Influence of Karl Barth’s Theology on Christian Radical Theology through Dietrich Bonhoeffer

Subject Areas :

Jaafar Fallahi ¹

1 - Faculty member

Received: 2024-03-15 Accepted : 2024-07-07 Published : 2025-03-10

Keywords: Karl Bath, Christian Radical Theology, Dietrich Bonhoeffer, Modern Christian Theology, Religion and Revelation,

Abstract :

Radical theology became so famous in the 1960s. A large part of the Christian Community didn’t accept its view, especially on the death of God. Karl Barth, the origin of neo-orthodox theology, did not take its views. This article tries to show that despite this opposition, radical theology was influenced by Barth’s theology. In the early twentieth century, Barth distinguished between religion and revelation in opposition to liberal theology. Dietrich Bonhoeffer was sympathetic to Barth in this and developed the distinction between these two. In addition to that, he was interested in his contemporary secular come-of-age world, his question especially in the later period of his life was who Christ is and what is Christianity in this world. So he got the concept of religionless Christianity from this distinction, in addition, presented arcane discipline, the weak God, and being-for-others on the same ground. He developed an interesting framework for radical theologians after his death and they benefited from it in developing their views. So radical theologians utilized Barth’s thoughts through Bonhoeffer, despite Barth’s opposition to their production.

Full-Text:



103

بررسی تاثیر الهیات کارل بارت از طریق دیتریش بونهوفر بر الهیاتِ رادیکال مسیحی

 

دوفصنامه علمی – پژوهشی پژوهشنامۀ ادیان سال 18، شماره 34، پاییز و رمستان 1402، 103-126 (مقاله پژوهشی

Journal of Religious Studies Vol. 18, No. 34, Autumn 2023 &  Winter 2024

 

Influence of Karl Barth’s Theology on Christian Radical Theology through Dietrich Bonhoeffer

 

Jafar Falahi

Assistant Professor, Department of Religions and Mysticism, Semnan University, Semnan, Iran, [e-mail]

 

 

 

Abstract:

Radical theology became so famous in the 1960s. A large part of the Christian Community didn’t accept its view, especially on the death of God. Karl Barth, the origin of neo-orthodox theology, did not take its views. This article tries to show that despite this opposition, radical theology was influenced by Barth’s theology. In the early twentieth century, Barth distinguished between religion and revelation in opposition to liberal theology. Dietrich Bonhoeffer was sympathetic to Barth in this and developed the distinction between these two. In addition to that, he was interested in his contemporary secular come-of-age world, his question especially in the later period of his life was who Christ is and what is Christianity in this world. So he got the concept of religionless Christianity from this distinction, in addition, presented arcane discipline, the weak God, and being-for-others on the same ground. He developed an interesting framework for radical theologians after his death and they benefited from it in developing their views. So radical theologians utilized Barth’s thoughts through Bonhoeffer, despite Barth’s opposition to their production. 

 

Keywords: Karl Bath, Christian Radical Theology, Dietrich Bonhoeffer, Modern Christian Theology, Religion and Revelation

 

 

 

 

 

دوفصنامه علمی – پژوهشی پژوهشنامۀ ادیان سال 18، شماره 34، پاییز و رمستان 1402، 103-126 (مقاله پژوهشی

Journal of Religious Studies Vol. 18, No. 34, Autumn 2023 &  Winter 2024

 

بررسی تاثیر الهیات کارل بارت از طریق دیتریش بونهوفر بر الهیاتِ رادیکال مسیحی¹

 

جعفر فلاحی 2

 

چکیده

از کاوش‌های باستان‌شناختی که در شبه‌جزیرۀ عربستان انجام‌شده، شواهدی فراوان کشف ‌شده‌اند که تصور ما از عربستان پیشااسلامی را دگرگون می‌کنند. تصور سنتی در نامیدن آن به دوران «جاهلیت» تجلی یافته، که در آن دست‌کم دو انگارۀ مهم هست؛ نخست، این‌که در عربستان حکومتی مرکزی وجود نداشته و هرج‌ومرج قبیلگی تا ظهور اسلام فراگیر بوده ‌است و دیگر، این‌که بت‌های متعدد به‌طور فراگیر تا ظهور اسلام پرستش می‌شدند. در مقابل، در متون کتیبه‌شناختی داده‌هایی فراوان یافت می‌شوند که تصویری روشن‌تر از وضعیت سیاسی و گرایش‌های دینی عربستان پیشااسلامی ارائه می‌کنند. در این نوشتار، ابتدا به‌اجمال وضعیت سیاسی عربستان در دوران پبشااسلامی در پی سلطۀ تدریجی پادشاهی حمیر بر سراسر شبه‌جزیره مرور می‌شود و سپس، با بررسی نمونه‌هایی از شواهد فراوان مادی از حدود سه قرن پیش‌ از اسلام پیشینۀ باور به خدای یگانه مرور و نام خدای یگانه در میان اعراب یهودی و مسیحی بررسی می‌شود. در نتیجۀ این بررسی، مشاهده می‌شود که از حدود دو قرن پیش ‌از اسلام نه‌تنها شاهدی بر پرستش خدایان چندگانه در کتیبه‌های یافت‌شده از مناطق مختلف شبه‌جزیره دیده نمی‌شود بلکه شواهدی فراوان بر یهودیت و مسیحیت یافت ‌شده‌اند که در آنها تنها خدای یگانه، با نام‌ها و تعابیر مختلف، یاد شده است. 

 

کلید واژه: کارل بارت، الهیاتِ رادیکالِ مسیحی، دیتریش بونهوفر، الهیاتِ مدرنِ مسیحی، تقابلِ دین و مکاشفه

1- بیانِ مسئله

دهۀ 1960 شاهد ظهور جنشی الهیاتی موسوم به الهیاتِ رادیکال³، خصوصاً در آمریکا و انگلستان است. در این دوره شاهدِ ثمردهیِ الهیاتِ نوارتدوکسِ⁴ مسیحی با تکیه بر تفکراتِ کارل بارت⁵ هستیم که آراءِ خود را از اواخر دهۀ 1910 در تقابل با الهیاتِ لیبرال⁶ مطرح کرده بود. اکنون الهیاتِ رادیکال چالشی برای الهیاتِ نوارتدوکس بود. الهیاتِ رادیکال در دورۀ پس از جنگ به جهانِ سکولار توجه کرد و مفهومِ «مرگِ خدا»⁷ را مطرح کرد. این دهه مقارن با دهه‏های آخرِ حیاتِ بارت است. بارت با این جریان همسو نیست و مدعیاتِ آن‏ها را به دیدۀ تردید و انکار می‏نگرد.

در این مقاله کوشش شده است با تکیه بر روش توصیفی و تحلیلی نشان داده شود که مهم‏ترین بنیان‏های فکریِ متالهانِ رادیکال به‏نوعی متاثر از خودِ بارت بوده است. این تاثیر هم مستقیم و هم غیرمستقیم بوده است. مقالۀ حاضر می‏کوشد این نکتۀ به‏ظاهر عجیب را نشان بدهد که اگرچه آراء متالهان رادیکال با آنچه الهیات نوارتدوکس می‏نامیم تفاوت بسیار دارد و خودِ بارت هم با متالهانِ رادیکال اختلاف اساسی دارد با این حال یکی از ریشه‏های تفکراتِ متالهانِ رادیکال افکارِ خودِ بارت است. آنچه در اینجا نشان داده می‏شود خطوطی است که از بارت آغاز می‏شود و از طریقِ دیتریش بونهوفر⁸ به متالهانِ رادیکال می‏رسد. در اینجا نقشِ بونهوفر فراوریِ مفاهیمی است که ریشه در افکارِ بارت دارند.

بونهوفر از افکارِ بارت تاثیر پذیرفت و تحتِ تاثیرِ او، از متالهانِ لیبرالِ زمانه‏اش روی گرداند. اما الهیاتِ او همواره با الهیاتِ بارت تمایزهایی داشت و علاوه بر این، آنچه را که از بارت وام گرفته‏ بود بسط داد و پرورد تا جایی که بارت نتوانست نارضایتی‏اش را از بخشی از آنچه او در زندان تقریر کرده بود پنهان کند. بعدتر (زمانی که دیگر بونهوفر زنده نبود) افکارِ او بر متالهانِ رادیکال تاثیرگذاشت و نزدِ آن‏ها زاویۀ تندتری با افکارِ بارت پیدا کرد به طوری که بارت مخالفت و ناخرسندیِ خود را از این تفکرات هم ابراز کرد. بنابراین مقالۀ حاضر پس از معرفیِ جنبشی مهم در الهیاتِ رادیکال می‏کوشد نشان بدهد بخشی از افکارِ متقدمِ بارت و خصوصاً تمایزی که او بین دین و مکاشفه قائل شد، طیِ مراحلی تحول یافتند تا با جامه‏ای کاملاً مبدل نزدِ متالهانِ رادیکال دوباره نمایان شوند. به بیان دیگر بخشی از آنچه بارت در افکارِ متالهانِ رادیکال نفی می‏کند به‏نوعی ثمرۀ غیرمستقیمِ افکارِ خودِ او است. این مقاله می‏کوشد فرایندِ دست به دست شدنِ افکارِ بارت نزدِ بونهوفر را با بررسی مفاهیمی مهم در الهیاتِ بونهوفر بررسی کند.

 

2- پیشینۀ پژوهش

تعداد زیادی مقاله و کتاب دربارۀ بارت و بونهوفر به زبان‏های غربی نگاشته شده‏اند. همچنین دربارۀ الهیاتِ رادیکال آثاری به انگلیسی در آمده است که مهم‏ترین‏شان کتابی راهنما است که به وجوهِ مختلفِ این الهیات پرداخته است (Rodkey and Miller, 2018b). در مقاله‏های مختلفِ این کتاب دربارۀ بارت و بونهوفر هم سخن به میان آمده است.

در زبانِ فارسی دربارۀ وجوهی از اندیشۀ کارل بارت مقالاتی نوشته شده‏اند، مثلاً مقالاتی نوشته شده‏اند دربارۀ کلیتِ الهیاتِ بارت یا نگرشِ او به علم یا به کثرتِ ادیان. مقالۀ وحدتی‏پور و حقی برای آشنایی با دیدگاه‏های کلیِ الهیاتِ بارت دربارۀ رابطۀ انسان و خدا سودمند است. این مقاله به دو دورۀ متقدم و متاخر اندیشۀ بارت پرداخته است و کوشیده است نشان بدهد که در الهیاتِ متأخرِ او تاکیدِ کیرکگوری⁹ بر شکافِ بین انسان و خدا کم‏رنگ شده است و یگانگی آن دو در مسیح بیشتر موردِ تاکید است (وحدتی‏پور و حقی، 1391). در مقاله‏ای دیگر رویکردِ بارت به شلایرماخر و الهیاتِ لیبرالِ زمانه‏اش بررسی شده است و این رویارویی با مواجهۀ شلایرماخر با الهیاتِ خردباورِ زمانه‏اش مقایسه شده است (فلاحی، 1402). این مقاله برای درکِ واکنشِ متقدمِ بارت به الهیاتِ زمانه‏اش و متمایل شدن به جهتی که در آنجا بر بونهوفر تاثیر گذاشت - و در نوشتار حاضر به آن پرداخته می‏شود - مفید است.

دربارۀ بونهوفر مقالاتِ چندانی کار نشده است در مقاله‏ای به آنچه بین کلیساهای پروتستانِ آلمان و رژیم نازی اتفاق افتاد پرداخته شده است که در این ماجرا بارت و بونهوفر نقشِ مهمی داشتند (فلاحی، 1394). این مقاله برای درک زمینه و زمانۀ سیاسی و اجتماعی این دو متاله سودمند است. در یادداشتی مختصر اما خواندنی به سه شعر از بونهوفر در دورۀ زندان پرداخته شده است که در آن سخن از مفاهیمِ بونهوفریِ مهمِ مسیحیتِ فارغ از دین و ارتباطِ کلیسا و جامعه هم به میان آمده است (عیوضی، 1397). این یادداشت به‏رغمِ آن که خواندنی و سودمند است مختصر است. دربارۀ الهیاتِ رادیکالِ مسیحی مقاله‏ یا نوشتاری دیده نشد.

نوشتارِ حاضر می‏کوشد با توجه به زمینه‏ای که این آثار پدید آورده‏اند تاثیر بارت بر الهیاتِ رادیکال از خلالِ بونهوفر را بررسی کند.

 

3- الهیاتِ رادیکال

اندیشۀ مغرب‏زمین در اروپا و آمریکا پس از نیمۀ سدۀ بیستم انبوهی از تجربیات را به دست آورده بود که در مقایسه با قبل نسبتش را با گزاره‏ها و آموزه‏های الهیاتی تغییر داد. از سویی پیشرفت‏های شگرفی در علوم و فناوری‏ها پدید آمده بود و شرایط و امکاناتِ زندگیِ به‏کلی متفاوت از سده‏های پیش بود. بسیاری از جهل‏ها و ناتوانی‏های بشر رفع شده بود و اکنون با تکیه بر عقل و تجربه اموری را تبیین می‏کرد که پیشتر برای تبیین‏شان بر ماورای طبیعت تکیه می‏کرد. اما تجربیاتِ انباشتۀ بشر در این دوره سویۀ دیگری هم داشت. اروپا در حالی به نیمۀ سدۀ بیستم رسید که دو جنگ بزرگ را پشت سر گذاشته بود و در نتیجه بسیاری از باورهای غربی‏ها دربارۀ آیندۀ روشنِ بشر، تضمینِ توانایی‏های بشر در رقم زدنِ حیاتی سعادتمندانه و تصورِ او از خدایی توانمند و خیرخواه به لرزه در آمد. بنابراین در عرصۀ الهیات پرسش‏های جدید و پاسخ‏های متهورانه‏ای پدید آمدند.

سابقۀ انتقادهای الحادی در عرصۀ الهیات در دورۀ جدید به نقدهای لودویگ فوئرباخ¹⁰، کارل مارکس¹¹، زیگموند فروید¹² و فریدریش نیچه¹³ می‏رسید. این اندیشمندان از چهره‏های بارزِ گذشته در طرح چنین انتقادهایی بودند. نکتۀ مشترک در نقدهای آن‏ها این بود که دین برابر است با آگاهی‏ای نادرست. فوئرباخ معتقد بود صفاتی که انسان برای خدا قایل است بیشینۀ آن چیزی است که برای برای خود می‏پسندند و در واقع پیش‏افکندۀ¹⁴ آن است. به واسطۀ این پیش‏افکند است که انسان از خود بیگانه می‏شود و تصوری باژگونه از خود می‏یابد (همیلتون، 1377: 140). مارکس سررشتۀ همین بحث را از فویرباخ گرفت و آن را تا این موضع برد که این تصور باژگونه باید اصلاح شود چرا که موید شرایطی ظالمانه است. او دین را نشانۀ شرایطی غیرعادلانه می‏دانست (همیلتون، 1377: 140-141). فروید هم دین را خرافه و محصولِ دورۀ بلوغ‏نیافتگیِ نوع بشر می‏دانست (همیلتون، 1377: 100-101). نیچه مرگ خدا را اعلام کرد. این سخن او نه به معنای نبودِ خدا، بلکه به این معنا است که ارزش‏های متعالی از سکه افتاده‏اند.

در دهۀ 1960 اندیشه‏هایی الهیاتی در جهان انگلیسی‏زبان پدید آمدند که به‏رغم تفاوت‏هایی که داشتند در دستۀ کلیِ «الهیات رادیکال» قرار گرفتند. آن‏ها از آن زمینۀ انتقادی به باورهای الهیاتی تاثیر پذیرفتند، با این حال عقیده نداشتند که بیرون از دایرۀ الهیاتِ مسیحی ایستاده‏اند. این عقیده وجود دارد که نیچه و پل تیلیش¹⁵ بیشترین تاثیر را بر متالهانِ رادیکال داشته‏اند (Crocket and Robins, 2018: 27). بارزترین مشابهت بین متالهانِ رادیکال آن بود که دغدغه‏های جهان‏محور داشتند نه کلیسا‏محور. بنابراین مفهوم سکولار¹⁶ یا دنیویت¹⁷ نزد آن‏ها اهمیت ویژه‏ای داشت و به الهیاتِ آن‏ها الهیاتِ سکولار هم گفته می‏شود. در یک نگاهِ کلی می‏توان گفت ویژگیِ مشترکِ مکاتب و نگرش‏هایی که در محدودۀ الهیاتِ رادیکال قرار می‏گیرند آن است که در بابِ آموزه‏های مسیحی از دیدگاه‏های سنتی فاصله می‏گیرند و موضعی رادیکال اتخاذ می‏کنند. همچنین بسیاری از جریان‏های رادیکال به مسایلِ مهمِ روز مثلِ مسایلِ سیاسی یا تبعیضِ نژادی و جنسیتی یا محیط‏زیستی اهمیتی ویژه می‏دهند.

جنبش «مرگِ خدا»¹⁸ نخستین جریان فکری الهیات رادیکال در دهۀ 1960 بود که در آن زمان جنجال رسانه‏ای بسیاری حول آن شکل گرفت. مهم‏ترین شخصیت‏های این جریان ویلیام هَمیلتن¹⁹ و تامِس جِی. جِی. آلتیزِر²⁰ بودند و البته گابریل وَهانیان²¹ و مِری دالی²² هم پس از آن‏ها دو تن از متالهانِ مهم این جریان بودند (Rodkey and Miller, 2018a: 4). آن‏ها مفهومِ مرگِ خدا را مطرح کردند. این مفهوم به‏نوعی در واکنش به دعوت بونهوفر برای ارایۀ تفسیری سکولار از انجیل در جهانی بلوغ‏یافته – که در ادامه بیشتر به آن خواهیم پرداخت - مطرح شد. بسیاری تصور می‏کنند که این جنبش می‏گوید خدا مرده است و دیگر نیست، اما نگرشِ الهیاتِ رادیکال را باید بیشتر معطوف به رادیکالیزه شدنِ الهیات دانست. در واقع این الهیات به این معنا رادیکال است که مرزهای معمول و مرسومِ الهیاتِ سنتی را در می‏نوردد و ارزش‏ها و هنجارهای الهیاتِ سنتی را به چالش می‏کشد. در این الهیات خصوصاً تاکید بر پرسش‏پذیریِ الهیات و ارتباط آن با جهانِ امروز است. اگر چه طرح مباحث از سوی متالهانِ رادیکال در دهۀ 60 چندان روشن و منسجم نبود و فهمیدنِ دیدگاه‏های آن‏ها خصوصاً در آموزۀ خدا کار راحتی نیست، با این حال می‏توان گفت که آن‏ها می‏خواستند عنصری آن‏جهانی را که در الهیاتِ سنتی بر آن تاکید می‏شد بزدایند و به آن چیزی دست بیابند که در ایمانِ مسیحی مولفه‏ای بنیادین به حساب می‏آمد. از نظرِ آن‏ها خدای متعال در خداباوریِ سنتی از عواملی است که انسان را از انسان بودنش تهی می‏کند. آن‏ها در عوض بر مسیح به‏مثابۀ مأمنی برای انسانیتِ رنج‏کشیده تاکید داشتند.

از نظرِ دو شخصیتِ اصلی و مهمِ الهیاتِ مرگِ خدا الحادِ مسیحی اهمیت بسیاری دارد. همیلتن جوهرۀ حقیقیِ مسیحیت را در پیش گرفتنِ حیات دنیوی و عاری از خدا در جهانی که عیسی آن را تعریف کرده است می‏داند، یعنی زندگی در کنارِ سایرِ انسان‏ها و شریک شدن در تلاش‏ها و رنج‏های آن‏ها (گرنز و السون، 1386: 232). همیلتن اگرچه عقیده به خدا را ناسودمند بلکه خطرناک می‏داند اما به‏واسطۀ باوری که به مسیح دارد خود را همچنان مسیحی به حساب می‏آورد. آلتیزر نيز به درون‏ماندگاریِ²³ مطلقِ خدا در بشر عقیده دارد و معتقد است که این درون‏ماندگاری خاطرۀ تعالیِ خدا را مستحیل و محو می‏کند. ضرورتِ این تاکید از آنجا است که انسانِ معاصر باید از اسارت‏های گوناگون رها شود و پذیرشِ مسئولیت را درک کند. به بیانِ دیگر تصوری درون‏ماندگار از الوهیت – در برابرِ تصوری بیرونی و متعالی از آن – منجر به تاکیدِ بیشتر بر مولفه‏ها و مسئولیت‏های بشر می‏شود. آلتیزر در تبیینِ مرگِ خدا به مفهومِ کِنوسیس²⁴ تکیه می‏کند و آن را مرتبط با مفهومِ بیرونی‏سازی²⁵ و خودآشکارسازیِ روح نزد هگل مي‏داند (Altizer, 2002: 52). او می‏گوید مسیحیان خدایی را اعلام می‏کنند که خود را در مسیح کاملاً نفی و قربانی کرده است، یعنی او از جایگاهِ رفیعِ خود به زمین آمده است دشنام شنیده است و سرانجام بر صلیب رفته است. این عمل برای مخلوقات انجام شده است و خدا با وجودِ مخلوق هم‏هویت می‏شود در نتیجه کسی که مرگِ خدا را تصدیق می‏کند می‏تواند بر همۀ امورِ نفی‏کنندۀ زندگی غالب شود و به این جهان آری بگوید. به بیانِ دیگر همین که الوهیت در هیئتِ انسانیِ عیسی متجسد و زمینی شده است و نهایتاً بر صلیب رفته است دروازه‏ای است برای دیندارِ مسیحی تا به زمین و جهانِ معاصر و مسائلِ آن آری بگوید و خود را ورای آن نداند و زندگی را در شکل‏های مختلفش نفی نکند. بنابراین متالهانِ جنبشِ مرگِ خدا بر رابطۀ انسانِ دیندار با جهانِ معاصر و در پیش گرفتنِ زندگی‏ای مسئولانه در این جهان تاکید داشتند و یکی از عوامل بازدارنده برای چنین زندگی‏ای را باور سنتی به خدایی متعالی می‏دانستند. پس عقیده داشتند که برای هموار کردنِ راهِ ارتباطِ مسئولانۀ فرد دیندار با زندگی در جهانِ معاصر باید تقریری نو از آموزۀ خدا ارائه داد که این تقریر در حیطۀ الهیاتِ رادیکال به الهیاتِ مرگ خدا و الحادِ مسیحی موسوم شد. خواهيم ديد كه زمينۀ بسياري از اين مفاهيم در افكارِ‌ بونهوفر خصوصاً در دوره زندان آماده شده بود. اما پيش از بررسي بونهوفر سراغِ ريشه‏هاي اين افكار در الهياتِ‌ بارت مي‏رويم.

 

4- بارت و الهیاتِ دیالکتیکی

بارت چنان که مشهور است الهیاتِ خود را در بسترِ تقابل با الهیاتِ لیبرالِ مسلط بر زمانه‏اش مطرح کرد. او در دهۀ 1910 و در هنگامۀ آغاز و انجامِ جنگِ جهانیِ اول نگرشی را در الهیاتِ مسیحی مطرح کرد که به الهیاتِ نوارتدوکس و گاه به الهیاتِ دیالکتیکی²⁶ معروف است. الهیاتِ لیبرال و آغازگرِ آن، فریدریش شلایرماخر²⁷، کوشیده بودند سرنخ‏های تجربۀ امرِ الوهی را در احساسِ بشری و شهود بیابند و نشانِ امرِ بی‏کرانِ الهی را در امرِ کرانمند ببینند (شلایرماخر، 1399: 116-117)، اما بارت بر خلافِ الهیاتِ لیبرال وجود هر گونه امرِ دینیِ پیشینی و فطری در انسان را مردود می‏دانست و معتقد بود نگاهِ از پایین و انسان‏شناختیِ الهیاتِ طبیعی و از جمله الهیاتِ لیبرال موجبِ دمِ‏دستی شدن و ابتذالِ خدا و کلمۀ خدا می‏شود.

به عقیدۀ بارت کلمۀ خدا از دسترسِ تجربه و عقل بشر بیرون است. بین انسان و خدا شکافی وجود دارد اما الهیاتِ لیبرال انجیل را بدل به این کرده است که انسان‏ها الوهیتِ خودشان را اعلام کنند. بارت می‏گوید خدا «چیزی در میان سایر امور نیست، بلکه امری به‏کلی دیگر است، مجموعِ نامتناهیِ همۀ دیگر‏های نسبی است. او شکلی از تاریخِ دینی نیست بلکه اربابِ ازلیِ حیاتِ ما و جهانِ ما است» (Barth, 1957: 73-74). بنابراین از نظرِ بارت خدا کاملاً متفاوت و متمایز از انسان و جهانِ طبیعی و «امری به‏کلی دیگر» است.

از نظرِ بارت انکشاف از خداوند انکشاف از چیزی است که به‏کلی از امورِ این‏جهانی متمایز است. بنابراین از طریقِ طبیعت، فرهنگ و فلسفه نمی‏توان به امرِ الوهی دست یافت و هر گونه تلاشی در این راستا مکاشفه را بدل به چیزی می‏کند که دیگر مکاشفه نیست. بارت پس از این «نه»گویی و به‏اصطلاح سلبِ امکانِ الهیاتِ طبیعی، به‏نحوِ ثبوتی از مکاشفه سخن می‏گوید و بر یگانه مکاشفۀ خدا در جهان در قالبِ مسیح تاکید می‏کند. از نظرِ بارت این واقعیت واقعیتی بنیادین است و بر سایر امور متکی نیست. بارت متکی بر آراءِ کیرکگور معتقد است که «تمایزِ کیفیِ نامحدودی» بین خدا و انسان وجود دارد (براون، 1384: 256). بنابراین بارت با تاکید بر یگانگیِ مکاشفۀ الهی و آن‏سویی بودنِ مطلقِ آن راهِ خودش را از الهیاتِ لیبرالِ مطرح و معروف در زمانه‏اش جدا می‏کند و طرحی در الهیاتِ ابتدای سدۀ بیستم در می‏اندازد که متالهانی را به خود جذب می‏کند و متالهانی دیگر را علیه خود بر می‏انگیزد.

تمایز بین مکاشفه و دین از محورهای الهیاتِ بارت است. او به تبیین شلایرماخر از مفهومِ دین و ابتنای دین بر مفهومِ «احساس» نقد دارد. در واقع مفهومِ دین نزدِ بارت نمایانگر همان چیزی است که شلایرماخر می‏کوشید تفسیری انسان‏شناختی و طبیعی از آن ارایه بدهد. پس با طرحِ مفهومِ مکاشفه در برابرِ دین به نقدِ مفهومِ دین می‏پردازد (Greggs, 2011: 20). بارت دیدگاهِ شلایرماخر را این گونه تقریر می‏کند که دین واقعیتی کلی است و مشتمل بر مصادیقی است که یگانه‏پرستی در رأسِ آن است و مسیحیت برترین شکلِ این یگانه‏پرستی است (Barth, 1982: 226). بارت نمی‏پسندد که مسیحیت بر مبنای احساسِ درونیِ اتکای مطلق نگریسته شود به‏طوری‏که مکاشفه به تجربه‏ای سوبژکتیو فرو کاسته شود و مسیحیت در عدادِ سایر ادیان ولو برتر از همۀ آن‏ها قرار بگیرد و مدعیاتِ یگانۀ مکاشفۀ مسیحی و عیسی مسیح نادیده گرفته بشوند. دین گفتاری الهیاتی است و مکاشفه یگانه راهِ کسبِ شناختِ انسان از خدا است. ابرازِ این سخن به آن معنا بود که برای آنکه بدانیم انسان دربارۀ خدا چه می‏اندیشد می‏توانیم به دین رجوع کنیم، اما شناختِ راستین از خداوند را فقط از طریقِ مکاشفه می‏توان به دست آورد. بارت در اصولِ عقایدِ کلیسا²⁸ 1/2 قسمتِ 17 مکاشفۀ خدا را فسخِ²⁹ دین اعلام می‏کند (به نقل از Greggs, 2011: 24). با این حال مواجهه‏ای دیالکتیکی با مسئلۀ وجودِ مکاشفه در دین دارد. او از سویی حضورِ امرِ الوهی در دین را انکار می‏کند چرا که دین از گفتنِ چیزی بیش از آنچه مردم دربارۀ خدا می‏گویند ناتوان است؛ از سوی دیگر بله‏ای می‏گوید ناظر بر این که مکاشفۀ عینیِ خدا در عیسی مسیح را می‏پذیرد و به این معنا رویکردی دیالکتیکی دارد. در ادامه باز بر سرِ این دیدگاه خواهیم آمد.

 

5- بونهوفر و پرورش بذرهای الهیاتیِ بارت

5-1- مسیحیت در جهانِ بلوغ‏یافته

بونهوفر گرچه در فضایی لیبرال به تحصیلِ الهیات پرداخت اما بیشترین تاثیر را از بارت پذیرفت. این متالهِ لوتریِ آلمانی در دانشگاه‏های توبینگن و سپس برلین، زیر نظرِ استادهایی مثلِ آدولف فُن هارناک³⁰، کارل هُل³¹ و راینهُلد زیبرگ³² که همه از متالهانِ برجستۀ لیبرال بودند به تحصیلِ الهیات پرداخت. گرچه بارت در مذهبِ پروتستانیِ اصلاح‏شده³³ و بنابراین پیروِ جان کالون بود و بونهوفر در مذهبِ لوتری و از این باب زوایه‏ای بین بعضی از نظراتِ آن‏ها مشهود است، اما به نظر می‏رسد این اختلاف‏نظر‏ها در مقایسه با همگرایی آن‏ها در مسائلِ الهیاتیِ مهم چندان چشم‏گیر نبود (DeGruchy, 2020: 566). بونهوفر در دانشگاه شاگردِ مستقیمِ بارت نبود با این حال متاثر از آثارِ بارت بود که صدایی نو در فضای الهیاتِ جامعۀ آلمانی‏زبانِ اوایلِ سدۀ بیستم بود و حتی رسالۀ دکتریِ بونهوفر نشان از این تاثیر دارد (رابرتسن، 1388: 17). او چند سال پس از فارغ‏التحصیلی در آغاز دهۀ 1930 ملاقاتی با بارت داشت که آن را بسیار موثر قلمداد کرد. پس از آن هم دیدارها و مکاتباتی مهم با بارت داشت. همچنین در طول این دهه که مقارن با قدرت گرفتنِ حزبِ نازی بود بونهوفر در قالبِ کلیسای معترف³⁴ (فلاحی، 1394: 111) و بیرون از این کلیسا با بارت همفکری و همراهی کرد.

مهم‏ترین مشخصه در همدلیِ بونهوفر و بارت دربارۀ نقدِ آن‏ها بر الهیاتِ لیبرال بود. بونهوفر هم مثلِ بارت با دیدگاهِ پیشینیِ متالهانِ لیبرال دربارۀ مکاشفۀ الهی و نگاهِ از پایین و انسان‏شناختیِ آن‏ها در قالبِ تجربۀ بشری از خدا موافق نبود. همچنین معتقد بود که چنین نگاهی اخلاقِ مسیحی را به تباهی کشانده است و نوعی بورژوامآبی موجود در جامعۀ دینی آلمان که راه را برای موافقت با رژیمِ غیرعقلانی و سفاکِ نازی هموار کرده است ناشی از همین نگرش‏های لیبرال است.

بونهوفر از تاکیدِ بارت بر مفهومِ مکاشفه که در تقابل با مفهومِ دین مطرح می‏شد تاثیر می‏پذیرد و البته نگاهِ مستقلِ خودش را هم حفظ می‏کند. او هم به مفهومِ دین نگاهی انتقادی دارد. بونهوفر در سخنرانی‏ای در دانشگاه برلین در اوایل دهۀ 1930 بارت را نقطۀ عطفی در الهیاتِ سدۀ بیستم معرفی می‏کند چون بارت مرزی بین دین و خدا می‏گذارد و دربارۀ خدا سخن نمی‏گوید، بلکه به کلامی گوش می‏سپارد که آن را از جانبِ خدا می‏داند (Bonhoeffer, 2012: 226-227). این نکتۀ بونهوفر در واقع به جایگاهِ مهمِ «کلمۀ خدا» در تفکرِ بارت، در تقابل با دلالتِ انسان‏شناختی و پیشینیِ دین در الهیاتِ لیبرال، ارجاع دارد. بونهوفر با خاص بودنِ مکاشفه و کلمۀ الهی موافق است و بر آن تاکید دارد. البته او در این باره تفاوت‏هایی با بارت دارد. بارت مکاشفه را واقعه‏ای می‏داند که رعدآسا و دیگرگونه است اما بونهوفر خصوصاً در آثارِ نخستینِ خود تاکید دارد که مسیح در قالبِ انسانیتی جدید و در واقع در قالبِ جماعتِ دینداران یا کلیسا وجودی انضمامی دارد. به بیانِ دیگر بونهوفر بیش از آن که بر مشخصۀ دیگربودگیِ مکاشفه تاکید داشته باشد بر مشخصۀ جمعیِ مسیحیت و درکِ مسیح و کلیسای مسیحی در میانِ جماعتِ مومنان تاکید دارد.

سوال مهمِ بونهوفر در کلیۀ آثارش این است که مسیح برای امروزِ ما کیست و این سوال در آثارِ متاخرش یعنی اخلاق³⁵ و نامه‏ها و اوراقِ زندان³⁶ به این شکل در می‏آید که مسیح در جهانِ بلوغ‏یافتۀ³⁷ معاصرِ ما کیست. منظورِ بونهوفر از جهانِ بلوغ‏یافته چیست؟ اصطلاحِ جهانِ بلوغ‏یافته به این معنا نیست که جهانِ بشری اخلاقی‏تر شده است و همچنین به این معنا نیست که دین در جهانِ ما دیگر طرفداری ندارد. این عبارت به آن معنا است که در اروپای سکولارشده برای تبیینِ واقعیت و پاسخگویی به نیازهای بشر دیگر نیازی به «انگارۀ خدا»³⁸ نیست. بونهوفر معتقد است که بشر در عصرِ حاضر آموخته است که بدونِ ارجاع به خداوند بسیاری از پرسش‏ها را پاسخ بدهد و امورش را مدیریت کند و پیش ببرد (Bonhoeffer, 2010: 426-7). پیشتر دین در بسیاری از حوزه‏ها مداخله و سیطره داشت. دین و اسطوره پاسخ بسیاری از پرسش‏های انسان دربارۀ چگونگیِ رخدادها و پیدایش امور در این عالم را می‏دادند، قوانین را تدوین می‏کردند و در مدیریتِ نهادها مداخله داشتند. اما اکنون پیشرفتِ علم بشر را از خدای رخنه‏ها³⁹ بی‏نیاز کرده است (Bonhoeffer, 2010: 425).

بونهوفر معتقد است بی‏نیازی بشر به انگارۀ خدا نه فقط در حوزۀ علم، سیاست و قانون بلکه گسترده‏تر از این‏ها در کلیتِ زندگیِ روزمره مشهود است. حتی تراژدی‏ها و شکست‏ها هم از این اعتماد به نفسِ بشر نمی‏کاهد. بونهوفر می‏‏گوید پس از آن که بشر در امور مادی و دنیوی رشد کرد، اموری باقی ماندند که به پرسش‏های نهایی معروف هستند، مثلِ مرگ و گناه که از نظر کلیسا فقط خدا می‏تواند پاسخگوی این پرسش‏ها باشد و مردم برای پاسخ دادن به آن‏ها نیازمندِ خدا و کلیسا و کشیشان هستند. اما اگر در جهانِ بلوغ‏یافته دیگر چنین پرسش‏هایی مطرح نباشند یا «بدونِ خدا» پاسخ داده شوند چه؟ (Bonhoeffer, 2010: 427). بونهوفر معتقد است طرح این مسائل از جانب مسیحیت و کلیسا در جهانِ امروز بیهوده، حقیر و غیرمسیحی است؛ بیهوده است به این دلیل که تلاشی است برای متکی کردنِ شخص به اموری که او دیگر اتکایی به آن‏ها ندارد و طرح مشکلاتی برای شخص که دیگر برای او مشکل نیستند. همچنین چنین کنشی حقیر است به این دلیل که می‏خواهد از ضعفِ افراد برای سوق دادنِ آن‏ها به سوی اهدافی استفاده کند که آزادانه راضی بدان نیستند. از همه مهم‏تر، این عملْ غیرمسیحی است به این دلیل که مسیح را با مرحله‏ای خاص از دینداری بشر می‏آمیزد و مسیح را در آن مرحله متوقف می‏کند. بنابراین از نظر بونهوفر در زمانۀ بلوغ‏یافته نباید برای پوشاندنِ رخنه‏های شناختیِ بشر یا برای پاسخ به پرسش‏های نهاییِ او به انگارۀ خدا آویخت و به بیان دیگر کلیسا باید دست از این اهرم‏های کهن خود بردارد.

 

5-2- مسیحیت فارغ از دین

بونهوفر در ادامۀ تمایزی که بارت بین مکاشفه و دین قائل است و نقدی که خودش بر رویکردهای مسیحی و کلیسایی برای مطرح کردنِ مفهومِ خدا در جهانِ بلوغ‏یافته دارد، مفهومِ «مسیحیتِ فارغ از دین»⁴⁰ را مطرح می‏کند. در واقع نقدِ او به وجهِ فرهنگیِ دین است. نقدهای بونهوفر به دین، مشابه با آنچه نزدِ بارت دیدیم، در تایید نگرشی است که تقابل با دین و به نفعِ الهیات است. با توجه به این نکته است که می‏توان دریافت منظورِ او از مسیحیتِ فارغ از دین چیست. بونهوفر، مثلِ بارت، معتقد است مسیحیت حول مسیح می‏گردد و به قول پولس مسیح نیامد تا «دین» جدیدی بیاورد بلکه او به واقعیتِ جدیدی در خودش یعنی در مسیح متذکر می‏شود.⁴¹ بونهوفر ختنه را مثال می‏زند که بعد از آمدنِ عیسی مسیح لغو شد (Bonhoeffer, 2010: 366). در واقع همان طور که دیگر شرطِ یهودیِ مهمِ ختنه در زمانۀ پولس و پس از آمدنِ مسیح برای داشتنِ ایمان و رستگاری لازم نیست، دین هم دیگر در زمانۀ بلوغ‏یافته شرطِ لازمِ ایمانِ مسیحی نیست.

دو نکتۀ مهم را باید دربارۀ دیدگاهِ بونهوفر در بابِ دین متذکر شد. یکی این که این دیدگاه را باید غیرنهایی و قوام‏نیافته تلقی کرد. با توجه به این که او این مفهوم را در نامه‏های زندان مطرح کرد و به سببِ مرگِ زودهنگام فرصتِ پرداختِ بیشتر به آن را نیافت باید آن را مفهومی در فرایندِ شکل‏گیری به حساب آورد. نکتۀ دوم این که این دیدگاه را نباید گسسته از نظراتِ پیشینِ بونهوفر به حساب آورد و ریشه و سابقۀ این دیدگاه را می‏توان در آثارِ پیشین و متقدمِ او یافت که البته تاثیر بارت هم در آنجا مشهود است. بونهوفر در امتِ قدیسان⁴² که رسالۀ دکتری و از اولین آثارِ او است می‏گوید که مسیح نه موسسِ کلیسا است و نه موسسِ دین و این جمعِ رسولانِ او بودند که این امور را تاسیس کردند. او در آنجا هم می‏گوید آنچه در مسیح تاسیس شد نه دینِ جدیدِ در پی پیروان، بلکه واقعیتِ کلیسا و انسانِ آمرزیده‏شده بود، نه دین بلکه مکاشفه بود (Greggs, 2011: 43). بنابراین آنچه در آثارِ آخریِ بونهوفر در قالبِ مفهومِ مسیحیتِ فارغ از دین مطرح شد ریشه در تفکراتی مطرح‏شده در آثارِ متقدم و تاثیرپذیرفته از بارت داشت و فکری ناگهانی و عاری از پیشینه نبود. همچنین این دیدگاه هنوز نیازمندِ قوامِ بیشتر بود.

 

5-3- ناتوانی خدای مسیحی و بودن برای دیگران

بونهوفر در ادامۀ نظراتش دربارۀ جهانِ بلوغ‏یافته و مسیحیت فارغ از دین دیدگاهی نسبتا نامتعارف را دربارۀ خدا مطرح می‏کند. او معتقد است در جهانِ معاصرِ بلوغ‏یافته باید خدا را موجودی ضعیف و ناتوان به حساب آوریم، به این معنی که او موجودی است که اجازه می‏دهد از جهان بیرون افکنده بشود و مصلوب گردد. بونهوفر می‏گوید «صادق نخواهیم بود مگر این که تصدیق کنیم که مجبوریم در جهانی زندگی کنیم که گویی در آن خدایی نیست⁴³ و این دقیقاً احساسی است که نزدِ خدا داریم! خدا خودش ما را مجبور به تصدیقِ آن کرده است. خدا ما را بر آن داشته است که دریابیم که همچون کسانی زندگی کنیم که زندگی‏های‏شان را بدون او پیش می‏برند. همان خدایی که با ما است خدایی است که ما را ترک کرده است (مرقس 15: 34)» (Bonhoeffer, 2010: 478-9). ارجاعِ فوق به انجیل در واقع ارجاع به همان عبارت معروف «ایلوئی ایلوئی لما سبقتنی»⁴⁴ است که مسیح بر فراز صلیب بر زبان آورد. بونهوفر معتقد است که ما نزدِ خدا و همراه با خدا بدونِ خدا زندگی می‏کنیم. در واقع خدا به این امر رضایت داده است که از جهان به فرازِ صلیب بیرون رانده بشود.

خدا با همین ضعف و ناتوانی‏اش در جانبِ ما است و ما را یاری می‏کند. بونهوفر به این آیه از انجیل متی ارجاع می‏دهد (Bonhoeffer, 2010: 479) که «او ضعف‏های ما را گرفت و مرض‏های ما را برداشت» (متی 8: 17). بنابراین او خدایی است که برخلافِ تصورِ پیشین که قادر مطلق بود ضعف‏هایی دارد و ما را نه با آن قدرتِ مطلقی که پیشتر می‏پنداشتیم بلکه با ضعف و رنجی که در دورۀ جدید از او تصور داریم و کتاب مقدس هم موید آن است یاری می‏کند. معمولاً دینداریِ بشر او را به سمتِ خدایی که قدرتِ مطلق دارد و در تنگناها به او کمک می‏کند سوق داده است، اما بونهوفر معتقد است که کتاب مقدس راه به سوی خدایی می‏بَرَد که ضعیف و ناتوان است و فقط چنین خدایی است که می‏تواند یاری کند. به‏واقع در جهانِ بلوغ‏یافته تصورِ خدای بی‏نقص و قدرتمند زدوده می‏شود و جا برای خدای کتاب مقدس باز می‏شود که ضعیف است و با همین ضعف در جهان عمل می‏کند.

بونهوفر در این نگاهِ متفاوت به مفهومِ خدا دلالت‏های سیاسی هم می‏بیند. او معتقد است از دلِ تصورِ پیشین دربارۀ خدا، یعنی خدای قاهر و قدرتمند و مطلق است که فاشیسم و نازیسمِ سیاسی و همچنین کلیسایی و الهیاتی بیرون آمده‏اند (Saler, 2018: 89). در واقع تصورِ خدای قدرتمند و ضامنِ نظم خلقت با چنان چشم‏داشتی از حوزه‏های سیاسی و کلیسایی پیوند دارد، حال آن که نتیجۀ تصورِ خدای ناتوان و شکسته در قالبِ عیسی مسیح چنین چیزی نخواهد بود.

از نظرِ بونهوفر سهیم شدنِ فردِ مسیحی در زندگیِ این جهانی شریک شدن در رنج‏های مسیح برای دیگران و به بیان دیگر به معنای شرکت در حیاتِ دنیوی و خدمت کردن به خدا در جهان است. بونهوفر از سویی دغدغۀ «خداوار زیستن»⁴⁵ را دارد و این البته همسو با مهم‏ترین پرسشِ او در نامه‏های زندانش است که مسیح برای امروز ما کیست. او از سوی دیگر می‏پرسد که چنین زیستی در جهانِ بلوغ‏یافتۀ امروزی به چه معنا است. بونهوفر زیستِ مسیحی را معطوف به جهانِ بهتر پس از مرگ نمی‏داند بلکه معتقد است که زندگیِ مسیحی باید در جهان و البته در شراکت در رنج و محنتِ خدا سپری شود. او ما را به پرسشِ مسیح در باغ جِتسیمانی، یعنی باغی که شبِ آخر را با یارانش در آن سپری کرد، ارجاع می‏دهد که «نتوانستی ساعتی با من بیدار بمانی؟» (Bonhoeffer, 2010: 480) که این البته ممکن است برای دینداری که مسیحیت را از منظرِ دینِ مسیحیت متعارف می‏بیند قدری عجیب بنماید و توقعش خدایی باشد که تسلابخش و حلالِ مشکلاتِ شخصیِ او باشد. حال آن که با توجه به خدای ضعیف و ناتوانِ مسیحی، خداوار زیستن امری متفاوت از آن توقع است.

بونهوفر معتقد است فرد مسیحی باید در این دنیا و برای دیگران زندگی کند. او در یکی از سخنرانی‏های متقدمش در 1932 دربارۀ مسیح‏شناسی مفهومِ «برای-من-بودگیِ مسیح»⁴⁶ را مطرح می‏کند. برای-من-بودگی مفهومی است که ماهیتِ مسیح را از این وجه توضیح می‏دهد که او وجودی مستقل و مجزای از ما ندارد، بلکه برای ما و معطوف به ما است. بونهوفر معتقد است مسیح‏بودگیِ عیسی، یعنی اصلِ ماهیتِ او به‏عنوانِ مسیح، برابر با برای-من-بودگیِ او است (Greggs, 2011: 48) که این مضمون زمینه‏سازِ پرسشِ مهمِ او در نامه‏ها است که پیش‏تر ذکر شد. بونهوفر در آنجا می‏گوید «مسیح‏بودگیِ او برای-من-بودگیِ او است» و از سوی دیگر می‏گوید که خداوار یا مسیح‏وار زیستن به معنای پا گذاشتن در جای پای او است یعنی «انسانی برای دیگران» بودن. انسان دعوت شده است تا در جهانی عاری از خدا در رنج‏های خدا شریک شود. بونهوفر می‏گوید وظیفۀ ما این نیست که چهرۀ این جهانِ عاری از خدا را با تکیه بر «دین» تغییر بدهیم و نقشِ خود را در قالبِ یک گونۀ خاصِ دینی (قدیس، گناه‏کار، توبه‏کار) بفهمیم بلکه به ما اجازه داده شده است که «دنیوی» زندگی کنیم و انسان باشیم البته انسانی که مسیح در ما پدید آورده است. پس آنچه فرد را مسیحی می‏کند نه انجامِ عملِ دینیِ خاص بلکه مشارکت در رنجِ خدا در حیاتی دنیوی و برای دیگران است با تاکید بر این نکته که مسیح خداوندِ این جهان است. در واقع زندگیِ مسیحی در جهان به شراکت در رویاروییِ مسیح با جهان تبدیل می‏شود.

بونهوفر در نامه‏های زندان از همین موضع تحصل‏گراییِ مکاشفۀ⁴⁷ بارت را نقد می‏کند و آن را

به شکلِ اتهامی بر بارت مطرح می‏کند (Bonhoeffer, 2010: 373). آن‏چنان‏که پیشتر گفته شد بارت مفهومِ دین را نقد می‏کند اما از نظرِ بونهوفر او پس از آن به جای دین آموزه و برداشتی تحصلی از مکاشفه را قرار می‏دهد و می‏گوید یا همۀ آن را بپذیر یا رها کن. تحصل‏گرایی مکاشفه که اتهامِ بونهوفر بر بارت است به این معنا است که بارت مکاشفه را به کلامِ مشهود در متونِ مقدس و تفسیرِ این متون در فضای کلیسا محدود می‏کند. به بیانِ دیگر بونهوفر این نگاه به مکاشفه را پوزیتیویستی یا تحصل‏گرایانه تلقی می‏کند. از نظرِ‌ بارت تولد از باکره، تثلیث و مواردی از این دست همه در یک سطح از اهمیت هستند و لازمۀ کلیتِ مکاشفه به حساب می‏آيند حال آن كه از نظرِ‌ بونهوفر مي‏توان براي آن‏ها درجاتي از اهميت قائل شد. در واقع اين ديدگاهِ بارت منجر به جدايي كليسا از جهان مي‏شود. تحصل‏گراییِ مکاشفه از نظرِ بونهوفر ساده‏انگارانه است چون بارت دین را به واسطۀ مکاشفه منسوخ اعلام می‏کند، اما در گامِ بعد آموزه‏های مسیحی را راستین و دینِ فیضِ خدا اعلام می‏کند و قواعدی و چارچوبی برای ایمان تنظیم می‏کند. بونهوفر مي‏گويد پرسشي كه در اين جا مطرح مي‏شود آن است كه كليسا، جماعتِ كليسايي، موعظه، مراسمِ عبادي و حياتِ مسيحي براي جهانِ عاري از دين چه معنايي خواهند داشت؟ (Bonhoeffer, 2010: 364). دين حاويِ مفروضاتِ متافيزيكيِ خاصي است كه مشروط به زمان هستند و پرسش این است که ما بدونِ‌ آن‏ها چطور مي‏توانيم از خدا سخن بگوييم؟ چطور مي‏توانيم به‏نحوي دنيوي از خدا سخن بگوييم. اگر ما مسيحيان متعلق به جهانِ عاري از دين باشيم چه بايد بكنيم؟ چطور مي‏توانيم مسيحياني باشيم كه فراخوانده شده‏اند اما خودشان را به‏واسطۀ تعلق به کلیسا و دین متمایز و ویژه نمی‏دانند بلکه به‏کلی متعلق به دنیا می‏دانند؟ مسیحیانی که مسیح را نه صرفاً ابژۀ دین بلکه سرورِ کلِ جهان می‏دانند. در چنین بستری است که بونهوفر دیدگاهِ خود دربارۀ برای‏-من‏-بودگیِ مسیح را مطرح می‏کند و الگوبرداریِ مسیحی از این نحوۀ بودنِ مسیح را پاسخی به آن پرسش می‏داند و این البته راهی است که او در زندگیِ عملی‏اش و مرگش آن را تا انتها پیمود.

بونهوفر در بسترِ نقدِ تحصل‏گراییِ مکاشفه مفهومِ قواعدِ پنهان⁴⁸ یا محرمانه، یا به بیانی تقیّه⁴⁹، را مطرح می‏کند. اصطلاحِ موردِ استفادۀ بونهوفر در دومِ قرنتیان 12: 4 آمده است و اشاره به سخنانی دارد که از نظرِ پولس محرمانه، «نگفتنی» یا «مگو» هستند. بونهوفر ابتدا این اصطلاح را در سخنرانی‏های ترمِ دانشگاهیِ 1932 که قبلاً به آن اشاره شد و در بابِ مراسمِ مسیحیِ اعتراف استفاده می‏کند (Bonhoeffer, 2012: 285). همچنین او بعدتر مفهومِ شاگردیِ پنهان⁵⁰ را مطرح می‏کند که به زمینۀ بحثِ ما در اینجا نزدیک‏تر است و به معنای شاگردی مسیح به‏دور از نمایان ساختنِ آن در انظارِ این جهان است. فرد به این واسطه به خدا توکل می‏کند و اجازه می‏دهد خدا پارسایی را در او بپرورد (گرنز و السون، 1386: 226). منظورِ بونهوفر از قواعدِ پنهان آن است که شخصِ مسیحی باید قواعد و رسومِ کلیسایی را در قلبِ زندگیِ کلیسایی‏اش پنهان بدارد و آن را در زندگیِ دنیوی‏اش فاتحانه ظاهر نکند. با این حال کلیسا به‏واسطۀ خدمات و کنش‏های عدالت‏محور و صلح‏جویانه‏اش در جهان شناخته بشود. از نظرِ او فرد باید از به‏کارگیریِ زبان و اصطلاحاتِ سنتیِ مسیحی خودداری کند چون این زبان به دلایلی که تا اینجا مطرح شد معنای خودش را از دست داده است. در واقع باید امیدوار بود که از بطن دعای مسیحیان برای یکدیگر و عمل و خدمت‏شان برای دیگران زبانِ جدیدی پدید آید که توان انتقالِ مفاهیم را داشته باشد.

بنابراین بونهوفر همسو با بارت دین را نقد و بر مکاشفه تاکید کرد و از دلِ این تفکر مفاهیمی همچون مسیحیتِ فارغ از دین در جهانِ بلوغ‏یافته و سپس خدای ضعیف و بودن برای دیگران و قواعدِ پنهانِ حیاتِ مسیح را مطرح کرد. خواهیم دید که این مفاهیم که ریشه در بارت دارند بر الهیاتِ رادیکال تاثیر گذاشتند.

 

6- تاثیر بارت از طریقِ بونهوفر بر الهیاتِ رادیکال

دیدگاه‏های بونهوفر در دهۀ 1950 و 1960 بر متالهانِ رادیکال تاثیر گذاشت. بونهوفر در سال 1944 در زندان نازی‏ها اعدام شد. او در دوره‏ای منتهی به مرگ که در زندانِ نازی‏ها گرفتار بود نامه‏هایی از جمله به دوستش ابرهارد بتگه⁵¹ نوشت که همراه با یادداشت‏هایی دیگر به‏نحوی غیررسمی از زندان بیرون آورده شدند. این نوشته‏ها سرانجام پس از مرگ او با کوشش بتگه چاپ شدند و در سال 1953 به انگلیسی ترجمه شدند. مرگِ تراژیکِ بونهوفر، صلح‏طلبی و مبارزۀ سیاسی او و دیدگاه‏های بنیادی‏اش دربارۀ مسیحی بودن در جهانِ سکولار موردِ توجهِ متالهانِ رادیکال قرار گرفت و بر آن‏ها تاثیر گذاشت. در نظر داشته باشیم که الهیاتِ رادیکال علاوه بر دیدگاه‏های نظریِ معطوف به مرگِ خدا علایقِ قابل‏توجهی به حوزۀ الهیاتِ سیاسی و کنشِ اجتماعی داشته است. در تاثیرِ مستقیمِ متالهانی مثلِ بارت و پل تیلیش بر افکارِ متالهانِ رادیکال تردیدی نیست و در منابع مربوط به الهیاتِ رادیکال دربارۀ آن بحث شده است اما آنچه نوشتار حاضر می‏کوشد نشان بدهد تاثیری است که بارت از خلال بونهوفر بر این مکتب الهیاتی گذاشته است.

الهیاتِ دیالکتیکیِ بارت بین دین و مکاشفه تمایز می‏گذارد. در واقع به الهیاتِ او به این دلیل دیالکتیکی گفته می‏شود که همزمان بر «بله» و «نه»‏ تاکید دارد. تاکید او بر «نه» به این معنا است که نقطۀ شروع بارت «انکار انتقادیِ» خدا دربارۀ همۀ تلاش‏های بشر برای دینی بودن است. خداوند حتی در مکاشفه‏اش بر بشر امری به کلی دیگر است. او وارد تاریخ نمی‏شود بلکه عملِ او در تاریخِ نجات چنان بشر را لمس می‏کند که خطی مماس دایره را لمس می‏کند (Schepers, 2002: 721). این تاکید بر سلبْ بیشتر متعلق به بارتِ متقدم، یعنی بارتِ مفسرِ نامه به رومیان است. او در سال 1927 در اثرِ عظیمِ خود، اصولِ اعتقادیِ کلیسا، این دیدگاه را تعدیل کرد و به الهیاتِ خود بیشتر وجهِ ثبوتی داد و به همین دلیل این بخش از الهیاتِ او کمتر مستحقِ نامِ دیالکتیکی است.

بونهوفر مجذوبِ تمایزِ بارت بین دین و مکاشفه شد، اما بین «نه» و «بلۀ» الهیاتیِ بارت شکافی دید که نتوانست آن را بپذیرد. در واقع بارت در فرایندِ فاصله گرفتن از الهیاتِ لیبرال و دیدگاه‏های شلایرماخر تاکید را از مسیحیت به‏مثابۀ دین برداشت و بر مکاشفۀ مسیحی در مسیح و خصوصاً بر دیگربودگیِ کلمۀ خدا گذاشت. بونهوفر تا اینجا کاملاً با او همراه است. نقطۀ شروعِ بونهوفر هم در آثار متاخرش خدا و جهانی است که در مسیح به آشتی رسیده‏اند. از نظرِ بارت و بونهوفر یک واقعیت وجود دارد و آن خدا است که در مسیح و در واقعیتِ جهان مکشوف شده است. بونهوفر بارت را به‏واسطۀ مشروط نکردنِ امرِ الهی به برساخته‏های بشری می‏ستاید اما آنجا که بارت تلاش می‏کند به‏نحو ثبوتی اصول عقایدِ مسیحی را تبیین کند و به این واسطه مکاشفه یا مسیح را به شکلی خاص از عقاید و اعمالِ کلیسایی پیوند بزند بونهوفر دیدگاه‏های او را متهم به تحصل‏گراییِ مکاشفه می‏کند چرا که این دیدگاه‏ها مرزی بین کلیسا و جهان ایجاد می‏کند.

با این وصف کاری که بونهوفر کرد در ادامۀ الهیاتِ دیالکتیکیِ بارت خصوصاً بارتِ متقدم بود. بونهوفر از ابتدا احساسِ همدلی با بارت داشت و البته از وجوهی دیدگاهی متمایز از او داشت، با این حال پروژۀ بونهوفر دربارۀ مسیحیتِ فارغ از دین و مسیح در جهانِ بلوغ‏یافته را که بر الهیاتِ رادیکال تاثیرگذاشت در ادامۀ الهیاتِ دیالکتیکیِ بارت است و نه عدول از الهیاتِ او. در واقع بونهوفر ظرفیت‏هایی از دیدگاهِ بارت را به تحقق رساند و آن را تا ثمراتی پیگیری کرد که اگرچه بارت نپسندید اما به هر حال در ادامۀ دیدگاه بارت به حساب می‏آیند نه در ردِ دیدگاهِ بارت. بارت زمانی که کتابِ نامه‏ها و یادداشت‏های زندان و نقدهای دربارۀ تحصل‏گراییِ مکاشفه را خواند چندان خوشحال نشد. او در 1967 نامه‏ای به بتگه نوشت و حیرتِ خود را از اصطلاحاتی مثلِ تفسیرِ غیردینی، جهانِ بلوغ‏یافته و قواعدِ محرمانه و خصوصاً ناراحتی‏اش را از اتهام تحصل‏گرایی مکاشفه اعلام کرد (Barth, 1981: 252). بارت می‏گوید که منظورِ بونهوفر از این اصطلاحِ آخر را نمی‏فهمد و ابراز امیدواری می‏کند که بونهوفر با آثارِ دیگری جز نامه‏های زندان به یاد آورده شود. و این نامۀ بارت البته در زمانی به بتگه نوشته شده است که متالهانِ رادیکال نامه‏های بونهوفر را خوانده‏اند و از دیدگاه‏های او دربارۀ مسیحیت در جهانِ بلوغ‏یافته و سکولار تاثیر پذیرفته‏اند.

زبانِ بونهوفر دربارۀ مسیحیت بی‏دین و جهان بلوغ‏یافته بر متالهانِ رادیکال تاثیر گذاشت. ادبیاتِ الهیاتِ رادیکال چنان که در بخشِ ابتداییِ این نوشتار گفته شد مملو است از تاکید بر جهان بلوغ‏یافتۀ سکولار و مسیحیت بی‏دین و خدای ناتوان و خاموش در زمانۀ ما و البته تاکید بر مسیح. همچنین بونهوفر خودش را در آستانۀ گسلی دربارۀ خدا، جهان، کلیسا و اخلاقِ مسیحی می‏دید که این‏ها بدل به تکیه‏گاهی برای متالهانِ رادیکال شد و همچنین بر الهیاتِ پروتستان این دوره هم تاثیر گذاشت. آثارِ بونهوفر الهام‏بخشِ جنبش‏های رهایی‏بخشِ مسیحی، خصوصاً در آفریقای جنوبی شد. تجربۀ بونهوفر از مسائل نژادی در سفرش به آمریکا در ابتدای جوانی و توجه به کلیسای سیاهان بر آن‏ها تاثیر بسیاری گذاشت. همچنین دیدگاه‏های او در حوزۀ کلیسایی و الهیاتی زمینه را برای الهیاتِ نوظهورِ رادیکال در آن دوره آماده کرد.

بونهوفر بر شکل‏گیریِ الهیاتِ مرگِ خدا تاثیر داشته است. کسانی مثلِ ویلیام همیلتن از فاصله گرفتنِ او از «دین» به سوی «الهیات» استفاده کردند (Saler, 2018: 91). مفاهیمی مثلِ جهانِ بلوغ‏یافته، کلیسا به‏مثابۀ اجتماعاتِ مبتنی بر ایمان به رخدادِ مسیح، مسیحیتِ عاری از دین و از این قبیل بر متالهانِ رادیکال تاثیر گذاشت و این تاثیرگذاری حتی بعد از دهۀ شصت، یعنی دورۀ اوجِ توجه به الهیاتِ رادیکال، ادامه داشت؛ مثلاً اسلاوی ژیژک⁵² فیلسوفِ چپِ معاصر، که در بخشی از تفکراتش با الهیاتِ رادیکال هم‏سنخی دارد، در رویارویی با سرمایه‏داریِ نولیبرال و نقدِ فرهنگیِ آن از مفهومِ «مرگِ خدا» استفاده می‏کند و مفهومِ مسیحیتِ عاری از دینِ بونهوفر از مفاهیمِ موثر برای فهمِ دیدگاهِ ژیژک است (کوتسکو، 1401: 242-250). همچنین باید به تاثیرِ بونهوفر بر الهیاتِ رادیکالِ دورتی زئله⁵³ اشاره کرد (Pinnock, 2018: 371). بنابراین مفاهیمِ اصلیِ الهیاتِ بونهوفر در بازه‏ای طولانی و در سطوح مختلف بر افکارِ متالهانِ رادیکال تاثیر گذاشته است. البته این نکتۀ ضمنی را هم باید متذکر شد که بعضی از خوانش‏ها از تفکرِ بونهوفر تا حدی آزاد بوده است اما این بدان معنا نیست که تفکرِ خودِ او نسبتی با خوانش‏های رادیکال نداشته است.

بونهوفر از دلِ الهیاتِ دیالکتیکیِ بارت و تمایزِ او بین دین و مکاشفه، دیدگاهی را پدید آورد که ریشه در همین تمایز داشت و می‏کوشید با هدفِ پل زدن بین الهیات و کلیسا از یک سو و جهانِ سکولار و بلوغ‏یافتۀ معاصر از سوی دیگر به مسیحیت همان قوت و ظرفیتی را ببخشد که عیسی مسیح در زمانۀ خود با تفسیر نامتعارفش از یهودیت ارایه داد. دیدگاه‏های او بر الهیاتِ مرگِ خدا و جنبش‏های رهایی‏بخشِ متاثر از الهیاتِ رادیکال تاثیر گذاشت و نتیجۀ این فرایند چیزی شد که بارت آن را نپسندید.

 

 

7- نتیجه‏گیری

بارت در نیمۀ نخستِ سدۀ بیستم آغازگر راهی شد که به‏کلی مجزای از الهیاتِ لیبرال بود. او قهرمانِ ایمان به مسیح و مکاشفۀ الهی در مسیح است و احوالِ دینیِ بشری، و حتی کلیسا و کتاب مقدس را در مقایسه با آن مکاشفۀ الهی کم‏ارزش به حساب می‏‏آورد. او سپس اصولِ اعتقادیِ کلیسا را نوشت و نوعی الهیاتِ نوارتدوکسی عرضه کرد، با این حال در زمانۀ خود شاهد شکل‏گیریِ الهیاتِ رادیکال و ابرازِ توجه به آن در دهۀ 1960 بود. بارت دیدگاه‏های الهیاتِ رادیکال و شعبۀ مرگِ خدا از این الهیات را نپسندید. با این حال چنان که توضیح داده شد این بونهوفر بود که ظرفیت‏های بعضی از اندیشه‏های بنیادینِ بارت را تا ثمراتی پیش برد و مفاهیم و دیدگاه‏هایی پدید آورد که بارت از آن‏ها ابراز شگفتی کرد و سپس همین افکار را متالهانِ رادیکال پسندیدند و در الهیاتِ خود وارد کردند.

بونهوفر همسو با بارت، الهیاتِ لیبرال را نمی‏پسندید و در تقابل با مفهوم دین بر مفهومِ مکاشفه تاکید کرد. از نظرِ او در جهانِ بلوغ‏یافتۀ معاصر دیگر خدا نه می‏تواند برای بشر نقشِ رخنه‏پوشی را ایفا کند و نه پسندیده است که کلیسا برای ترغیبِ مردم به سوی او بر مرگ و گناه تاکید کند. بونهوفر تاکید داشت که خدا ضعیف و ناتوان است و ما نزدِ خدا و بدونِ خدا زندگی می‏کنیم. آنچه در مسیح به چشم می‏آيد برای ‏- من - بودگیِ مسیح است، پس مسيح‏وار زيستن به معناي براي - ديگران - بودن است. بنابراین بونهوفر به مسيحيان توصيه مي‏كند كه به جاي تاكيد بر مشخصه‏هاي كليسايي و ديني و متمايز كردنِ خود از جهانِ سكولارِ معاصر، به مسيحيتي عاري از دين رو بياورند و قواعد دينيِ محرمانه‏اي داشته باشند و در خدمت به ديگران در دنيا بكوشند. او از همين منظر بر رويكردِ‌ ثبوتي بارت اتهامِ‌ تحصل‏گراييِ‌ مكاشفه را وارد می‏کند چون این رویکرد موجبِ جداييِ كليسا از جهان مي‏شود.

الهياتِ‌ راديكال در سال‏هاي بعد از جنگ از بونهوفر تاثير پذيرفت. مفاهيمي مثلِ مسيحيتِ‌ عاري از دين در جهانِ بلوغ‏يافته، خداي ضعيف و ناتوان، قواعد محرمانه و عدم تاكيد بر شكلِ حياتِ‌ ديني بر متالهانِ‌ راديكال و خصوصاً بر مفهومِ‌ مرگِ‌ خدا در اين مكتب تاثير گذاشتند. بونهوفر بذر اين ديدگاه‏ها را از بارت گرفته بود و ظرفيت‏هاي محقق‏نشده‏اي از آن‏ها را محقق كرد و آن طور نزدِ متالهانِ راديكال مورد استفاده قرار گرفت كه بارت محصولِ‌ نهايي را نپذيرفت و از آن‏ها تبري جست. با این حال ریشۀ این دیدگاه‏ها به بارت برمی‏گردد. شروعِ این نگرش از بارت و در مواجهه با الهیاتِ لیبرال بود اما ثمراتی که از آن پرورده شد و به ظهور رسید موردِ انتظارِ بارت نبود. گویی آن اندیشه مستقل از بارت سرنوشتی دیگر یافته بود حال آن که بونهوفر هم در همان مسیرِ بارت، اما با شدت و حدّتی بیشتر، گام برداشته بود. شاید بتوانیم بگوییم روزی که شلایرماخر برای گریز از دامِ خردباوری مبتنی بر روشنگری و فروکاسته شدنِ دین به اخلاق و برای حلِ بحران دین در مواجهه‏اش با علم دیدگاهِ الهیاتیِ مبتنی بر «احساس» را مطرح کرد نمی‏توانست به‏وضوح تصور کند که تحققِ ظرفیت‏های اندیشه‏های او ممکن است الهیاتِ مسیحی را به وضعیتی دچار کند که در لفافۀ فرهنگیِ عمومی و بورژوامنش از خلق و خوی مسیحی اصیل فاصله بگیرد. به همین ترتیب بارت هم تصور نمی‏کرد که تحققِ ظرفیت‏هایی از اندیشۀ او راه به سویی برد که خود از آن تبری جست اما به هر حال باید اذعان کرد که مفاهیمِ موردِ نظرِ بونهوفر در ادامۀ همان مسیرِ اصلیِ بارت بود.

 

 

منابع

1- کتاب مقدس؛ ترجمۀ قدیم، نشر ایلام.

2- براون، کالین (1384). فلسفه و ایمان مسیحی؛ ترجمۀ طاطه‏وس میکائلیان، تهران: علمی و فرهنگی.

3- خداپرستی، فرج‏الله (1385). فرهنگ معارف انگلیسی - فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.

4- رابرتسن، ای. هـ. (1388)، دیتریش بونهوفر، ترجمۀ منصور معتمدی، تهران: حقیقت.

5- شلایرماخر، فریدریش (1399). دربارۀ دین، ترجمۀ محمدابراهیم باسط، تهران: نی.

6- عیوضی، حیدر (1397). دریچه‏ای به الهیاتِ دیتریش بونهوفر. اطلاعاتِ حکمت و معرفت، 13 (2)، 44-48.

7- فلاحی، جعفر (1394). بررسی مواجهۀ بین کلیساهای پروتستان آلمان و رژیم نازی. ادیان و عرفان، 48 (1)، 101-121.

8- فلاحی، جعفر (1402). فردریش شلایرماخر و کارل بارت: بررسی دو مواجهه با فسردگیِ الهیاتِ طبیعی. ادیان و عرفان 56 (1)، 55-73.

9- کوتسکو، آدام (1401). ژیژک و الهیات؛ ترجمۀ علی قاسمی، تهران: نگاه.

10- گرنز، استنلی جی.، و السون، راجر اِی. (1386). الاهیاتِ مسیحی در سدۀ بیستم؛ ترجمۀ روبرت آسریان و میشل آقامالیان، تهران: کتاب روشن.

11- وحدتی‏پور، محبوبه؛ حقی، سید علی (1391). بررسی دیدگاه کارل بارت در بابِ الهیاتِ نوارتدوکسی. اندیشۀ دینی 12 (4)، 19-38.

12- همیلتون، ملکلم (1377). جامعه‏شناسیِ دین. ترجمۀ محسن ثلاثی، تهران: موسسۀ فرهنگی انتشاراتیِ تبیان.

13- Altizer, Thomas J. J. (2002), The new gospel of Christian Atheism, The Davies Group Publishers.

14- Barth, Karl (1981), Letters: 1961-1968, Fangmeier and H. Stoevesandt (eds.), Geoffrey W. Bromiley (trans.), Grand Rapids, MI: Erdmans.

15- Barth, Karl (1957), The Word of God and the Word of Man; trans. by D. Horton, New York: Harper.

16- Barth, Karl (1982), The Theology of Schleiermacher: Lectures at Göttingen, Winter Semester of 1923/24, Translated by Geoffrey W. Bromiley. Edited by Dietrich Ritschl. Edinburgh: T & T Clark.

17- Bonhoeffer, Dietrich (2012), Ecumenical, Academic and Pastoral Works, M. B. Lukens, V. J. Barnett and M. S. Brocker (eds.), Minneapolis: Fortress Press.

18- Bonhoeffer, Dietrich (2010), Letters and Papers from Prison, Christian Gremmels, Eberhard Bethge, Renate Bethge, and Ilse Tödt (eds.), Minneapolis: Fortress Press.

19- Crockett, Clayton and Robbins, Jeffrey W. (2018), “Background”, in The Palgrave Handbook of Radical Theology, Christopher D. Rodkey and Jordan E. Miller (eds.), Palgrave Macmillan, pp. 15-37.

20- DeGruchy, John w. (2020), “Barth and Bonhoeffer”, in The Wiley Blackwell Companion to Karl Barth; Barth in Dialogue, Vol. II, George Hunsinger and Keith L. Johnson (eds.), John Wiley and Sons

21- Greggs, Tom (2011), Theology against Religion, Constructive Dialogues with Bonhoeffer and Barth, T&T Clark International.

22- Pinnock, Sara K. (2018), “Dorothee Soelle”, in The Palgrave Handbook of Radical Theology, Christopher D. Rodkey and Jordan E. Miller (eds.), Palgrave Macmillan, pp. 637-380.

23- Rodkey, Christopher D. and Miller, Jordan E. (2018a), “Intoduction”, in The Palgrave Handbook of Radical Theology, Christopher D. Rodkey and Jordan E. Miller (eds.), Palgrave Macmillan, pp. 3-14.

24- Rodkey, Christopher D. and Miller, Jordan E. (eds.) (2018b), The Palgrave Handbook of Radical Theology, Palgrave Macmillan.

25- Saler, Robert (2018), “Dietrich Bonhoeffer”, in C. D. Rodkey and J. E. Miller (eds.), The Palgrave Handbook of Radical Theology, Palgrave Macmillan.

26- Schepers, M. B. (2002), “Dialectical Theology”, in New Catholic Encyclopedia, 2nd ed. (vol. 4), Gale.

 

 

---

[1] . تاریخ دریافت: 25/12/1402؛ تاریخ پذیرش: 17/04/1403

[2] . استادیار، گروه ادیان و عرفان، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران (نویسنده مشئول) [e-mail]

[3] . radical theology

[4] . neo-orthodox theology

[5] . Karl Barth (1886-1968)

[6] . liberal theology

[7] . death of God

[8] . Dietrich Bonhoeffer (1906-1945)

[9] . Soren Kierkegaard (1813-1855)

[10] . Ludwig Feuerbach (1804-1872)

[11] . Karl Marx (1818-1883)

[12] . Sigmund Freud (1856-1939)

[13] . Friedrich Nietzsche (1844-1900)

[14] . projection

[15] . Paul Tillich (1886-1965)

[16] . secular

[17] . worldliness

[18] . death of God

[19] William Hamilton (1924-2012) . (متاله آمریکایی و شاگردِ تیلیش و راینهولد نیبور بود. در کتابِ جوهر نوین مسیحیت (1961) مفهوم مرگِ خدا را بر اساسِ نظریاتِ نیچه و تیلیش مطرح کرد. همراه با آلتیزر کتابِ الهیاتِ رادیکال و مرگِ خدا (1966) را تالیف کرد که اثری مهم و کلاسیک در الهیاتِ رادیکال به حساب می‏آید (گرنز و السون، 1386: 232).)

[20] Thomas J. J. Altizer (1927-2018) . (او متالهی آمریکایی عموماً پیشگام و مدافع اصلیِ الهیاتِ مرگ خدا در دهۀ 1960 به حساب می‏آيد. كتابِ انجيلِ خداناباوريِ‌ِ مسيحي (1966) اثرِ‌ او است كه آن را مانيفست الهياتِ مرگِ خدا مي‏دانند. او بيش از همه متاثر از هگل، نيچه و ويليام بليكِ‌ شاعر است (گرنز و السون، 1386: 233))

[21] Gabriel Vahanian (1927-2012) . (متالهِ معروفِ آمریکایی زادۀ فرانسه از پدر و مادر ارمنی. شخصیتِ معروف در الهیاتِ رادیکال و نویسندۀ کتابِ مرگِ خدا: فرهنگِ دورۀ پسامسیحیِ ما (1961) که در الهیاتِ رادیکال نقشِ مهمی داشت (Crockett and Robbins, 2018: 28).)

[22] Mary Daly (1928-2010) . (متاله و فیلسوفِ فمینیستِ آمریکایی. صاحبِ چندین اثر که بیش از همه برای فراتر از خدای پدر (1937) شناخته می‏شود)

[23] . immanence

[24] Kenosis . (به معنای تهی شدنِ خدا از جوهر الهی که در آموزه‏های سنتی مسیحی دربارۀ تجسد و تصلیب مطرح می‏شود.)

[25] . externalization

[26] . dialectical theology

[27] . Friedrich Schleiermacher (1768-1834)

[28] . Church Dogmatics

[29] . Aufhebung 

[30] . Adolf von Harnack (1851-1930)

[31] . Karl Holl (1866-1926)

[32] . Reinhold Seeberg (1859-1935)

[33] . reformed (منظور شاخۀ کالونیِ مذهبِ پروتستان است.)

[34] . Confessing Church

[35] . Ethics

[36] . Letters and Papers from Prison

[37] . World come of age (Mündigkeit Ger.)

[38] . God Hypothesis

[39] . God of the Gaps

[40] . religionless Christianity

[41]  .«پس اگر کسی در مسیح باشد، خلقت تازه‌ای است؛ چیزهای کُهنه درگذشت، اینک، همه‌چیز تازه شده است» (دوم قرنتیان 5: 17).

[42] . Sanctorum Communio

[43] . esti deus non daretur 

(عبارتی لاتین که بونهوفر نقل کرده است و ریشه در سنتِ مسیحی دارد و او تفسیری نو از آن عرضه می کند. رجوع شود به پاورقی ویراستار در همان صفحه از اثرِ بونهوفر.)

[44]  «خدای من، خدای من، چرا ترکم کردی؟»

[45] . sicut deus 

[46] . promeity of Christ

(این مفهوم در برابرِ aseity قرار می‏گیرد که به معنای استقلال و خودآیینیِ خدا از بندگان است)

[47] . positivism of revelation

[48] . arcane discipline (Arkandisziplin Ger./ disciplina arcane La.)

[49] . جالب این است که نویسندگان Encyclopedia of Islam برای «تقیه» همین معادل را در زبانِ انگلیسی به کار برده‏اند (به نقل از خداپرستی).

[50] . arcane discipleship

[51] . Eberhard Bethge (1909-2000)

[52] . Slavoj Zizek (1949-)

[53] . Dorothee Soelle (1929-2003)