Subject Areas : Journal of Law and Politics

Mohammad Alidosti ¹ , محمد جعفر ساعد ² , َAli Najafi Tawana ³

1 - Islamic Azad University central Tehran Branch
2 - استادیار گروه حقوق دانشگاه آزاد واحد تهران مرکزی
3 - Criminal Law and Criminology, Faculty of Law, Islamic Azad University, Tehran Center, Tehran, Iran

Received: 2024-07-26 Accepted : 2024-09-10 Published : 2024-09-18

Keywords:

Full-Text:



	علّت‏شناسی وقوع جاسوسی از منظر جامعه‏شناسی جنایی
		محمّد علی‏دوستی1 محمّد جعفر ساعد2 علی نجفی توانا 3

 

تاریخ دریافت مقاله: 05/05/1403 تاریخ پذیرش نهایی: 20/06/1403

 

 

چکیده

علّت‏‏شناسی وقوع جرم جاسوسی از منظر جامعه‏شناسی جنایی، مستلزم شناخت عوامل اجتماعی تأثیر‏گذار بر این جرم است. ابزار گردآوری اطلاعات در این تحقیق، اسنادی و کتابخانه‏‌ای و روش آن توصیفی – تحلیلی است. پژوهش حاضر در پی پاسخ به این سؤال است که علّت وقوع جرم جاسوسی ازمنظر جامعه‏شناسی جنایی چیست؟ نتایج حاصله از این تحقیق نشان داده است که فشار عوامل اجتماعی موجب انگیزش افراد برای مبادرت به جرم جاسوسی می‏شود. انگیزۀ مالی از رایج‏ترین انگیزه‏های جاسوسی است. برخی از افراد به دلیل فشار ناشی از مشکلات مالی و برخی دیگر فارغ از هر گونه فشار مالی (تنها به دلیل زیاده خواهی یا طمع ورزی) مرتکب جرم جاسوسی می‏شوند. صرف نظر از وجود یا عدم فشارهای اجتماعی، بیشترین تهدیدات جاسوسی متوجّۀ افرادی است که با انگیزۀ بشر دوستانه، میهن پرستی یا ایدئولوژیک اقدام به جاسوسی می‏کنند، زیرا این افراد نسبت به دیگر جاسوسان از انگیزۀ مستحکم‏تر و پایدارتری در جاسوسی برخوردارند.

 

کلید واژه‏ها

علّت‏شناسی، جاسوسی، جاسوس، اطلاعات، فشارهای اجتماعی.

 

مقدّمه

جاسوسی از جمله جرایمی است که از گذشته تا کنون نگرانی دولت‏ها را در پی داشته است. جاسوسی از جرایم سازمان یافته و فرا ملّی است که آثار مخرّبی به امنیّت و منافع ملّی کشورها تحمیل می‏کند. سرویس‏های اطلاعاتی با هدایت و سازماندهی عملیات‏های جاسوسی موجب نقض قوانین داخلی کشورها می‏شوند. هدف از جاسوسی دولت‏ها، دستیابی به اطلاعات طبقه‏بندی شدۀ کشورهای دیگر در زمینه‏هایی از جمله نظامی، هسته‏ای، اقتصادی یا آسیب رساندن به آنان از طریق اقدامات تروریستی، خرابکاری، حملات سایبری، اغتشاشات و ... است. یکی از کارشناسان اطلاعاتی عنوان نموده‏است: «جاسوسی را باید هنری جذّاب دانست. جاسوسی به یقین حرفه‌ای است که تنها با گزینش درست و ارائه آموزش اصولی به مستخدمین امکان پذیر است. اگر حرفۀ جاسوسی به درستی اجرا گردد، دارای تمامی ویژگی‏های یک مهارت حرفه‏ای خواهد بود. به هر ترتیب، حرفۀ جاسوسی اصولاً حرفه‏ای تخصّصی‏ است.»(کوپر و دلینجر، 1380: 9) پس از جنگ جهانی دوّم، تصوّرات مختلفی از علّت جاسوسی افراد و ویژگی‏های شخصیّتی آنان در ذهن کارشناسان اطلاعاتی شکل گرفت، ولی جدّی به آن پرداخته نشد. در ابتدا، باور عموم بر این بود که ایدئولوژی به ویژه نوع «کمونیستی» آن در پس باور جاسوسان علّت جاسوسی است. همچنین عدّه‏ای اعتقاد داشتند که علّت جاسوسی، «هم جنس بازی» است. در نهایت، کارشناسان اطلاعات امنیّتی ایالات متّحده به این باور رسیدند که اکثر جاسوسان با انگیزۀ «مالی» اقدام به جاسوسی می‏کنند. (ساجدی و سادات، 1395: 193) از نظر «هربیگ»⁴ یک سوّم از جاسوسی‏ها ناشی از فشارهای ناشی از رویداهای مهم زندگی است که معمولاً شش تا هشت ماه قبل از اینکه فرد درگیر جاسوسی شود، اتّفاق می‏افتند. این رویدادهای منفی شامل مرگ یا بیماری لاعلاج یکی از دوستان نزدیک یا یکی از اعضای خانواده، جدایی از همسر یا طلاق، جدایی فیزیکی طولانی مدّت از همسر، اختلافات زناشویی، جابجایی فیزیکی، تهدید به خودکشی، نامزدی یا ازدواج جدید، رابطۀ عشقی جدید، رابطۀ خارج از ازدواج و مواردی از این قبیل است.  (Herbig, 2008: 42)رفتارهای جاسوسی همواره با یک محرّک آغاز می‏شوند. محرّک‏ها در بر گیرندۀ حالاتی از بحران‏ها، حوادث استثنایی مثبت و منفی زندگی و شرایط نامطلوب کاری هستند. با این حال، بیشتر رویدادهای معمولی یا موقعیّت‏هایی مانند مشکلات مالی، شکست‏های شغلی، رفتار ناعادلانۀ یک کارفرما یا سرپرست نیز ممکن است محرّک باشد. هر محرّکی اگر یک واکنش ایجاد کند، می‏تواند برانگیزنده باشد. هر حادثه یا موقعیّتی می‏تواند محرّکی برای وقوع جرم جاسوسی باشد. این رفتار در صورت موفقیّت آمیز بودن ممکن است که مرتکب را برای تکرار جرم ترغیب کند. با این حال، درک این نکته مهم است که تأثیر رویدادها و موفقیّت‏ها نسبت به همۀ افراد یکسان نیستند و هر حادثه‏ای یا موقعیّتی به یک محرّک تبدیل نمی‏شود. برای تبدیل یک رویداد یا موقعیّت به یک محرّک باید به نحوی با زمینه‏های فرد (نیازها، باورها، ارزش‏ها و ایدئولوژی) همخوانی داشته باشد.  (Danesy, 2022: 122) هدف از نگارش این تحقیق، بررسی علّت وقوع جاسوسی از منظر جامعه‏شناسی جنایی است. اهمیّت تحقیق حاضر از نظر کاربردی این است که کمک شایانی به جامعۀ اطلاعاتی برای شناخت علّت اجتماعی وقوع جرم جاسوسی در مراکز حسّاس کشور می‏کند. فرضیۀ تحقیق حاضر این است که علّت اجتماعی جرم جاسوسی، انگیزۀ مالی است.

 

پیشینۀ پژوهش

حسب بررسی به عمل آمده تا کنون تحقیقی تحت عنوان علّت شناسی وقوع جاسوسی از منظر جامعه شناسی جنایی نگاشته نشده است. تحققیات مرتبط با عنوان این پژوهش عبارتند از:

1- هربیگ⁵ (2008): نویسنده در تحقیقی تحت عنوان«تغییرات در جاسوسی توسط آمریکایی‏ها: 2007- 1947» اقدام به بررسی سوابق 173 نفر از شهروندان آمریکایی نموده که طی سال‏های 1947 الی 2007 به اتّهام جاسوسی دستگیر شده‏اند. تمرکز این گزارش بر تغییرات روند جاسوسی ازسال 1990 الی 2007در مقایسه با دو دورۀ جنگ سرد است. یافته‏ها نشان داده است که بیشتر جاسوسان از سال 1990 به دلیل وابستگی‏ها، ارتباطات و روابط خارجی(عدم وفاداری به آمریکا) جاسوسی کرده‏اند.

2- هربیگ (2017): نویسنده در تحقیقی تحت عنوان«گسترش طیف جاسوسی توسط آمریکایی‏ها: 2015- 1947» اقدام به بررسی سوابق 209 نفر از جاسوسان آمریکایی از نظر نحوۀ استخدام، سطوح مجوّز، شیوۀ ارتکاب جرم و پیامدهای جاسوسی آنان نموده است. در بخش دوّم گزارش به جاسوسی کلاسیک، نشت اطلاعات، عمل به عنوان عامل یک دولت خارجی، جاسوسی اقتصادی و نقض قوانین حاکم اشاره نموده است.

3- جانسون⁶ و گوستافسون⁷ (2022): نویسندگان در پژوهشی تحت عنوان «جاسوسی اروپایی‏ها 2021-2010» اقدام به تحلیل و بررسی داده‏های زیربنایی مربوط به 62 نفر جاسوسان اروپایی طی سال‏های 2010 الی 2021 نموده‏اند. در این تحقیق، جاسوسان از نظر ویژگی‏های شخصی، انگیزه‏ها، شیوه‏های دسترسی، ارتباطات و همتایان خارجی مورد مطالعه قرار گرفته‏اند. این مطالعه نشان داده است که عمدۀ جاسوسان اروپایی مشابه ایالات متّحده عمدتاً مردان (95./.) بوده‏اند. میانگین سنّی جاسوسان 30 تا 39 سال بوده‏است.

 

پویش اجمالی مفاهیم نظری

جاسوس: جاسوس، «آن که اخبار و اطلاعات کسی یا مؤسسه‏ای و یا کشوری را مخفیانه گردآوری و به شخص یا مؤسسه و یا کشور دیگر اطلاع دهد.» (معین، 1387: 373) در تعریفی دیگر، جاسوس «به شخصی گفته می‏شود که در پوشش‏های متقلّبانه یا مخفیانه و به نفع خصم در صدد تفحّص و تجسّس پیرامون اسرار یا تحصیل اطلاعات یا اشیاء یا سایر مدارک و اسناد مربوط به استعداد و توانایی‏های نظامی، اقتصادی و فرهنگی مربوط به یک کشور و انعکاس آنها به کشور دشمن باشد.» (ولیدی، 1373: 106)

جاسوسی: «جاسوسی به جمع‏آوری و تملّک اطلاعات و تعلیمات اسناد قابل استفادۀ یک کشور خارجی بر ضد امنیّت خارجی کشور دیگر گفته می‏شود.» (گارو، 1343: 694) «جاسوسی می‏تواند به عنوان گردآوری فریبکارانۀ اطلاعات به صورت آگاهانه و به درخواست یک دولت یا سازمان متخاصم یا اقدام آنهایی که مظنون به گردآوری در هدف هستند، تعریف شود.»(Demarest, 1996: 325-6)

اطلاعات: «اطلاعات عبارت است از جمع آوری و پردازش آن بخش از اخبار مربوط به کشورهای خارجی و عوامل آنها که دولت برای سیاست خارجی، امنیّت ملّی و انجام فعّالیّت‏های مخفی در خارج برای تسهیل اجرای سیاست خارجی و حفاظت از فرایند، محصول و همچنین اشخاص و سازمان‏های ذیربط که در برابر افشای غیر مجاز به آن نیاز دارند.» (Bimfort,1958:78)اطلاعات فرایندی است که به واسطۀ انواع خاصی از اخباری که برای امنیّت ملّی اهمیّت دارد درخواست، جمع‏آوری و تحلیل می‏شود و در اختیار سیاست گذاران قرار می‏گیرد. (Lowenthal,2002:8)

انگیزه: تمایلات جسمانی و نیازهای درونی و رغبت‏ها، انگیزه‏هایی هستند که ما را وادار به عمل می‏کنند. این تمایلات موجب تقدّم یک رفتار نسبت به رفتار دیگر می‏شوند. این قوای محرّکه، از درون انسان نشأت می‏گیرند و منجر به بروز واکنش‏های متفاوت در فرد می‏شوند. در زندگی روزمره یکی به مدرسه، یکی به محل کار و دیگری به دنبال خرید می‏رود. با اندکی دقّت متوجّه خواهیم شد که هر یک از این افراد را عامل خاصی وادار به نوعی فعّالیّت کرده‏ است. نوع و میزان فعّالیّت آنها به میزان قدرت تحریک آن عامل بستگی دارد. این عامل را «انگیزه» می‏‏نامند. بنابر این، انگیزه عبارت است از:«محرّکی که موجب فعّالیّت و عمل انسان می‏شود.» (شالچیان، 1373: 193) انگیزه، حالتی از ذهن است که بر روی انتخاب های فرد و تصمیم‏گیری او تأثیر می‏گذارد. (ساجدی و سادات، پیشین: 10)

 

چارچوب نظری

مطالعۀ سوابق تعدادی از جاسوسان نشان داده است که برخی از آنان تحت تأثیر فشار عوامل اجتماعی مرتکب جرم جاسوسی شده‏اند. در این پژوهش، علّت شناسی وقوع جرم جاسوسی با سنجۀ نظریۀ فشار «رابرت مرتون»⁸ مورد بررسی قرار می‏گیرد. نظریه فشار با این گزاره آغاز می‏شود که جرم اصولاً پدیده‏ای اجتماعی است و انسان‏ها ذاتاً منحرف نیستند، بلکه در اثر فشار ناشی از آمال و آرزوها و عدم امکان دستیابی به آنها از طریق قانونی مرتکب رفتار مجرمانه می‏شوند. مرتون، تنش ناشی از شکاف بین آمال و آرزوهای قانونی و وسایل دستیابی به آنها را تئوری فشار می‏نامد. (آدابی، 1393: 207) در این نظریه، جرم حاصل فرایند آسیب‏های اجتماعی است. افراد قربانی تحت فشارهای مرتبط با فرصت‏های ساختاری و فرایندهای فرهنگی که امکان دست‏یابی به اهداف خاص را به آنها نمی‏دهد، مرتکب جرم می‏شوند. در واقع، نظریۀ فشار انعکاس دیدگاههای جامعه شناسی کیفری در خصوص پدیدۀ بزهکاری است. به عبارت دیگر، دیدگاه اندیشمندان جامعه شناسی کیفری و جرم شناسی، بحث در مورد نقش مهاجرت، انقلاب، فقر، بیکاری، فرهنگ‏ها، خرده فرهنگ‏ها و ... است که از محورهای مهم نظریۀ فشار تلقّی می‏شوند. (نجفی‏توانا، 1397: 91) مرتون نوعی سنخ‏شناسی انتزاعی را برای بیان واکنش‏هایی تدوین کرد که افراد با هدف هم سنگ ساختن شیوه‏ها و اهداف از خود نشان می‏دهند. دورنمای این سنخ‏شناسی، توصیف گونه‏های متفاوت سازگار‏شدن افراد با اهداف‏‏، وسایل و شیوه‏ها بود. از  نظر مرتون هنگامی که افراد تحت فشارهای اجتماعی قرار می‏گیرند، به شیوۀ زیر واکنش نشان می‏دهند:

1- سازش‏کاری: شیوۀ افرادی است که اهداف تعریف شدۀ فرهنگی و همچنین شیوه‏های نهادینۀ دستیابی به آنها را می‏پذیرند.

2- نوآوری: واکنش افرادی است که اهداف تعریف شدۀ فرهنگی را می‏پذیرند، امّا از شیوه‏ها و وسایل نهادینۀ دستیابی به آنها بی ‏بهره‏اند. لذا، برای دستیابی به اهداف‏ به وسایل و شیوه‏های ابداعی (رفتار مجرمانه) متوسّل می‏شوند.

3- مناسک‏گرایی: واکنش افرادی است که اهداف‏ تعریف شدۀ فرهنگی را می‏پذیرند، امّا می‏دانند که توان دسترسی به آنها را ندارند. با این وجود، بدون توجّه به عواقب کار، همچنان در طلب وسایل و شیوه‏های نهادینه بر می‏آیند.

4- کناره‏گیری: واکنش افرادی است که اهداف‏ تعریف شدۀ فرهنگی، وسایل و شیوه‏های نهادینۀ دستیابی به آنها را نمی‏پذیرند، امّا در عین حال به شیوه‏های گوناگونی از جامعه دوری می‏کنند.

5- شورش: شیوۀ افرادی است که اهداف، شیوه‏ها و وسایل نهادینه در جمع خود را جایگزین اهداف‏ و شیوه‏های مرسوم در جامعه می‏کنند. به تعبیر دیگر برای دستیابی به اهداف‏ یادشده، وسایل و شیوه‏های خاص خود را به کار می‏گیرند. (وایت و هینز،1398: 8-156) در این پژوهش سعی بر این است که علّت‏شناسی وقوع جرم جاسوسی با بهره‏گیری از نظریۀ فشار مرتون در قالب «واکنش نوآورانۀ افراد به هنگام مواجه شدن با فشارهای اجتماعی» مورد واکاوی قرار گیرد.

1- عوامل اجتماعی مؤثر در وقوع جرم جاسوسی 

محیط اجتماعی به محیط اجتماعی عمومی و شخصی تقسیم می‏شود. محیط اجتماعی عمومی برای همه افراد مشترک است ولی محیط اجتماعی شخصی، خاص هر فرد است و ممکن است با دیگران متفاوت باشد. (گسن، 1392: 182) جرم شناسی جامعه‏شناسانه از سابقۀ غنی در بررسی متغیّرهای جمعیّت شناختی و گروهی با مسئلۀ جرم و جنایت برخوردار است. متغیّرهایی مانند سن، جنس، نژاد، وابستگی‏های قومی، وضعیّت اجتماعی و اقتصادی رابطۀ معنا داری با مقوله‏های خاص و الگوهای مجرمانه دارند. علاوه بر این، جرم شناسی جامعه شناسانه عوامل موقعیّتی یا محیطی مانند زمان، مکان و شریط محیطی را مورد بررسی قرار می‏دهد. با این حال، سهم عمدۀ جرم شناسی جامعه شناسی، تمرکز بر موضوعاتی در خصوص توزیع نابرابر قدرت در جامعه است که این موضوع اغلب به چگونگی تعریف جرم و نحوۀ اجرای قوانین مرتبط با آن می‏پردازد. (بارتل، 1400: 8-37) عوامل اجتماعی مؤثر در وقوع جاسوسی مستند به سوایق افرادی که به اتّهام جاسوسی شناسایی و دستگیر شده اند، عبارتنداز:

1-1- انگیزۀ بشردوستانه: موضع افرادی که با انگیزۀ بشر دوستانه اقدام به جاسوسی می‏کنند، موضع «شهروندی جهانی»⁹است. شهروندی جهانی، یک موضع اخلاقی و سیاسی است که در آن واقعیّت‏های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و زیست محیطی جهانی ایجاب می‏کند که افراد، جوامع و دولت‏های ملّی بر اساس ملاحظات جهانی تصمیم‏گیری کنند. شهروند جهانی به پیوستگی فرهنگ‏ها و کاهش تمایزات فرهنگی تأکید می‏کند. مرزهای سیاسی و جغرافیایی ملّت‏ها را بیش از پیش بی‏ربط می‏بیند و هویّت خود را متعلّق به شهروندان یک مکان خاص تحت هویّت جامعۀ جهانی تصوّر می‏کند. افرادی که به اسرار ملّت خود خیانت می‏کنند، اعمال خود را در یک سطح اخلاقی بالاتر و تحسین برانگیزتر از وفاداری به یک ملّت می‏پندارند. (Herbig, 2017:173) «ادوارد جوزف اسنودن»¹⁰ بحث انگیز‏ترن چهرۀ عمومی جامعۀ آمریکایی بود که در سال 2013 هزاران اطلاعات طبقه‏بندی شده را فاش نمود. مطالعات نشان داده است که نسل‏های جوان معتقدند که او فردی سیاسی و قهرمان بود. به رغم متّهم شدن به جاسوسی، نظر سنجی‏های جهانی نشان داده است که نظرات نسبت به او مثبت است. مطالعات نشان داده است که کارمندان برخوردار از احساس ارزشمند، سخت‏تر کار می‏کنند.Noonan, ) (2018: 1 اسنودن در خصوص انگیزه‏اش از افشای اطلاعات سازمان جاسوسی سیا می‏نویسد:

آگاه و هوشیار شده بودم. من عاشق کشورم و خدمت به مردم هستم. کافی است به شجرۀ دودمانم نگاهی بیندازید تا ببینید چه زنان و مردانی همۀ عمرشان را صرف خدمت به میهن کرده‏اند. من در پیشگاه این ملّت سوگند یاد کردم که نه به دولت و نه به هیچ شرکتی بلکه به مردم میهن خود وفادار باشم. در قبال قانون اساسی که حقوق شهروندی را محترم می‏دارد و آزادی‏های فردی را مقدّس می‏داند، این گونه همۀ اصولش پایمال شده بود. بدتر این که من هم به عنوان مهره‏ای در این کار شریک بودم. آن همه تلاش، آن همه سال‏ها... چگونه می‏توانستم قراردادهای محرمانه‏ام را با آن سوگند مقدّس یک جا بنشانم؟ این وفاداری شایستۀ که بود؟ شرکت یا ملّت؟ کجا اخلاق ایجاب می‏کرد که سوگندم را بشکنم؟ آن قدر در این کار اندیشه کردم تا جوابش را به دست آوردم و به این نتیجه رسیدم که روی آوردن به مطبوعات و جراید نه کاری خارق‏العاده و نه افراطی است. با این عمل نه دولت و نه آژانس امنیّت ملّی را خراب می‏کنم. با این اقدام این فرصت را پیدا کردم که دولت و آژانس را اصلاح کنم و به اصول بنیادی شان برگردانم. سنجه و معیار وجود آزادی در هر کشوری، میزان احترام به حقوق شهروندان آن کشور است. من به کمک همین دستاویز، انگشت اتّهام خود را به سوی دولتی می‏گیرم که باید حقوق شهروندی را به رسمیّت بشناسد و حدود خود را بر پایۀ آن تعریف کند. همان چیزی که در زمان انقلاب و جنگ‏های استقلال آمریکا اسمش را «آزادی» گذاشتند. حالا معتقدم که نام آن در زمانۀ انقلاب اینترنتی باید «حریم خصوصی» باشد. (اسنودن، 1398: 17) «آلن نون می»¹¹ فیزیکدان بریتانیایی شاغل در پروژۀ «منهتن»¹² که در سال 1946 به اتهام جاسوسی به نفع سرویس جاسوسی شوروی سابق دستگیر و به 10 سال کار سخت محکوم شد، در اعترافات مکتوب خود برای سرویس جاسوسی انگلیس نوشته است: «همۀ ماجرا برای من بسیار درد آور بود و من تنها به این دلیل دست به این کار(جاسوسی) زدم که احساس کردم با این کار می‏توانم سهمی در ایمنی بشر داشته باشم. قطعاً من این کار را به خاطر منفعت انجام ندادم.» این ایده که دستیابی شوروی به سلاح هسته‏ای به ایمنی بشر کمک می‏کند، دیدگاهی نبود که عدۀ زیادی در غرب در آن شریک باشند. (معاونت پژوهش و تولید علم، 1395: 24)

2-1- سکس: سکس در تمامی اشکال آن تقریباً در تمام نقاط جهان طعمه‏ای بس پر قدرت در اختیار استخدام کنندۀ جاسوسان است. در برخی از فرهنگ‏ها، زمان‏ها و موقعیّت‏ها، سکس انگیزه‏ای بی‏‏ نظیر است. هر گاه از آن زیرکانه بهره گرفته شود، حداقل به اندازۀ ترس مطلق اثر بخش است. در فعّالیّت‏های جاسوسی، سکس در قالب هر دو شیوۀ درد و لذّت به کار می‏رود و هر یک از آنها بر اساس شرایط موجود می‏توانند ثمربخش باشند. در بسیاری از افراد، علاقه به جنس مخالف تا سرحد تسلیم و اطاعت محض پر قدرت است. خواسته‏ها و امیال جنسی قابل کنترل و یا سرکوب نیستند و ارضاء این گونه تمایلات نفسانی به رفتاری اغلب نسنجیده، حتّی تا حدّی کاملاً خطرناک برای افراد درگیر می‏انجامد و گاهی این گونه رفتارها به غایت، غیر عقلانی است. (کوپر و دلینجر، پیشین: 84) سکس یکی از راهکارهای مورد توجّه سرویس‏های اطلاعاتی برای به دام انداختن طعمه‏هاست. این راهکار بالاخص در طول جنگ جهانی دوّم بیشترین کاربرد را داشت. در دوران جنگ جهانی دوّم تعداد قابل توجّهی از نظامیان گرفتار جاسوس‏های زن شدند. نظامیانی که طعمۀ زنان جاسوس می‏شدند در ابتدا از هویّت واقعی جاسوسان زن بی اطلاع بودند و به راحتی تخلیۀ اطلاعاتی می‏شدند. در این ماجراها عامل جاسوسی معمولاً بنا به ذائقۀ جنسی طرف مقابل وارد عمل می‏شود تا اطلاعات لازم را کسب کند. (بونی و کواسیچ، 1383: 200) در بین سازمان‏های جاسوسی جهان، سازمان جاسوسی اسرائیل و روسیه بیشترین بهره را از زنان (پرستو) برای جاسوسی برده‏اند. مدیران این سازمان‏ها دریافته‏اند که زنان نسبت به مردان در بسیاری از عملیات‏های جاسوسی موفق‏تر عمل می‏کنند. اگر یک مأمور مرد به همراه یک زن برای یک عملیات جاسوسی اعزام شود، کمتر مورد سوء ظن دیگران قرار می‏گیرد. موساد از زنان برای تله‏های جنسی استفاده می‏کند. عموماً ترجیح می‏دهد که از زنان مجرّد برای این اهداف استفاده کند. گرچه هیچ فشاری برای این کار وجود ندارد، امّا انتظار می‏رود که زنان از جنسیّت خود به عنوان اسلحه‏ای قدرتمند در خدمت جاسوسی بهره گیرند. (Raviv & Melman, 1990: 134) «ام.اچ. ماهونی»¹³ دکترای علوم قضایی و افسر بازنشستۀ «سازمان سیا»¹⁴ در اثر خود به زندگی‏نامۀ 150زن جاسوس برجسته اشاره نموده ‏است. وی می‏نویسد: «هنگامی که فرهنگ زنان در جاسوسی را می‏گشایید، یک ضرب‏المثل قدیمی نظرتان را جلب می‏کند که می‏گوید: مراقب زنان جاسوس باشید. دشمن، زنان را به خدمت گرفته تا اطلاعات ملوانان ما را تخلیه کند. تئوری دشمن این است که زنان به اندازۀ مردان در مظان جاسوسی قرار نمی‏گیرند. مراقب زنان پرحرف و مردان فضول باشید. همه چیز را ببینید، همه چیز را بشنوید، امّا هیچ نگویید.» خانم «امی الیزابت تورپ بروسه»¹⁵ آمریکایی یک مأمور راستگو و صادق بود. وی به این نتیجه رسید که برای موفقیّت در مأموریت جاسوسی باید از شئون اخلاقی خویش چشم پوشی کند. وی یکی از موفقیّت‏‏ آمیز‏ترین عملیّات‏های جاسوسی را در جنگ جهانی دوّم به ثمر رسانید. ترتیب ملاقات وی با وابستۀ نظامی سفارتخانۀ ایتالیا در «واشنگتن دی.سی»¹⁶ داده شد تا اطلاعات وی را تخلیه کند. در مورد تمایلش به عرضۀ جنسی خود برای کسب اطلاعات گفته است:«به هرترتیب جنگ را نمی‏توان فقط از راههای درست برد.»  (Mahoney, 1993: 27-29)«گئورگی کاپوچین»¹⁷ جاسوس روسی که در سال 1988 به غرب پناهنده شد، در مصاحبه‏ای اعلام کرد: «سازمان اطلاعاتی کا.گ.ب به دلیل برخورداری از حمایت و همکاری دویست هزار زن، کارآیی نسبتاً موفّقی در گردآوری اخبار و اطلاعات محرمانه در سراسر جهان دارد.» وی می‏افزاید: «جاسوس‏های زن به دلیل آنکه کمتر از جاسوسان مرد در مظان اتّهام قرار می‏گیرند، موفق‏تر عمل می‏کنند. کا.گ.ب این توفیق را عملاً طی دو دهۀ اخیر در فعّالیّت‏های جاسوسی روزمرۀ خود تجربه کرده‏است.» (مرادی، 1390: 19) تحقیقات نشان داده است که در بین 62 نفر از جاسوسان اروپایی‏ مربوط به سال‏های 2010 الی2021 در حدود 98 درصد از آنان دگر جنس‏گرا بوده‏اند. (Jonsson & Gustafsson,2022: 29) مرکز تحقیقات کارکنان امنیّتی و دفاعی آمریکا در خصوص 173 نفر از اتباع این کشور که با «انگیزۀ جنسی» (طی سه دوره) اقدام به جاسوسی کرده‏اند، این گونه گزارش نموده‏است:

دورۀ اوّل: 1979-1947 در بین 61 جاسوس به میزان 93 درصد با جنس مخالف و 7 درصد با جنس موافق

دورۀ دوّم: 1989-1980 در بین 55 جاسوس به میزان 96 درصد با جنس مخالف و 4 درصد با جنس موافق

دورۀ سوّم: 2015-1990 در بین 57 جاسوس به میزان 98 درصد با جنس مخالف و 2 درصد با جنس موافق (Herbig, op.cit:10)

 

3-1- مشکلات اقتصادی: تحقیقات نشان داده است که فشار ناشی از مشکلات اقتصادی نقش قابل توجّهی در بروز رفتار مجرمانه ایفا می‏کند. «موریس پلاسکو»¹⁸ معتقد است، بخش عمده‏ای از دنیای غرب در طول 150 سال گذشته با توجّه به افزایش آشکار رفاه اقتصادی شاهد افزایش نرخ جرم بوده‏اند. وی استدلال نمود، پیشرفت بی سابقۀ غرب در حوزه‏های اقتصادی و اجتماعی به کارگران معمولی موقعیّت اقتصادی بهتری نسبت به گذشته بخشید، ولی با این وجود، فشارها و تقاضاهای جدیدی را دامن زد که اغلب به مجرمیّت منجر می‏شوند. پلاسگو چنین نتیجه گرفت: «هر زمانی که انگیزه‏ها و موقعیّت‏های فزاینده برای فعّالیّت‏های نامشروع از میزان فزایندۀ فعّالیّت مشروع بیشتر می‏شود، زمینه برای افزایش جرم فراهم می‏شود.» (اسنیپس و دیگران، 1380، 162) به عقیدۀ «سان تزو»¹⁹ کلید موفقیّت در کار اطلاعاتی، توانایی در تطمیع مقام‏های اردوگاه دشمن است. وی متوجّه است که این امر، خصوصاً برای کسی که وفاداری را یک حُسن مهم می‏داند، سوأل بر انگیز است. مسلماً وی متوجّۀ این امر بوده که فاسد کردن مقامات و اتباع کشورهای دیگر با سازگاری مطلوب بین زیر دستان و حاکمان به زحمت قابل انطباق است. (شولسکی، 1381: 328) «تری تامپسون»²⁰روانشناس پژوهشی ایالات متّحده می‏نویسد: «عوامل متعدّدی وجود دارند که ممکن است به آسیب پذیری جاسوسان در برابر پیشنهاد پول کمک کنند. از جمله فرهنگ یکسان دانستن موفقیّت با سود مادی، قدرت و منزلت اجتماعی با موفقیّت مادّی، ارضای نفس از طریق دریافت پول و همچنین احساس آرامش جاسوس در قبال دریافت حقوق خود به دلیل نیاز مالی. تامسون همچنین پیشنهادات جالبی ارائه می‏دهد که تمایل به خطر پذیری دارد. یکی از ویژگی‏های شخصیّتی که ممکن است فرد را به سوی حرفۀ جاسوسی جذب کند، به طور خواسته یا ناخواسته نیازهای مالی است. فرد در یک وضعیّتی قرار می‏گیرد که به دلیل نیاز مالی، جاسوسی را به عنوان تنها راه‏حل قابل قبول برای رهایی از مشکل خود انتخاب می‏کند. (Charney, 2016: 72)  تحقیقات نشان داده است که در بین 150 جاسوس آمریکایی که از سال 1947 تا 2001 در آمریکا به اتّهام جاسوسی دستگیر شده‏اند، قریب به 56% از آنان با انگیزۀ مالی جاسوسی کرده‏اند. (ویسکف و هربیک، 1394: 91) برخی از جاسوسانی که بیشترین خسارت را وارد می‏نمایند، الزاماً مقام بالایی ندارند. سرجوخه‏ای که در قسمت ارتباطات کار می‏کند از لحاظ دسترسی به اطلاعات می‏تواند از یک ژنرال ارزشمند‏تر باشد. سرویس‏های خارجی به خوبی می‏دانند که دسترسی به اطلاعات، ارتباطی با درجۀ افراد ندارد. این افراد از اهداف استخدامی سرویس رقیب هستند. زیرا حقوق کمتری دریافت می‏کنند و احتمالاً با مشکلات مالی بیشتری مواجه هستند. تحصیلات و مهارت کمتری دارند و به همین جهت کمتر مورد توجّه و قدردانی سازمان خود قرار می‏گیرند. (اولسون،1400: 203) تحقیقات نشان داده که قریب به نیمی از 160 پروندۀ جاسوسی مربوط به اتباع تایوان در قالب پرداخت‏های نقدی، هزینۀ سفر تعطیلات، حقوق و هدایای گران قیمت بوده‏‏ است. موارد یادشده بیشترین انگیزه برای استخدام افسران نظامی بازنشستۀ تایوانی بوده‏اند. پول محرّک اصلی در جاسوسی است که در 55 درصد از پرونده‏های سرویس جاسوسی چین مشهود است(Eftimaiades, 2023: 8) . «رابرت فیلیپ هانسن»²¹ متولد 1944سرپرست میدانی اداره اطلاعات «اف.بی.آی»²² در شهر نیویورک در اکتبر سال 1985در قبال دریافت پول به عوامل سرویس جاسوسی روس قول همکاری داد. در مجموع مبلغی معادل 4/1 میلیون دلار به صورت نقد و یک قطعه الماس از سرویس روسیه دریافت نمود و در سال 2001 پس از قراردادن بسته‏ای حاوی اطلاعات سرّی در محل قرار از پیش تعیین شده در «ویرجینیا»²³ دستگیر و پس از اعتراف به جرم جاسوسی به حبس ابد محکوم شد. (میلتون، 1395: 8) مرکز تحقیقات کارکنان دفاعی و امنیّتی آمریکا در خصوص 209 نفر از اتباع این کشور‏ که با «انگیزۀ مالی» (طی سه دوره) اقدام به جاسوسی کرده‏اند، این گونه گزارش نموده است:

دورۀ اوّل: 1979-1947 در بین 68 جاسوس به میزان 41 درصد

دورۀ دوّم: 1989-1980 در بین 74 جاسوس به میزان 45 درصد

دورۀ سوّم: 2015-1990 در بین 67 جاسوس به میزان 2 درصد.  (Herbig, op.cit: 48) 

4-1- انگیزۀ انتقام جوئی: انتقام جوئی انگیزه‏ای قوی‏ و پایدار در جاسوسی است. چنین انگیزه‏ای از خشم و عصبانیت افراد به دلیل رفتار ناعادلانۀ تجربه شده یا نشأت می‏گیرد. این انگیزه از خودش تغذیه می‏کند، زیرا عمل انتقام‏ جویی، بی عدالتی را به یک جاسوس که در معرض آن قرار گرفته است، یادآوری می‏کند. (Smit, 2017:183) در انتقام جوئی، جاسوس یک خشم غیر ایدئولوژیک نسبت به کشور یا کارفرمایش به دلیل برخی بی‏ عدالتی‏ها از جمله عدم تشخیص یا قدردانی کافی، ناکامی در دستیابی به ترفیع، پرداخت ناکافی، دیگر پاداش‏ها یا مطالبات شخصی پیدا می‏کند. یک نکتۀ مهم این است که بی عدالتی ممکن است واقعی یا غیر واقعی باشد، امّا جاسوس آن را واقعی و شخصی می‏پندارد. «تامپسون»²⁴ عنوان می‏کند که انتظارات غیر واقعی از محل کار نشان می‏دهد که زوال شخصیّت دیوان سالاری‏های بزرگ، برآورد بیش از حد استعداد واقعی فرد و فرهنگ ایجاد نارضایتی ناشی از جریان پرهزینۀ گزارش‏های منفی رسانه‏ها، همگی به نارضایتی کمک می‏کنند. (Charney, op.cit: 74) تهدیدات مستقیم و غیر مستقیم تلافی جویانه را باید جدّی گرفت. میل به انتقام جویی می‏تواند منجر به خرابکاری و جاسوسی شود. تحقیقات نشان داده است که برخی از افراد صرفاً با انگیزۀ انتقام جویی اقدام به جاسوسی می‏کنند. انتقام جویی در افراد خود شیفته که اعتماد به نفس کاذبی دارند، خود را بیشتر نشان می‏دهد. اعتماد به نفس آنها بر اساس یک تصوّرکاملاً نادرست از توانایی‏هایشان است. آنها انتقاد، اختلاف نظر یا بی‏توجهی به استعدادهای خاص خود را یک توهین شخصی قلمداد می‏کنند که سزاوار انتقام است. انتقام، دارویی برای التیام دردهایشان است. (سادات و ساجدی، پیشین: 414) فردی که قصد انتقام جویی دارد، ممکن است واقعاً حقّی از او ضایع نشده باشد، بلکه این احساس در او ایجاد شده که حق او بیش از وضعیّت موجود بوده وجامعه برای توانمندی و استعداد او ارزشی قائل نشده است. تحقیقات نشان داده که وقوع جرم جاسوسی به دلیل انتقام جویی ناشی از نارضایتی شغلی در سی سال گذشته به رغم توسعۀ نهادهای مدنی و نظامی افزایش یافته است. (سادات، 1398: 106) ژنرال «دیمیتری پتروویچ پولیاکوف»²⁵ افسر عالی رتبۀ سازمان اطلاعات نظامی روسیه با انگیزۀ انتقام جویی حاضر به همکاری با سازمان سیا شد. به نظر «ویکتور چرکاشین»²⁶ افسر ارشد ضد اطلاعات روسیه، علّت آزردگی پولیاکوف به دلیل مخالفت رهبر سابق شوروی با اعزام پسر سه سالۀ او به نیویورک برای درمان بود که در نهایت منجر به مرگ پسرش شد. همکاری پولیاکوف با سازمان سیا دقیقاً بلافاصله پس از وقوع این واقعۀ تلخ صورت گرفت. پولیاکوف به مدت 25 سال با سازمان سیا همکاری نمود. پلّه‏های ترقّی را با موفّقیّت سپری کرد تا این که به درجۀ ژنرالی دست یافت. (مرادی، پیشین: 4-53) مرکز تحقیقات کارکنان امنیّتی و دفاعی آمریکا در خصوص 209 نفر از اتباع این کشور که با انگیزۀ «انتقام جویی» (طی سه دوره) اقدام به جاسوسی کرده‏اند، این گونه گزارش نموده است:

دورۀ اوّل: 1979-1947 در بین 68 جاسوس به میزان 17 درصد

دورۀ دوّم: 1989-1980 در بین 74 جاسوس به میزان 17 درصد

دورۀسوّم: 2015-1990 در بین 67 جاسوس به میزان 15 درصد. (Herbig, op.cit: 48)

 

5-1- انگیزۀ میهن پرستی: کسی که با انگیزۀ میهن پرستی یا وفاداری به وطن اقدام به جاسوسی می‏کند، نگرانی چندانی از مجازات‏های پیش بینی شده برای این جرم ندارد، بلکه بابت رفتار خود احساس لذّت می‏نماید. «آلسدیر مک اینتایر»²⁷ استدلال می‏کند که میهن پرستی این مفهوم را به ذهن متبادر می‏کند که «من تلاش می‏کنم منافع کشور خود را ارتقا دهم و شما تلاش می کنید منافع کشور خودتان را ارتقا دهید.» (سادات، پیشین: 387) «جورج تروفیموف»²⁸ اهل روسیه پس از مهاجرت به آمریکا در سال 1951موفق شد، تابعیّت آمریکایی کسب کند. وی در ذخیرۀ ارتش ایالات متّحده به عنوان افسر اطلاعاتی استخدام شد. وی در اواخر دهۀ 1960 توسط یکی از دوستان دوران کودکی خود جذب سرویس جاسوسی شوروی شد. تروفیموف از 1969 تا 1994 توانست از اسناد سرّی مربوط تسلیحات هسته‏ای آمریکا در دفتر کارش عکس برادری کند و در اختیار سرویس جاسوسی روس قرار دهد. پس از مدّتی، اف.بی.آی به ارتباط تروفیموف با دوستش مظنون شد و در ژوئیۀ 1997 به کمک یک عامل مخفی آمریکایی که خود را به عنوان یک افسر روسی به وی معرّفی کرده بود، شناسایی و دستگیر شد. تروفیموف در جریان ملاقات با عامل مخفی آمریکا (به دلیل بی اطلاعی از هویّت واقعی او) اقرار نمود که اطلاعات ارتش را در اختیار روس‏ها قرار داده است. در صحبت‏های خود عنوان نموده بود: «من در اینجا آمریکایی نیستم» و منظورش این بود که رسماً یک شهروند آمریکایی است، امّا قلباً وفادار به سرزمین مادری خود (روسیه) است. (فریدل، 1382: 28) مرکز تحقیقات کارکنان امنیّتی و دفاعی آمریکا در خصوص 209 نفر از اتباع این کشور که با انگیزۀ وفاداری به وطن خود (سرزمین مادری) اقدام به جاسوسی کرده‏اند، این گونه گزارش(مربوط به سه دورۀ زمانی) نموده است:

دورۀ اوّل: 1979-1947 در بین 68 جاسوس به میزان 17 درصد

دورۀ دوّم: 1989-1980 در بین 74 جاسوس به میزان 14 درصد

دورۀ سوّم: 2015-1990 در بین 67 جاسوس به میزان 22 درصد. (Herbig, op.cit: 48) 

6-1-تملّق‏گویی: فرد متملّق به دلایل گوناگونی ازجمله ارتقا مقام، پیشرفت، ضعف و ناتوانی فکری و عملی، تلاش برای حفظ مقام و موقعیّت خود و کسب موفقیّت و امتیاز بدون زحمت متوسّل به تملّق‏گویی می‏شود. (عباس‏زادگان و رضایی‏زاده، 1390: 17) تملّق‏گویی یکی از نقاط ضعف فرد می‏باشد که ریشه در دوران گذشتۀ او مثل محیط خانوادگی، دوستان، بستگان، مدرسه و دانشگاه دارد. جاسوس متملّق برای خرسند کردن عامل سرویس تن به جاسوسی می‏دهد، ضمن این که از عواقب ناخوشایند جاسوسی آگاه است. مرکز تحقیقات کارکنان دفاعی و امنیّتی آمریکا گزارش کرده‏ است که در بین 150 نفر از اتباع ایالات متّحده (از سال 1947 تا 2001) که به اتّهام جاسوسی تحت تعقیب قرار گرفته‏اند، در حدود 10 درصد از آنان با انگیزۀ تملّق گوئی جاسوسی کرده‏اند. بیشتر این جاسوسان در کار خود موفّق بوده‏اند و تنها 2 نفر از 14 نفر در انتقال اطلاعات با شکست مواجه شده‏اند. (ویسکف و هربیگ، پیشین: 97) «رونالد همفر»²⁹ در آژانس اطلاعات ایالات متّحده خدمت می‏کرد. وی در سال 1975با انگیزۀ تملّق‏گویی، اسناد فوق سرّی این سازمان را در اختیار یکی از دوستان ویتنامی خود قرار داد. فرد ویتنامی، اطلاعات را به هیئت نمایندگی کشور خود در گفتگوی صلح پاریس داد. همفر به اتّهام جاسوسی دستگیر و به 15 سال حبس محکوم شد. (Barker, 1996: 85) اولسون مدیر سابق ضد اطلاعات سازمان سیا می نویسد: «سایر سرویس‏های اطلاعاتی از جمله سازمان سیا، از افرادی بهره‏مند می‏شوند که با انگیزۀ تملّق گویی و به صورت داوطلبانه حاضر به همکاری با سرویس حریف هستند. این افراد معمولاً با پای خود به سفارت یا اماکن رسمی دیگری مراجعه می‏کنند. افسرانی که با خود معرّفان مصاحبه می‏کنند آموزش می‏بینند که سره از ناسره را تشخیص دهند. در صورت مناسب بودن شرایط برای ادامۀ پیگیری کیس، برنامه‏ریزی می‏کنند. روس‏ها افراد خود معرّف را افرادی با حسن نیّت می‏خوانند.» (اولسون، پیشین: 334) مرکز تحقیقات کارکنان دفاعی و امنیّتی آمریکا در خصوص 209 نفر از افراد مربوط به سه دوره که به اتّهام جاسوسی در این کشور تحت تعقیب قرار گرفته‏اند، نشان داده است که برخی از آنان با انگیزۀ تملق گویی اقدام به جاسوسی کرده‏اند:

دورۀ اوّل: از 1979-1947 در بین 68 جاسوس به میزان 6 درصد

دورۀ دوّم: از 1989-1980 در بین 74 جاسوس به میزان 9 درصد

دورۀ سوّم: از 2015-1990 در بین 67جاسوس به میزان 16درصد. (Herbig, op.cit:48)

 

7-1- شانتاژ: «شانتاژ»³⁰ از فعل فرانسوی گرفته شده و همراه با اجبار است. در شانتاژ عکس سایر انگیزه‏ها، جاسوس با ارادۀ آزاد خود عمل نمی‏کند، بلکه به واسطۀ ترس از مجازات، افشای تخلّف یا برخی از نتایج نامطلوب مجبور به جاسوسی می‏شود. انگیزۀ اصلی جاسوس، فرار از مجازات و سرزنش دیگران است. جاسوس معمولاً در حد لزوم برای جاسوسی همکاری می‏کند و تلاش می‏کند که در فرصت مناسب از کنترل خارج شود. (Charney: op.cit: 73) بهره‏گیری از شانتاژ، یکی از قدیمی‏ترین شیوه‏های مؤثر و کارساز جاسوسی است. کسانی که با ابزار شانتاژ در دام جاسوسی گرفتار می‏شوند، هادیان خود را دوست ندارند. امکان فرار برای کسانی که در این قلاب گرفتار می‏شوند، بسیار دشوار است. برای این که طعمه همیشه بر قلّاب بماند و تأثیر خود را از دست ندهد، نیاز به مراقبت و توجّه دائم دارد. اگر شانتاژ را از عوامل مهم پویایی و محرّک در جاسوسی به حساب آوریم، شایدگزافه نگفته باشیم. در بسیاری از سرویس‏های جاسوسی، مهم‏ترین سلاح در انبار تسلیحاتی امور استخدامی، بهره‏گیری از این وسیله است. این سرویس‏ها به معنی واقعی کلمه، مردم را مجبور به جاسوسی می‏کنند. (کوپر و دلینجر، پیشین: 82) از نظر اردبیلی، کسی که تحت اجبار مجبور به انجام رفتاری می‏شود، از قوای عقلانی برخوردار است. به عبارتی، «بر خلاف جنون که شعور و قوّۀ تمیز انسان مختل می‏شود، اجبار تأثیری بر قوای عاقلۀ انسان ندارد. زیرا انسان مجبور می‏داند که چه می‏کند و به عواقب کار خود نیز آگاه است، ولی بر خلاف میل خود نمی‏تواند از این کار خودداری کند. زیرا، فشاری که به او وارد شده و او را به ارتکاب فعل یا ترک فعل مجبور کرده است، عادتاً قابل تحمّل نیست.» (اردبیلی، 1395: 173) استفاده از زنان در سرویس‏های جاسوسی از طریق به دام انداختن طعمه‏ها و استفاده از این ابزار برای شانتاژ و تخلیۀ اطلاعات، یکی از شیوه‏های رایج بوده و می‏باشد. همچنین برای اجرای برخی از عملیات‏های ارتباطی، پشتیبانی و هدایت از شبکه‏ها و عوامل مورد بهره برداری قرار می‏گیرد. ژنرال «پروسی دکر»³¹ در کتاب «جنگ کوچک» می‏نویسد: «رازی را که زنان با کشیش‏ها نتوانستند کشف کنند، احتمالاً هرگز فاش نخواهد شد.» این نکات و اسناد تاریخی بیانگر این حقیقت هستند که استفاده از زنان در عملیات‏های جاسوسی پیشینه‏ای طولانی دارد. پیشینه‏ای که با تاریخ پیدایش پدیدۀ جاسوسی ارتباط تنگاتنگی دارد. (مرادی، پیشین: 98) موفّق‏ترین موارد برای شانتاژ، استفاده از عملیات «پرستو» یعنی فرستادن منابع زن و یا مرد برای اغوای جنسی است. یک فرد خارجی که با یک پرستو رابطۀ جنسی برقرار می‏کند را می‏توان از طریق مواجه نمودن با صوت یا تصویر تهیه شده در خفی تهدید نمود و در معرض رسوایی جنسی قرار داد. یک پرستو می‏تواند ادعای بارداری و درخواست سقط جنین کند. اعضای قلابی و خانوادۀ به ظاهر تعصّبی وی می‏توانند دست به اقدامات تهدید آمیز بزنند. سپس یک شخصیّت خیر خواه (یک افسر ضد اطلاعاتی) ظاهر شده و با پیشنهاد میانجی‏گری و نجات او از معرکه، درخواست جلب همکاری‏کند. (چرکاشین، 1398: 78) عوامل سرویس جاسوسی به خوبی آموخته‏اند که قبل از پیشنهاد جاسوسی به طعمۀ خود، علائق و وابستگی‏های او را شناسایی کنند. «جان وسلی»³² کارمند اداره دریا سالاری سفارت بریتانیا در مسکو از جمله کسانی است که تحت فشار شانتاژ مجبور به جاسوسی شد. مأموران سرویس جاسوسی روس، مدارک و مستنداتی دال بر هم جنس‏گرایی وسلی با چند مرد به دست آورده بودند و از این طریق وی را مجبور به همکاری با خود کردند. مأموران کا.گ.ب به او فهماندند که در صورت عدم همکاری، مدارک و مستندات روابط جنسی وی را در اختیار سفارت بریتانیا قرار خواهند داد. وسلی پس از بازگشت به لندن در سال 1956 به دلیل ترس و نگرانی از تهدیدات صورت گرفته به همکاری خود با سرویس جاسوسی کا.گ.ب ادامه داد و در سال 1962 دستگیر و به 18 سال زندان محکوم شد. وی در بازجویی ها عنوان نمود که به دلیل ترس از افشای روابط جنسی خود، مجبور به همکاری با سرویس جاسوسی کا.گ.ب شده است.(میلتون، پیشین: 204) مرکز تحقیقات کارکنان دفاعی و امنیّتی آمریکا در خصوص 209 از اتباع این کشور مربوط به سه دوره که تحت فشار شانتاژ اقدام به جاسوسی کرده‏اند، نشان داده است:

دورۀ اوّل: 1979-1947 دربین 68 جاسوس به میزان 7 درصد

دورۀ دوّم: 1989-1980 در بین 74جاسوس به میزان 2 درصد

دورۀ سوّم: 2015-1990 در بین 67 جاسوس به میزان 2 درصد.  (Herbig, op.cit: 48)    

 

8-1- انگیزۀ ایدئولوژیک: ایدئولوژی، مجموعه‏ای مشترک از باورها مبنی بر این است که جهان چگونه هست و چگونه باید باشد. ایدئولوژی بیانگر یک نظام اعتقادی مشترک است. یک ایدئولوژی هنگامی که منعکس کنندۀ غرور فرد باشد، مورد پذیرش او قرار می‏گیرد. انگیزۀ ایدئولوژی بیانگر باور یا اعتقاد فرد است. یک ایدئولوژی برای تأیید باورهای آگاهانه یا ناآگاهانۀ فرد انتخاب می‏شود که قبلاً درونی شده است. (Charney, op.cit: 72) آنچه که دیگران در اثر ترس، حرص، طمع و یا شهوت انجام می‏دهند، جاسوس دارای انگیزۀ اعتقادی آن را عاشقانه انجام می‏دهد. کسی که با انگیزۀ اعتقادی جاسوسی می‏کند، با ایده‏ها و افکارش به پیش می‏رود و نیروی عقیدتی او پشتوانۀ کارهایش است. چنین عقایدی شاید خود جوش بوده یا دیگران آن را ایجاد یا تقویت کرده باشند. افکار و عقایدشان از نظر دورنی آنها را ارضاء نموده و عاملی پیش برنده برای نیل به مأموریت‏شان در مسیر جاسوسی است. فرد جاسوس با انگیزۀ اعتقادی هنگامی که نظام عقیدتی خود را در آستانۀ فروپاشی می‏بیند، در مورد خود و کسانی که برای آنها کار می‏کند، دچار تردید می‏شود. در لحظۀ ورود به جاسوسی، این احساسات همواره پرقدرت و دست نخورده باقی مانده و غالباً مستحکم هستند. این افراد معمولاً خواهان هیچ گونه پاداش یا دستمزدی نیستند. همین که توانسته‏اند در مسیر اهداف خود خدمت کنند، احساس رضایت می‏کنند. (کوپر و دلینجر، پیشین: 89) انگیزۀ ایدئولوژیک را بیشتر می‏توان در جاسوسان دوران جنگ سرد بین شوری سابق و آمریکا مشاهده کرد. در این مقطع، برخی از افراد با انگیزة اعتقادی جذب سرویس جاسوسی شوروی شدند. در واقع در طی دهه‏های 1950 تعداد زیادی از جاسوسان از هواداران کمونیست بودند. (رادنی، 1387: 138) مدیر سابق ضد اطلاعات سازمان سیا «جیمز.ام.اولسون»³³ در کتاب خود می‏نویسد: « من در مورد عقاید راسخ دچار دوگانگی هستم. از یک طرف، من افرادی که در باورهای خود ثابت قدم هستند و حاضرند، همه چیز حتّی زندگی و آزادی خود را در راه آرمان‏هایشان قربانی کنند را تحسین می‏کنم. من در کلاس‏هایم در مدسۀ بوش به دانشجویان می‏گویم که دست خودم نیست. به «اتل و ژولیوس روزنبرگ»³⁴ (زوج جاسوس) به دلیل تعهّد جدّی‏شان به کمونیسم احترام می‏گذارم. آنها حاضر شدند که مرگ روی صندلی برقی (صندلی اعدام) را بپذیرند، امّا باورهایشان را زیر پا نگذارند. البته من با آرمان آنها موافق نیستم، امّا هنوز هم می‏توانم به عمق عقیدۀ راسخ آنها احترام بگذارم و از آنها قدردانی کنم. از طرف دیگر، من به عنوان یک کارشناس ضد اطلاعات از عقیدۀ راسخ متنفّر هستم، چون باعث می‏شود که دستگیری جاسوسان دشوارتر شود. جاسوسانی که دارای عقیدۀ راسخ هستند، معمولاً به چشم نمی‏آیند و در مقایسه با جاسوسان مزدور و غیر اخلاقی، مأموریت‏شان را بهتر مخفی می‏کنند. احتمال کمتری وجود دارد که جاسوسان عقیدتی از طریق ولخرجی و رفتارهای بی ملاحظه، توجّه افراد را به خود جلب کنند.(اولسون، پیشین: 1-230) مرکز تحقیقات امنیّت کارکنان دفاعی آمریکا در خصوص تعداد 173 نفر از اتباع این کشور مربوط به سه دوره که با انگیزۀ ایدئولوژیک جاسوسی کرده‏اند، این گونه گزارش نموده است:

دورۀ اوّل: 1979-1947 در بین 66 جاسوس به میزان 14 درصد

دورۀ دوّم: 1989-1980 در بین 70 جاسوس به میزان 4 درصد

دورۀ سوّم: 2007-1990 در بین 37 جاسوس به میزان 14درصد. (Herbig, 2008: 40)

 

نتیجه‏گیری

در این پژوهش علّت وقوع جرم جاسوسی از منظر جامعه‏شناسی جنایی و در چارچوب نظریۀ فشار رابرت مرتون مورد واکاوی قرار گرفته است. بررسی سوابق جاسوسانی که تا کنون شناسایی و دستگیر شده‏اند، نشان داده است که علّت جاسوسی آنان معطوف به فشارهای گوناگون اجتماعی است. این عوامل می‏توانند در شکل‏گیری انگیزه‏های جاسوسی مؤثر واقع شوند. سوابق جاسوسان حاکی است که برخی از آنان تحت تأثیر فشار عوامل اجتماعی مرتکب جرم جاسوسی شده‏اند. از مصادیق آن می‏توان به جاسوسانی اشاره نمود که به دلیل فشار ناشی از مشکلات اقتصادی (با انگیزۀ مالی)، عدم رضایت شغلی (با انگیزۀ انتقام‏جویی) و اجبار (تحت فشار شانتاژ) مرتکب جرم جاسوسی شده‏اند. برخی دیگر از آنان (عکس نظریۀ فشار مرتون) بدون این که تحت فشار اجتماعی قرار گرفته باشند، مرتکب جرم جاسوسی شده اند. از مصادیق آن می‏توان به جاسوسانی اشاره نمود که با انگیزۀ مالی به دلیل طمع ورزی یا در مواردی برای جلب نظر دیگران با انگیزۀ تملّق‏گویی اقدام به جاسوسی نموده‏اند. جاسوسانی که با انگیزۀ میهن پرستی، ایدئولوژیک یا بشردوستانه اقدام به جاسوسی می‏کنند، به دلایل زیر نسبت به دیگر جاسوسان خطرناک‏تر‏ند و از انگیزۀ مستحکم‏تر وپایدارتری در جاسوسی برخوردارند:

1- ابایی از مجازات ‏های سنگین (حبس‏های طولانی مدّت یا اعدام) ندارند.

2- نتیجه جاسوسی برای آنان از اهمیّت زیادی برخوردار است.

3- بابت جاسوسی اظهار ندامت و پشیمانی نمی‏کنند، چه بسا احساس غرور و افتخار می‏کنند. این قهرمانی ممکن است که به شکل یک قهرمان ملّی (جاسوسی با انگیزۀ میهن پرستی)، مکتبی (جاسوسی با انگیزۀ ایدئولوژیک) یا جهانی (جاسوسی با انگیزۀ بشر دوستانه) جلوه کند.

 

منابع 

1- آدابی، حمید رضا، جامعه شناسی جنائی، انتشارات مجد، چاپ اوّل، 1393.

2- اردبیلی، محمّد علی، حقوق جزای عمومی، جلد دوّم، نشر میزان، چاپ پنجاهم، 1395.

3- اسنودن، ادوارد، بایگانی همیشگی، ترجمۀ علی مجتهد زاده، انتشارات کتاب پارسه، چاپ دوّم، 1398.

4- اسنیپس، جفری و توماس برنارد، و جرج ولد، جرم شناسی نظری ( گذری بر نظریه های جرم شناسی )، ترجمۀ علی شجاعی، انتشارات سمت، چاپ اوّل، 1380.

5- اولسون، جیمز.ام، شکار جاسوس هنر ضد اطلاعات، ترجمۀ رضا ثابتی و رسول سبحانی، انتشارات دانشگاه اطلاعات امنیّت ملّی،چاپ اوّل، 1400.

6- بارتل، کرت.آر و آنه.ام، روانشناسی رفتار جنائی، ترجمۀ محمّد جعفر ساعد و جمعی از پژوهشگران دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، تهران، انتشارات کنج دانش،چاپ اوّل، 1400.

7- بونی، ویلیام.سی و جرالد.ال کواسیچ، جاسوسی شبکه ای: تهدید جهانی اطلاعات، ترجمه و انتشارات دانشکدة امام باقر(ع)، چاپ اوّل، 1383.

8- چرکاشین، ویکتور، منبع گردان(خاطرات یک افسر کا.گ.ب)، ترجمه و انتشارات دانشکدۀ اطلاعات، چاپ اوّل، 1390.

9- رادنی، کارلیس لی، جاسوس و جاسوسان، ترجمۀ داوود ولیان، انتشارات دانشکدۀ امام باقر(ع)، چاپ اوّل، 1387.

10- ساجدی، اکبر و غلامرضا سادات، بررسی انگیزه‏های جاسوسی، دانشگاه اطلاعات و امنیّت ملّی، چاپ اوّل، 1395.

11- سادات، غلامرضا، جاسوسی و خیانت(چهارچوب‏های نظری و راهکارهای مقابله)، انتشارات دانشگاه اطلاعات و امنیّت ملّی، چاپ اوّل، 1398.

12- شالچیان، طاهره، آشنایی با اصول روانشناسی، دفتر تحقیقات و انتشارات بدر، چاپ دوّم، 1373.

13- شولسکی، آبرام، نبرد بی صدا، ترجمه و انتشارات معاونت پژوهشی دانشکدۀ امام باقر(ع)، چاپ اوّل، 1381.

14- عباس زادگان، سیّد محمّد و مرتضی رضائی، ستایشگری در نظام اداری معاصر ایران، انتشارات دفتر پژوهش‏های فرهنگی، چاپ اوّل، 1390.

15- فریدل، ران، جاسوسی: دنیای مدرن جاسوسی، ترجمه و انتشارات دانشکدۀ امام باقر(ع)، چاپ اوّل، 1382.

16- کوپر، اچ.اچ و لورنس دلینجر، تربیت جاسوسان، ترجمه و انتشارات دانشکدۀ امام باقر(ع)، چاپ اوّل، 1380.

17- گارو، رنه، مطالعات نظری و عملی در حقوق جزا، ترجمة سید ضیاءالدین نقابت، انتشارات مجد، چاپ اوّل، 1343.

18- گسن، ریموند، جرم شناسی نظری، ترجمۀ مهدی کی نیا، چاپ پنجم،انتشارات مجد، چاپ پنجم، 1392.

19- مرادی، صفر علی، جاسوسی، چاپ و انتشارات دانشگاه امام حسین(ع)، چاپ اوّل، 1390.

20- معاونت پژوهش و تولید علم، جاسوسی و جمع آوری اطلاعات، انتشارات دانشگاه اطلاعات و امنیّت ملّی، چاپ اوّل، 1395.

21- معین، محمّد، فرهنگ فارسی معین، انتشارات فرهنگ نما، چاپ اوّل، 1387.

22- میلتون، کیت، دایره المعارف مصوّر جاسوسی، ترجمۀ الهام شوشتری زاده، نشر سایان، چاپ دوّم، 1395.

23- وایت، راب و فیونا هینز، جرم و جرم شناسی، ترجمۀ علی سلیمی، انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ دهم، 1398.

24- ولیدی، محمّد صالح، حقوق جزای اختصاصی، انتشارات داد، چاپ دوّم، 1373.

25- ویسکف، مارتین.اف و کترین.ال هربیگ، جاسوسی شهروندان آمریکایی علیه ایالات متّحدۀ آمریکا، ترجمۀ محمّد عباسی، انتشارات پژوهشکدۀ فارابی، چاپ اوّل، 1394.

26- نجفی توانا ، علی، جرم شناسی، انتشارات آموزش و سنجش، چاپ بیستم، 1397.

27- Barker, Rodney, Dansing with the devil. sex, expionage and the US, Marines, The Clyton Lonetree story, New York, Iv Books, 1996.

28- Bimfort, Martin T, A Definition of Intelligence,Studies in Intelligence Vol. 46, No, 3, 1-13, 1958.

29- Charney, David L, Psychology of Espionage, Published by the Intelligencer: Journal of U.S. Intelligence, Vol. 22, No. 1, 2016.

30- Danesy, Frank.Christian, An exploration of the variables that act predictors of insider espionage: a five-factor approach, University of south Africia, 2022.

31- Demarest, Geoffrey B, Espionage in international Law, Published by Denver Journal of international law & Policy, Vol. 24, N0. 2, PP, 321-348, 1996.

32- Eftimiades, Nicholas, Chinas espionage recruitment motivations (Getting rid of the mice), European intelligence academy, Research paper senes, No, 5, 2023.

33-Herbig, Katherine L, Changes in espionage by Americans, 1947 – 2007, Monetery: Department of Defense, 2008

 34-Herbig, Katherine L, The Expanding Spectrum of Espionage by American, 1947-2015, Technical Report 17-10, 2017.

35-Jonsson, Michael & Jakob Gustafsson, Espionage by Europeans 2010-2021, A preliminary review of court cases, FOl-R-5312-SE, 2022.

36-Lowenthal, Mark M, Intelligence from Secrets to policy, Washingeton DC: Cngressional Quarterly press, Second edition, 2002.

37-Mahoney, M.H, Women in Espionage: Biographical Dictionary, California, Library of Congress cataloging –in-punlication Data, 1993.

38-Noonan, CF, Detecting malicious insiders, Prepared for the U.S Department of energy under contract DE.aco5- 76RLo1830, 2018.

39-Raviv, Dan & Melman, Yossi, Every Spy a Prince, London, New York, Dantam Press, 1990.

40-Smith, M, The anatomy of a traitor: The history of espionage and beteryal, London, Aurm press, 2017.

99

 

---

[1]  دانشجوی دکتری حقوق جزا و جرم شناسی، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

[e-mail]

[2]  استادیار گروه حقوق جزا و جرم شناسی، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران، (نویسنده مسئول):

[e-mail]

[3]  استادیار گروه حقوق جزا و جرم شناسی، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. 

[e-mail]

[4] 1 Herbig

[5] 1 Herbig

[6] 2 Jonsson

[7] 3 Gustafsson

[8] 1 Robert Merton

[9] 1 Global Citizenship

[10] 2 Edward Joseph Snowden

[11] 1 Alan Nunn May

[12] 2 Manhattan

[13] 1 M.H Mahoney

[14] 2 Central Intelligence Agency

[15] 3 Amie Elizabet Torpe Prussia

[16] 4 Washington D.C

[17] 5 Georgiy Cupochin

[18] 1 Morris Plascow

[19] 2 Sun Tzo

[20] 3 Terry Tampson

[21] 1 Robert philip Hanssen

[22] 2 Federal Bureau of investigation 

[23] 3 Virginia

[24] 1 Tompson.  

[25] 2 Dimitri Petrovic Poliakov 

[26] 3 Victor Cherkashin 

[27] 1 Alasdair Macintyre

[28] 2 George Trofimof 

[29] 1 Ronald Humpher

[30] 2 Chanter 

[31] 1 Prusy Decker

[32] 1 John Wesly

[33] 1 James. M. Olson

[34] 2 Ethel & Julius Rosenberg 

---