاکید بر هوشمند­سازی مکان؛ موردکاوی شهر تهران، فصلنامه مدیریت شهری، شماره 52، ص204-189   

14)       نصیری راد، شیما (1393) بررسی نقش عناصر اقلیمی در آلودگی هوای شهر تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته آب و هواشناسی کاربردی، دانشگاه زنجان

15)       Aina. Yusuf A. A. Wafer. F. Ahmed. And Habib M. Alshuwaikhat (2019). Top-down sustainable urban development? Urban governance transformation in Saudi Arabia, Cities, 90, 272–281.

16)       Bao, Haijun. Chengcheng Wang. Lu Han. Shaohua Wu. Liming Lou. Baogen Xu. And Yanfang Liu (2020). Resources and Environmental Pressure, Carrying Capacity, And Governance: A Case Study of Yangtze River Economic Belt, Sustainability, 12, 1576; pp1-18. doi:10.3390/su12041576.

17)       -Brennan. Ciara. M. Dobbs. V. Gravey. And Attracta Uí Bhroin (2018). Policy Paper: The Future of Environmental Governance in Northern Ireland, https://www.brexitenvironment.co.uk/download/4083.pp 1-31.

18)       Chakraborty, A., Macmilan, A. (2015). Scenario Planning for Urban Planners, Toward a Practitioner’s Guide. Journal of the American Planning Association, 81(1), 18-29. https://doi.org/10.1080/01944363.2015.1038576.

19)       Dadgar, Yadoolah. and R. Nazari. (2016). The Impact of Good Governance on Environmental Pollution in South-West Asian Countries, Iranian Journal of Economic Studies, 5(1), 49-63. [in Persian]

20)       Duckett, D. (2017) Scenario planning as communicative action: Lessons from participatory exercises conducted for the Scottish livestock industry. Technological Forecasting & Social Change, 114 (4), 138-151.

21)       Feola, Giuseppe. J. Suzunaga. J. Soler. Michael K. Goodman. (2019). Ordinary land grabbing in peri-urban spaces: Land conflicts and governance in a small Colombian city, Geoforum.pp 1-13. 0016-7185.

22)       Fu, Q., (2018), Bringing Urban Governance Back in: Neighborhood Conflicts and Depression, Social Science and Medicine, No. 196, PP. 1–9.

23)       Jean-Frédéric Morin and Corentin Bialais (2018). Strengthening Multilateral Environmental Governance through Bilateral Trade Deals, Policy Brief No. 123, pp 1-12.

24)       -Huang, Ping. V. Castán Broto. and L. Katrin Westman. (2020). Emerging dynamics of public participation in climate governance: A case study of solar energy application in Shenzhen, China, Urban Institute, Interdisciplinary Centre of the Social Sciences (ICOSS), University of Sheffield, Sheffield, UK. pp 1-13. DOI: 10.1002/eet.1886.

25)       Kennedy, Loraine. Ashima Sood. (2018). Outsourced urban governance as a state rescaling strategy in Hyderabad, India, Cities, 0264-2751.pp 1-10.

26)       Li, Weian. J. Xu. M. Zheng. (2018). Green Governance: New Perspective from Open Innovation, Sustainability, 10, 3845; doi:10.3390/su10113845. Pp1-19.

27)       Loorbach, D., Shiroyama, H., (2016). The challenge of sustainable urban development and transforming cities. In: Loorbach, D., Shiroyama, H., Wittmayer, J.M., Fujino, J., Mizuguchi, S. (Eds.), Governance of Urban Sustainability Transitions, Theory and Practice of Urban Sustainability Transitions. Springer, E-book, pp. 3–12.

28)       Luo, Ming. R. Fan. Y. Zhang. Ch. Zhu, (2020). Environmental Governance Cooperative Behavior among Enterprises with Reputation Effect Based on Complex Networks Evolutionary Game Model, Int. J. Environ. Res. Public Health, 17, 1535; doi:10.3390/ijerph17051535. pp1-18.

29)       Nagel, Melanie. M. Stark. K. Satoh. M. Schmitt. Elena. Kaip. (2019). Diversity in collaboration: Networks in urban climate change governance, Urban Climate 29. 100502. Pp1-14

30)       -Nemoto, N. and L. Liu. (2020). Measuring the Effect of Environmental, Social, and Governance on Sovereign Funding Costs. ADBI Working Paper 1088. Tokyo: Asian Development Bank Institute.

31)       Patterson, J., Schulz, K., Vervoort, J., van der Hel, S., Widerberg, O., Adler, C., ... Barau, A. (2017). Exploring the governance and politics of transformations towards sustainability. Environmental Innovation and Societal Transitions, 24, 1–16.

32)       -Rasoolimanesh, Mostafa. N. Badarulzanan. A. Abdullah. M. Behrang. (2019). How Governance Influences the Components of Sustainable Urban Development? Journal of Cleaner Production, https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2019.117983.pp1-30.

33)       Robati, M., Monavari, S.M. and Majedi, H., (2015). Urban Environment Quality Assessment by Using Composite Index Model. Wiley Online Library. 1473- 1480.

34)       -Setzer. Joana (2017). How Subnational Governments Are Rescaling Environmental Governance: The Case of the Brazilian State of São Paulo, Journal of Environmental Policy & Planning, Vol. 19, No. 5, 503–519,

35)       Sharma, Purva. (2020). Opportunities and struggles of decentralized governance reform for urban municipalities in India, World Development Perspectives, Volume 17, 100174.pp1-12

36)       Solmes, Amanda. (2020). Seeking a Path to Wellness and Flourishing: Exploring Ecological Citizenship, Systems Thinking, and Environmental Governance in Southwest Yukon, Theses and Dissertations (Comprehensive). 2244.pp1-337.

37)       Tosun, J., Lang, A., (2017). Policy integration: mapping the different concepts. Policy Stud. 38 (6), 1–18.

38)       Urho, Niko. M. Ivanova. A Dubrova and N Escobar-Pemberthy. (2019). International Environmental Governance: Accomplishments and Way Forward, Nordic Council of Ministers, Denmark. DOI: 10.6027/TN2019-518.pp7-105

39)       Xian, Shi. and Z GU. (2020). The making of social injustice and changing governance approaches in urban regeneration: Stories of Enning Road, China, Habitat International 98, 102149. Pp1-11

40)       Xu, Kai. L. Loh. Q. Chen. 2020. Sustainable Innovation Governance: An Analysis of Regional Innovation with a Super Efficiency Slack-Based Measure Model, Sustainability, 12, 3008; doi:10.3390/su12073008. Pp1-19.

41)       Yañez Soria. Karol. Monica Ribeiro Palacios. Claudia Abigail Morales Gomezb (2019). Governance and policy limitations for sustainable urban land planning. The case of Mexico, Journal of Environmental Management, 109575.pp1-9.

42)       Yousaf, Momna. F. Ihsan. A. Ellahi (2015). Exploring the impact of good governance on citizens' trust in Pakistan, Government Information Quarterly, volume 33 pages 200-209.

43)       Zurba, Melanie. D. Stucker. G. Mwaura. C. Burlando. A. Rastogi. Shalini Dhyani and Rebecca Koss (2020). Intergenerational Dialogue, Collaboration, Learning, and Decision-Making in Global Environmental Governance: The Case of the IUCN Intergenerational Partnership for Sustainability, Sustainability, 12, 498; doi:10.3390/su12020498. pp1-19.

[1]  Habermas

[2]  Brian McLaughlin

[3]  UN-Habitat

[4]  - ماتریس ضرایب تحلیل اثر متقاطع به‌منظور طبقه‌بندی

[5]  Matrix of Direct Influences

[6]  Matrix of Indirect Influences

[7]  Matrix of Potential Direct Influences

[8]  Matrix of Potential Indirect Influences


Related articles

The rights to this website are owned by the Raimag Press Management System.
Copyright © 2021-2024

Home| Login| About Us| Contact Us|
[فارسی] [العربية] [fa] [ar]