Sociological analysis of the political thoughts of Abolghasem Lahouti Based on the theory of "class consciousness" by George Lukács

Subject Areas : Comparative Literature Studies

nader moslemi ¹ , parvin salajegheh ^{2 *} , mohammad homayounsepehr ³

1 - Ph.D. student of the Department of Persian Language and Literature - Faculty of Literature and Humanities - Central Tehran Branch - Islamic Azad University - Tehran - Iran.
2 - Assistant Professor Department of Persian Literature Faculty Of Human Science ,Islamic Azad University, Central Tehran Branch..(Correspondingauthor).
3 - Assistant Professor of Anthropology Department. Faculty of Psychology. Central Tehran Branch. Salami Azad University, Tehran. Iran.

Received: 2023-09-10 Accepted : 2023-10-16 Published : 2023-12-30

Keywords: Sociology, Political Thought, George Lukacs, Lahuti, class consciousness,

Abstract :

Political thought is intellectual effort and presenting coherent opinions about politics and political life and trying to answer questions. Political thought always tries to give legitimacy to the government by following the problems and finding their roots and then solve the crises in the society. Abulqasem Lahouti is also one of the intellectuals who, in his poems and writings, points to social issues and realities in the society with political thoughts and reveals the betrayals of the ruling power so that people To make the ignorant aware of the injustices of the rulers of the time. This research tries to achieve the type of knowledge and perception of society and the world around him by sociological analysis of political theological thoughts, based on the theory of "class consciousness" of George Lukács, and to answer this main question. What structures did Lahuti use to express his political thoughts? The background of the research in this matter shows that many researchers do not pay attention to this matter, and the research method in this research is descriptive-analytical in terms of nature and method, and fundamental-theoretical based on the purpose. The findings of the research indicate that political theological ideas are formed in the framework of structures such as personality, identity, knowledge (worldview and ideology) and moral values, and these ideas are inspired and influenced by awareness and knowledge. It is his perception of the outside world, which is accompanied by appropriate intellectual reactions and is reflected in his poems. The results of the research also show that theological poems and compositions reflect his political thoughts in the framework of such structures

Full-Text:



 

 

Sociological Analysis of the Political Thoughts of Abolghasem Lahouti Based on the Class Consciousness Theory by George Lukács

 

Nader moslemi¹. Parvin salajegheh². Mohammad Homayounsepehr³

 

Abstract

 

Political thought is considered an intellectual effort and presenting coherent opinions about politics and political life and trying to answer questions. Political thought always tries to give legitimacy to the government by following the problems and finding their roots and then solving crises in the society. Abulqasem Lahouti is also one of the intellectuals who, in his poems and writings, points to social issues and realities in the society with political thoughts and reveals the betrayals of the ruling power so as to make the ignorant people aware of the injustices of the rulers of the time. This research tries to achieve the type of knowledge and perception of society and the world around him by a sociological analysis of political theological thoughts, based on the theory of Class Consciousness presented by George Lukács, and to answer this main question i.e. What structures did Lahuti use to express his political thoughts? The background of the research in this matter shows that many researchers do not pay attention to this matter, and the method in this research is descriptive-analytical in terms of nature and method, and fundamental-theoretical-based with regard to the purpose. The findings of the research indicate that political theological ideas are formed in the framework of structures such as personality, identity, knowledge (worldview and ideology) and moral values, and these ideas are inspired and influenced by awareness and knowledge. It is his perception of the outside world, which is accompanied by appropriate intellectual reactions and is reflected in his poems. The results of the research also show that theological poems and compositions reflect his political thoughts in the framework of such structures.

 

Keywords: Lahuti, George Lukacs, political thought, sociology, class consciousness.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

References

Books

 

-       Ashraf, Ahmad and Banouzazizi, Ali (2013), Social Classes, Government and Revolution in Iran, translated by Soheila Torabi Farsan, Tehran: Nilofar. What is the third

-       Eagleton, Terry (2004), Marxism and Literary Criticism, translated by Akbar Masoum Beigi, Tehran: Another publication. First Edition.

-       Giddens, Anthony (2007), Selection of Sociology, translated by Hasan Chavoshian, Tehran: Ni. what to give

-       Goldman, Lucin (1997), society, culture and literature, selected and translated by Mohammad Jaafar Povindeh, Tehran: Cheshme Publishing House.

-       Lahoti, Abulqasem (1978), Abulqasem Lahoti's Generalities, with the efforts of Behrooz Moshiri, Tehran: Toka.

-       Lahoti, Abulqasem(1979)The Divan of Theological Poems, edited by Ahmad Bashiri, Tehran: Amir Kabir.

-       Lukacs, George (2016), History and Class Consciousness, translated by Mohammad Jaafar Poindeh, Tehran: Butimar.

-       Lukacs, George (2018) in defense of history and class consciousness, follow-up and dialectic, translated by Hassan Mortazavi, Tehran: Agh. What is the third

-       Malek-zadeh, Mehdi (2004), History of the Constitutional Revolution, third volume, Tehran: Sokhon Publications.

-       Nazim-ul-Islam Kermani, Muhammad bin Ali (1377), history of the awakening of Iranians, by Ali Akbar Saeedi Sirjani, 4th volume, Tehran: Pikam. What is the fifth

-       Pascady, Yun. (2002). Formative constructivism and Lucien Goldman. Society, Culture, Literature, Lucien Goldman, translated by Mohammad Jaafar Povindeh, Tehran: Cheshme Publishing House. What is the third

-       Poindeh, Mohammadjaafar (2012), An introduction to the sociology of literature (collection of articles), Tehran: Naqsh Jahan. What is the third

-       Poladi, Kamal (2004), History of Political Thought in the West, Vol. 1, Tehran: Center. The fourth

-       Sarukhani, Baqir (1991), Encyclopaedia of Social Sciences, Tehran: Keihan.

-       Shuireh, Christian and Fonten, Olivier (2006), Vocabularies of Pierre Bourdieu, translated by Morteza Katabi, Tehran: Nay Publishing, first edition.

-       Vahida, Fereydoun (2009), Sociology in Persian Literature, Tehran: Samt. What is the second

-       Weber, Max (2018), Economy and Society, translated by Abbas Manouchehri et al., Tehran: Samt. What is the sixth

 

Articles

-       Valipour Hafeshjani, Shahnaz (2006), "A Look at George Lukacs's Opinions in the Context of Marxist Criticism", Text Literary Research Journal, No. 31, pp. 122-136.

-       Naderenjad, Parvaneh and Melai Towani, Alireza (2021), "Elements of Iranian National Identity in the Court of Abul Qasim Lahuti", Tarikh Nama Iran after Islam, Vol. 28: pp. 213-241.

-       Asghari Hasanklou, Asghar (2006), Theories of Sociological Criticism of Literature, Adab Pazhuhi Journal, vol. 4: pp. 43-64.

-       Ameli-Rezaei, Maryam (2014), a proposed model for adapting sociological theory to the literary-social structure of the Persian novel, Contemporary Persian Literature, fifth year: pp. 63-84.

-       Qaysari, Ali (2012), "True and false knowledge from Lukacs' point of view", Kitab Mah Al-Falshaf magazine, vol. 59: pp. 119-126.

-       - Qargareh Chi, Akram et al. (2021), analysis and investigation of social justice based on the history and class consciousness of Lukacs and a mirror for the voices and the second millennium of the mountain deer of Shafii Kodkani, the scientific journal of comparative literature, year six, issue twenty, pp. 173 - 197.

-       Razzaqpour, Morteza; Noushabadi, Samiyeh (2012), "Realism in theological poems", Researches of Literary Criticism and Stylistics, vol. 12, third year: pp. 67-94.

-       Roizen, McDonough (2000), "Lukács and Ideology as False Consciousness", translated by Shahram Parastesh, Organon Magazine, vol. 16: pp. 273-290.

-       Sawaqib, Jahan-Bakhsh and Rostami, Parveen (2018), "Political conditions of Kermanshah compared to the constitutional movement in Iran", Journal of Local Histories of Iran, vol. 14: pp. 118-95.

-       Noormohammadi Najafabadi, Zahra et al. (2022), analysis of the hegemony of love in Leili and Majnoon Nizami's poem based on the sociological perspective of Lukács, Bourdieu and Adorno, the scientific journal of comparative literature, the sixth year, the 19th issue, pp. 86-107.

 

 

تحلیل جامعه­شناسی اندیشه­های سیاسی ابوالقاسم لاهوتی بر اساس نظریۀ «آگاهی طبقاتی» جورج لوکاچ

نادر مسلمی⁴

 پروین سلاجقه⁵

 محمّد همایون سپهر⁶

 

 

 

چکیده

اندیشۀ سیاسی کوشش فکری و ارائه­ی آرای منسجم در باب سیاست و زندگی سیاسی و تلاش برای پاسخ­گویی به پرسش­هاست. اندیشۀ سیاسی همواره سعی می­کند با پی­گیری مشکلات و ریشه­یابی آن­ها به دولت مشروعیت بدهد و در پی آن، بحران­‌های موجود در جامعه را حل کند. ابوالقاسم لاهوتی نیز از روشنفکرانی است که در اشعار و نوشته­های خود، با اندیشه­های سیاسی به مسایل اجتماعی و واقعیت­های موجود در جامعه اشاره می­کند و پرده از خیانت­های قدرت حاکم برمی­دارد تا از این طریق مردم ناآگاه را از بی­عدالتی­های حاکمان وقت آگاه سازد. این پژوهش تلاش می­کند تا با تحلیل جامعه­شناسی اندیشه‌های سیاسی لاهوتی، بر اساس نظریۀ «آگاهی طبقاتی» جورج لوکاچ، به نوع شناخت و طرز تلقّی وی از اجتماع و اوضاع جهان پیرامونش، دست یابد و به این پرسش اصلی پاسخ دهد که لاهوتی برای بیان اندیشه­های سیاسی خود از چه ساختارهایی بهره گرفته است؟ پیشینۀ پژوهش در این موضوع بیانگر عدم توجه بسیاری از محقّقین به این امر است و روش تحقیق در این پژوهش از حیث ماهیت و روش، از گونۀ توصیفی - تحلیلی و بر اساس هدف از نوع بنیادی- نظری است. یافته­های پژوهش حاکی از آن است که اندیشه­های سیاسی لاهوتی، در چارچوب ساختارهایی چون شخصیت، هویت، معرفت (جهان­بینی و ایدئولوژی) و ارزش­های اخلاقی شکل گرفته و این اندیشه­ها مُلهم و متأثّر از آگاهی و دانش دریافته از جهان بیرون اوست که با واکنش­های عقلانی مناسب همراه بوده و در اشعارش انعکاس یافته است. نتایج تحقیق نیز نشان می­دهد که اشعار و سروده‌های لاهوتی بازتاب اندیشه­های سیاسی او در چارچوب چنین ساختارهایی است.

واژگان کلیدی: لاهوتی، جورج لوکاچ، اندیشۀ سیاسی، جامعه­شناسی، آگاهی طبقاتی. 

 

 

1- مقدمه

ادبيات يک پديدۀ اجتماعي است و زبان که مادّۀ اصلي آن است، زادۀ ارتباط اجتماعي افراد است. بنابراين ساختار و شرايط جامعه در زبان و پيرو آن در ادبيات نمود مي­يابد. به همين دليل، محقّقان در طول زمان آن هنگام که تاريخ ساکت مانده يا به دليل اتّکا به قدرت نتوانسته­اند واقعيت­هاي اجتماعي را مطرح کنند، از ادبيات و هنر براي تحليل اوضاع تاريخي و اجتماعي بهره گرفته­اند. ادبيات فارسي از ديرباز، منبع مهمي براي تحليل ساختار اجتماعي به­شمار مي­آمده است. به دليل اهمّيت کارکردهاي اجتماعي ادبيات امروزه در نقد ادبي گرايش­هايي مانند جامعه­شناسي ادبيات، جامعه­شناسي زبان و زبان‌شناسي اجتماعي به­وجود آمده است. (پاسکادی، 1380: 63). جامعه­شناسي ادبيات در قرن بيستم با انديشه­ها و آثار جورج لوكاچ(György Lukács) فيلسوف و منتقد مجارستاني وارد مرحلۀ تازه­اي شد. وي بر اثر تجربۀ جنگ جهاني اوّل، تحوّلات ادبي و اجتماعي، ساختار ادبي و مرحله­اي از ديالكتيك تاريخي - فلسفي را ساخته ‌و پرداخته كرد و آن­ها را در يك كليت به هم پيوند داد تا سرانجام به اين نتيجه رسيد كه هر مرحله از تاريخ اجتماعي با يك فرم يا صورت بزرگ ادبي همراه است كه طي آن جان با جهان و ذهن با عين متناسب و از هماهنگي كامل برخوردار است.

بخشی از ادبیات دورۀ مشروطه، خصوصاً شعر را سیاست و اندیشه­های سیاسی در برمی‌گیرد. شعر سیاسی در این میان از جایگاه ویژه­ای برخوردار است. از میان شاعران این دوره که بیشتر اشعارش رنگ­و­بوی سیاست دارد، ابوالقاسم لاهوتی است. لاهوتی به‌عنوان شاعر آگاه به مسایل سیاسی در باب سیاست و اجتماع سروده­هایی دارد که دربردارندۀ دیدگاه­ها و آرای سیاسی اوست. اندیشه­های سیاسی لاهوتی مُلهم و متأثّر از حوادث و روی­دادهای جامعه است که از آگاهی و دانش دریافتۀ ­او از جهان بیرون نشأت می­گیرد. لاهوتی با بهره­گیری از شعر و با زبان طنز و انتقاد، اوضاع نا به سامان حکومت استبداد را در اشعارش به ­تصویر می­کشد و پرده از خیانت­ها و بی­عدالتی­های قدرت حاکم بر­می­دارد. این شاعر روشنفکر، در میدان سیاست در مواجهه با استبداد قدرت حاکم، کنش از خود نشان می­دهد و فرآیند این کنش بازتاب­هایی است از واقعیت­های موجود در جامعه که در اشعار و سروده­هایش دیده می­شوند. اشعار لاهوتی در عرصۀ ادبیات، از ابعاد گسترده­ای برخوردار است و علاوه­بر جنبه­های اجتماعی، سرشار از ویژگی­های سیاسی در قالب انتقاد و اعتراض است. زبان تند و آتشین او در سرتاسر اشعارش شعله­های خشم و فریاد را فوران می­دهد. اشعار وی با مضامین برجستۀ ‌‌‌‌‌سیاسی - اجتماعی و گاه عاشقانه - عارفانه تا حد بسیار، پرده از اندیشه­ها و افکار وی بر­می­دارد و زوایای پنهان شخصیت، هویت و جهان­بینی او را آشکار می­سازد. 

 

1-1-بیان مسئلۀ پژوهش

ادبیات روح زبان است و زبان ابزاری اجتماعی است که سبب ارتباط انسان‌ها، جوامع بشری و تعامل آنان با یکدیگر می‌شود. از این رو، ادبیات و فرم‌های مختلف آن را می‌توان پدیده‌ای اجتماعی دانست. آینه‌ای که واقعیت‌های اجتماعی هر جامعه‌ای به صورت مستقیم یا غیرمستقیم در آن منعکس می‌شود. یکی از مباحث جامعه­شناسی ادبی، جامعه­شناسی انواع ادبی است که در آن به­هم‌پیوستگی کارکردی نظام اجتماعی و نظام ادبی نوعی، توضیح داده می­شود. پرسش اساسی جامعه‌شناسی انواع ادبی این است که «کارکرد یک نوع ادبی را در دل نظام انواع ادبی، چگونه باید تعریف کرد و تحوّل نظام ادبی (در مقام نظام فرهنگی) را درون نظام اجتماعی چگونه باید توضیح داد؟» (گلدمن، 1376: 113 - 109).

سیر تحوّل ادبیات در ادوار مختلف تاریخی به عوامل گوناگونی وابسته است و این عوامل را می­توان به طرق مختلفی تحلیل و بررسی کرد. بدون تردید فضای حاکم بر محیط جامعه و فرهنگ مردم در زمان­های خاص و هنجارها و ناهنجاری­های اجتماعی آن در زبان و ادبیات آن دوره نیز منعکس می­گردد. دورۀ مشروطه از دورانی است که در تاریخ ایران و ادبیات فارسی از اهمّیت خاصی برخوردار است، چراکه نه‌تنها صحنۀ وقوع بسیاری از رویدادهای تاریخی است، بلکه از نظر انتشار افکار و عقاید سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در جهت رشد آگاهی اقشار گوناگون مردم، برای پژوهشگران ارزش و اعتبار فراوانی دارد. ادبیات مشروطه، خصوصاً شعر بازتاب واقعیت­های اجتماعی این دوره است و شعر در این دوره از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. شاعران روشنفکر این دوره از شعر به‌عنوان ابزاری توانمند در افشای خیانت­ها و بی‌عدالتی‌های استبداد داخلی و استثمار خارجی بهره می­برند.

 در این دوره بسیاری از روشنفکران و متفکّران مشروطه، از قبیل؛ میرزا فتحعلی آخوند­زاده، میرزا ملکم خان، سید جمال­الدّین اسدآبادی و ... که از داد­گران اجتماعی و داد­خواهان عدالتگر بودند، علیه استبداد و خود­کامگی قدرت حاکم (دولت قاجار)، اقدام به ترویج افکار و عقاید سیاسی خود کردند تا مردم را به قیام علیه ظلم و جور حکومت مستبد و خودکامه فرا­خوانند. در این میان، شاعرانی چون ابوالقاسم لاهوتی که بیشترین دغدغه­ی فکری و روحی­اش، رهایی از استبداد و رسیدن به آزادی و مردم‌سالاری در یک جامعه­ی دموکرات بود، برای رسیدن به آرمان­های گمشدۀ خویش با این دسته از روشنفکران و متفکّران همراه شده و به‌صف مبارزان و انقلابیّون پیوست تا از طریق سرودن شعر، افکار و اندیشه­های سیاسی خود را به گوش آزادی­خواهان جهان برساند.

این پژوهش تلاش می­کند تا با تحلیل جامعه­شناسی اندیشه‌های سیاسی لاهوتی، بر اساس نظریۀ «آگاهی طبقاتی» جورج لوکاچ، به نوع شناخت و طرز تلقّی وی از اجتماع و اوضاع جهان پیرامونش، دست یابد و به این پرسش اصلی پاسخ دهد که: ابوالقاسم لاهوتی برای بیان اندیشه­های سیاسی خود از چه ساختارهایی بهره گرفته است؟

 

2-1-اهمّیت و ضرورت پژوهش

یکی از مباحث جامعه­شناسی ادبی، جامعه­شناسی انواع ادبی است که در آن به­هم­پیوستگی کارکردی نظام اجتماعی و نظام ادبی نوعی، توضیح داده می­شود. پرسش اساسی جامعه­شناسی انواع ادبی این است که «کارکرد یک نوع ادبی را در دل نظام انواع ادبی، چگونه باید تعریف کرد و تحوّل نظام ادبی (در مقام نظام فرهنگی) را درون نظام اجتماعی چگونه باید توضیح داد؟» هدف از این­ پژوهش، پی­بردن به نوع شناخت و طرز تلقّی لاهوتی از اجتماع خود و اوضاع جهان پیرامونش است.

 این تحقیق از این نظر اهمّیت دارد که می‌خواهد رابطه­ای بین اندیشۀ سیاسی یک شاعر روشنفکر دورۀ مشروطه با آگاهی طبقاتی­اش برقرار سازد، چراکه طبق فرضیه­های موجود، نگارندگان اعتقاد دارند که این رابطه دوسویه بوده و این دو جز لاینفکّ یکدیگرند. مبانی نظری این تحقیق، شامل چارچوب نظریۀ آگاهی طبقاتی جورج لوکاچ، طبقات اجتماعی در دورۀ مشروطه و شرایط سیاسی و طبقات اجتماعی دوران زندگی شاعر است و یافته­های آن، بررسی ساختارهای تشکیل‌دهندۀ اندیشه­های سیاسی شاعر بر اساس نظریۀ فوق با رویکردی به ساختارهای شخصیت، هویت، معرفت (جهان­بینی و ایدیولوژی) و ارزش­های اخلاقی است و اما نتایج این تحقیق نشان می­دهد که اندیشه­های سیاسی لاهوتی محصول رشد آگاهی و واکنش­های عقلانی مناسب او در بین طبقۀ زحمتکش جامعه است که در چارچوب ساختارهایی چون شخصیت، هویت، معرفت (جهان­بینی و ایدیولوژی) و ارزش­های اخلاقی شکل گرفته و بازتاب­های آن را می‌توان در اشعار و سروده­هایش دید.

 

1-3-پیشینۀ پژوهش

پیشینۀ ادبیات فارسی و جنبه‌های سیاسی آن نشان می‌دهد که دورۀ مشروطه مهم­ترین دوره ازنظر تغییر و تحوّل در فرهنگ ایرانیان است. دربارۀ شاعران سیاسی دورۀ مشروطه از سوی بسیاری از پژوهشگران معاصر، تحقیقاتی صورت گرفته و اشعار آنان از زوایای مختلف تحلیل و بررسی شده است. در این مقاله، نگارندگان به تحلیل جامعه­شناسی اندیشه­های سیاسی لاهوتی بر اساس نظریۀ «آگاهی طبقاتی» جورج لوکاچ می­پردازند که می­تواند از این منظر، برای بسیاری از پژوهشگران معاصر، جنبۀ نوآوری داشته باشد. طبق تحقیقات صورت­گرفته از سوی نگارندگان، تاکنون پژوهشی در اشعار شاعران دورۀ مشروطه، بر اساس نظریۀ «آگاهی طبقاتی» جورج لوکاچ صورت نگرفته است؛ اما از بین پژوهش­هایی که انجام یافته و با تحقیق حاضر قرابت دارند، می­توان به مقاله­های زیر اشاره کرد:

   قیصری (1391)، در مقاله­ای با عنوان «آگاهی درست و نادرست از دیدگاه لوکاچ»، پس از بررسی آگاهی درست و نادرست از دیدگاه لوکاچ، نتیجه­گیری می­کند که از آرای لوکاچ دو برداشت گوناگون و توأمان، مثبت و منفی، از ایدیولوژی وجود دارد. برداشت مثبت از ایدیولوژی در بردارنده و مبیّن آگاهی استعلایی و رهایی­­بخش طبقۀ کارگر است که از این دیدگاه، خودآگاهی طبقۀ کارگر نسبت به توانش تاریخی خود در هدایت جامعه به موضعی خالی از تضاد، مستلزم ذهنیتی هدفمند و فعّال است که تنها از راه دست­یابی به ایدیولوژی طبقاتی و کلّیت بخش آن از راه تدوین و تبلور آگاهی طبقاتی امکان تجلّی و تحقّق می­یابد و برداشت منفی از ایدیولوژی در مقام آگاهی کاذب در طرح مبانی نظری جامعه­شناسی معرفت و سپس در تدوین دیدگاه نقد فرهنگ مثلاً در نظریۀ انتقادی مکتب فرانکفورت مؤثّر افتاد.  

نادرنژاد و ملایی (1400)، در مقاله­ای با عنوان «مؤلّفه­های هویت ملّی ایرانی در دیوان ابوالقاسم لاهوتی»، پس از بررسی هویت ایرانی و شاخصه­های مؤلّفه­های آن در دیوان لاهوتی، نتیجه­گیری می­کند که نامبرده به­عنوان یکی از نخبگان دورۀ مشروطیت در اشعارش چگونه به برجسته­کردن مفاهیم مرتبط با وجه ایرانیت در قالب ناسیونالیسم باستان­گرا پرداخته است.

ولی­پور هفشجانی (1386)، در مقاله­ای با عنوان «نگاهی به آرای جورج لوکاچ در زمینۀ نقد مارکسیستی»، پس از بررسی آرای لوکاچ در زمینۀ نقد مارکسیستی، نتیجه­گیری می­کند که رابطۀ ادبیات و جامعه نه در محتوا؛ بلکه در ساختارهاست؛ یعنی، میان ساختارهای اثر ادبی و ساختارهای ذهنی یک جامعه که شکل­دهندۀ آگاهی جمعی جامعه است؛ رابطه­ای وجود دارد و ادبیات باید با ارائۀ چشم­اندازی برای آیندۀ بشر، این آگاهی جمعی را از حالت ناخودآگاه به حالت خودآگاه برساند. 

عسگر عسگری حسنکلو (1387)، در مقاله­ای با عنوان «سیر نظریه­های نقد جامعه­شناختی ادبیات»، پس از بررسی نظریه‌های نقد جامعه­شناسی، نتیجه­گیری می­کند که در نظرات لوکاچ، به همراه گلدمن (Mikhail Mikhailovich Bakhtin )و باختین ( Lucien Goldmann)، ارتباط بین ادبیات و جامعه به­صورت پیچیده­تری بیان شده است و این افراد درصدد تبیین ساختارهای اجتماعی و تجلّی آن به صورت ساختارها، فرما و صورت­های ادبی­اند.  

معروف و جمشیدی (1399) در پژوهشی با عنوان «بررسی تطبیقی اجتماع و بازتاب آن بر اندیشۀ سیاسی سعدی یوسف و ابوالقاسم لاهوتی» بیان می­کنند که سعدی یوسف و ابوالقاسم لاهوتی برای بیان اوضاع اجتماعی تأثیرگذار در شعر خود از فنون ادبی گوناگونی چون نماد، طنز و تناقض، اقتباس و تضمین استفاده کرده­اند، به­عنوان مثال برای اشاره به وجود دشمنان و استعمارگران از نمادهایی چون: سیاهی، رنگ سرخ، شهر و روستا، نخل و رود و... بهره گرفته­اند با این تفاوت که در شعر لاهوتی به کارگیری نماد ملموس­تر است. این دو شاعر همچنین با استفاده از دیگر فنون مذکور توانسته­اند به خوبی بر اوضاع سیاسی و اجتماعی مردم سرزمین خود تأثیرگذار باشند و به مبارزه علیه ظلم، استثمار، امپریالیسم، غربزدگی و هجوم فرهنگ بیگانه غربی بپردازند. 

حسینی آبباریکی و حیدری (1393) در پژوهشی با عنوان «بازتاب مفاهیم سیاسی و اجتماعی در اشعار ابوالقاسم لاهوتی» بیان می­کنند که ابوالقاسم لاهوتی از جمله شاعران عصر مشروطه است که سروده­هایش انعکاس واقعی جامعه و سرشار از مضامین سیاسی و اجتماعی است.

 

1-4-روش انجام پژوهش

مسئلۀ اصلی در این تحقیق، تحلیل جامعه­شناسی اندیشه­های سیاسی لاهوتی بر اساس نظریّۀ «آگاهی طبقاتی» جورج لوکاچ و هدف اصلی از آن، رسیدن به نوع شناخت و طرز تلقّی وی از اجتماع خود و اوضاع جهان پیرامون اوست. این تحقیق از حیث ماهیّت و روش از گونۀ­ توصیفی- تحلیلی است و بر اساس هدف از نوع بنیادی- نظری که در جامعۀ آماری شاعرِ سیاسی دورۀ مشروطه انجام شده است.

 

5-1-مبانی نظری پژوهش

1-5-1-نقد جامعه­شناسی ادبیات

میان ادبیات و جامعه، رابطۀ مستحکم و ناگسستنی وجود دارد. ادبیات که از پرمخاطب­ترین گونه­های ادبی در جامعه است، معمولاً از وقایع اجتماعی سرچشمه می­گیرد و جامعه­شناسی ادبیات که به بررسی وقایع اجتماعی در ادبیات می­پردازد، مطالعۀ خود را بر محتوای آثار و وقایع اجتماعی متمرکز می­کند. این وقایع را می­توان در قالب مضامین (درون مایه­ها) در ادبیات ارائه داد. مضامینی که به­عنوان متغیّر، می­توانند عوامل تأثیر­گذار در تحوّلات تاریخی جامعه باشند و نقش مهمی را در ادبیات و آثار ادبی ایفا کنند و اما «نقد جامعه­شناسی ادبیات یکی از شیوه­های نسبتاً نوین در مطالعات ادبی است. در این شیوه به بررسی ساختار و محتوای اثر ادبی و ارتباط آن با ساختار و تحوّلات جامعه­ای که اثر مولود آن است می­پردازد» (عسگری، 1386: 1).  

 

2-5-1-ادبیات؛ بازآفرینی هنرمندانۀ واقعیت­های اجتماعی

ادبیات بازآفرینی هنرمندانۀ واقعیت­های اجتماعی است. مادّۀ اصلی ادبیات، «زبان» است و زبان وسیله­ای برای برقراری ارتباطات و مناسبات اجتماعی است. ادبیات که از زبان و فرهنگ مردم جامعه ساخته می‎‌شود، پدیده‌ای اجتماعی به­شمار می­رود و کارکرد آن مبادلۀ تجربۀ زیسته میان انسان­ها است. رابطۀ میان ادبیات و اجتماع، از روزگاران کهن تا روزگار ما، رابطه­ای متقابل است؛ بنابراین، برای فهم و شناخت آثار ادبی باید اوضاع تاریخی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و حتی تفاوت­های فکری و اخلاقی هر دوره را شناخت تا به درک درستی از اندیشه و اثر یک نویسنده یا شاعر دست یافت. این همان چیزی است که امروزه در نظریه‌های جدید ادبی مطرح است. «متن در بافتی از زمینه یا فرامتن قرار دارد که در خودآگاه یا ناخودآگاه تحت تأثیر آن است و نمی­توان یک متن را بدون در نظر گرفتن فرامتن یا زمینۀ آن تحلیل کرد» (عاملی­رضایی، 1394: 65 - 64).

 

3-5-1-شکل­گیری یک اثر ادبی از نظر لوکاچ

شکل­گیری یک اثر ادبی رابطۀ مستقیمی با فرم و محتوا دارد. مجادله میان فرم و محتوا در بررسی آثار ادبی، پیشینه­ای به قدمت عمر نقد ادبی دارد و بحث پیرامون آن به مجادله­های فلاسفۀ یونان باستان برمی­گردد و اما در مباحث زبان­شناسی و فلسفۀ زبان امروز، محقّقان ادبی، میان فرم و محتوا نوعی تقابل قایل­اند. لوکاچ میان شکل و محتوا یک هماهنگی و ارتباط ایجاد کرد و آن را در نظریۀ بازتاب خود ارایه داد. او عقیده داشت که اثر ادبی (شکل اثر)، بازتاب وقایع اجتماعی یا همان محتوای اثر است. ظاهراً لوکاچ این بیانیه را از نظریۀ «معرفت شناختی» لنین اقتباس کرد که گفته بود: «هر­گونه ادراک ساده از جهان بیرون دقیقاً بازتابی است از جهان در آگاهی انسان» (ایگلتون، 1383: 79). او در دوران جوانی و پیشا­مارکسیستی، مانند هگل به رمان و ادبیات می­نگریست، اما پس از گرویدن به مارکسیسم، از این اعتقاد دست­ کشید و در نقد مارکسیسم نوشت: «عنصر به راستی اجتماعی در ادبیات، شکل (فرم) است» (همان: 45) و (نک، قرقره­چی و همکاران، 1400: 178).

لوکاچ «با تأکید بر فرم و شکل اثر ادبی در مقابل محتوای آن، مارکسیسم عامیانه را که بیش از هر چیز به محتوای اثر توجه­ می­کرد، مورد انتقاد قرار ­داد و از سوی دیگر، با تأکید بر­این­که هنر باید از زندگی برخاسته و محتوای انسانی داشته­ باشد، فرمالیسم را رد ­کرد» (ولی­پور، 1386: 1)، چرا­که فرمالیسم به­عنوان ذهنیت انتزاعی، عاری از محتواست و بیش از اندازه به­شکل اهمّیت­ داده و محتوا (واقعیت اجتماعی) را فراموش­ می­کند و ناتورالیسم را به­عنوان عینیت انتزاعی که به گزارش صِرف واقعیات بسنده ­می­کند و رفتاری منفعلانه با زندگی دارد، محکوم­ ­نمود.­ «هم­چنین مدرنیسم را نیز مورد انتقاد قرار­داد، زیرا در این نوع متن، واقعیت­ها به­شکل تکّه­تکّه عرضه­ می­شوند و شخصیت­ها بیمارگونه و بریده ­از ­دنیا هستند. حال­آن­که از نظر او، رمان رئالیستی باید یک کلّ منسجم با شخصیت­هایی نمونه­وار (تیپیک) باشد که زندگی و مسائل خاص آنان، مسائل عام و اساسی بشریت را آشکار ­کند» (همان­جا).

لوکاچ اثر ادبی را بازتاب واقعیات اجتماعی ­می­داند و «با قید دخالت ذهن خلّاق در بازتاب واقعیات اجتماعی، حد­فاصل رئالیسم و ناتورالیسم را مشخّص ­می­کند. در سبک رئالیسم، واقعیت عینی به­صورت سطحی گزارش نمی­شود، بلکه نویسنده آن را با ذهن خلّاق خود باز­آفرینی کرده، سعی­ می­کند با مربوط ­کردن مسایل یک دورۀ خاص به سیر تحوّل بشر و ارائۀ چشم­انداز آیندۀ این تحوّلات، فرد را به خودآگاهی برساند. حال ­آنکه در ناتورالیسم، نویسنده به­شیوه­ای منفعلانه همچون یک تماشاگر فقط به عرضۀ گزارشی از جهان اکتفا ­می­کند» (همان: 6). «در مقابل، ایگلتون (Terry Eagleton )معتقد است، اگر دخالت ذهن خلّاق را در اثر ادبی بپذیریم، باید بگوییم، آگاهیی که اثر ادبی از واقعیات عرضه­ می­کند، نتیجۀ بازتاب­ بودن ادبیات نیست، بلکه از عمل و فعّالیت ذهن به­دست ­آمده ­است. به­نظر ­می­رسد، پیام ضمنی ایگلتون این است که اگر دخالت ذهن نویسنده را در گزینش و ارائۀ واقعیت بپذیریم، پس آن­چه اثر ارائه می­دهد، اصل واقعیت اجتماعی نیست، بلکه صورت تغییر­یافتۀ آن یا به عبارت بهتر دیدگاه نویسنده نسبت به واقعیت و در یک کلام، ایدیولوژی اوست» (همان: 4). درواقع اثر ادبی بازتاب واقعیات اجتماعی یا همان محتوای اثر هست، لیکن محتوا به­شکل مستقیم در اثر ردیابی ­نمی­شود، بلکه به­صورت شکل نمود پیدا ­می­کند.

همچنین لوکاچ عقیده داشت که «رابطۀ ادبیات و جامعه در محتوای ادبیات و محتوای آگاهی جمعی نیست؛ بلکه رابطۀ حقیقی میان ساختارهای زیبایی­شناختی اثر و ساختارهای ذهنی سازندۀ آگاهی جمعی است» (همان: 9 - 8). همچنین وی «ساختارهای ذهنی را واقعیت­هایی تجربی می­داند که گروه­های اجتماعی و مخصوصاً طبقات در ضمن فرآیند تاریخی آن­ها را ساخته و پرداخته­اند. این ساختارهای ذهنی فقط در جوامع سرمایه­داری - که منافع اقتصادی شفّافیت کامل دارند - می­تواند آگاهی طبقاتی را شکل­ بدهد» (همان: 9) و (نورمحمّدی نجف­آبادی و همکاران، 1401: 98 – 97) 

 

4-5-1-چارچوب نظریۀ «آگاهی طبقاتی» جورج لوکاچ

1-4-5-1-مفهوم طبقه

جامعه­شناسان از مفهوم طبقه برداشت­های متفاوتی دارند و این­که آگاهی طبقاتی در جامعه­شناسی، جایگاه مستقلی دارد یا فرضیه­ای است که مختصّ پرولتاریا باشد، محلّ اختلاف است. به­عنوان نمونه، طبقه در ذهن کارل مارکس مانند «گروهی از افراد محسوب می‌شود که با اهداف مشترک بسیج شده­اند و به‌ویژه در برابر طبقۀ دیگری قرار گرفته­اند» (شویره و فونتن، 1385: 108) و اما در نظر بوردیو، طبقه معنای خاصی دارد. او هرگز مانند مارکس به طبقه نگاه نمی­کند، چراکه از نظر وی، مارکس «متوجه نشده بود که طبقه تا وقتی شناخته نشده و رسمیت نیافته و بسیج نشود، واقعیت پیدا نمی­کند. به یک­معنا، طبقات اجتماعی وجود خارجی ندارند، آن­چه وجود دارد، فضای اجتماعی، فضای تفاوت­هاست.» (همان). ماکس وبر نیز طبقه را در رابطه با موقعیت آن تعریف می­کند و معتقد است: «طبقه مشتمل بر گروهی از اشخاص است که دارای موقعیت طبقاتی یکسانی باشند» (وبر، 1398: 96) و طبقات تشکیل­دهندۀ جامعه را به سه دسته­ی متمایز تقسیم می­کند:

 1. طبقۀ دارا؛

 2. طبقۀ مولد؛

 3. طبقۀ اجتماعی.

و عقیده دارد که «بر پایۀ هر کدم از این سه مقولۀ طبقاتی، روابط شراکتی بین کسانی که از منافع طبقاتی یکسانی بهره‌مندند؛ یعنی، بین سازمان­های طبقاتی متشکل، می­تواند به­وجود آید.» (همان­جا). درحالی‌که لوکاچ، به وجود دو طبقه در جامعه معتقد است:

1. طبقۀ بالا­دست؛ 

2. طبقۀ فرو­دست. 

و تنها این دو طبقه­اند که یکی حاکم و مسلّط بر جامعه است (سرمایه­دار) و دیگری محکوم و زیر سلطۀ وی (کارگر) و عقیده دارد، تنها این دو طبقه واجد جهان‌بینی و ایدیولوژی­اند که برای تسلّط یافتن به جامعه باید تلاش کنند و سایر طبقات جامعه نظیر دهقانان، در ابهام و اغتشاش به­سر می­برند. وی دهقانان را در جامعۀ فئودالی، از یک سویی طبقه محسوب می­کند و از سوی دیگر، آنان را خرده مالکی می­داند که طبقه نیستند، چراکه «دهقانان در ارتباط با منافع لحظه­ای بلاواسطه‌شان واقع­گرا و تجربه­گرایانی انعطاف‌ناپذیرند، اما در ارتباط با موقعیت طبقاتی­شان فقط تجربه­گرایانی هستند که در مواجهه با مسایل واقعی، نمی­توانند از کلیت طبقه­شان، چنان‌که باید دفاع کنند» (لوکاچ، 1398: 131). «درواقع - حتی اگر بتوانیم این دهقانان را به معنای دقیق مارکسیستی طبقه بنامیم - نمی­توانیم در مورد آن‌ها از آگاهی طبقاتی سخن بگوییم» (لوکاچ، 1396: 173).

 

 

 

2-4-5-1-مفهوم آگاهی طبقاتی

لوکاچ آگاهی طبقاتی را در رابطه با تاریخ بررسی می­کند. از نظر او، این نوع آگاهی با انواع آن در تاریخ گذشته متفاوت است. وی معتقد است که «رابطۀ آگاهی طبقاتی و تاریخ در دوره­های پیش از سرمایه­داری با دوران سرمایه­داری به‌کلّی فرق می‌کند.» (همان­جا). لوکاچ دربارۀ ارتباط آگاهی و تاریخ عقیده دارد که: «بشر در حقیقت تاریخ را می­سازد، اما با آگاهی کاذب و بنابراین به­خاطر فهم تاریخ، ما باید آگاهی کاذب را دریابیم. بیش از هر چیز اوّلاً باید عقلانیت و اعتبار ذهنی آن را برای کنشگران درگیر مشاهده نماییم و ثانیاً باید ببینیم چگونه آگاهی کاذب تولید می­شود و به جامعه­ای ارتباط می‌یابد که در آن وجود دارد» (رویزن، 1379: 6). بنا­بر اعتقاد لوکاچ، آگاهی طبقاتی خود­به­خود به­دست نمی­آید و در هر جامعه­ای ظهور پیدا نمی­کند، بلکه ظهور و پیدایش آن منوط به آگاهی انسان در جامعۀ سرمایه­داری است. ازنظر لوکاچ، در یک جامعۀ سرمایه­داری، دو نوع آگاهی ممکن است وجود داشته باشد؛ آگاهی طبقه­ی حاکم (سرمایه‌دار) و آگاهی طبقۀ انقلابی (کارگر). از دیدگاه لوکاچ، آگاهی سرمایه­دار، جزئی، ایستا و بر پایه­ی دوگانگی استوار است، درحالی‌که آگاهی کارگر زحمتکش، کلّی، پویا و بر اساس وحدت و یگانگی. سرمایه­دار «می­پندارد که شعور هرگز قادر نخواهد بود تا درک کند که بسیاری از پدیده­های آفریده شده در دنیای خارج محصول ذهن و فرآیند فعّالیت خود انسان هستند» (قیصری، 1391: 4)، اما کارگر «می‌تواند تصوّر کند که جهان خارج؛ یعنی، جهان اجتماع و تاریخ با قوانین خاص خودش، چیزی جز آفریدۀ انسان نیست.» (همان). در نظر او، آگاهی طبقاتی در جوامع پیش از سرمایه­داری (مثل فئودالی)، آگاهی، حقیقی و راستین نیست، بلکه نوعی آگاهی کاذب یا همان ناآگاهی است و در جای دیگر نیز، به نوع دیگری از آگاهی اشاره می­کند و آن را آگاهی ممکن می­نامد. وی این نوع آگاهی را آگاهی بالقوّه و کلیت ساز تعریف می­کند و تعبیر فرانکو فراروتی از این نوع آگاهی، این است که «در ذات آگاهی طبقاتی، این امر نهفته است که هدف نهایی باید دگرگونی و صورت­بندی تمامی جامعه باشد به‌نحوی‌که منافع خاص طبقه را که در جامعۀ بی­طبقه تحقّق می‌یابد، کاملاً برآورده سازد» (پوینده، 1392: 200). لوکاچ آگاهی طبقاتی را «واکنش عقلانی مناسبی که با وضعیت شاخص معینی در فرآیند تولید تناسب دارد» (لوکاچ، 1396: 158)، تعریف می­کند و آن را نوعی نیروی محرّک می­داند که همیشه پنهان است و زمانی این آگاهی آشکار می­شود و به ظهور می­رسد که کارگر طبقات جامعه را از پیش روی خود بردارد. به­گفتۀ وی «پرولتاریا خویشتن را به کمال نمی­رساند مگر با نفی و انحلال خود و برقراری جامعه­ی بی­طبقه از رهگذر به فرجام رساندن مبارزۀ طبقاتی خویش» (همان: 199) و این تنها در جامعۀ سرمایه­داری امکان­پذیر است، چراکه در دوره­های پیش از سرمایه­داری، کارگر خود را نوعی کالا می­داند و خود به کالایی تبدیل شده که تنها ارزش مبادلاتی دارد و از نظر او عوامل اقتصادی در پشت آگاهی پنهان‌اند. لوکاچ این ایده (کالا­بودن کارگر یا بت­وارگی کالا) را از کارل مارکس (که در کتاب فقر فلسفۀ خویش مطرح کرده بود) گرفت که وی تنها محدود به نهاد اقتصادی می­دانست و سپس آن را به سراسر جامعه، دولت و قوانین (به شکل کلّی زندگی اجتماعی) گسترش داد و از آن به‌مثابه یک نظریۀ تاریخی در اثر معروف خود، «تاریخ و آگاهی طبقاتی» تحت عنوان «شیء­وارگی و آگاهی طبقۀ کارگر» ارائه داد. درواقع، لوکاچ «بت­وارگی» کالا­ی مارکس را با مفهوم عقلانی شدن وبر ادغام کرد و در پس‌زمینه‌ای هگلی دریافت خود را از این پدیده ارائه داد، اما «در دورۀ سرمایه­داری، عوامل اقتصادی در پشت آگاهی پنهان نشده­اند، بلکه در ذات آگاهی حضور دارند» (همان: 169). به عقیدۀ وی «در دوره­های پیش از سرمایه‌داری، انسان­ها هیچ­گاه نمی­توانستند به نیروی محرّک نهفته در پس انگیزه­های انسان­های فعّال در تاریخ، آگاهی یابند» (همان­جا). لوکاچ آگاهی طبقاتی را فقط در اخلاق کارگر صنعتی می­داند که در جامعه­ی سرمایه­داری تلاش می­کند و در این باب می­گوید: «اگر حزب را شکل تاریخی و حامل فعّال آگاهی طبقاتی بدانیم، خواهیم دید که در همان­حال حامل اخلاق کارگری رزمنده نیز هست» (همان: 146).

   لوکاچ راه نجات را تحقّق خودآگاهی طبقاتی می­داند و آگاهی طبقاتی را نه مجموعه­ای از آگاهی فردی، بلکه خصلتی گروهی از کارگرانی می­داند که جایگاه همانندی در نظام تولیدی اشغال می­کنند. از نظر وی، در دوران پیش از سرمایه­داری (فئودالی)، «آگاهی طبقاتی بنا­به ماهیّت خود نه می­تواند به روشنایی کامل برسد و نه بر روی‌ داده‌های تاریخی تأثیر آگاهانه بگذارد» (همان: 164). لوکاچ معتقد است که آگاهی طبقاتی در نظام سرمایه­داری منوط به آگاهی کاذب است و تنها طبقۀ کارگر و زحمتکش است که گنجایش پروراندن آگاهی طبقاتی راستین را دارد و به دلیل جایگاهش در نظام سرمایه­داری بر­خلاف طبقات دیگر جامعه، توانایی دست­یابی به آگاهی طبقاتی و درک مسیر حرکت جامعه را داراست. «کارگر صنعتی مستعدّ است تا نقش یک واسطه و عامل تاریخی را برای دست­یابی انسان به وحدت با جهان ایفا نماید و زمینه­ساز جامعه­ای گردد که دیگر تضاد و تنش طبقاتی در آن جایی نداشته باشد، اما این توانش بالقوّۀ طبقه­ی کارگر در احراز آگاهی درست و ایفای نقش تاریخی خود تا زمانی که هنوز به خودآگاهی نرسیده است، دست­خوش آگاهی کاذب و آموزه­های نادرست جامعه­ی طبقاتی قرار دارد، به‌طوری‌که جهان را مجموعه­ای ثابت و پایدار تلقّی و تصوّر می­کند. بنا­براین از چنین ذهنیتی نمی­توان بیش از آن‌که آمادگی داشته باشد، چشم داشت تا مبشّر و راهنمای تغییر جهان باشد» (قیصری، 1391: 5 - 4) و این منوط است به این‌که کارگر در نظام سرمایه­داری، به بلوغ ایدیولوژیکی نایل آید و به آگاهی حقیقی و راستین از موقعیت طبقاتی­اش دست یابد، چراکه او در این نظام، از خود بیگانه­ترین طبقه در جامعه است.

   لوکاچ عقیده دارد که وضعیت طبقاتی کارگری ناشی از تضادّ موجود در نظام سرمایه‌داری است که ناگزیر به‌صورت محدودیت­های بیرونی آگاهی او نمودار می­شوند. این تضادها بدین معناست که کارکرد آگاهی کاذب در سیر تحوّل طبقۀ کارگری با تمام طبقات پیشین متفاوت است و زمانی که احکام موجود در آگاهی طبقاتی سرمایه­داری دربارۀ پدیده­های جزئی هنگامی‌که به کلیت جامعه پیوند داده شوند، محدودیت­های این آگاهی را نشان می­دهند و از کاذب بودن آن پرده برمی­دارند و چون طبقۀ سرمایه­داری در عرصۀ نظری نمی­تواند از درک جزئیات و نشانه­های فرآیند اقتصادی فراتر رود، همین ناتوانی درنهایت سرمایه­داری را در عرصۀ عملی محکوم ‌به شکست می­کند. در چنین وضعیتی است که با آگاهی طبقاتی ممکن، سرنوشت کارگر و تمام تحوّلات بشری امکان عینی برای برون­رفت از بحران سرمایه­داری را فراهم می­سازند و این آگاهی، درنهایت طبقۀ کارگری را به کمال و پیروزی رهنمون می­شود. لوکاچ در این زمینه معتقد است که «این­که بحران فاجعه‌بار باشد و یا بورژوازی بر آن چیره شود، تماماً به آگاهی طبقاتی پرولتاریا بستگی دارد. تنها زمانی که طبقات فرودست شیوۀ قدیمی را نخواهند، فقط آن زمان انقلاب می­تواند پیروز شود» (لوکاچ، 1398: 91).

 

 

3-4-5-1- رابطۀ آگاهی طبقاتی با اندیشۀ سیاسی

انديشۀ سياسي، يكي از شاخه­ها و تقسيمات علوم سياسي است و در حوزه­هایي چون فقه سياسي، اخلاق سياسي، فلسفۀ سياسي، كلام سياسي موردربررسی قرار مي­گيرد و «به معنای دقیق کلمه؛ یعنی، اندیشۀ سیاسی در قالب جدید و جدا از اسطوره به دوره­ای از زندگی در یونان باستان برمی­گردد» (پولادی، 1338: 13). اندیشۀ سیاسی کوشش فکری و ارائۀ آرای منسجم در باب سیاست و زندگی سیاسی و تلاش برای پاسخ‌گویی به پرسش­هاست و همواره سعی می­کند با پی­گیری مشکلات و ریشه­یابی آن­ها به دولت مشروعیت بدهد و در پی آن بحران­‌های موجود در جامعه را حل کند.

 اندیشۀ سیاسی با رشد آگاهی مردم و طبقات جامعه، ارتباط نزدیک دارد. رشد آگاهی به انسان این امکان را می­دهد که در تمامی مسایل زندگی و امور جامعه شرکت جوید و خود را جزئی از یک کل بداند. همچنین اندیشۀ سیاسی تأثیر زیادی در رفتارها و کنش­‌های انسانی دارد. این کنش­ها را می­توان در ابعاد مختلفی از جمله: اجتماعی، سیاسی و اقتصادی تحلیل و بررسی کرد و فایدۀ عملی آن، بهبود رابطۀ مردم و حکومت‌ها، 

کارآمد ­کردن حکومت‌ها، احیای حقوق مردم، تعیین وظایف و تکالیف متقابل ملّت‌ها و دولت‌ها و غیره است. از مسایل مهم اندیشۀ سیاسی، دولت و مشروعیت آن است و وظیفۀ اندیشمند سیاسی، چگونگی برخورد با دولت. اینان در برخورد با دولت، همان وظایف را دارند که در مواجهه شدن با مردم و زندگی اجتماعی از خود نشان می­دهند و اندیشمندان سیاسی روشنفکرانی هستند که با طرز تفکّر خود باعث تغییرات و تحوّلات عمده در جامعه می­شوند. اینان خواهان بهبود وضعیت جامعه­اند و زمانی که اختلال در اوضاع سیاسی پدید بیاید، به‌موقع وارد عمل می­شوند و هنگامی­که زندگی مشترک جمعی دست­خوش گسیختگی می‌شود و مفاهیم و مناسبات متعارف و پیشینی قادر به بازتولید نظم نیستند، افراد حاضر به پذیرش تبعیت سیاسی نخواهند بود و آن­گاه است که اندیشۀ سیاسی موضوعیت پیدا می‌کند و آنان برای پاسخ­دهی به مسئلۀ مذکور وارد صحنه می­شوند. اندیشمندان سیاسی در برخورد با دولت به دو اصل اساسی معتقدند: یکی سرچشمۀ پیدایش دولت و دیگری مشروعیت آن. «سرچشمۀ پیدایش دولت همواره از مسایل مهم اندیشۀ سیاسی بوده... و موضوع مشروعیت با مسئلۀ تکلیف افراد مردم در برابر اقتدار دولت سروکار دارد» (همان: 3). آنان سرچشمۀ پیدایش دولت را برخلاف برخی که آن را به قراردادهای اجتماعی نسبت می­دهند، اندیشۀ سیاسی می‌دانند.

 

4-4-5-1-طبقات اجتماعی در دوران مشروطه

«در ایران عصر قاجار (1210-1344 ه. ق)، تقسیم­بندی بنیادینی بین قشر کوچکی از درباریان، کارگزاران دولتی، رؤسای قبایل، برجستگان مذهبی، زمین­داران و تجّار بزرگ در رأس سلسله ­مراتب اجتماعی و اکثریت وسیعی از دهقانان، مردم چادر­نشین و زارعان، پیشه­وران و ارائه­کنندگان خدمات در قاعدۀ هرم همچنان وجود داشت» (اشرف و بنوعزیزی، 1393: 43). «قشرهای صاحب­امتیاز در دورۀ قاجاریه شامل شاهزادگان، رؤسای ایلات، حکّام ایالات و فرماندهان نظامی، رده­های بالای دیوان‌سالاری و علما بودند. این گروه­ها، اغلب از طریق منافع مشترک، شراکت در کار و ازدواج با هم پیوند داشتند» (همان: 45 - 44). «قدرت سیاسی و منزلت اجتماعی برای طبقات مسلّط ابزار لازم را برای مالکیت و ادارۀ زمین­های بزرگ فراهم می­کرد» (همان: 52) و اما علمای برجسته به سه گروه تقسیم می­شدند:

1. کسانی که به دربار سلطنتی وابسته بودند؛

2. علمای رده­بالا؛

3. مجتهدان پرهیزگار.

«نهاد روحانی شیعه، طیف وسیعی از پایگاه­های اجتماعی، گستره­ای از بالاترین تا نزدیک به پایین­ترین سطح سلسله‌مراتب اجتماعی را در بر­می­گرفتند» (همان: 54). «طبقه­ی متوسّط نیز شامل تجّار، علمای میانه­حال، زمین­داران کوچک، اعیان محلّی و در یک­سطح پایین­تر از آن، صنعتگران و پیشه­وران می­شد» (همان: 59) و «رعایا شامل دهقانان، مردان ایلات و کارگران فرو رتبه در کارهای ساختمانی و کارگاه­ها و خدمات شهری و روستایی و نیز گروه­های بی­طبقه­ای هم­چون درویشان تهی­دست، گدایان و راهزنان می­شد» (همان: 61). این تقسیم­بندی سه­گانه در دورۀ مشروطه نیز حاکم بود. اگر جامعۀ دورۀ مشروطه را به هرمی تشبیه کنیم، رأس آن را اعیان و اشراف و افرادی خاص با امتیاز و قدرت بالا تشکیل می­داد و قاعدۀ آن را تودۀ مردم؛ یعنی، عوام­النّاس یا عامّۀ رعایا و قشر میانی نیز شامل اشراف محلّی، کدخدایان محلّه­های شهری و روستاها، علمای محلّی، زمین­داران و تجّار خرد، پیشه­وران و کسبه و مانند آن. در دهۀ نخستین قرن 14 هجری قمری (مقارن با اواخر پادشاهی ناصرالدّین‌شاه)، با ورود ایران به عرصۀ اقتصاد نوظهور جهانی، ساختار اجتماعی کشور موجب تغییرات مهمی شد.

 «اقتصاد ایران از شیوۀ پیشا­تجاری و نظام مبادلۀ چند­پاره که در آن بیشتر تولید برای تأمین قُوت لایَمُوت بود به اقتصاد بازار تبدیل گردید... این تغییرات اقتصادی منجر به پیدایش طبقات جدید اجتماعی در کنار طبقات سنتّی شد، به‌ویژه گروه کوچکی از روشنفکران دیوان­سالار و حرفه­ای در چارچوب دستگاه دولت، گروه جدیدی از تجّار بزرگ و سرمایه­گذاران و یک طبقۀ کارگر صنعتی نوپا از اهمّیت خاصی برخوردار بودند» (همان: 63).

 

1-5-4-5-شرایط سیاسی و طبقات اجتماعی دوران زندگی شاعر

زادگاه لاهوتی؛ یعنی، کرمانشاه «در سال­های منتهی به مشروطیت، شهری با قریب پنجاه­هزار نفر جمعیت بود و در میان مجموعه­ای از ایلات کرد مانند: اورامان، جاف، کلهر، گوران، زنگنه، ایلات­وند، سنجابی، کلیایی، زند و باجلان که هرکدام طوایف وابسته به خود را نیز داشتند، قرار گرفته بود و بخش اعظم ساکنان شهر را اهالی شهر­نشین وابسته به ایلات تشکیل می­دادند» (ثواقب و رستمی، 1398: 2)، تحت حکمرانی فرمانداران ظالم حکومت استبدادی بود. 

با چیده شدن مقدمات انقلاب مشروطه، دامنۀ آن مانند سایر شهرهای ایران به کرمانشاه هم رسید و این شهر نیز به آشوب و اغتشاش کشیده شد و حاصل آن منجر به کشمکش‌های درونی و تشدید فعّالیت رؤسای ایلات شد و در پی آن، انجمن­ها و احزاب سیاسی متعدّدی از قبیل؛ انجمن شبه فراماسونری جامع آدمیت به‌وسیلۀ سلیمان میرزای اسکندری و کمیتۀ غیرت به سرپرستی آقا مهدی مجتهد و عضویت یار محمدخان شکل گرفت که بسیاری از آن­ها به هواداری مشروطه‌طلبان جلسه تشکیل می­دادند. «این شهر بیش از سایر شهرها مردان مستبد و مقتدر داشت و در طلوع مشروطیت میدان جنگ­های خونین و قتل و غارت­هایی گردید که در سایر نقاط ایران نظیر آن دیده نشده بود» (ملک­زاده، 1383: ج 3، 454). «کشاکش­های میان مشروطه­خواهان عامیون و مستبدان حامیان حکومت اشرافی از همان اوان مشروطیت در کرمانشاه شکل­ گرفته بود و به­ همین دلیل، نمایندگانی که از سوی مردم انتخاب و به‌طرف مجلس روانه شدند به‌راحتی انجام نگرفت و با درگیری­هایی همراه بود» (ناظم­الاسلام کرمانی، 1377: ج 4، 72) و آن­چه اوضاع کرمانشاه را متشنّج­تر می­کرد، نامه­هایی بود که از درباری­ها به حسب­الامر محمّدعلی شاه به سران ایلات غرب، کلهر و سنجابی نوشته می­شد و آن­ها را به حمله به شهر کرمانشاه و از میان بردن مشروطه خواهان تشویق می­کردند» (ملک­زاده، 1383: ج 3، 592).

 باوجود قشرهای مختلفی که در کرمانشاه در این دوره می­زیستند - اعم از: روستایی و شهری - و بنا­ بر موقعیت­های اقتصادی و منزلت­های اجتماعی، بر اساس نظریۀ طبقه­بندی لوکاچ، می­توان این اقشار را در دو طبقۀ بالادست (شاهزادگان، خوانین، ملاکین و بازرگانان) و فرودست (کارگران، دهقانان و کشاورزان) جای داد. طبقۀ بالادست که با داشتن سرمایه­های کلان، حاکم و مسلّط است و طبقۀ فرودست به دلیل فقر و تنگ‌دستی، محکوم و زیر سلطه و فضای اجتماعی که این دو طبقه در آن زندگی می­کنند، به دلیل موضع­­گیری­های بنیادی، محل نزاع­ها و برخوردهای خصمانه است. ازآن­جایی‌که لاهوتی از طبقۀ فرودست جامعه بود، به دلیل رشد آگاهی فکری و برخورداری از اندیشه­های سیاسی، خواهان رهایی از سلطۀ قدرت حاکم شد، لذا در پی واکنش­های عقلانی مناسب، در­صدد مبارزه علیه استبداد قدرت حاکم بر­آمد تا از چنگال سلطۀ سرمایه­دار آزاد گردد.

 لاهوتی زمانی که در ایران بود، بارها در اشعارش واکنش­های ناشی از آگاهی طبقاتی خود را نسبت به جامعۀ آن زمان نشان داده و تأسف خود را از نداشتن آگاهی­های کافی از سوی مردم ابراز داشته است که در بخش­های بعدی بیان خواهد شد. او همچنین زمانی­که در خارج از ایران (روسیه) به­سر می­برد، واکنش­های خود را نسبت به اوضاع سیاسی ایران، در اشعارش بیان کرده است. به‌عنوان نمونه، در سال 1332 ه.ش (اواخر عمرش)، پس از کودتای 28 مرداد، به یاد انقلاب مشروطه، در شعر «دوستم»، خاطرات گذشته را چنین به تصویر کشیده است:

«در ايران چون به ضد ظلم شاهي      بپا شد بيرق مشروطه‌خواهی

مجاهدها ز هر سو ، دسته­دسته       به­زير سرخ پرچم عهد بسته

به دفع خصم آزادي مردم      مسلّح آمدند اندر تهاجم 

کنون بیش از چهل شد سال از آن دم     ولی چون روز پیش­آید به یادم

که من هم رهبر یک دسته بودم     به راه خلق پیمان بسته بودم»

(لاهوتی، 1357 :193)

 

2-بحث

1-2- بررسی ساختارهای تشکیل­دهندۀ اندیشه­های سیاسی لاهوتی

بی‌گمان هیچ اندیشه­ای خودبه‌خود به­وجود نمی­آید و آدمی به دور از اندیشه­های دیگران نمی­تواند که زندگی کند. لاهوتی روشنفکری بود که تنها به دانسته­های خود بسنده نکرد، بلکه با اندیشه­های بزرگان زیست و تمام سعی و توان خود را به کار برد تا در طول زندگی، این میراث تاریخی- فرهنگی را از هر طریقی به دیگران انتقال دهد. با تحلیل جامعه­شناسی اشعار ابوالقاسم لاهوتی بر اساس نظریۀ آگاهی طبقاتی جورج لوکاچ به ساختارهایی برمی‌خوریم که اندیشه­های سیاسی وی در چارچوب آن­ها پایه‌ریزی می­شوند و شکل می‌گیرند. در این بخش به مهم­ترین این ساختارها اشاره می‌شود:

 

 

2-1-1-شخصیت

تعریف شخصیت و برداشت از آن در روان‌شناسی و جامعه­شناسی با یکدیگر تا حدی تفاوت دارند. یونگ، شخصیت را چنین تعریف می‌کند: «شخصیت مظهر هیئتی کم‌وبیش به‌هم‌ پیوسته از عادات، طرز تلقی­ها، خصوصیات و همچنین افکار یک فرد است که در خارج به‌صورت نقش­ها و منزلت­های خاص و آن سازمان می‌یابند و در داخل در حول­و­حوش خودآگاهی مفهوم خود و همچنین افکار، ارزش‌ها و اهداف که با انگیزه‌ها، نقش‌ها و منزلت­ها مربوط‌اند، قوام می‌پذیرد» (ساروخانی، 1370: 532)؛ و اما در جامعه‌شناسی، فرهنگ­نامه­های علوم اجتماعی، شخصیت را بدین­گونه تعریف می­کنند: «شخصیت به معنی ساخت عادات و رفتارهای کسب شده در زندگی اجتماعی است. اساس زیست‌شناختی شخصیت، فردیت است که هم­چون عامل تعیین­کننده در جریان اکتساب عقاید و منش­ها دخالت می‌کند.

 در شخصیت، عناصر زیست‌شناختی و عناصر اجتماعی به‌گونه‌ای با یکدیگر ترکیب می­شوند که تفکیک و تمایز علمی آن­ها از یکدیگر با بزرگترین دشواری­ها روبه­رو می‌شود و شخصیت شکلی از انطباق غرایز، امیال و طرح­های فردی را با یک دستگاه فرهنگی مشخّص نشان می­دهد» (وحیدا، 1388: 82). شخصیت لاهوتی ابتدا در خانوادۀ متوسّط و اهل شعر و ادب شکل می­گیرد. خانوادۀ او از فرقۀ علی­اللّهی و اجداد وی همگی مروج شریعت بودند. پدرش، میرزا احمد شغل پیشه­وری داشت و از آزادگان راه مشروطه بود. احمد بشیری در مقدمۀ دیوانی که از لاهوتی گرد­آوری نموده دربارۀ گذشتۀ لاهوتی چنین می­نویسد: «سال­های نخستین زندگی لاهوتی تاریک است و به­درستی دریافته نمی­شود که چگونه و نزد چه کسی دانش آموخته است، ولی پیداست که از خرد­سالی دانشی بسزا و هوشی سرشار و بالاتر از همه، بهره­ای بسیار از سرایندگی و نویسندگی داشته است... چنان­که در همین روزگاران، سروده­هایش برای برخی از کسانی که در گروه آدمیت بوده­اند، دل­پسند افتاد و هزینۀ تحصیل او را به گردن گرفته و برای همین ­کار به تهران روانه­اش کرده­اند» (لاهوتی، 1358: پانزده) و باز در جای دیگر بیان می­کند که «نخستین نشانه­ای که از آغاز سرایندگی لاهوتی به دست نگارنده آمد، دورۀ روزنامۀ هفتگی تربیت بود که شادروان محمّدحسین ذکاء­الملک آن را بیرون می­داده است.

در شمارۀ سی صد و پنجاه و ششم این روزنامه که به روز هفتم صفر المظفّر 1323 هجری قمری (سیزدهم آوریل 1900 میلادی) درآمده، چکامۀ باشکوهی از لاهوتی به چاپ رسیده است.» (همان: بیست‌وشش). نویسنده در ادامه می­افزاید که لاهوتی این چکامه (با عنوان ستایش) را در آن روزگار به خاطر آزادی روزنامه‌ها و برای کرنش به مظفّر­الدّین شاه قاجار سروده است. ظاهراً لاهوتی در نوجوانی زمانی که در کرمانشاه بوده، به مظفّر­الدّین شاه علاقه داشت و برای او احترام قایل بود. ابیات آغازین این چکامه چنین است:

«کنون بباید مِی‌ خورد در کرانۀ رود    ز دست ساقی گل‌چهره با ترانۀ رود

کز اعتدال ربیعی شکست صولت دی     از آن سپس که تن و جان خلق را فرسود»

(لاهوتی، 1358: 676)

لاهوتی در عنفوان نوجوانی، تحت تأثیر اندیشه­های عرفانی حیران علی­شاه درویش نامدار کرمانشاه قرار گرفت و با مکتب عرفان آشنایی پیدا کرد و زمانی که به فرقۀ دراویش پیوست و با اصول و روش آن آشنا شد، دل در گرو عشق الهی سپرد. غزلیّات آغازین وی در دوران جوانی گواه این مطلب است، از جمله ابیات زیر:

«از آن دمی که گیسوی تو دام دل شده است     چشمت اگرچه شیر بود رام دل شده است

تأثیر عشق بین که به دل تا قدم نهاد          این عالم بزرگ پر از نام دل شده است»

(لاهوتی، 1357: 45)

وی پس از مهاجرت به تهران و با شروع انقلاب مشروطه و مبارزات مردمی به صف انقلابیون پیوست و با سرودن اشعار انقلابی - سیاسی خود در روزنامه­ها، به انقلابیون روحیه داد. وی تا سال 1285 ه.ش به اشعار مذهبی و فرقۀ درویشان گرایش داشت و از حیران علی­شاه درویش نامدار کرمانشاه پیروی می­کرد. «او در آغاز زمانی که با دراویش و شیوخ همنشینی داشت، تحت تأثیر آنان اشعاری صوفیانه می­سرایید و بعد­ها زیر نفوذ جمعیت آدمیت، شعرهای میهنی و تمجید از آزادی که در خور انجمن ماسونی بود، سرود و در همان انجمن می‌خواند. بزرگترین منبع الهام اعضای جمعیت آدمیت، روزنامۀ قانون بود که میرزا ملکم­خان آن را اداره می­کرد» (لاهوتی، 1357: 7 - 8). لاهوتی ارادت خود را به فرقۀ دراویش چنین بیان کرده است:

«ما که بودیم غلامان و مریدان زین پيش      پيش خان و درویش

صاحب مملكت و حاکم شورا شده‌ایم      همه دانا شده‌ایم»

(همان: 297)

«به سرسینه‌ی حیران که اسم اعظم حق     ودیعه داده دلم را برای ذکر مدام

خدای داند از عشق سیدم آن سان     که خویش را نشناسم ز غیر در ایّام»

(لاهوتی، 1358: سی‌ویک)

وی در طول عمر خود، با مردان سیاسی آشنا شد و با عضویت در «حزب سوسیال‌ دموکرات» آموزش­های لازم را دید. آن­گاه با چشم باز­تر و گام­های استوار­تری تلاش­های آزادی‌خواهانه‌اش را دنبال کرد. لاهوتی با آگاهی از شرایط حاکم و مطالعۀ تاریخ انقلاب­ها، خصوصاً انقلاب اکتبر روسیه، تحت تأثیر اندیشه­های سوسیالیستی شوروی و عملکرد­ سیاستمدارانی چون لنین و استالین قرار گرفت و زمانی که خیانت­های حکومت استبداد و شکست انقلاب مشروطه در ایران را دید، کم­کم این گرایش به سمت ایده­های سوسیالیستی بیشتر و بیشتر شد. او زمانی که دید دیگر وجودش در ایران ثمری ندارد و افکار و اندیشه‌های او تأثیری در دیگران نمی‌گذارد، راهی مدینۀ فاضله­ای شد که آرمان­های خود را در آن­جا جست­وجو کند. او جامعه­ای را برگزید که می­دانست در آن­جا می­تواند مؤثّر باشد. خود او در این­باره چنین گفته است:

«آرزو دارم ببینم این‌که من هم یار دارم      غم دگر در دل ندارم چون‌که یک دلدار دارم

از حسابش فکر هر شخص محاسب عاجز آید     دوری ایّام هجران را اگر اظهار دارم»

(لاهوتی، 1357: 85)

لاهوتی در غزل «همه‌فن‌ حریفم» که در سال 1303 ه.ش در مسکو سروده، خصوصیات اخلاقی و اندیشه­های سیاسی خود را تا حدّی بیان کرده است. مطلع شعر با این بیت آغاز می‌شود:

«تنها نه من ادیب سخن‌دانم     جنگ­آور و مبارز می‌دانم

من حریف توپم و طیاره هم آشنای چکش و سندانم»

(همان: 29)

 

2-1-2-هویت

هویت یک ماهیت ترکیبی است؛ یعنی، نه‌تنها بیانگر اصلیت و حقیقت شخص را در بر­دارد، بلکه ماهیّت جمع را نیز توصیف می­کند. روان­شناسان عقیده دارند که بخشی از هویت هر فرد با او به دنیا می­آید و بخشی دیگر متأثّر از محیطی است که در آن رشد و نمو می­کند و این مربوط به نقش­هایی می­شود که به او محوّل می­گردد یا خود آن­ها را انتخاب می­کند تا جایگاه و موقعیت خویش را بیابد. هویت با شخصیت تفاوت دارد. گرچه برخی این دو را به‌جای یکدیگر به کار می­برند و این یک مسامحه است. آنتونی گیدنز تعبیر هویت در جامعه‌شناسی را مفهومی چندبعدی می‌داند و در تعریف آن چنین می‌آورد که «هویت به درک و تلقّی مردم از این‌که چه کسی هستند و چه چیزی برایشان معنادار است، مربوط می‌شود. این درک و تلقّی‌ها در پیوند با خصوصیات معینی شکل می­گیرد که بر سایر منابع معنایی اولویت دارند. برخی از منابع اصلی هویت عبارت‌اند از: جنسیت، جهت‌گیری تمایل جنسی، ملّیت یا قومیت و طبقۀ اجتماعی» (گیدنز، 1397: 49). به اعتقاد برخی روان­شناسان، هویت یکی از دو رکن اصلی شخصیت است که وظیفۀ آن، حفظ و نگهداری وحدت و یگانگی حالات روانی در طول عمر و زندگی است. ازاین‌رو می­توانیم خود را بشناسیم و از دیگر چیز­ها متمایز سازیم.

 رکن دیگر شخصیت، وحدت است که وظیفۀ آن، یگانگی یکایک حالات روانی است. به همین علّت است که می­توانیم در یک زمان، اعمال مختلف داشته باشیم. بخش اصلی هویت لاهوتی که ماهیت درونی او را تشکیل می­داد و در ذات وی نهادینه شده و بیانگر شخصیت اصلی اوست، ایرانی بودن است که در جمع خانواده و مردم وطن­پرست آن روز، شکل گرفته بود. بخش دیگر که ماهیت بیرونی وی را شکل می­داد و متأثّر از محیط سیاسی _ اجتماعی او بود، اسلام و یکتاپرستی است. هویت او ماهیتی ترکیبی از ایرانی و اسلامی داشت. ایرانی بودن به او حس ملّی­گرایی و ناسیونالیستی داده بود. به‌طوری ‌که در دو منظومۀ بلند «کاوۀ آهنگر» و «میهن من»، به نام­آوران و قهرمانان افسانه­ای ایران‌زمین می­بالد و به تمدّن چندین هزارسالۀ خویش افتخار می­کند. وی «از اساطیر و تاریخ باستانی به­عنوان ابزاری برای برانگیختن روح پیکارجوی ایرانیان بهره می­جوید و در راستای نگرش ایدیولوژیکی خود از شخصیت­های تاریخی و اساطیری نام می­برد»(نادر­نژاد و ملایی، 1400: 8).

لاهوتی منظومه ای دارد به نام «کاوۀ آهنگر» که آن را در پنج پردۀ اُپرایی به صورت گفت­و­گو سروده است. وی در این منظومه کاوه را نماد مردم پیکارگر و ظلم­ستیز می داند و در برابرش ضحّاک را نماد پادشاه ظالم و زورگو. بخشی از گفت­و­گوی کاوه و ضحّاک چنین است:

کاوه:

«اَیا دیو خونخوار بیدادگر ز انصاف و رحم و حیا بی خبر

ز جور تو این ملک ویرانه شد طرب­خانۀ ما عزاخانه شد

هر چند که فرّخ دل و دلبند من است جانم، جگرم، یگانه فرزند من است

هر وقت نظر کنم به سر تا پایش بینم رُخ یازده برادرهایش»

(لاهوتی، 1357: 214)

ضحّاک:

«پس تو می خواهی به امر من ز بند فرّخت آزاد گردد بی گزند

گوش کن گرچه ز روی عدل و داد فال نو بر نام فرّخ اوفتاد

این سند را گر تو هم امضا کنی ترک مکر و فتنه و اغوا کنی

من ز دست او گشایم بند را بر تو بخشم آخرین فرزند را»

(همان­جا)

البته افراط در اندیشه­های سوسیالیستی و گرایش­های مارکسیستی تا حدّی تقیّد و پایبندی وی را به اسلام کم­رنگ کرده بود، چرا که وی از روش دین­داری حکومت و مردم عامّی به ستوه آمده بود، به­طوری­ که در برخی از اشعارش، از کلمۀ دین به مجاز و استعاره توسّل جُسته و آن را در معنای روش و ایده (غیر از اسلام) به کار می­برد. مثلاً در این ابیات: 

«ز نادرستی تحقیر می­کند دشمن مرا که غیر درستی نکرده­ام ز نخست

درستی است مرا دین و از ارادۀ خود     به سخت­گیری دنیای دون نگردم سست»

(همان: 46)

«دلبر اگر دلم را می­خواند بنده، هر­چند      آزادی است دینم، دل افتخار می­کرد

باران دیدۀ من در فصل دوری تو صحرای سینه­ام را چون لاله­زار می­کرد»

(همان: 60)

و یا در این ابیات که خود را مسلمان نمی­داند و مسجد مسلمانان را در برابر نظام سوسیالیستی شوروی قرار می­دهد

«نه گبر و نه یهود و نه عیسایی     نه کافرم نه این‌که مسلمانم»

دنیا و صنف فعله و بازوها     ملک من است و ملت و ایمانم»

(همان: 30)

«این جهان میدان جنگ رنج و استثمار شد    داس و چکش روبه‌رو با مسجد و دربار شد»

(همان: 118)

 

2-1-3-معرفت (جهان­بینی و ایدیولوژی)

اوضاع سیاسی – اجتماعی دوران مشروطه در دیدگاه­ها و اندیشه­های سیاسی لاهوتی تأثیربه­سزایی داشت، به­طوری­که تمام جهان بینی او را تحت الشعاع قرار می داد. وی پس از سال 1285 ه.ش هنگامی­که در تهران اقامت داشت، از نزدیک اوضاع انقلاب و مبارزات مردمی، ظلم و بیداد زمانه، استبداد حاکم و بی­عدالتی­های حکومت قاجار را می­دید، جذب مشروطه­خواهان شد و از آن روز به بعد تمام همّ و غم خود را صرف انقلاب مشروطه کرد و گام‌به‌گام با انقلابیون و مشروطه­خواهان جلو رفت و تصمیم گرفت، عمر باقی­مانده را وقف انقلاب کند، اما زمانی که از یک‌ طرف با خیانت­ها و بی­عدالتی­های استبداد حاکم بر مردم و نحوۀ دین­داری و اسلام­نمایی برخی روحانیون و مبلغان نا­آگاه را از نزدیک مشاهده کرد که چگونه با اشاعۀ بدعت­ها و خرافه­ها، مردم را به گمراهی می­کشانند و از طرف دیگر، آمال و آرزوهای خود را در به­ثمر­رساندن خواسته­های آرمانی خود؛ یعنی، تشکیل جامعۀ سوسیالیستی و برقراری حکومت دموکرات و مردم­سالار ندید، پایه­های جهان­بینی مذهبی او متزلزل شد و بدین­سان با گذشت زمان و کسب آگاهی­های بیشتر، ایدیولوژی او نسبت به جهان بیرون و اجتماع آن زمان تغییر یافت و واقعیت­های موجود و اوضاع سیاسی- اجتماعی جامعه در او مؤثّر افتاد و باعث تحوّلات اساسی در دیدگاه­ها و اندیشه­های او شد و این نگرش جدید از جهان پیرامون خود، از او یک اسلام­گریز و دین­ستیز ساخت.

 ازآن‌پس، لاهوتی با نگرشی جدید مواجه شد و راه نجات مردم از استبداد را در دنیای دیگری جست­وجو کرد و این بود که اندیشه، نگاه و بینش او به سمت‌وسوی ایده­های سوسیالیستی شرق سوق پیدا کرد و آشنایی با عقاید مارکس، لنین و استالین، از او یک رئالیست- سوسیالیست ساخت. او ابتدا از طریق سرودن شعر عقاید خود را مطرح می­کند و پس از آن «با خدمت گرفتن شعر خود در جهت پیشبُرد اهداف جامعۀ شوروی و ستایش حزب سوسیالیسم و مدح و ستایش رهبران این حزب، شعرش را در ردۀ اشعار متعهّد قرار می‌دهد. اشعار وی را می‌توان نمونۀ بارز نمایش رئالیسم­ - سوسیالیستی روسیه دانست» (رزّاق پور، 1392: 70):

«ما اصول سوسیالیستی مهیّا می­کنیم     عالم بی­صنف و استثمار بر­پا می­کنیم

خواجگی را جمله کالکتیو و یک­جا می­کنیم چون وصایای لنین را خواب اجرا می­کنیم»

(لاهوتی، 1357: 257)

و بدین ­ترتیب با استبداد داخلی به جنگ و نبرد می­پردازد و در شورش­ها علیه نظام شرکت می­کند و بعد از چندین بار بازداشت و زندانی و تبعید­شدن تصمیم به کوچ می­گیرد و دل به دنیای دیگری می­بندد و آمال خود را در آن­جا جست­و­جو می­کند، جایی مانند روسیه که آن­جا را آرمان­شهر خود می­پندارد. لاهوتی با ورود به روسیه احساس آزادی می­کند و خود را با شرایط آن­جا سازگار می­بیند و با شرکت ­کردن در محافل و مجامع سیاسی و احزاب و تشکیلات به آرزوهای دیرین خود می­رسد تا حدّی که در اثر افراط در اعتقادات سوسیالیستی، روحیه­ی ضدّ فاشیستی هم پیدا می­کند تا جایی­که معتقد می­شود، فاشیسم یک خطر جهانی است:

«وای خانه­ام گفته پریشان شود جَسته ز جا از پی یاری دود

راحت از آن لحظه فراموش کند تا آن آتش را خامش کند

شعلۀ فاشیسم نه یک­جایی است    این خطر مُدهش دنیایی است

باید هرکس که دلش سنگ نیست رنگ سیه نامش از ننگ نیست»

(همان: 156)

 

2-1-4-ارزش­های اخلاقی

ارزش­های اخلاقی لاهوتی مانند همه­ی انسان­ها از جهان­بینی او سرچشمه می­گیرد. آن­چه در اخلاقیات فطری او به‌روشنی جلوه می­کند، کمال­یابی و رسیدن به سربلندی است. وی این ویژگی را در برقراری حکومت عدل با به قدرت رسیدن کارگران، دهقانان و سایر زحمت کشان می­دید و تمام سعی و تلاش او این بود که به این ایدۀ اخلاقی جامۀ عمل بپوشاند:

«میان این همه مخلوق عالم که این یک این و آن یک آن پرستد

اگر از کیش لاهوتی بپرسی نجات فعله و دهقان پرستد»

(همان: 55)

«ای کارگر اسیر امروز فردا چو شوی تماماً آزاد

با چکش خویش و داس دهقان ویرانه کنی جهان بیداد

در سایۀ عدل و علم و عرفان دنیا نوی نمایی آباد»

 (همان: 164)

اما لاهوتی ویژگی­های اخلاقی دیگری هم داشت، از قبیل: شجاعت، مبارزه­گری، ظلم­ستیزی، عدالت­جویی، آزادی‌خواهی، وطن­پرستی، صلح­طلبی، کار و تلاش، حمایت از حقوق زن و مرد و ... که همۀ آن­ها را در سروده­ها و اشعارش می­بینیم:

«کو بداند که به جز بازوی زورآور نیست رنجبر را به جهان هیچ­کس یاور و یار

فرق هرگز نگذارد به میان زن و مرد وین دعاوی ثابت بکند از کردار»

(همان: 29)

«خواهی اَر آزادی از ظالم توانگر ای دهاتی متّحد شو با دهاتی­های دیگر ای دهاتی

ترک موهومات کن تحصیل علم و فضل بنما وَرنه مَحوَت می­کند شیخ بد اختر ای دهاتی»

(همان: 34)

«زمین بود وطن و کار کردگار من است نجات فعله و محو ستم شعار من است...

««نه بیم دارم و نی احتیاج لاهوتی     چراکه تکیۀ من در جهان به کار من است»

(همان: 43)

«به‌دقّت بشنوید ای نور چشمان بود در زیر این گردنده­گردون   

غنی­مسکین­دیاری نامش ایران

کهن­فرزند این دنیای پیر است    به تاریخ بشر نامش درخشان   

هنر­پرور خردمند و کبیر است»

(همان: 219)

«وقت راحت نیست یاران من به میدان می­روم   من به میدان از برای حفظ جانان می­روم...

وقتش آمد از پی اجرای پیمان می­روم من به میدان از برای حفظ جانان می­روم»

   (همان: 231)

«می رسد هر دم به گوش بانگ پر شور و خروش

روح از آن گیرد نشاط دل از آن آید به جوش

صلح از آن آید به حرف جنگ از آن گردد خموش»

(همان: 233)

«ما در این جا جنگ برضد جهالت می­کنیم جنگ با بی­کاری و فقر و سفالت می­کنیم

جنگ با مستی و پستی و بطالت می­کنیم جنگ با هرگونه امراض و کسالت می­کنیم»

(همان: 260)

 

 

3-نتیجه­گیری

یافته­های پژوهش حاکی از آن است که لاهوتی با آگاهی از شرایط حاکم بر جامعه و مطالعۀ تاریخ انقلاب­ها، خصوصاً انقلاب اکتبر روسیه، تحت تأثیر اندیشه­های سوسیالیستی شوروی و عمل­کرد­ سیاستمدارانی چون لنین و استالین قرار گرفت و زمانی که حکومت استبداد و شکست انقلاب مشروطه در ایران را دید، کم­کم این گرایش به سمت ایده­های سوسیالیستی بیشتر و بیشتر شد. از آنجایی­‌که لاهوتی از طبقۀ فرودست جامعه بود و بیشترین دغدغۀ فکری و روحی­اش، رهایی از استبداد و رسیدن به آزادی و مردم‌سالاری در یک جامعۀ دموکرات، لذا برای رسیدن به آرمان­های گمشده­ی خویش با روشنفکران و متفکّرانی چون میرزا فتحعلی آخوند­زاده، میرزا ملکم­خان، سیّد جمال­الدّین اسدآبادی و ... که از داد­گران اجتماعی و داد‌خواهان عدالتگر بودند، همراه شده و به صف مبارزان و انقلابیون پیوست تا از طریق سرودن اشعار سیاسی - اجتماعی و نوشتن مقالات آتشین و افشاگرانه، افکار و اندیشه­های سیاسی خود را به گوش آزادی­خواهان جهان برساند. وی به دلیل رشد آگاهی فکری و برخورداری از اندیشه­های سیاسی، به‌عنوان یک کنشگر از طبقۀ فرودست وارد میدان مبارزه شد.

    از دیدگاه نظریۀ آگاهی طبقاتی جورج لوکاچ، اندیشه‌های سیاسی لاهوتی را می­توان مُلهم و متأثّر از آگاهی و دانش در‌یافته از جهان بیرون او دانست که با واکنش­های عقلانی مناسب همراه بوده و در اشعارش بازتاب یافته است. لاهوتی در اشعار خود، بیشتر به مسایل و موضوعات جامعه و واقعیت­های اجتماعی موجود می‌پردازد که آن­ها را با ذهن خلّاق خود اندیشمندانه باز­آفرینی کرده است تا از این طریق مردم را به آگاهی برساند. بر اساس این نظریه، اندیشه­های لاهوتی در چارچوب ساختارهای از قبیل؛ شخصیت، هویت و معرفت (جهان­بینی و ایدیولوژی) و ارزش­های اخلاقی شکل گرفته و متحوّل می­شوند. 

 

 

فهرست منابع

کتاب­ها

1-اشرف، احمد و بنوعزیزی، علی، (1393)، طبقات اجتماعی، دولت و انقلاب در ایران، ترجمۀ سهیلا ترابی فارسان، چاپ سوم، تهران: نیلوفر.

2-ایگلتون، تری، (1383)، مارکسیسم و نقد ادبی، ترجمۀ اکبر معصوم بیگی، تهران: دیگر.

3-پاسكادي، يون، (1380)، ساختگرايي تكويني و لوسين گلدمن. جامعه، فرهنگ، ادبيات، لوسين گلدمن، ترجمۀ محمدجعفر پوينده، چاپ سوم، تهران: چشمه.

4-پولادی، کمال، (1383)، تاریخ اندیشۀ سیاسی در غرب، جلد اوّل، چاپ چهارم، تهران: مرکز.

5-پوینده، محمّدجعفر، (1392)، درآمدی بر جامعه­شناسی ادبیات (مجموعه مقالات)، چاپ سوم، تهران: نقش جهان.

6-ساروخانی، باقر، (1370)، دایره المعارف علوم اجتماعی، تهران: کیهان.

7-شویره، کریستین و فونتن، اولیویه، (1385)، واژگان پیر بوردیو، ترجمۀ مرتضی کتبی، تهران: نی.

8-گلدمن، لوسين، (١٣٧٦)، جامعه، فرهنگ و ادبيات، گزيده و ترجمة محمّدجعفر پوينده، تهران: چشمه.

9-گیدنز، آنتونی، (1397)، گزیدۀ جامعه­شناسی، ترجمۀ حسن چاوشیان، چاپ دهم، تهران: نی.

10-لاهوتی، ابوالقاسم، (1357)، کلّیات ابوالقاسم لاهوتی، به کوشش بهروز مشیری، تهران: توکا.

11- _____________، (1358)، دیوان اشعار لاهوتی، به کوشش احمد بشیری، تهران: امیرکبیر.

12-لوکاچ، جورج، (1396)، تاریخ و آگاهی طبقاتی، ترجمۀ محمّدجعفر پوینده، تهران: بوتیمار.

13- __________، (1398)، در دفاع از تاریخ و آگاهی طبقاتی، دنباله روی و دیالکتیک، ترجمۀ حسن مرتضوی، چاپ سوم، تهران: آگاه.

14-ملک­زاده، مهدی، (1383)، تاریخ انقلاب مشروطیت، جلد سوم، تهران: سخن.

15-ناظم­الاسلام کرمانی، محمّد­بن­علی، (1377)، تاریخ بیداری ایرانیان، به اهتمام علی­اکبر سعیدی سیرجانی، جلد چهارم، چاپ پنجم، تهران: پیکام. 

16-وبر، ماکس، (1398)، اقتصاد و جامعه، ترجمۀ عباس منوچهری و همکاران، چاپ ششم، تهران: سمت.

17-وحیدا، فریدون، (1388)، جامعه­شناسی در ادبیات فارسی، چاپ دوم، تهران: سمت.

 

مقالات

1-ثواقب، جهان­بخش و رستمی، پروین، (1398)، «اوضاع سیاسی کرمانشاه مقارن جنبش مشروطیت در ایران»، مجلۀ پژوهش­نامۀ تاریخ­های محلّی ایران، شمارۀ 14: 118-98.

2-رزّاق­پور، مرتضی؛ نوش­آبادی، سمیه، (1392)، «رئالیسم در اشعار لاهوتی»، پژوهش­های نقد ادبی و سبک­شناسی، سال3، شمارۀ 12: 94-67.

3-رویزن، مک دوناف، (1379)، «لوکاچ و ایدیولوژی به­مثابه آگاهی کاذب»، ترجمۀ شهرام پرستش، مجلۀ ارغنون، شمارۀ 16: 290-273.

4-عاملی­رضایی، مریم، (1394)، «الگوی پیش­نهادی برای تطبیق نظریة جامعه­شناسی با ساختار ادبی - اجتماعی رمان فارسی»، ادبیات پارسی معاصر، سال 5: 84-63.

5-عسگری حسنکلو، عسگر، (1386)، «سیر نظریه­های نقد جامعه­شناختی ادبیات»، نشریۀ ادب پژوهی، شمارۀ 4: 64-43.

6-قرقره چی، اکرم و همکاران، (1400)، «تحلیل و بررسی عدالت اجتماعی با تکیه بر تاریخ و آگاهی طبقاتی لوکاچ و آئینه‌ای برای صداها و هزارة دوم آهوی کوهی شفیعی کدکنی»، فصل­نامة علمی جستارنامة ادبیات تطبیقی، سال شش، شمارة 20: 197-173.

7-قیصری، علی، (1391)، «آگاهی درست و نادرست از دیدگاه لوکاچ»، مجلۀ کتاب ماه فلسفه، شمارۀ 59: 119-126.

8-نادرنژاد، پروانه و ملایی توانی، علیرضا، (1400)، «مؤلّفه­های هویت ملّی ایرانی در دیوان ابوالقاسم لاهوتی»، نشریۀ تاریخ­نامۀ ایران بعد از اسلام، شمارۀ 28: 241-213.

9-نورمحمّدی نجف­آبادی، زهرا و همکاران، (1401)، «تحلیل سلطه‌شناسی عشق در منظومۀ لیلی و مجنون نظامی بر اساس دیدگاه جامعه‌شناسی لوکاچ، بوردیو و آدورنو»، فصل­نامة علمی جستارنامة ادبیات تطبیقی، سال ششم، شمارة 19: 107-86.

10-ولی­پور هفشجانی، شهناز، (1386)، «نگاهی به آرای جورج لوکاچ در زمینۀ نقد مارکسیستی»، نشریۀ متن­پژوهی ادبی، شمارۀ 31: 136-122. 

1

 

---

[1]  . Phd student in Persian Language and Literature at Azad University, Central Tehran Branch Tehran, Iran.

[2]  . Associate Professor of Persian Language and Literature at Azad University, Central Tehran Branch, Tehran, Iran.(Correspondingauthor). [e-mail].

[3]  . Assistant Professor of Anthropology Department. Faculty of Psychology. Central Tehran Branch. Salami Azad University, Tehran. Iran.

[4] - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران[e-mail]

[5] - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی. دانشکده ادبیات و علوم انسانی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران (نویسندة مسئول)  [e-mail]

[6] - استادیار گروه مردم­شناسی. دانشکده روان­شناسی. واحد تهران مرکزی. دانشگاه آزاد سلامی، تهران. ایران.

 [e-mail]