Subject Areas : Journal of Law and Politics
Mohammad Alidosti 1 , محمد جعفر ساعد 2 , َAli Najafi Tawana 3
1 - Islamic Azad University central Tehran Branch
2 - استادیار گروه حقوق دانشگاه آزاد واحد تهران مرکزی
3 - Criminal Law and Criminology, Faculty of Law, Islamic Azad University, Tehran Center, Tehran, Iran
Keywords:
Abstract :
| علّتشناسی وقوع جاسوسی از منظر جامعهشناسی جنایی | |
|
| محمّد علیدوستی1 محمّد جعفر ساعد2 علی نجفی توانا 3 |
تاریخ دریافت مقاله: 05/05/1403 تاریخ پذیرش نهایی: 20/06/1403
چکیده
علّتشناسی وقوع جرم جاسوسی از منظر جامعهشناسی جنایی، مستلزم شناخت عوامل اجتماعی تأثیرگذار بر این جرم است. ابزار گردآوری اطلاعات در این تحقیق، اسنادی و کتابخانهای و روش آن توصیفی – تحلیلی است. پژوهش حاضر در پی پاسخ به این سؤال است که علّت وقوع جرم جاسوسی ازمنظر جامعهشناسی جنایی چیست؟ نتایج حاصله از این تحقیق نشان داده است که فشار عوامل اجتماعی موجب انگیزش افراد برای مبادرت به جرم جاسوسی میشود. انگیزۀ مالی از رایجترین انگیزههای جاسوسی است. برخی از افراد به دلیل فشار ناشی از مشکلات مالی و برخی دیگر فارغ از هر گونه فشار مالی (تنها به دلیل زیاده خواهی یا طمع ورزی) مرتکب جرم جاسوسی میشوند. صرف نظر از وجود یا عدم فشارهای اجتماعی، بیشترین تهدیدات جاسوسی متوجّۀ افرادی است که با انگیزۀ بشر دوستانه، میهن پرستی یا ایدئولوژیک اقدام به جاسوسی میکنند، زیرا این افراد نسبت به دیگر جاسوسان از انگیزۀ مستحکمتر و پایدارتری در جاسوسی برخوردارند.
کلید واژهها
علّتشناسی، جاسوسی، جاسوس، اطلاعات، فشارهای اجتماعی.
مقدّمه
جاسوسی از جمله جرایمی است که از گذشته تا کنون نگرانی دولتها را در پی داشته است. جاسوسی از جرایم سازمان یافته و فرا ملّی است که آثار مخرّبی به امنیّت و منافع ملّی کشورها تحمیل میکند. سرویسهای اطلاعاتی با هدایت و سازماندهی عملیاتهای جاسوسی موجب نقض قوانین داخلی کشورها میشوند. هدف از جاسوسی دولتها، دستیابی به اطلاعات طبقهبندی شدۀ کشورهای دیگر در زمینههایی از جمله نظامی، هستهای، اقتصادی یا آسیب رساندن به آنان از طریق اقدامات تروریستی، خرابکاری، حملات سایبری، اغتشاشات و ... است. یکی از کارشناسان اطلاعاتی عنوان نمودهاست: «جاسوسی را باید هنری جذّاب دانست. جاسوسی به یقین حرفهای است که تنها با گزینش درست و ارائه آموزش اصولی به مستخدمین امکان پذیر است. اگر حرفۀ جاسوسی به درستی اجرا گردد، دارای تمامی ویژگیهای یک مهارت حرفهای خواهد بود. به هر ترتیب، حرفۀ جاسوسی اصولاً حرفهای تخصّصی است.»(کوپر و دلینجر، 1380: 9) پس از جنگ جهانی دوّم، تصوّرات مختلفی از علّت جاسوسی افراد و ویژگیهای شخصیّتی آنان در ذهن کارشناسان اطلاعاتی شکل گرفت، ولی جدّی به آن پرداخته نشد. در ابتدا، باور عموم بر این بود که ایدئولوژی به ویژه نوع «کمونیستی» آن در پس باور جاسوسان علّت جاسوسی است. همچنین عدّهای اعتقاد داشتند که علّت جاسوسی، «هم جنس بازی» است. در نهایت، کارشناسان اطلاعات امنیّتی ایالات متّحده به این باور رسیدند که اکثر جاسوسان با انگیزۀ «مالی» اقدام به جاسوسی میکنند. (ساجدی و سادات، 1395: 193) از نظر «هربیگ»4 یک سوّم از جاسوسیها ناشی از فشارهای ناشی از رویداهای مهم زندگی است که معمولاً شش تا هشت ماه قبل از اینکه فرد درگیر جاسوسی شود، اتّفاق میافتند. این رویدادهای منفی شامل مرگ یا بیماری لاعلاج یکی از دوستان نزدیک یا یکی از اعضای خانواده، جدایی از همسر یا طلاق، جدایی فیزیکی طولانی مدّت از همسر، اختلافات زناشویی، جابجایی فیزیکی، تهدید به خودکشی، نامزدی یا ازدواج جدید، رابطۀ عشقی جدید، رابطۀ خارج از ازدواج و مواردی از این قبیل است. (Herbig, 2008: 42)رفتارهای جاسوسی همواره با یک محرّک آغاز میشوند. محرّکها در بر گیرندۀ حالاتی از بحرانها، حوادث استثنایی مثبت و منفی زندگی و شرایط نامطلوب کاری هستند. با این حال، بیشتر رویدادهای معمولی یا موقعیّتهایی مانند مشکلات مالی، شکستهای شغلی، رفتار ناعادلانۀ یک کارفرما یا سرپرست نیز ممکن است محرّک باشد. هر محرّکی اگر یک واکنش ایجاد کند، میتواند برانگیزنده باشد. هر حادثه یا موقعیّتی میتواند محرّکی برای وقوع جرم جاسوسی باشد. این رفتار در صورت موفقیّت آمیز بودن ممکن است که مرتکب را برای تکرار جرم ترغیب کند. با این حال، درک این نکته مهم است که تأثیر رویدادها و موفقیّتها نسبت به همۀ افراد یکسان نیستند و هر حادثهای یا موقعیّتی به یک محرّک تبدیل نمیشود. برای تبدیل یک رویداد یا موقعیّت به یک محرّک باید به نحوی با زمینههای فرد (نیازها، باورها، ارزشها و ایدئولوژی) همخوانی داشته باشد. (Danesy, 2022: 122) هدف از نگارش این تحقیق، بررسی علّت وقوع جاسوسی از منظر جامعهشناسی جنایی است. اهمیّت تحقیق حاضر از نظر کاربردی این است که کمک شایانی به جامعۀ اطلاعاتی برای شناخت علّت اجتماعی وقوع جرم جاسوسی در مراکز حسّاس کشور میکند. فرضیۀ تحقیق حاضر این است که علّت اجتماعی جرم جاسوسی، انگیزۀ مالی است.
پیشینۀ پژوهش
حسب بررسی به عمل آمده تا کنون تحقیقی تحت عنوان علّت شناسی وقوع جاسوسی از منظر جامعه شناسی جنایی نگاشته نشده است. تحققیات مرتبط با عنوان این پژوهش عبارتند از:
1- هربیگ5 (2008): نویسنده در تحقیقی تحت عنوان«تغییرات در جاسوسی توسط آمریکاییها: 2007- 1947» اقدام به بررسی سوابق 173 نفر از شهروندان آمریکایی نموده که طی سالهای 1947 الی 2007 به اتّهام جاسوسی دستگیر شدهاند. تمرکز این گزارش بر تغییرات روند جاسوسی ازسال 1990 الی 2007در مقایسه با دو دورۀ جنگ سرد است. یافتهها نشان داده است که بیشتر جاسوسان از سال 1990 به دلیل وابستگیها، ارتباطات و روابط خارجی(عدم وفاداری به آمریکا) جاسوسی کردهاند.
2- هربیگ (2017): نویسنده در تحقیقی تحت عنوان«گسترش طیف جاسوسی توسط آمریکاییها: 2015- 1947» اقدام به بررسی سوابق 209 نفر از جاسوسان آمریکایی از نظر نحوۀ استخدام، سطوح مجوّز، شیوۀ ارتکاب جرم و پیامدهای جاسوسی آنان نموده است. در بخش دوّم گزارش به جاسوسی کلاسیک، نشت اطلاعات، عمل به عنوان عامل یک دولت خارجی، جاسوسی اقتصادی و نقض قوانین حاکم اشاره نموده است.
3- جانسون6 و گوستافسون7 (2022): نویسندگان در پژوهشی تحت عنوان «جاسوسی اروپاییها 2021-2010» اقدام به تحلیل و بررسی دادههای زیربنایی مربوط به 62 نفر جاسوسان اروپایی طی سالهای 2010 الی 2021 نمودهاند. در این تحقیق، جاسوسان از نظر ویژگیهای شخصی، انگیزهها، شیوههای دسترسی، ارتباطات و همتایان خارجی مورد مطالعه قرار گرفتهاند. این مطالعه نشان داده است که عمدۀ جاسوسان اروپایی مشابه ایالات متّحده عمدتاً مردان (95./.) بودهاند. میانگین سنّی جاسوسان 30 تا 39 سال بودهاست.
پویش اجمالی مفاهیم نظری
جاسوس: جاسوس، «آن که اخبار و اطلاعات کسی یا مؤسسهای و یا کشوری را مخفیانه گردآوری و به شخص یا مؤسسه و یا کشور دیگر اطلاع دهد.» (معین، 1387: 373) در تعریفی دیگر، جاسوس «به شخصی گفته میشود که در پوششهای متقلّبانه یا مخفیانه و به نفع خصم در صدد تفحّص و تجسّس پیرامون اسرار یا تحصیل اطلاعات یا اشیاء یا سایر مدارک و اسناد مربوط به استعداد و تواناییهای نظامی، اقتصادی و فرهنگی مربوط به یک کشور و انعکاس آنها به کشور دشمن باشد.» (ولیدی، 1373: 106)
جاسوسی: «جاسوسی به جمعآوری و تملّک اطلاعات و تعلیمات اسناد قابل استفادۀ یک کشور خارجی بر ضد امنیّت خارجی کشور دیگر گفته میشود.» (گارو، 1343: 694) «جاسوسی میتواند به عنوان گردآوری فریبکارانۀ اطلاعات به صورت آگاهانه و به درخواست یک دولت یا سازمان متخاصم یا اقدام آنهایی که مظنون به گردآوری در هدف هستند، تعریف شود.»(Demarest, 1996: 325-6)
اطلاعات: «اطلاعات عبارت است از جمع آوری و پردازش آن بخش از اخبار مربوط به کشورهای خارجی و عوامل آنها که دولت برای سیاست خارجی، امنیّت ملّی و انجام فعّالیّتهای مخفی در خارج برای تسهیل اجرای سیاست خارجی و حفاظت از فرایند، محصول و همچنین اشخاص و سازمانهای ذیربط که در برابر افشای غیر مجاز به آن نیاز دارند.» (Bimfort,1958:78)اطلاعات فرایندی است که به واسطۀ انواع خاصی از اخباری که برای امنیّت ملّی اهمیّت دارد درخواست، جمعآوری و تحلیل میشود و در اختیار سیاست گذاران قرار میگیرد. (Lowenthal,2002:8)
انگیزه: تمایلات جسمانی و نیازهای درونی و رغبتها، انگیزههایی هستند که ما را وادار به عمل میکنند. این تمایلات موجب تقدّم یک رفتار نسبت به رفتار دیگر میشوند. این قوای محرّکه، از درون انسان نشأت میگیرند و منجر به بروز واکنشهای متفاوت در فرد میشوند. در زندگی روزمره یکی به مدرسه، یکی به محل کار و دیگری به دنبال خرید میرود. با اندکی دقّت متوجّه خواهیم شد که هر یک از این افراد را عامل خاصی وادار به نوعی فعّالیّت کرده است. نوع و میزان فعّالیّت آنها به میزان قدرت تحریک آن عامل بستگی دارد. این عامل را «انگیزه» مینامند. بنابر این، انگیزه عبارت است از:«محرّکی که موجب فعّالیّت و عمل انسان میشود.» (شالچیان، 1373: 193) انگیزه، حالتی از ذهن است که بر روی انتخاب های فرد و تصمیمگیری او تأثیر میگذارد. (ساجدی و سادات، پیشین: 10)
چارچوب نظری
مطالعۀ سوابق تعدادی از جاسوسان نشان داده است که برخی از آنان تحت تأثیر فشار عوامل اجتماعی مرتکب جرم جاسوسی شدهاند. در این پژوهش، علّت شناسی وقوع جرم جاسوسی با سنجۀ نظریۀ فشار «رابرت مرتون»8 مورد بررسی قرار میگیرد. نظریه فشار با این گزاره آغاز میشود که جرم اصولاً پدیدهای اجتماعی است و انسانها ذاتاً منحرف نیستند، بلکه در اثر فشار ناشی از آمال و آرزوها و عدم امکان دستیابی به آنها از طریق قانونی مرتکب رفتار مجرمانه میشوند. مرتون، تنش ناشی از شکاف بین آمال و آرزوهای قانونی و وسایل دستیابی به آنها را تئوری فشار مینامد. (آدابی، 1393: 207) در این نظریه، جرم حاصل فرایند آسیبهای اجتماعی است. افراد قربانی تحت فشارهای مرتبط با فرصتهای ساختاری و فرایندهای فرهنگی که امکان دستیابی به اهداف خاص را به آنها نمیدهد، مرتکب جرم میشوند. در واقع، نظریۀ فشار انعکاس دیدگاههای جامعه شناسی کیفری در خصوص پدیدۀ بزهکاری است. به عبارت دیگر، دیدگاه اندیشمندان جامعه شناسی کیفری و جرم شناسی، بحث در مورد نقش مهاجرت، انقلاب، فقر، بیکاری، فرهنگها، خرده فرهنگها و ... است که از محورهای مهم نظریۀ فشار تلقّی میشوند. (نجفیتوانا، 1397: 91) مرتون نوعی سنخشناسی انتزاعی را برای بیان واکنشهایی تدوین کرد که افراد با هدف هم سنگ ساختن شیوهها و اهداف از خود نشان میدهند. دورنمای این سنخشناسی، توصیف گونههای متفاوت سازگارشدن افراد با اهداف، وسایل و شیوهها بود. از نظر مرتون هنگامی که افراد تحت فشارهای اجتماعی قرار میگیرند، به شیوۀ زیر واکنش نشان میدهند:
1- سازشکاری: شیوۀ افرادی است که اهداف تعریف شدۀ فرهنگی و همچنین شیوههای نهادینۀ دستیابی به آنها را میپذیرند.
2- نوآوری: واکنش افرادی است که اهداف تعریف شدۀ فرهنگی را میپذیرند، امّا از شیوهها و وسایل نهادینۀ دستیابی به آنها بی بهرهاند. لذا، برای دستیابی به اهداف به وسایل و شیوههای ابداعی (رفتار مجرمانه) متوسّل میشوند.
3- مناسکگرایی: واکنش افرادی است که اهداف تعریف شدۀ فرهنگی را میپذیرند، امّا میدانند که توان دسترسی به آنها را ندارند. با این وجود، بدون توجّه به عواقب کار، همچنان در طلب وسایل و شیوههای نهادینه بر میآیند.
4- کنارهگیری: واکنش افرادی است که اهداف تعریف شدۀ فرهنگی، وسایل و شیوههای نهادینۀ دستیابی به آنها را نمیپذیرند، امّا در عین حال به شیوههای گوناگونی از جامعه دوری میکنند.
5- شورش: شیوۀ افرادی است که اهداف، شیوهها و وسایل نهادینه در جمع خود را جایگزین اهداف و شیوههای مرسوم در جامعه میکنند. به تعبیر دیگر برای دستیابی به اهداف یادشده، وسایل و شیوههای خاص خود را به کار میگیرند. (وایت و هینز،1398: 8-156) در این پژوهش سعی بر این است که علّتشناسی وقوع جرم جاسوسی با بهرهگیری از نظریۀ فشار مرتون در قالب «واکنش نوآورانۀ افراد به هنگام مواجه شدن با فشارهای اجتماعی» مورد واکاوی قرار گیرد.
1- عوامل اجتماعی مؤثر در وقوع جرم جاسوسی
محیط اجتماعی به محیط اجتماعی عمومی و شخصی تقسیم میشود. محیط اجتماعی عمومی برای همه افراد مشترک است ولی محیط اجتماعی شخصی، خاص هر فرد است و ممکن است با دیگران متفاوت باشد. (گسن، 1392: 182) جرم شناسی جامعهشناسانه از سابقۀ غنی در بررسی متغیّرهای جمعیّت شناختی و گروهی با مسئلۀ جرم و جنایت برخوردار است. متغیّرهایی مانند سن، جنس، نژاد، وابستگیهای قومی، وضعیّت اجتماعی و اقتصادی رابطۀ معنا داری با مقولههای خاص و الگوهای مجرمانه دارند. علاوه بر این، جرم شناسی جامعه شناسانه عوامل موقعیّتی یا محیطی مانند زمان، مکان و شریط محیطی را مورد بررسی قرار میدهد. با این حال، سهم عمدۀ جرم شناسی جامعه شناسی، تمرکز بر موضوعاتی در خصوص توزیع نابرابر قدرت در جامعه است که این موضوع اغلب به چگونگی تعریف جرم و نحوۀ اجرای قوانین مرتبط با آن میپردازد. (بارتل، 1400: 8-37) عوامل اجتماعی مؤثر در وقوع جاسوسی مستند به سوایق افرادی که به اتّهام جاسوسی شناسایی و دستگیر شده اند، عبارتنداز:
1-1- انگیزۀ بشردوستانه: موضع افرادی که با انگیزۀ بشر دوستانه اقدام به جاسوسی میکنند، موضع «شهروندی جهانی»9است. شهروندی جهانی، یک موضع اخلاقی و سیاسی است که در آن واقعیّتهای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و زیست محیطی جهانی ایجاب میکند که افراد، جوامع و دولتهای ملّی بر اساس ملاحظات جهانی تصمیمگیری کنند. شهروند جهانی به پیوستگی فرهنگها و کاهش تمایزات فرهنگی تأکید میکند. مرزهای سیاسی و جغرافیایی ملّتها را بیش از پیش بیربط میبیند و هویّت خود را متعلّق به شهروندان یک مکان خاص تحت هویّت جامعۀ جهانی تصوّر میکند. افرادی که به اسرار ملّت خود خیانت میکنند، اعمال خود را در یک سطح اخلاقی بالاتر و تحسین برانگیزتر از وفاداری به یک ملّت میپندارند. (Herbig, 2017:173) «ادوارد جوزف اسنودن»10 بحث انگیزترن چهرۀ عمومی جامعۀ آمریکایی بود که در سال 2013 هزاران اطلاعات طبقهبندی شده را فاش نمود. مطالعات نشان داده است که نسلهای جوان معتقدند که او فردی سیاسی و قهرمان بود. به رغم متّهم شدن به جاسوسی، نظر سنجیهای جهانی نشان داده است که نظرات نسبت به او مثبت است. مطالعات نشان داده است که کارمندان برخوردار از احساس ارزشمند، سختتر کار میکنند.Noonan, ) (2018: 1 اسنودن در خصوص انگیزهاش از افشای اطلاعات سازمان جاسوسی سیا مینویسد:
آگاه و هوشیار شده بودم. من عاشق کشورم و خدمت به مردم هستم. کافی است به شجرۀ دودمانم نگاهی بیندازید تا ببینید چه زنان و مردانی همۀ عمرشان را صرف خدمت به میهن کردهاند. من در پیشگاه این ملّت سوگند یاد کردم که نه به دولت و نه به هیچ شرکتی بلکه به مردم میهن خود وفادار باشم. در قبال قانون اساسی که حقوق شهروندی را محترم میدارد و آزادیهای فردی را مقدّس میداند، این گونه همۀ اصولش پایمال شده بود. بدتر این که من هم به عنوان مهرهای در این کار شریک بودم. آن همه تلاش، آن همه سالها... چگونه میتوانستم قراردادهای محرمانهام را با آن سوگند مقدّس یک جا بنشانم؟ این وفاداری شایستۀ که بود؟ شرکت یا ملّت؟ کجا اخلاق ایجاب میکرد که سوگندم را بشکنم؟ آن قدر در این کار اندیشه کردم تا جوابش را به دست آوردم و به این نتیجه رسیدم که روی آوردن به مطبوعات و جراید نه کاری خارقالعاده و نه افراطی است. با این عمل نه دولت و نه آژانس امنیّت ملّی را خراب میکنم. با این اقدام این فرصت را پیدا کردم که دولت و آژانس را اصلاح کنم و به اصول بنیادی شان برگردانم. سنجه و معیار وجود آزادی در هر کشوری، میزان احترام به حقوق شهروندان آن کشور است. من به کمک همین دستاویز، انگشت اتّهام خود را به سوی دولتی میگیرم که باید حقوق شهروندی را به رسمیّت بشناسد و حدود خود را بر پایۀ آن تعریف کند. همان چیزی که در زمان انقلاب و جنگهای استقلال آمریکا اسمش را «آزادی» گذاشتند. حالا معتقدم که نام آن در زمانۀ انقلاب اینترنتی باید «حریم خصوصی» باشد. (اسنودن، 1398: 17) «آلن نون می»11 فیزیکدان بریتانیایی شاغل در پروژۀ «منهتن»12 که در سال 1946 به اتهام جاسوسی به نفع سرویس جاسوسی شوروی سابق دستگیر و به 10 سال کار سخت محکوم شد، در اعترافات مکتوب خود برای سرویس جاسوسی انگلیس نوشته است: «همۀ ماجرا برای من بسیار درد آور بود و من تنها به این دلیل دست به این کار(جاسوسی) زدم که احساس کردم با این کار میتوانم سهمی در ایمنی بشر داشته باشم. قطعاً من این کار را به خاطر منفعت انجام ندادم.» این ایده که دستیابی شوروی به سلاح هستهای به ایمنی بشر کمک میکند، دیدگاهی نبود که عدۀ زیادی در غرب در آن شریک باشند. (معاونت پژوهش و تولید علم، 1395: 24)
2-1- سکس: سکس در تمامی اشکال آن تقریباً در تمام نقاط جهان طعمهای بس پر قدرت در اختیار استخدام کنندۀ جاسوسان است. در برخی از فرهنگها، زمانها و موقعیّتها، سکس انگیزهای بی نظیر است. هر گاه از آن زیرکانه بهره گرفته شود، حداقل به اندازۀ ترس مطلق اثر بخش است. در فعّالیّتهای جاسوسی، سکس در قالب هر دو شیوۀ درد و لذّت به کار میرود و هر یک از آنها بر اساس شرایط موجود میتوانند ثمربخش باشند. در بسیاری از افراد، علاقه به جنس مخالف تا سرحد تسلیم و اطاعت محض پر قدرت است. خواستهها و امیال جنسی قابل کنترل و یا سرکوب نیستند و ارضاء این گونه تمایلات نفسانی به رفتاری اغلب نسنجیده، حتّی تا حدّی کاملاً خطرناک برای افراد درگیر میانجامد و گاهی این گونه رفتارها به غایت، غیر عقلانی است. (کوپر و دلینجر، پیشین: 84) سکس یکی از راهکارهای مورد توجّه سرویسهای اطلاعاتی برای به دام انداختن طعمههاست. این راهکار بالاخص در طول جنگ جهانی دوّم بیشترین کاربرد را داشت. در دوران جنگ جهانی دوّم تعداد قابل توجّهی از نظامیان گرفتار جاسوسهای زن شدند. نظامیانی که طعمۀ زنان جاسوس میشدند در ابتدا از هویّت واقعی جاسوسان زن بی اطلاع بودند و به راحتی تخلیۀ اطلاعاتی میشدند. در این ماجراها عامل جاسوسی معمولاً بنا به ذائقۀ جنسی طرف مقابل وارد عمل میشود تا اطلاعات لازم را کسب کند. (بونی و کواسیچ، 1383: 200) در بین سازمانهای جاسوسی جهان، سازمان جاسوسی اسرائیل و روسیه بیشترین بهره را از زنان (پرستو) برای جاسوسی بردهاند. مدیران این سازمانها دریافتهاند که زنان نسبت به مردان در بسیاری از عملیاتهای جاسوسی موفقتر عمل میکنند. اگر یک مأمور مرد به همراه یک زن برای یک عملیات جاسوسی اعزام شود، کمتر مورد سوء ظن دیگران قرار میگیرد. موساد از زنان برای تلههای جنسی استفاده میکند. عموماً ترجیح میدهد که از زنان مجرّد برای این اهداف استفاده کند. گرچه هیچ فشاری برای این کار وجود ندارد، امّا انتظار میرود که زنان از جنسیّت خود به عنوان اسلحهای قدرتمند در خدمت جاسوسی بهره گیرند. (Raviv & Melman, 1990: 134) «ام.اچ. ماهونی»13 دکترای علوم قضایی و افسر بازنشستۀ «سازمان سیا»14 در اثر خود به زندگینامۀ 150زن جاسوس برجسته اشاره نموده است. وی مینویسد: «هنگامی که فرهنگ زنان در جاسوسی را میگشایید، یک ضربالمثل قدیمی نظرتان را جلب میکند که میگوید: مراقب زنان جاسوس باشید. دشمن، زنان را به خدمت گرفته تا اطلاعات ملوانان ما را تخلیه کند. تئوری دشمن این است که زنان به اندازۀ مردان در مظان جاسوسی قرار نمیگیرند. مراقب زنان پرحرف و مردان فضول باشید. همه چیز را ببینید، همه چیز را بشنوید، امّا هیچ نگویید.» خانم «امی الیزابت تورپ بروسه»15 آمریکایی یک مأمور راستگو و صادق بود. وی به این نتیجه رسید که برای موفقیّت در مأموریت جاسوسی باید از شئون اخلاقی خویش چشم پوشی کند. وی یکی از موفقیّت آمیزترین عملیّاتهای جاسوسی را در جنگ جهانی دوّم به ثمر رسانید. ترتیب ملاقات وی با وابستۀ نظامی سفارتخانۀ ایتالیا در «واشنگتن دی.سی»16 داده شد تا اطلاعات وی را تخلیه کند. در مورد تمایلش به عرضۀ جنسی خود برای کسب اطلاعات گفته است:«به هرترتیب جنگ را نمیتوان فقط از راههای درست برد.» (Mahoney, 1993: 27-29)«گئورگی کاپوچین»17 جاسوس روسی که در سال 1988 به غرب پناهنده شد، در مصاحبهای اعلام کرد: «سازمان اطلاعاتی کا.گ.ب به دلیل برخورداری از حمایت و همکاری دویست هزار زن، کارآیی نسبتاً موفّقی در گردآوری اخبار و اطلاعات محرمانه در سراسر جهان دارد.» وی میافزاید: «جاسوسهای زن به دلیل آنکه کمتر از جاسوسان مرد در مظان اتّهام قرار میگیرند، موفقتر عمل میکنند. کا.گ.ب این توفیق را عملاً طی دو دهۀ اخیر در فعّالیّتهای جاسوسی روزمرۀ خود تجربه کردهاست.» (مرادی، 1390: 19) تحقیقات نشان داده است که در بین 62 نفر از جاسوسان اروپایی مربوط به سالهای 2010 الی2021 در حدود 98 درصد از آنان دگر جنسگرا بودهاند. (Jonsson & Gustafsson,2022: 29) مرکز تحقیقات کارکنان امنیّتی و دفاعی آمریکا در خصوص 173 نفر از اتباع این کشور که با «انگیزۀ جنسی» (طی سه دوره) اقدام به جاسوسی کردهاند، این گونه گزارش نمودهاست:
دورۀ اوّل: 1979-1947 در بین 61 جاسوس به میزان 93 درصد با جنس مخالف و 7 درصد با جنس موافق
دورۀ دوّم: 1989-1980 در بین 55 جاسوس به میزان 96 درصد با جنس مخالف و 4 درصد با جنس موافق
دورۀ سوّم: 2015-1990 در بین 57 جاسوس به میزان 98 درصد با جنس مخالف و 2 درصد با جنس موافق (Herbig, op.cit:10)
3-1- مشکلات اقتصادی: تحقیقات نشان داده است که فشار ناشی از مشکلات اقتصادی نقش قابل توجّهی در بروز رفتار مجرمانه ایفا میکند. «موریس پلاسکو»18 معتقد است، بخش عمدهای از دنیای غرب در طول 150 سال گذشته با توجّه به افزایش آشکار رفاه اقتصادی شاهد افزایش نرخ جرم بودهاند. وی استدلال نمود، پیشرفت بی سابقۀ غرب در حوزههای اقتصادی و اجتماعی به کارگران معمولی موقعیّت اقتصادی بهتری نسبت به گذشته بخشید، ولی با این وجود، فشارها و تقاضاهای جدیدی را دامن زد که اغلب به مجرمیّت منجر میشوند. پلاسگو چنین نتیجه گرفت: «هر زمانی که انگیزهها و موقعیّتهای فزاینده برای فعّالیّتهای نامشروع از میزان فزایندۀ فعّالیّت مشروع بیشتر میشود، زمینه برای افزایش جرم فراهم میشود.» (اسنیپس و دیگران، 1380، 162) به عقیدۀ «سان تزو»19 کلید موفقیّت در کار اطلاعاتی، توانایی در تطمیع مقامهای اردوگاه دشمن است. وی متوجّه است که این امر، خصوصاً برای کسی که وفاداری را یک حُسن مهم میداند، سوأل بر انگیز است. مسلماً وی متوجّۀ این امر بوده که فاسد کردن مقامات و اتباع کشورهای دیگر با سازگاری مطلوب بین زیر دستان و حاکمان به زحمت قابل انطباق است. (شولسکی، 1381: 328) «تری تامپسون»20روانشناس پژوهشی ایالات متّحده مینویسد: «عوامل متعدّدی وجود دارند که ممکن است به آسیب پذیری جاسوسان در برابر پیشنهاد پول کمک کنند. از جمله فرهنگ یکسان دانستن موفقیّت با سود مادی، قدرت و منزلت اجتماعی با موفقیّت مادّی، ارضای نفس از طریق دریافت پول و همچنین احساس آرامش جاسوس در قبال دریافت حقوق خود به دلیل نیاز مالی. تامسون همچنین پیشنهادات جالبی ارائه میدهد که تمایل به خطر پذیری دارد. یکی از ویژگیهای شخصیّتی که ممکن است فرد را به سوی حرفۀ جاسوسی جذب کند، به طور خواسته یا ناخواسته نیازهای مالی است. فرد در یک وضعیّتی قرار میگیرد که به دلیل نیاز مالی، جاسوسی را به عنوان تنها راهحل قابل قبول برای رهایی از مشکل خود انتخاب میکند. (Charney, 2016: 72) تحقیقات نشان داده است که در بین 150 جاسوس آمریکایی که از سال 1947 تا 2001 در آمریکا به اتّهام جاسوسی دستگیر شدهاند، قریب به 56% از آنان با انگیزۀ مالی جاسوسی کردهاند. (ویسکف و هربیک، 1394: 91) برخی از جاسوسانی که بیشترین خسارت را وارد مینمایند، الزاماً مقام بالایی ندارند. سرجوخهای که در قسمت ارتباطات کار میکند از لحاظ دسترسی به اطلاعات میتواند از یک ژنرال ارزشمندتر باشد. سرویسهای خارجی به خوبی میدانند که دسترسی به اطلاعات، ارتباطی با درجۀ افراد ندارد. این افراد از اهداف استخدامی سرویس رقیب هستند. زیرا حقوق کمتری دریافت میکنند و احتمالاً با مشکلات مالی بیشتری مواجه هستند. تحصیلات و مهارت کمتری دارند و به همین جهت کمتر مورد توجّه و قدردانی سازمان خود قرار میگیرند. (اولسون،1400: 203) تحقیقات نشان داده که قریب به نیمی از 160 پروندۀ جاسوسی مربوط به اتباع تایوان در قالب پرداختهای نقدی، هزینۀ سفر تعطیلات، حقوق و هدایای گران قیمت بوده است. موارد یادشده بیشترین انگیزه برای استخدام افسران نظامی بازنشستۀ تایوانی بودهاند. پول محرّک اصلی در جاسوسی است که در 55 درصد از پروندههای سرویس جاسوسی چین مشهود است(Eftimaiades, 2023: 8) . «رابرت فیلیپ هانسن»21 متولد 1944سرپرست میدانی اداره اطلاعات «اف.بی.آی»22 در شهر نیویورک در اکتبر سال 1985در قبال دریافت پول به عوامل سرویس جاسوسی روس قول همکاری داد. در مجموع مبلغی معادل 4/1 میلیون دلار به صورت نقد و یک قطعه الماس از سرویس روسیه دریافت نمود و در سال 2001 پس از قراردادن بستهای حاوی اطلاعات سرّی در محل قرار از پیش تعیین شده در «ویرجینیا»23 دستگیر و پس از اعتراف به جرم جاسوسی به حبس ابد محکوم شد. (میلتون، 1395: 8) مرکز تحقیقات کارکنان دفاعی و امنیّتی آمریکا در خصوص 209 نفر از اتباع این کشور که با «انگیزۀ مالی» (طی سه دوره) اقدام به جاسوسی کردهاند، این گونه گزارش نموده است:
دورۀ اوّل: 1979-1947 در بین 68 جاسوس به میزان 41 درصد
دورۀ دوّم: 1989-1980 در بین 74 جاسوس به میزان 45 درصد
دورۀ سوّم: 2015-1990 در بین 67 جاسوس به میزان 2 درصد. (Herbig, op.cit: 48)
4-1- انگیزۀ انتقام جوئی: انتقام جوئی انگیزهای قوی و پایدار در جاسوسی است. چنین انگیزهای از خشم و عصبانیت افراد به دلیل رفتار ناعادلانۀ تجربه شده یا نشأت میگیرد. این انگیزه از خودش تغذیه میکند، زیرا عمل انتقام جویی، بی عدالتی را به یک جاسوس که در معرض آن قرار گرفته است، یادآوری میکند. (Smit, 2017:183) در انتقام جوئی، جاسوس یک خشم غیر ایدئولوژیک نسبت به کشور یا کارفرمایش به دلیل برخی بی عدالتیها از جمله عدم تشخیص یا قدردانی کافی، ناکامی در دستیابی به ترفیع، پرداخت ناکافی، دیگر پاداشها یا مطالبات شخصی پیدا میکند. یک نکتۀ مهم این است که بی عدالتی ممکن است واقعی یا غیر واقعی باشد، امّا جاسوس آن را واقعی و شخصی میپندارد. «تامپسون»24 عنوان میکند که انتظارات غیر واقعی از محل کار نشان میدهد که زوال شخصیّت دیوان سالاریهای بزرگ، برآورد بیش از حد استعداد واقعی فرد و فرهنگ ایجاد نارضایتی ناشی از جریان پرهزینۀ گزارشهای منفی رسانهها، همگی به نارضایتی کمک میکنند. (Charney, op.cit: 74) تهدیدات مستقیم و غیر مستقیم تلافی جویانه را باید جدّی گرفت. میل به انتقام جویی میتواند منجر به خرابکاری و جاسوسی شود. تحقیقات نشان داده است که برخی از افراد صرفاً با انگیزۀ انتقام جویی اقدام به جاسوسی میکنند. انتقام جویی در افراد خود شیفته که اعتماد به نفس کاذبی دارند، خود را بیشتر نشان میدهد. اعتماد به نفس آنها بر اساس یک تصوّرکاملاً نادرست از تواناییهایشان است. آنها انتقاد، اختلاف نظر یا بیتوجهی به استعدادهای خاص خود را یک توهین شخصی قلمداد میکنند که سزاوار انتقام است. انتقام، دارویی برای التیام دردهایشان است. (سادات و ساجدی، پیشین: 414) فردی که قصد انتقام جویی دارد، ممکن است واقعاً حقّی از او ضایع نشده باشد، بلکه این احساس در او ایجاد شده که حق او بیش از وضعیّت موجود بوده وجامعه برای توانمندی و استعداد او ارزشی قائل نشده است. تحقیقات نشان داده که وقوع جرم جاسوسی به دلیل انتقام جویی ناشی از نارضایتی شغلی در سی سال گذشته به رغم توسعۀ نهادهای مدنی و نظامی افزایش یافته است. (سادات، 1398: 106) ژنرال «دیمیتری پتروویچ پولیاکوف»25 افسر عالی رتبۀ سازمان اطلاعات نظامی روسیه با انگیزۀ انتقام جویی حاضر به همکاری با سازمان سیا شد. به نظر «ویکتور چرکاشین»26 افسر ارشد ضد اطلاعات روسیه، علّت آزردگی پولیاکوف به دلیل مخالفت رهبر سابق شوروی با اعزام پسر سه سالۀ او به نیویورک برای درمان بود که در نهایت منجر به مرگ پسرش شد. همکاری پولیاکوف با سازمان سیا دقیقاً بلافاصله پس از وقوع این واقعۀ تلخ صورت گرفت. پولیاکوف به مدت 25 سال با سازمان سیا همکاری نمود. پلّههای ترقّی را با موفّقیّت سپری کرد تا این که به درجۀ ژنرالی دست یافت. (مرادی، پیشین: 4-53) مرکز تحقیقات کارکنان امنیّتی و دفاعی آمریکا در خصوص 209 نفر از اتباع این کشور که با انگیزۀ «انتقام جویی» (طی سه دوره) اقدام به جاسوسی کردهاند، این گونه گزارش نموده است:
دورۀ اوّل: 1979-1947 در بین 68 جاسوس به میزان 17 درصد
دورۀ دوّم: 1989-1980 در بین 74 جاسوس به میزان 17 درصد
دورۀسوّم: 2015-1990 در بین 67 جاسوس به میزان 15 درصد. (Herbig, op.cit: 48)
5-1- انگیزۀ میهن پرستی: کسی که با انگیزۀ میهن پرستی یا وفاداری به وطن اقدام به جاسوسی میکند، نگرانی چندانی از مجازاتهای پیش بینی شده برای این جرم ندارد، بلکه بابت رفتار خود احساس لذّت مینماید. «آلسدیر مک اینتایر»27 استدلال میکند که میهن پرستی این مفهوم را به ذهن متبادر میکند که «من تلاش میکنم منافع کشور خود را ارتقا دهم و شما تلاش می کنید منافع کشور خودتان را ارتقا دهید.» (سادات، پیشین: 387) «جورج تروفیموف»28 اهل روسیه پس از مهاجرت به آمریکا در سال 1951موفق شد، تابعیّت آمریکایی کسب کند. وی در ذخیرۀ ارتش ایالات متّحده به عنوان افسر اطلاعاتی استخدام شد. وی در اواخر دهۀ 1960 توسط یکی از دوستان دوران کودکی خود جذب سرویس جاسوسی شوروی شد. تروفیموف از 1969 تا 1994 توانست از اسناد سرّی مربوط تسلیحات هستهای آمریکا در دفتر کارش عکس برادری کند و در اختیار سرویس جاسوسی روس قرار دهد. پس از مدّتی، اف.بی.آی به ارتباط تروفیموف با دوستش مظنون شد و در ژوئیۀ 1997 به کمک یک عامل مخفی آمریکایی که خود را به عنوان یک افسر روسی به وی معرّفی کرده بود، شناسایی و دستگیر شد. تروفیموف در جریان ملاقات با عامل مخفی آمریکا (به دلیل بی اطلاعی از هویّت واقعی او) اقرار نمود که اطلاعات ارتش را در اختیار روسها قرار داده است. در صحبتهای خود عنوان نموده بود: «من در اینجا آمریکایی نیستم» و منظورش این بود که رسماً یک شهروند آمریکایی است، امّا قلباً وفادار به سرزمین مادری خود (روسیه) است. (فریدل، 1382: 28) مرکز تحقیقات کارکنان امنیّتی و دفاعی آمریکا در خصوص 209 نفر از اتباع این کشور که با انگیزۀ وفاداری به وطن خود (سرزمین مادری) اقدام به جاسوسی کردهاند، این گونه گزارش(مربوط به سه دورۀ زمانی) نموده است:
دورۀ اوّل: 1979-1947 در بین 68 جاسوس به میزان 17 درصد
دورۀ دوّم: 1989-1980 در بین 74 جاسوس به میزان 14 درصد
دورۀ سوّم: 2015-1990 در بین 67 جاسوس به میزان 22 درصد. (Herbig, op.cit: 48)
6-1-تملّقگویی: فرد متملّق به دلایل گوناگونی ازجمله ارتقا مقام، پیشرفت، ضعف و ناتوانی فکری و عملی، تلاش برای حفظ مقام و موقعیّت خود و کسب موفقیّت و امتیاز بدون زحمت متوسّل به تملّقگویی میشود. (عباسزادگان و رضاییزاده، 1390: 17) تملّقگویی یکی از نقاط ضعف فرد میباشد که ریشه در دوران گذشتۀ او مثل محیط خانوادگی، دوستان، بستگان، مدرسه و دانشگاه دارد. جاسوس متملّق برای خرسند کردن عامل سرویس تن به جاسوسی میدهد، ضمن این که از عواقب ناخوشایند جاسوسی آگاه است. مرکز تحقیقات کارکنان دفاعی و امنیّتی آمریکا گزارش کرده است که در بین 150 نفر از اتباع ایالات متّحده (از سال 1947 تا 2001) که به اتّهام جاسوسی تحت تعقیب قرار گرفتهاند، در حدود 10 درصد از آنان با انگیزۀ تملّق گوئی جاسوسی کردهاند. بیشتر این جاسوسان در کار خود موفّق بودهاند و تنها 2 نفر از 14 نفر در انتقال اطلاعات با شکست مواجه شدهاند. (ویسکف و هربیگ، پیشین: 97) «رونالد همفر»29 در آژانس اطلاعات ایالات متّحده خدمت میکرد. وی در سال 1975با انگیزۀ تملّقگویی، اسناد فوق سرّی این سازمان را در اختیار یکی از دوستان ویتنامی خود قرار داد. فرد ویتنامی، اطلاعات را به هیئت نمایندگی کشور خود در گفتگوی صلح پاریس داد. همفر به اتّهام جاسوسی دستگیر و به 15 سال حبس محکوم شد. (Barker, 1996: 85) اولسون مدیر سابق ضد اطلاعات سازمان سیا می نویسد: «سایر سرویسهای اطلاعاتی از جمله سازمان سیا، از افرادی بهرهمند میشوند که با انگیزۀ تملّق گویی و به صورت داوطلبانه حاضر به همکاری با سرویس حریف هستند. این افراد معمولاً با پای خود به سفارت یا اماکن رسمی دیگری مراجعه میکنند. افسرانی که با خود معرّفان مصاحبه میکنند آموزش میبینند که سره از ناسره را تشخیص دهند. در صورت مناسب بودن شرایط برای ادامۀ پیگیری کیس، برنامهریزی میکنند. روسها افراد خود معرّف را افرادی با حسن نیّت میخوانند.» (اولسون، پیشین: 334) مرکز تحقیقات کارکنان دفاعی و امنیّتی آمریکا در خصوص 209 نفر از افراد مربوط به سه دوره که به اتّهام جاسوسی در این کشور تحت تعقیب قرار گرفتهاند، نشان داده است که برخی از آنان با انگیزۀ تملق گویی اقدام به جاسوسی کردهاند:
دورۀ اوّل: از 1979-1947 در بین 68 جاسوس به میزان 6 درصد
دورۀ دوّم: از 1989-1980 در بین 74 جاسوس به میزان 9 درصد
دورۀ سوّم: از 2015-1990 در بین 67جاسوس به میزان 16درصد. (Herbig, op.cit:48)
7-1- شانتاژ: «شانتاژ»30 از فعل فرانسوی گرفته شده و همراه با اجبار است. در شانتاژ عکس سایر انگیزهها، جاسوس با ارادۀ آزاد خود عمل نمیکند، بلکه به واسطۀ ترس از مجازات، افشای تخلّف یا برخی از نتایج نامطلوب مجبور به جاسوسی میشود. انگیزۀ اصلی جاسوس، فرار از مجازات و سرزنش دیگران است. جاسوس معمولاً در حد لزوم برای جاسوسی همکاری میکند و تلاش میکند که در فرصت مناسب از کنترل خارج شود. (Charney: op.cit: 73) بهرهگیری از شانتاژ، یکی از قدیمیترین شیوههای مؤثر و کارساز جاسوسی است. کسانی که با ابزار شانتاژ در دام جاسوسی گرفتار میشوند، هادیان خود را دوست ندارند. امکان فرار برای کسانی که در این قلاب گرفتار میشوند، بسیار دشوار است. برای این که طعمه همیشه بر قلّاب بماند و تأثیر خود را از دست ندهد، نیاز به مراقبت و توجّه دائم دارد. اگر شانتاژ را از عوامل مهم پویایی و محرّک در جاسوسی به حساب آوریم، شایدگزافه نگفته باشیم. در بسیاری از سرویسهای جاسوسی، مهمترین سلاح در انبار تسلیحاتی امور استخدامی، بهرهگیری از این وسیله است. این سرویسها به معنی واقعی کلمه، مردم را مجبور به جاسوسی میکنند. (کوپر و دلینجر، پیشین: 82) از نظر اردبیلی، کسی که تحت اجبار مجبور به انجام رفتاری میشود، از قوای عقلانی برخوردار است. به عبارتی، «بر خلاف جنون که شعور و قوّۀ تمیز انسان مختل میشود، اجبار تأثیری بر قوای عاقلۀ انسان ندارد. زیرا انسان مجبور میداند که چه میکند و به عواقب کار خود نیز آگاه است، ولی بر خلاف میل خود نمیتواند از این کار خودداری کند. زیرا، فشاری که به او وارد شده و او را به ارتکاب فعل یا ترک فعل مجبور کرده است، عادتاً قابل تحمّل نیست.» (اردبیلی، 1395: 173) استفاده از زنان در سرویسهای جاسوسی از طریق به دام انداختن طعمهها و استفاده از این ابزار برای شانتاژ و تخلیۀ اطلاعات، یکی از شیوههای رایج بوده و میباشد. همچنین برای اجرای برخی از عملیاتهای ارتباطی، پشتیبانی و هدایت از شبکهها و عوامل مورد بهره برداری قرار میگیرد. ژنرال «پروسی دکر»31 در کتاب «جنگ کوچک» مینویسد: «رازی را که زنان با کشیشها نتوانستند کشف کنند، احتمالاً هرگز فاش نخواهد شد.» این نکات و اسناد تاریخی بیانگر این حقیقت هستند که استفاده از زنان در عملیاتهای جاسوسی پیشینهای طولانی دارد. پیشینهای که با تاریخ پیدایش پدیدۀ جاسوسی ارتباط تنگاتنگی دارد. (مرادی، پیشین: 98) موفّقترین موارد برای شانتاژ، استفاده از عملیات «پرستو» یعنی فرستادن منابع زن و یا مرد برای اغوای جنسی است. یک فرد خارجی که با یک پرستو رابطۀ جنسی برقرار میکند را میتوان از طریق مواجه نمودن با صوت یا تصویر تهیه شده در خفی تهدید نمود و در معرض رسوایی جنسی قرار داد. یک پرستو میتواند ادعای بارداری و درخواست سقط جنین کند. اعضای قلابی و خانوادۀ به ظاهر تعصّبی وی میتوانند دست به اقدامات تهدید آمیز بزنند. سپس یک شخصیّت خیر خواه (یک افسر ضد اطلاعاتی) ظاهر شده و با پیشنهاد میانجیگری و نجات او از معرکه، درخواست جلب همکاریکند. (چرکاشین، 1398: 78) عوامل سرویس جاسوسی به خوبی آموختهاند که قبل از پیشنهاد جاسوسی به طعمۀ خود، علائق و وابستگیهای او را شناسایی کنند. «جان وسلی»32 کارمند اداره دریا سالاری سفارت بریتانیا در مسکو از جمله کسانی است که تحت فشار شانتاژ مجبور به جاسوسی شد. مأموران سرویس جاسوسی روس، مدارک و مستنداتی دال بر هم جنسگرایی وسلی با چند مرد به دست آورده بودند و از این طریق وی را مجبور به همکاری با خود کردند. مأموران کا.گ.ب به او فهماندند که در صورت عدم همکاری، مدارک و مستندات روابط جنسی وی را در اختیار سفارت بریتانیا قرار خواهند داد. وسلی پس از بازگشت به لندن در سال 1956 به دلیل ترس و نگرانی از تهدیدات صورت گرفته به همکاری خود با سرویس جاسوسی کا.گ.ب ادامه داد و در سال 1962 دستگیر و به 18 سال زندان محکوم شد. وی در بازجویی ها عنوان نمود که به دلیل ترس از افشای روابط جنسی خود، مجبور به همکاری با سرویس جاسوسی کا.گ.ب شده است.(میلتون، پیشین: 204) مرکز تحقیقات کارکنان دفاعی و امنیّتی آمریکا در خصوص 209 از اتباع این کشور مربوط به سه دوره که تحت فشار شانتاژ اقدام به جاسوسی کردهاند، نشان داده است:
دورۀ اوّل: 1979-1947 دربین 68 جاسوس به میزان 7 درصد
دورۀ دوّم: 1989-1980 در بین 74جاسوس به میزان 2 درصد
دورۀ سوّم: 2015-1990 در بین 67 جاسوس به میزان 2 درصد. (Herbig, op.cit: 48)
8-1- انگیزۀ ایدئولوژیک: ایدئولوژی، مجموعهای مشترک از باورها مبنی بر این است که جهان چگونه هست و چگونه باید باشد. ایدئولوژی بیانگر یک نظام اعتقادی مشترک است. یک ایدئولوژی هنگامی که منعکس کنندۀ غرور فرد باشد، مورد پذیرش او قرار میگیرد. انگیزۀ ایدئولوژی بیانگر باور یا اعتقاد فرد است. یک ایدئولوژی برای تأیید باورهای آگاهانه یا ناآگاهانۀ فرد انتخاب میشود که قبلاً درونی شده است. (Charney, op.cit: 72) آنچه که دیگران در اثر ترس، حرص، طمع و یا شهوت انجام میدهند، جاسوس دارای انگیزۀ اعتقادی آن را عاشقانه انجام میدهد. کسی که با انگیزۀ اعتقادی جاسوسی میکند، با ایدهها و افکارش به پیش میرود و نیروی عقیدتی او پشتوانۀ کارهایش است. چنین عقایدی شاید خود جوش بوده یا دیگران آن را ایجاد یا تقویت کرده باشند. افکار و عقایدشان از نظر دورنی آنها را ارضاء نموده و عاملی پیش برنده برای نیل به مأموریتشان در مسیر جاسوسی است. فرد جاسوس با انگیزۀ اعتقادی هنگامی که نظام عقیدتی خود را در آستانۀ فروپاشی میبیند، در مورد خود و کسانی که برای آنها کار میکند، دچار تردید میشود. در لحظۀ ورود به جاسوسی، این احساسات همواره پرقدرت و دست نخورده باقی مانده و غالباً مستحکم هستند. این افراد معمولاً خواهان هیچ گونه پاداش یا دستمزدی نیستند. همین که توانستهاند در مسیر اهداف خود خدمت کنند، احساس رضایت میکنند. (کوپر و دلینجر، پیشین: 89) انگیزۀ ایدئولوژیک را بیشتر میتوان در جاسوسان دوران جنگ سرد بین شوری سابق و آمریکا مشاهده کرد. در این مقطع، برخی از افراد با انگیزة اعتقادی جذب سرویس جاسوسی شوروی شدند. در واقع در طی دهههای 1950 تعداد زیادی از جاسوسان از هواداران کمونیست بودند. (رادنی، 1387: 138) مدیر سابق ضد اطلاعات سازمان سیا «جیمز.ام.اولسون»33 در کتاب خود مینویسد: « من در مورد عقاید راسخ دچار دوگانگی هستم. از یک طرف، من افرادی که در باورهای خود ثابت قدم هستند و حاضرند، همه چیز حتّی زندگی و آزادی خود را در راه آرمانهایشان قربانی کنند را تحسین میکنم. من در کلاسهایم در مدسۀ بوش به دانشجویان میگویم که دست خودم نیست. به «اتل و ژولیوس روزنبرگ»34 (زوج جاسوس) به دلیل تعهّد جدّیشان به کمونیسم احترام میگذارم. آنها حاضر شدند که مرگ روی صندلی برقی (صندلی اعدام) را بپذیرند، امّا باورهایشان را زیر پا نگذارند. البته من با آرمان آنها موافق نیستم، امّا هنوز هم میتوانم به عمق عقیدۀ راسخ آنها احترام بگذارم و از آنها قدردانی کنم. از طرف دیگر، من به عنوان یک کارشناس ضد اطلاعات از عقیدۀ راسخ متنفّر هستم، چون باعث میشود که دستگیری جاسوسان دشوارتر شود. جاسوسانی که دارای عقیدۀ راسخ هستند، معمولاً به چشم نمیآیند و در مقایسه با جاسوسان مزدور و غیر اخلاقی، مأموریتشان را بهتر مخفی میکنند. احتمال کمتری وجود دارد که جاسوسان عقیدتی از طریق ولخرجی و رفتارهای بی ملاحظه، توجّه افراد را به خود جلب کنند.(اولسون، پیشین: 1-230) مرکز تحقیقات امنیّت کارکنان دفاعی آمریکا در خصوص تعداد 173 نفر از اتباع این کشور مربوط به سه دوره که با انگیزۀ ایدئولوژیک جاسوسی کردهاند، این گونه گزارش نموده است:
دورۀ اوّل: 1979-1947 در بین 66 جاسوس به میزان 14 درصد
دورۀ دوّم: 1989-1980 در بین 70 جاسوس به میزان 4 درصد
دورۀ سوّم: 2007-1990 در بین 37 جاسوس به میزان 14درصد. (Herbig, 2008: 40)
نتیجهگیری
در این پژوهش علّت وقوع جرم جاسوسی از منظر جامعهشناسی جنایی و در چارچوب نظریۀ فشار رابرت مرتون مورد واکاوی قرار گرفته است. بررسی سوابق جاسوسانی که تا کنون شناسایی و دستگیر شدهاند، نشان داده است که علّت جاسوسی آنان معطوف به فشارهای گوناگون اجتماعی است. این عوامل میتوانند در شکلگیری انگیزههای جاسوسی مؤثر واقع شوند. سوابق جاسوسان حاکی است که برخی از آنان تحت تأثیر فشار عوامل اجتماعی مرتکب جرم جاسوسی شدهاند. از مصادیق آن میتوان به جاسوسانی اشاره نمود که به دلیل فشار ناشی از مشکلات اقتصادی (با انگیزۀ مالی)، عدم رضایت شغلی (با انگیزۀ انتقامجویی) و اجبار (تحت فشار شانتاژ) مرتکب جرم جاسوسی شدهاند. برخی دیگر از آنان (عکس نظریۀ فشار مرتون) بدون این که تحت فشار اجتماعی قرار گرفته باشند، مرتکب جرم جاسوسی شده اند. از مصادیق آن میتوان به جاسوسانی اشاره نمود که با انگیزۀ مالی به دلیل طمع ورزی یا در مواردی برای جلب نظر دیگران با انگیزۀ تملّقگویی اقدام به جاسوسی نمودهاند. جاسوسانی که با انگیزۀ میهن پرستی، ایدئولوژیک یا بشردوستانه اقدام به جاسوسی میکنند، به دلایل زیر نسبت به دیگر جاسوسان خطرناکترند و از انگیزۀ مستحکمتر وپایدارتری در جاسوسی برخوردارند:
1- ابایی از مجازات های سنگین (حبسهای طولانی مدّت یا اعدام) ندارند.
2- نتیجه جاسوسی برای آنان از اهمیّت زیادی برخوردار است.
3- بابت جاسوسی اظهار ندامت و پشیمانی نمیکنند، چه بسا احساس غرور و افتخار میکنند. این قهرمانی ممکن است که به شکل یک قهرمان ملّی (جاسوسی با انگیزۀ میهن پرستی)، مکتبی (جاسوسی با انگیزۀ ایدئولوژیک) یا جهانی (جاسوسی با انگیزۀ بشر دوستانه) جلوه کند.
منابع
1- آدابی، حمید رضا، جامعه شناسی جنائی، انتشارات مجد، چاپ اوّل، 1393.
2- اردبیلی، محمّد علی، حقوق جزای عمومی، جلد دوّم، نشر میزان، چاپ پنجاهم، 1395.
3- اسنودن، ادوارد، بایگانی همیشگی، ترجمۀ علی مجتهد زاده، انتشارات کتاب پارسه، چاپ دوّم، 1398.
4- اسنیپس، جفری و توماس برنارد، و جرج ولد، جرم شناسی نظری ( گذری بر نظریه های جرم شناسی )، ترجمۀ علی شجاعی، انتشارات سمت، چاپ اوّل، 1380.
5- اولسون، جیمز.ام، شکار جاسوس هنر ضد اطلاعات، ترجمۀ رضا ثابتی و رسول سبحانی، انتشارات دانشگاه اطلاعات امنیّت ملّی،چاپ اوّل، 1400.
6- بارتل، کرت.آر و آنه.ام، روانشناسی رفتار جنائی، ترجمۀ محمّد جعفر ساعد و جمعی از پژوهشگران دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، تهران، انتشارات کنج دانش،چاپ اوّل، 1400.
7- بونی، ویلیام.سی و جرالد.ال کواسیچ، جاسوسی شبکه ای: تهدید جهانی اطلاعات، ترجمه و انتشارات دانشکدة امام باقر(ع)، چاپ اوّل، 1383.
8- چرکاشین، ویکتور، منبع گردان(خاطرات یک افسر کا.گ.ب)، ترجمه و انتشارات دانشکدۀ اطلاعات، چاپ اوّل، 1390.
9- رادنی، کارلیس لی، جاسوس و جاسوسان، ترجمۀ داوود ولیان، انتشارات دانشکدۀ امام باقر(ع)، چاپ اوّل، 1387.
10- ساجدی، اکبر و غلامرضا سادات، بررسی انگیزههای جاسوسی، دانشگاه اطلاعات و امنیّت ملّی، چاپ اوّل، 1395.
11- سادات، غلامرضا، جاسوسی و خیانت(چهارچوبهای نظری و راهکارهای مقابله)، انتشارات دانشگاه اطلاعات و امنیّت ملّی، چاپ اوّل، 1398.
12- شالچیان، طاهره، آشنایی با اصول روانشناسی، دفتر تحقیقات و انتشارات بدر، چاپ دوّم، 1373.
13- شولسکی، آبرام، نبرد بی صدا، ترجمه و انتشارات معاونت پژوهشی دانشکدۀ امام باقر(ع)، چاپ اوّل، 1381.
14- عباس زادگان، سیّد محمّد و مرتضی رضائی، ستایشگری در نظام اداری معاصر ایران، انتشارات دفتر پژوهشهای فرهنگی، چاپ اوّل، 1390.
15- فریدل، ران، جاسوسی: دنیای مدرن جاسوسی، ترجمه و انتشارات دانشکدۀ امام باقر(ع)، چاپ اوّل، 1382.
16- کوپر، اچ.اچ و لورنس دلینجر، تربیت جاسوسان، ترجمه و انتشارات دانشکدۀ امام باقر(ع)، چاپ اوّل، 1380.
17- گارو، رنه، مطالعات نظری و عملی در حقوق جزا، ترجمة سید ضیاءالدین نقابت، انتشارات مجد، چاپ اوّل، 1343.
18- گسن، ریموند، جرم شناسی نظری، ترجمۀ مهدی کی نیا، چاپ پنجم،انتشارات مجد، چاپ پنجم، 1392.
19- مرادی، صفر علی، جاسوسی، چاپ و انتشارات دانشگاه امام حسین(ع)، چاپ اوّل، 1390.
20- معاونت پژوهش و تولید علم، جاسوسی و جمع آوری اطلاعات، انتشارات دانشگاه اطلاعات و امنیّت ملّی، چاپ اوّل، 1395.
21- معین، محمّد، فرهنگ فارسی معین، انتشارات فرهنگ نما، چاپ اوّل، 1387.
22- میلتون، کیت، دایره المعارف مصوّر جاسوسی، ترجمۀ الهام شوشتری زاده، نشر سایان، چاپ دوّم، 1395.
23- وایت، راب و فیونا هینز، جرم و جرم شناسی، ترجمۀ علی سلیمی، انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ دهم، 1398.
24- ولیدی، محمّد صالح، حقوق جزای اختصاصی، انتشارات داد، چاپ دوّم، 1373.
25- ویسکف، مارتین.اف و کترین.ال هربیگ، جاسوسی شهروندان آمریکایی علیه ایالات متّحدۀ آمریکا، ترجمۀ محمّد عباسی، انتشارات پژوهشکدۀ فارابی، چاپ اوّل، 1394.
26- نجفی توانا ، علی، جرم شناسی، انتشارات آموزش و سنجش، چاپ بیستم، 1397.
27- Barker, Rodney, Dansing with the devil. sex, expionage and the US, Marines, The Clyton Lonetree story, New York, Iv Books, 1996.
28- Bimfort, Martin T, A Definition of Intelligence,Studies in Intelligence Vol. 46, No, 3, 1-13, 1958.
29- Charney, David L, Psychology of Espionage, Published by the Intelligencer: Journal of U.S. Intelligence, Vol. 22, No. 1, 2016.
30- Danesy, Frank.Christian, An exploration of the variables that act predictors of insider espionage: a five-factor approach, University of south Africia, 2022.
31- Demarest, Geoffrey B, Espionage in international Law, Published by Denver Journal of international law & Policy, Vol. 24, N0. 2, PP, 321-348, 1996.
32- Eftimiades, Nicholas, Chinas espionage recruitment motivations (Getting rid of the mice), European intelligence academy, Research paper senes, No, 5, 2023.
33-Herbig, Katherine L, Changes in espionage by Americans, 1947 – 2007, Monetery: Department of Defense, 2008
34-Herbig, Katherine L, The Expanding Spectrum of Espionage by American, 1947-2015, Technical Report 17-10, 2017.
35-Jonsson, Michael & Jakob Gustafsson, Espionage by Europeans 2010-2021, A preliminary review of court cases, FOl-R-5312-SE, 2022.
36-Lowenthal, Mark M, Intelligence from Secrets to policy, Washingeton DC: Cngressional Quarterly press, Second edition, 2002.
37-Mahoney, M.H, Women in Espionage: Biographical Dictionary, California, Library of Congress cataloging –in-punlication Data, 1993.
38-Noonan, CF, Detecting malicious insiders, Prepared for the U.S Department of energy under contract DE.aco5- 76RLo1830, 2018.
39-Raviv, Dan & Melman, Yossi, Every Spy a Prince, London, New York, Dantam Press, 1990.
40-Smith, M, The anatomy of a traitor: The history of espionage and beteryal, London, Aurm press, 2017.
[1] گروه حقوق جزا و جرم شناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.mstar7021@gmail.com
[2] گروه حقوق جزا و جرم شناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران، (نویسنده مسئول):
m.j.saed@gmail.com
[3] گروه حقوق جزا و جرم شناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
ali.najafitavana@gmail.com
[4] 1 Herbig
[5] 1 Herbig
[6] 2 Jonsson
[7] 3 Gustafsson
[8] 1 Robert Merton
[9] 1 Global Citizenship
[10] 2 Edward Joseph Snowden
[11] 1 Alan Nunn May
[12] 2 Manhattan
[13] 1 M.H Mahoney
[14] 2 Central Intelligence Agency
[15] 3 Amie Elizabet Torpe Prussia
[16] 4 Washington D.C
[17] 5 Georgiy Cupochin
[18] 1 Morris Plascow
[19] 2 Sun Tzo
[20] 3 Terry Tampson
[21] 1 Robert philip Hanssen
[22] 2 Federal Bureau of investigation
[23] 3 Virginia
[24] 1 Tompson.
[25] 2 Dimitri Petrovic Poliakov
[26] 3 Victor Cherkashin
[27] 1 Alasdair Macintyre
[28] 2 George Trofimof
[29] 1 Ronald Humpher
[30] 2 Chanter
[31] 1 Prusy Decker
[32] 1 John Wesly
[33] 1 James. M. Olson
[34] 2 Ethel & Julius Rosenberg