Sociological Analysis of the Process in Formation of New Reference Groups and their Impact on the Process in Formation of Citizenship Ethics Iran in the last Three decades Case Study: Students of Islamic Azad University of Tehran Central Tehran and Science and Research units 2020
Subject Areas : Journal of Iranian Social Development Studiesmasoumeh bashi 1 , seyfollah seyfollahi 2 , nayer pirahari 3
1 - Sociology, Social Sciences, Islamic Azad University, Central Tehran Branch, Tehran, Iran
2 - Sociology, Islamic Azad University, Science and Research Branch, Tehran, Iran
3 - Sociology, Garmsar Branch, Islamic Azad University, Garmsar, Iran
Keywords: Mass Media, External and internal factors, Citizenship Ethics, New Reference Groups, Cyberspace,
Abstract :
The present study was conducted with the aim of sociological analysis of the process in formation of new reference groups and their impact on the process in formation of citizenship ethics in Iran in the last three decades in the educational year 99.The study population were students of the Faculty of Social Sciences, units the Central Tehran and Research the Sciences in Islamic Azad University in Tehran. The theoretical framework was a combination of the theories of "Durkheim, Parsons, Habermas, Wallerstein, Giddens, Seyfollahi and Merton". Survey method, researcher-made questionnaire technique, cluster sampling and sample size were determined based on Cochran's formula (369 people). Data analysis was performed with Amos software.The results of the Pearson correlation coefficient confirmed the positive and significant relationship between the external Community Factors, internal Community Factors and mass media and in formation of new reference groups affecting citizenship ethics. The results of path analysis also confirmed the positive effect of cyberspace in formation of new reference groups, and the most effect of this space was related to Instagram on celebrities as a new reference group. The results of path analysis also confirmed the positive and significant effect of new reference groups in formation of citizenship ethics in Iran. The most effect was also achieved on the indicators of respect for others, responsibility and acceptance of criticism.
_||_
تحلیل جامعه شناختی فرایند شکل گیری گروه های مرجع نوین و تاثیر آن ها بر شکل گیری اخلاق شهروندی ایران در سه دهة اخیر
مورد مطالعه: دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحدهای تهران مرکزی و علوم و تحقیقات 99
چکیده
تحقیق حاضر با هدف تحلیل جامعه شناختی فرایند شکل گیری گروه های مرجع نوین و تاثیر آن ها بر شکل گیری اخلاق شهروندی ایران در سه دهة اخیر در سال تحصیلی 99-98 به اجرا درآمد. جامعه مورد مطالعه دانشجویان دانشکده علوم اجتماعی واحدهای تهران مرکزی و علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد تهران بود. چارچوب نظری تلفیقی از نظریه های «دورکیم، پارسونز، هابرماس، والرشتاین، گیدنز، سیف اللهی و مرتون» بود. روش پیمایشی، تکنیک پرسشنامه محقق ساخته، نمونه گیری خوشه ای و حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران(369 نفر) بود. تجزیه و تحلیل داده ها نیز با نرم افزارamos انجام شد.
نتایج آزمون همبستگی پیرسون تاثیر مثبت و معنادار عوامل برون جامعه، درون جامعه و رسانه های جمعی را بر شکل گیری گروه های مرجع نوین تایید کرد. نتایج تحلیل مسیر تاثیر مثبت و معنادار فضای مجازی را بر شکل گیری گروه های مرجع نوین تایید کرد و بیشترین تاثیر این فضا مربوط به اینستاگرام بر سلبریتی ها به عنوان گروه مرجع نوین بود. همچنین نتایج تحلیل مسیر تاثیر مثبت و معنادار گروه های مرجع نوین بر شکل گیری اخلاق شهروندی در ایران را تایید کرد. بیشترین تاثیر نیز بر روی شاخص های احترام به دیگران، مسئولیت پذیری و پذیرش انتقاد به دست آمد.
واژگان کلیدی: اخلاق شهروندی، گروه های مرجع نوین، فضای مجازی، رسانه های جمعی، عوامل درون جامعه و عوامل برون جامعه
مقدمه و بیان مسئله
شهروندی1 و به تبع آن اخلاق شهروندی در مراحل رشد جامعه ی شهری اتفاق می افتد و با شایسته سالاری رابطه ی تنگاتنگی دارد. در حقیقت شهروندی مفهومی است چند سویه که به افراد یک جامعه هویت قانونی داده و از یک طرف وظایف و مسئولیت های افراد و از طرف دیگر حقوق آنان را نسبت به خودشان، دیگران و نیز در رابطه با دولت و بالعکس را نشان می دهد. شهروندی در عصر مدرنیته و در جهان معاصر معنا یافته است و با تأکیدی که برای ایجاد نظم و همدلی یا همان اخلاق شهروندی در زندگی افراد دارد بهترین مسیر برای پیشرفت و ارتقاء یک جامعه در جهان کنونی است. «به هر اندازه جامعه ای از روابط اجتماعی مطلوب تر، انسانی تر و عادلانه تری برخوردار باشد، نحوه ی مدیریت جامعه مطلوب تر و مشارکت مردمی در امور و فعالیت های اجتماعی با همبستگی، وفاق، همکاری و همیاری های بهینه اجتماعی صورت می گیرد و به عکس»(سیف اللهی،1398: 160). اخلاق شهروندی یک فرایند اخلاقی و فرهنگی است که باید در یک روند اجتماعی شدن عقلانی انجام پذیرد. «از دیدگاه همه جامعه شناسان2 در همه فرهنگ ها، خانواده سازه ی بنیادین نهادینة کردن ارزش ها و هنجارها در دوران کودکی است. اما با افزایش سن بسیاری از سازه های دیگر همچون گروه همسالان، بنگاه های آموزشی و...نقش مهمی در جامعه پذیری افراد می یابد»(گیدنز3 ،1381: 103) . «جامعه پذیری (انتقال ارزش ها و هنجارها) اولیه در کودکی، به بهترین شکل توسط خانواده انجام می شود. جامعه پذیری اولیه این امکان را فراهم می آورد که قوانین یادگیری رفتارها، هنجارها و ارزش های سنین اولیه به صورت مجموعه اطلاعاتی و عاطفی در فرد باقی بماند» (Tiberiu4, 2015, 331). «از عوامل اصلی دیگر در رابطه با نهادینه کردن ارزش ها و هنجارهای یک جامعه بعد از خانواده، از مدرسه، همسالان، رسانه ها، محیط کار و محیط سیاسی و... می توان نام برد. مقدار تأثیرگذاری هر یک از این عوامل در یک فرد بستگی به مراحل زندگی، شخصیت و تجارب او دارد. نوع نهادینه شدن اخلاق شهروندی در هر فرد توسط محیط اجتماعی و نیز محیط روانی آن جامعه مشخص می شود که نوع تکامل، انطباق اجتماعی و تعلق یافتن به یک یا چند گروه خاص اجتماعی را برای فرد رقم می زند. این فرایند زمان بر و تکرار شونده است و در حقیقت استانداردهای اجتماعی، قوانین و مقررات اجتماعی قبل از آنکه توسط فرد به کار گرفته شود به صورت جداگانه قبلاً تدوین شده است (Genner5 & Suss6, 2017:1). همچنین «افراد اخلاق خود را در رابطه با زمینه های اخلاقی دیگران و در گروه شناسایی می کنند. علاوه بر این داشتن کنش اجتماعی در هر محفلی متکی به داشتن حداقل حس اعتماد به دیگران است. در واقع به نظر می رسد که اخلاق در روابط متقابل و به اجتماع وابسته است و در رابطه با دیگران اخلاق ضرورت پیدا می کند. در حقیقت اخلاق و گروه در رابطه با هم معنا پیدا می کند زیرا اخلاقیات بدون گروهی که اخلاق در آن تعریف و عمل شود وجود ندارد» (Leach & Etal, 2015: 123-149). در این میان گروه های مرجع یعنی افراد یا گروه هایی که اعضای جامعه سعی می کنند از نظر باور، احساس، رفتار و...خود را شبیه به آنها سازند بر فرایند اخلاق شهروندی افراد بسیار تأثیرگذار هستند. گروه های مرجع از مفاهیم قدیمی و مهم در روانشناسی اجتماعی و جامعه شناسی است. این مفهوم نشان از این حقیقت مهم دارد که کنشگران یا اعضای جامعه، ارزش ها، هنجارها و سبک زندگی خود را با طبقات، قشرها یا گروه های خاصی از جامعه خودی و یا جوامع بیگانه مقایسه کرده و تحت تاثیر آن ها انتخاب خود را انجام می- دهند. بنابر دلایل متعدد به نظر می رسد در جامعه ایرانی عملکرد و نقش گروه های مرجع سنتی موثر در فرایند جامعه پذیری اخلاق شهروندی همه افراد جامعه دستخوش تغییراتی شده است و روز به روز از میزان اثر گذاری مراجع سنتی(خانواده، مراجع دینی، و...) در این فرایند کاسته شده و گروه های مرجع نوین(سلبریتی ها، طرحان مد و...) جایگزین آنها شده اند. گروه های مرجع نوینی که بیش از آن که در فضای واقعی باشند، در فضای مجازی و رسانه ها هستند و از طریق این فضا به شیوه های گوناگون ارزش های جدید و حتی متضاد ارزش ها و هنجارهای فرهنگی مرسوم جامعه را به نمایش می گذارند. از آنجا که این ارزش ها در ابعاد مختلف خود سازگاری و هماهنگی چندانی با هنجارهای مورد قبول جامعه ندارند حوزۀ ارزش ها به یکی از کانون های بی ثباتی و بحران تبدیل شده است. در حقیقت ظهور و تولد گروه های مرجع نوین برخاسته از نیازهای فرهنگی فضای واقعی جامعه ایرانی نیست بلکه مولود تحمیلی از فراسوی مرزهای این سرزمین به دلایل گوناگون و ظهور فناوری ها نوین از جمله فضای مجازی و رسانه های جمعی شکل گرفته است. مسئله مهمی که در اینجا به نظر می رسد این است که جامعه ایران در حال حاضر در یک شرایط استثنایی به هم ریختگی نظام اجتماعی- فرهنگی به سر می‌برد و با ظهور پدیده‌ای به نام گروه های مرجع نوین و کاهش کارایی گروه های مرجع سنتی مواجه شده است. شهروندان ایرانی به دلیل وجود گروه های مرجع متعدد در میان پیشینه فرهنگی و مذهبی خود با فرهنگ نوین غربی دچار سردرگمی و بی برنامه گی گشته اند و از آنجا که جامعه پذیری و انتقال ارزش ها و هنجارها تا پایان عمر هر فرد ادامه دارد، به نظر می رسد همه گروه های سنی شهروندان از جمله والدین و فرزندان با درجات گوناگون تحت تاثیر گروه های مرجع نوین قرار گرفته اند هر چند تحقیقاتی در زمینه گروه های مرجع، فرهنگ و یا اخلاق شهروندی صورت گرفته است اما در خصوص تاثیر گروه های مرجع نوین بر فرایند شکل گیری اخلاق شهروندی به نظر می رسد تحقیقات (در ایران) جامع و کامل نیست و ضروری است که بیشتر بدان پرداخته شود قبل از اینکه احساس مسئولیت پذیری گروه های مرجع اصلی و سنتی در فرایند اخلاق شهروندی جامعه بسیار کمرنگ شود. همچنین تحلیل جامعه شناختی تأثیر گروه های مرجع نوین بر فرایند شکل گیری اخلاق شهروندی از دیدگاه جوانان و دانشجویان دارای اهمیت بالایی است. می توان با تحقیقات در این رابطه به شناخت بیشتر از نیازهای، سلیقه ها و نوع الگو برداری نسل جدید آگاهی پیدا کرد و نیز با آگاهی دادن به گروه های مرجع سنتی به خصوص مدیریت سیاسی کشور از ارزش ها و هنجارهای مورد پسند جوانان، آنان را برای برنامه ریزی مناسب در این زمینه یاری کرد تا از این طریق به آشفتگی های ارزشی و فرهنگی در جامعه سر و سامان داده شود. بر همین اساس این تحقیق با هدف تحلیل فرایند شکل گیری گروه های مرجع نوین و تاثیر آن ها بر شکل گیری اخلاق شهروندی ایران در سه دهة اخیر انجام شد.
اهداف تحقیق
1.بررسی علل و عوامل موثر بر شکل گیری گروه های مرجع نوین در ایران در سه دهة اخیر
2.بررسی تأثیر گروه های مرجع نوین بر فرایند شکل گیری اخلاق شهرندی در ایران در سه دهة اخیر
3.ارائه پیشنهادها و راهکارها جهت ساماندهی گروه های مرجع(سنتی و نوین) موثر بر اخلاق شهروندان
پیشینه تحقیق
دوران(1383) تحقیقی با عنوان « بررسی تاثیر فضای سایبرنتیک برهویت اجتماعی» انجام داد که نتایج آن نشان داد فناوری های نوین ارتباطی و اطلاعاتی با فراهم آوردن امکان پیدایش جامعه شبکه ای که افراد و جوامع را در قالب های تازه هویت بخشیده، علاوه بر قواعد حاکم بر ارتباط و تعامل میان انسان ها، نگرش آنان را نسبت به خود، دیگران و جهان تغییر داده است. همچنین آثار رسانه های نوین ارتباطی، سلسله مراتب مرزهای گروه های اجتماعی را نزد افراد دگرگون می سازند. انتظاری و پناهی(1386) به «بررسی رابطة میان تصور باز بودن ساختاری با گرایش به گروه های مرجع غیر بومی در محیط واقعی و مجازی» پرداختند. نتایج نشان داد گرایش به گروه های مرجع غیر بومی در محیط مجازی معناداری بیشتر از محیط واقعی دارد. حاضري و شریفی(1388) در تحقیق با عنوان «بررسی تجربه جامعه پذیری دانش آموزان سال اول و دوم دبیرستان های پسرانه شهر تهران و مقایسه آن با دو نسل قبل از خود » به این نتیجه رسیدند که در دوره جدید به دلیل وجود فضای مجازی تغییرات چشم گیری در عوامل موثر بر جامعه پذیری صورت گرفته است و وزن تاثیر عوامل موثر بر این فرایند در سه دوره سنتی، مدرن اولیه و مدرن متاخر دگرگون شده است. معمار و همکاران(1391) به بررسی «شبکه های اجتماعی مجازی و بحران هویت با تاکید بر بحران هویتی ایران» پرداختند. نتایج نشان داد نسل سوم بیشترین کاربران فضای مجازی در ایران بوده و بیش از نسل های دیگر در معرض آثار ناشی از شبکه های اجتماعی مجازی اند و این شبکه ها باعث تغییرات اساسی در نهادها و گروه های هویت ساز شده اند. حاجی آقا و علیزاده(1392) تحقیقی با عنوان « بررسی رابطه بین استفاده از رسانه های خارجی و تغییر گروه مرجع دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد اورمیه» انجام دادند. نتایج تحقیق نشان داد مابین انگیزه سبک زندگی دانشجویان از رسانه های خارجی با گروه مرجع آنان تفاوت معناداری وجود دارد. یعنی کسانی که با انگیزه یادگیری سبک زندگی از رسانه های خارجی استفاده می کنند گرایش بیشتری به تغییر گروه مرجع(بیگانه) دارند. مرتضایی(1393) به «بررسی میزان تاثیر برنامه های ماهواره ای بر انتخاب گروه های مرجع جوانان تهرانی» پرداخت. نتایج نشان داد که بین میزان ساعات استفاده از ماهواره و انتخاب گروه مرجع رابطه وجود دارد به این معنا که استفاده بیشتر از ماهواره تمایل کمتر به گروه مرجع خانواده و... و تمایل بیشتر به گروه های دوستان، هنرپیشه ها و ورزشکاران را به همراه دارد و نیز بین ساعات و سال های استفاده از ماهواره و نوع برنامه آن و تغییر و انتخاب گروه مرجع جوانان رابطه معناداری وجود دارد. عبداللهی(1392) به «بررسی تاثیر شبکه های ارتباطی مجازی بر سبک زندگی جوانان دانشجوی دانشکده های فنی مهندسی و علوم انسانی دانشگاه آزاد واحد گرمسار» پرداخت که بعضی از نتایج این تحقیق حاکی از آن بود که بین شبکه های ارتباطی مجازی با سبک زندگی مدرن دانشجویان هر دو دانشکده و بین میزان استفاده از شبکه های ارتباطی مجازی در طول هفته با سبک موسیقی، الگوی ازدواج در دانشجویان گروه انسانی رابطه معناداری وجود دارد. عبدالله نژاد فراهانی(1393) به بررسی«تاثیر شبکه های اجتماعی مجازی بر سبک زندگی مورد مطالعه: دانشجویان دانشگاه علمی کاربردی شهر تهران» پرداخت. نتایج نشان داد بین میزان استفاده از شبکه های مجازی و مدگرایی، اوقات فراغت و نیز شیوه تغذیه رابطه مستقیم وجود دارد و با افزایش استفاده از شبکه های مجازی نوع گذران اوقات فراغت و شیوه تغذیه تاثیر دارد. بر همین اساس می توان بیان کرد که فضای مجازی بر سبک زندگی تاثیرگذار است. محسنی و همکاران(1398) تحقیقی باعنوان «الگوپذیری از شبکه های اجتماعی در جوامع شهری با تاکید بر شبکه های اجتماعی مجازی(مطالعه ی موردی: جوانان شهر اراک)» انجام دارند. نتایج نشان داد که استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی بر متغیرهای اوقات فراغت، سبک زندگی، ارتباطات عاطفی خانوادگی، هویت اجتماعی و سلامت اجتماعی تاثیرگذار است. محمودی و همکاران(1399) تحقیقی با عنوان «شناسایی ابعاد، عوامل موثر و پیامدهای الگوی رسانه ای حقوق شهروندی ایرانیان» به روش تحلیل محتوا انجام دادند که ابعاد( نهادینه کردن مسائل فرهنگی، نظارت رسانه ها به عملکرد دولت مردان، حق آموزش، توزیع قدرت سیاسی، حق استفاده از فناوری، تبلیغات رسانه ای، نوع مالکیت و استقلال رسانه ها، سیاست رسانه ای، رابطه افقی بین حکومت و مردم، دسترسی به حوزه عمومی، بروکراسی حرفه ای و جامعه پذیری) و عوامل موثر (آموزشی، نظارتی، مدیریتی، حقوقی، توسعه گرایی، اقتصادی و تاریخی) و پیامدها( شکل گیری حکومت های شفاف و پاسخگو، داشتن بخش خصوصی خلاق، افزایش تعلق ملی و امنیت ملی، رعایت متقابل حقوق رسانه و مردم و داشتن جامعه رشد یافته) در این رابطه شناسایی شدند.آهوجی7(2018) به «بررسی ارتباط بین تاثیر گروه مرجع، رسانه ها، عوامل فردی و قصد خرید نوجوانان در هند8» پرداخت. نتایج رابطه گروه مرجع و قصد خرید مثبت و معنادار بود. همچنین تاثیر مثبت و معنادار رسانه ها و عوامل فردی با قصد خرید نوجوانان تایید شد و از بین رسانه ها بیشترین تاثیر مربوط به اینترنت بود. مونبه9 و همکاران(2018) به بررسی «تاثیر سلبریتی بر رفتار مصرف کننده و خریدار صابون زیبایی در شهر کراچی» پرداختند. یافته ها نشان داد وقتی شرکت ها، افراد مشهور را بر اساس عواملی مانند اعتبار و شهرت (جذابیت فیزیکی، اعتماد و ....) احساساتی بودن(اشتیاق، فداکار بودن) به معنی انتقال (داشتن ارتباط موثر، داشتن تم شهرت) بر تایید ویژگی های محصول انتخاب می کنند. این بهترین مطابقت است و این امر تاثیر مثبتی خواهد داشت بر رفتار خریداران. نتایج تحقیق فرناندز10 و پاندا11(2018) با عنوان « تأثیر گروه مرجع اجتماعی بر رفتارهای زنان خریدار» نشان داد که زنان در هنگام خرید تحت تاثیر گروه های مرجع اطلاعاتی، گروه مرجع سودمند و گروه مرجع بیانگر ارزش ها قرار دارند که نفوذ گروه مرجع اطلاعاتی بیشترین تاثیر را بر میزان خرید زنان دارند و اینکه در معرض دید قرار داشتن یک محصول نیز نقش مهمی در تاثیر گروه مرجع بر رفتار مصرف کنندگان زن داشت. گائنوس12 و همکاران(2018)تحقیقی با عنوان« تأثیر تأیید افراد مشهور بر رفتار خرید مصرف کنندگان در ایالت گوا (هند)» با هدف بررسی رابطه بین سه گروه از مصرف کنندگان( طرفداران، بی طرفان و مخالفان تایید افراد مشهور ) انجام دادند. نتایج تحقیق نشان داد که ارتباط معناداری بین طرفداران، بی طرفان و مخالفان افراد مشهور به جز موارد تحصیل و مکان زندگی، با توجه به سن، جنس، شغل و سطح درآمد وجود دارد و به طور کلی ویژگی های افراد مشهور بر قصد خرید همه افراد با درجات گوناگون تاثیر می گذارد.
مبانی و چارچوب نظری تحقیق
چارچوب نظری این تحقیق با تلفیقی از نظریه های «دورکیم13، پارسونز14، هابرماس15، والرشتاین16، گیدنز17، سیف اله اللهی و مرتون18» شکل گرفت. دورکیم قائل بود که فردیتی که حقوق به آن تعلق می گیرد فردیتی اخلاقی است که با بلوغ اشخاص منفرد در چارچوب اخلاقیات هر جامعه خاص پدیدار می گردد که حیات درونی اش از رهگذر درونی سازی آموزش شناختی، اخلاقی و عاطفی توسط کنشگران دیگری که فرد با آنان در تعامل بوده است تحول یافته و غنی شود و این امر بستگی به فرهنگ مشترکی دارد که توسط نهادها و گروه هایی که برای حفظ آنها لازم اند جهت گیری شده باشد. جمع در میان خود شیوه عمل می آفریند و اخلاق به عنوان تنظیم کننده روابط است که در طول زمان، عرصه های روابط تغییر می کند چون باورهای جمعی متفاوت می شود و در جوامع امروزی خواه در سطح جامعه خواه در سطح برخی گروه های تشکیل دهنده آن معیارها و هنجارهای سنتی وضعیتی در حال تضعیف دارد بی آنکه هنجارهای جدیدی جایگزین آن گردد و پیامدهای آنومی نیز در شکل نوعی نابسامانی روانی و فردی و در قالب تعارض شخصیت فردی و خودخواه انسان با شخصیت اجتماعی و دیگر خواه او تجلی می یابد(حیدری و سرحدی،1392: 95-94). پارسونز در قالب مکتب کارکردگرایی نظریات دورکیم را بسط داده است. او مدعی است که انسان ها هنگامی که به صورت جمعی در نظر گرفته شوند، هم کنش هایی همخوان با دیگران دارند و هم کنش هایی علیه دیگران که بر پایه چشم داشت های اجتماعی انجام می گیرد. زمانی که چشم داشت های پایدار و به اندازه کافی مشخص باشند می توانیم آنها را معیارها یا استاندارها نامیم. در عین حال هر انسانی نیز انتظار دارد که دیگران نیز نسبت به او واکنش نشان دهند. این واکنش های مورد انتظار را قیود یا محرمات نام می دهیم. برخی از تحریم های اجتماعی فعال مردم را وا می دارند تا بدان ها گردن نهند، یعنی نقش های اجتماعی خود را ایفا می کنند. مجموعه کنش و واکنش ها قیود، وظایف، هنجارها، ارزش ها، معیارها و نقش ها نهاد را شکل می دهند. هنگامی که در جامعه ای برخی گروه ها و یا تمامی جامعه ی ساخته شده از نهاد، گروه، استانداردها یا معیارها و قیود نتوانند آدمیان را تحت کنترل خود در بیاورند به همراه دورکیم می توانیم از آنومی یا اغتشاش ارزش ها سخن بگوییم. در یک سو قیود و معیارهای تماماً مشخص و منظم قرار دارند و در سوی دیگر شرایطی کاملاً متضاد آن یعنی آنامی حاکم است(پیران، 149:1392). هابرماس در سال های اخیر به صورت گسترده به موضوع اخلاق و اخلاقیات پرداخته است. او در جستجوی اساسی برای اخلاق معاصر بوده است. او سنت را با عقل پیوند داده و رویکردی به نام اخلاق گفتمان که مبتنی بر قواعد گفتگوست را ارائه داده است (Ford19, 2003:17). در نظریة شهروندی گفت گویی هابرماس کنشگران اجتماعی به صورت آزادانه، برابر، منصفانه و عادلانه طرحی از ایده ها، نیات، درخواست ها، نقطه نظرات، توقعات و مطالعات خود را که ناظر به ترسیم یک نقشه جمعی برای پیگیری اهداف عمومی مشترک لازم است به صورت دیالوگی ارائه می دهند(منوچهری و نجاتی حسینی، 1385: 25). وی معتقد است که دنیای سنتی از بین رفته و دیگر نمی توان سنت و تاریخ را به عنوان تعیین کننده تصمیمات اخلاقی به کار گرفت و باید سنت را با عقل پیوند داد و رویکردی به نام اخلاق گفتمان که مبتنی بر قواعد گفتگوست را ارائه داد. وی رسانه های جمعی و سایر نهادهای اطلاعاتی جامعه را در این رابطه مهم می داند. فضای مجازی نیز همان حوزه ی عمومی هابرماس است که به تحلیل کنش ارتباطی و اخلاق گفتگویی می پردازد؛ حوزه ای که شهروندان می توانند در آن به تبادل نظر درباره موضوعات و مسائل مهم اخبار عمومی بپردازند(محسنی و همکاران، 1398: 10). والرشتاین نیز نظام جهانی را به مثابه واقعیتی اجتماعی می داند که در برگیرنده تعاملات میان ملت ها، شرکت ها، خانواده ها، طبقات و گروه های هویتی از همه نوع است. وی این نظام را به سود نظام سرمایه داری غرب می داند(ودیعه و همکاران،1396 :49). جهانی شدن تنها دارای بعد اقتصادی نیست و در عمل یک الگوی توسعه به کشورهای در حال توسعه نیز می تواند تحمیل گردد. الگویی که در آن عادات مصرف، اشکال تولید، سبک های زندگی، ایدئولوژی، اولویت های فرهنگی، هویتی و حتی شکل سازمان های جهانی شدن و آموزش و پرورش کشورها را نیز تحت تاثیر قرار می گیرد(صبوری خسرو شاهی،1384: 3-2). همچنین سلطه غربی بر رسانه ها و ابزارهای نوین رسانه ای به ویژه شبکه های ماهواره ای و اینترنت به بی ثباتی فرهنگی، ارزشی و هویتی در کشورهای پیرامونی منجر می شود. واقعیت این است که وقوع اطلاعات و پیدایش فناوری جدید از سیاست و ساختارهای قدرت در جامعه می شود و قدرت نیز در دست کسانی است که امکان تولید، کنترل و انتشار موثرتر و کارآمدتر اطلاعات را داشته باشند(حاجی آقا و علی زاده،1392: 50). به اعتقاد گیدنز«از دیدگاه همه جامعه شناسان در همه فرهنگ ها، خانواده سازه ی بنیادی جامعه پذیری در دوران کودکی است اما با افزایش سن بسیاری از سازه های دیگر هم چون نهاد دینی، گروه همسالان، بنگاه های آموزشی، رسانه های گروهی نقش مهمی در جامعه پذیری افراد می یابد»(گیدنز، 1381: 103). مکان هایی وجود دارد که انسان ها دوباره می توانند باز اجتماعی شوند و ارزش و هنجارها را درک کنند. وی معتقد است اجتماعی شدن در سراسر دوران زندگی ادامه می بابد. فرایند اجتماعی شدن توسط نهادها، گروه ها و عوامل مختلف صورت می گیرد(همان منبع:115). با فرایند جهانی شدن و شکل گیری فضای مجازی، نوعی تکامل میان هویت و جامعه شکل می گیرد و انسان ها به واسطه ی حضور در فضای مجازی هویتی جمعی مجازی برایشان ایجاد شده که در کنار سایر ابعاد هویت آنان را شکل می دهد و هویت های خلق الساعه برای آنان به وجود آورده و با ظهور الگوهای هویتی جدید در این فضا به سرعت از بین می رود(محسنی و همکاران،1398: 13). سیف اللهی معتقد است به دلیل دگرگونی عمیق که در نظام اجتماعی- اقتصادی دیر پای ایران از زمان انقلاب مشروطیت به بعد رخ داده است، نظام اجتماعی، اقتصادی سرمایه داری پیرامونی در ایران شکل گرفته است. عوارض و پی آمدهای نامطلوب چنین توسعه ای این است که افراد، گروه های اجتماعی و کل جامعه را در حرکت ها و مشارکت های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دچار آشفتگی و ناهنجاری کرده و آن ها را از اهداف و رسالت های خود باز داشته است(سیف اللهی، 1398: 115-114). تحولات و پیشرفت های چند سدة اخیردر جوامع انسانی، تعادل دو بخش مهم فرهنگی یعنی فرهنگ انتظامی و ارتباطی(عقاید، ارزش هاو هنجارها) و فرهنگ عینی( مادی، فنی و فن آوری) را بر هم زده و انسان ها را از نظر آرامش، تعالی درونی و حفاظت از میراث و دستاوردهای بشری بر سر دو راهی قرار داده است(همان: 146). جامعه ایران با ساختار کهن و سنتی خود در مواجهه با تمدن صنعتی جهان غرب بنا بر علل تاریخی و ساختار درون سیستمی خود تاب مقاوت نیاورده و به هم ریخته است. پی آمدهای چنین دگرگونی ناخواسته و ناپایدار، آشفتگی و به هم ریختگی تعادل دیر پای دو بخش فرهنگ یاد شده است. به نظر مرتون از مهم ترین ضرورت ها، جامعه پذیری به معنای فرایند انتقال ارزش ها و هنجارهای جامعه است. این فرایند توسط نهادهایی چون خانواده، مدرسه، رسانه ها، دوستان و... به اجرا در می آید. در واقع نیاز جامعه به تامین حد نصابی از توافق بر سر ارزش های اجتماعی و انتقال هنجارها و مهارت های لازم برای جامعه، مقتضی ظهور نهادهایی است که این ضرورت های فونکسیونی را تامین کنند و «گروه مرجع» نیز در همین چارچوب قرار می گیرد، زیرا «گروه های مرجع» متولی انتقال برخی هنجارها و تامین ملاک ها و معیارهای لازم برای ارزیابی و محک زدن رفتارها و باورهای افراد هستند. افراد تحت تاثیر گروهایی قرار می گیرند که به گمان آن ها اهمیت زیادی دارند. آن ها گروه های مشخصی را به عنوان الگوهای رفتار خود انتخاب می کنند. گروه های مشخصی که به عنوان مبنای مقایسه و مراجعه توسط افراد انتخاب می شوند، قدرت نفوذ و تاثیرگذاری بر گرایش ها و رفتارهای آن ها را دارند، حتی در صورتی که عضو آن ها نباشند. با توجه به پویایی ساختارها و تغییرات عینی و ذهنی در جامعه، یک فرد ممکن است در شرایط مختلف و از جهات مختلف عضو گروه های متفاوتی تلقی شود. در صورتی که فرد تمایل به عضویت در یک گروه را داشته باشد و گروه نیز نسبت به پذیرش اعضای جدید انعطاف پذیر باشد، بیشترین احتمال برای جامعه پذیری و تاثیرپذیری فرد از هنجارها و ویژگی های گروه مزبور و احیاناً تحرک اجتماعی وی به وجود می آید. در نظریه گروه مرجع، افراد، مجموعه ها و دسته های اجتماعی نیز ممکن است به عنوان گروه مرجع در نظر گرفته شوند. بنابر این فرایند انتخاب گروه، انتخاب گروه یا افراد به عنوان چارچوب مرجع را نیز شامل می شود. حال این افراد یا گروه ها ممکن است مربوط به «گروه عضویت» یا «گروه خودی» باشند و یا «گروه غیر عضویت» یا «غیر خودی». دلایل انتخاب گروه غیرعضویت نیز یا به علت توانایی گروه ها برای تامین منزلت و پرستیژ اجتماعی، بر اساس ساختار نهادی جامعه برای افراد است یا افراد اعضای ایزوله و حاشیه ای گروه هستند و یا به دلیل نظام های اجتماعی باز که میزان تحرک اجتماعی نسبتاً بالاست، گرایش به انتخاب گروه های مرجع غیر عضو بیشتر است(انتظاری،1384: 152-151).
فرضیه های تحقیق
1.عوامل برون جامعه بر شکل گیری گروه های مرجع نوین موثر بر اخلاق شهروندی در ایران در سه دهة اخیر تاثیرگذار بوده اند.
2.عوامل درون جامعه بر شکل گیری گروه های مرجع نوین موثر بر اخلاق شهروندی در ایران در سه دهة اخیر تاثیرگذار بوده اند.
3. رسانه های جمعی بر شکل گیری گروه های مرجع نوین موثر بر اخلاق شهروندی در ایران در سه دهة اخیر تاثیرگذار بوده اند.
4.فضای مجازی بر شکل گیری گروه های مرجع نوین موثر بر اخلاق شهروندی در ایران در سه دهة اخیر تاثیرگذار بوده اند.
5.گروه های مرجع نوین بر شکل گیری فرایند اخلاق شهروندی در ایران در سه دهة اخیر تاثیرگذار بوده اند.
روش تحقیق
تحقیق حاضر به روش پیمایشی اجرا شد. جامعه مورد مطالعه دانشجویان دو دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه های تهران مرکزی و واحد علوم و تحقیقات بودند. بر اساس استعلام از هر دو دانشکده، تعداد دانشجویان دانشکده علوم اجتماعی تهران مرکزی 2000 نفر و تعداد دانشجویان دانشکده علوم اجتماعی علوم تحقیقات 8000 نفر اعلام شد که حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران و با توجه به دانشجویان مشغول به تحصیل 99-98 دو دانشکده نامبرده 369 نمونه تعیین شد. به دلیل ریزش احتمالی پرسشنامه ها تعداد 430 پرسشنامه تهیه و به تناسب دانشجویان در دانشکده علوم اجتماعی تهران مرکزی 108 پرسشنامه و در دانشکده علوم و تحقیقات 322 پرسشنامه توزیع شد و از بین آن ها کامل ترین پرسشنامه ها به تعداد 376 پرسشنامه انتخاب شد. شیوه نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای بود که از میان واحدهای دانشگاه آزاد، دانشگاه های آزاد تهران در نظر گرفته شد و از میان دانشگاه های آزاد تهران نیز دو واحد دانشگاه تهران مرکزی و علوم و تحقیقات انتخاب شد. از میان دانشکده های این دو واحد، دانشکده علوم اجتماعی انتخاب و پرسشنامه های تعیین شده برای هر دانشکده به صورت تصادفی در دسترس دانشجویان قرار گرفت. برای متغیر اخلاق شهروندی 8 مولفه و برای گروه های مرجع نوین 7 مولفه در نظر گرفته شد و داده ها مربوطه توسط پرسشنامه محقق ساخته در قالب 57 سوال تخصصی و 7 سوال جمعیت شناختی بر اساس طیف پنج درجه ای لیکرت جمع آوری گردید. روایی و پایایی شاخص ها تحقیق نیز از طریق اعتبار صوری و با مراجعه به داوران و متخصصین اهل فن و نیز سنجش همسازی درونی گویه ها از طریق آلفای کرونباخ به دست آمد. که آلفای تمام متغیر ها در حد استاندارد (7/0) و بالاتر به دست آمد. برای تحلیل فرضیه ها از آزمون همبستگی پیرسون و تحليل مسير استفاده شد و محاسبات نیز با استفاده از نرم افزار amos انجام گرفت.
یافته ها
یافته های توصیفی در مورد دانشجویان نشان داد حدود 59 درصد زن و 41 درصد مرد با میانگین سنی 31.3، حدود 70 درصد مجرد، 79 درصد از واحد علوم و تحقیقات و بیش از 59 درصد در مقطع کارشناسی ارشد و دکترا مشغول تحصیل بودند. تحصیلات مادر حدود 75 درصد و پدر 62 درصد از پاسخگویان نیز دیپلم و کمتر از دیپلم بود. مولفه های متغیر اخلاق شهروندی، به ترتیب بالاترین نمره از صد به ترتیب شاخص پایبندی به تعهدات (79)، توانایی مفاهمه (67)، توانایی پذیرش انتقاد (65)، احترام به دیگران (62.75)، مسئولیت پذیری اجتماعی (61.75)، الزام به قانون (61.5)، آزادی و امنیت شغلی (46) و عدالت اجتماعی (45.75)، و نمره کل اخلاق شهروندی(59) به دست آمد. مولفه های متغیر گروه های مرجع نوین بر اساس بیشترین تاثیر بر روی اخلاق شهروندی از نمره صد به ترتیب سلبریتی ها (80.1)، طراحان مد (76.5)، هنرمندان (66.6)، ورزشکاران (51.5)، نخبگان اقتصادی (62.5)، نخبگان علمی (44.5)، نخبگان سیاسی (40.1) و نمره کل گروه های مرجع نوین (55.8) به دست آمد. از میان شبکه های فضای مجازی به ترتیب بیشترین میانگین اینستاگرام، (4.25)، تلگرام (4.07)، فیسبوک (3.44)، و شبکه ها اجتماعی مجازی ایرانی(2.01) از بین رسانه های جمعی، رسانه های خارجی (4.08) و رسانه های داخلی (2.74)، از بین عوامل برون جامعه پدیده جهانی شدن با میانگین(3.99) و تغییر و تحولات در عرصه اقتصادی، عرصه اجتماعی و عرصه فرهنگی کشورهای کانون با میانگین (3.98) و از بین عوامل درون جامعه تغییر و تحولات در عرصه اقتصادی، عرصه اجتماعی و عرصه فرهنگی کشور ایران با میانگین (3.75) و عملکرد مدیریت سیاسی کشور ایران با میانگین (3.36) بر شکل گیری گروه های مرجع نوین موثر بر اخلاق شهروندی تاثیر نشان دادند.
یافته های استنباطی
فرضیه اول: تاثیر عوامل برون جامعه بر شکل گیری گروه های مرجع نوین موثر بر فرایند اخلاق شهروندی در ایران در سه دهة اخیر
جدول شماره 1: جدول آزمون همبستگی پیرسون بین متغیرهای عوامل برون جامعه با گروه های مرجع نوین
| گروه های مرجع نوین | نتیجه آزمون | |
عوامل برون جامعه | مقدار همبستگی پیرسون | **279. |
همبستگی مثبت و معنادار وجود دارد |
احتمال معناداری | 000. | ||
تعداد | 376 | ||
**. همبستگی در سطح 0.01 (2 طرفه) قابل توجه است
از نتایج ضریب همبستگی پیرسون در جدول فوق میتوان نتیجه گرفت با فاصله اصمینان 99 و سطح معنا داری برابر 01/0 درصد بین عوامل برون جامعه با شکل گیری گروههای مرجع نوین رابطه مثبت و معنادار وجود دارد و این عوامل در شکل گیری گروه مرجع نوین موثر بر فرایند اخلاق شهروندی در ایران در سه دهة اخیر تاثیرگذار بوده اند.
فرضیه دوم: تاثیر عوامل درون جامعه بر شکل گیری گروه های مرجع نوین موثر بر فرایند اخلاق شهروندی در ایران در سه دهة اخیر
جدول شماره 2: جدول آزمون همبستگی پیرسون بین متغیرهای عوامل درون جامعه با گروه های مرجع نوین
| گروه های مرجع نوین | نتیجه آزمون | |
عوامل درون جامعه | مقدار همبستگی پیرسن | **376. |
همبستگی مثبت و معنادار وجود دارد |
احتمال معناداری | 000. | ||
تعداد | 376 | ||
**. همبستگی در سطح 0.01 (2 طرفه) قابل توجه است
از نتایج ضریب همبستگی پیرسون در جدول فوق میتوان نتیجه گرفت با فاصله اصمینان 99 درصد و سطح معنا داری برابر
01/0 بین عوامل درون جامعه با شکل گیری گروههای مرجع نوین رابطه مثبت و معنادار وجود دارد و این عوامل در شکل گیری
گروه مرجع نوین موثر بر فرایند اخلاق شهروندی در ایران در سه دهة اخیر تاثیرگذار بوده اند.
فرضیه سوم: .تاثیر رسانه های جمعی در شکل گیری گروه های مرجع نوین موثر بر فرایند اخلاق شهروندی در ایران در سه دهة اخیر
جدول شماره 3: جدول نتایج آزمون همبستگی پیرسون بین متغیرهای رسانه های جمعی با گروه های مرجع نوین
| گروه های مرجع نوین | نتیجه آزمون | |
رسانه های جمعی | مقدار همبستگی پیرسن | *106. |
همبستگی مثبت و معنادار وجود دارد
|
احتمال معناداری | 041. | ||
تعداد | 376 | ||
همبستگی در سطح 0.05(2 طرفه) معنی دار است.*
از نتایج ضریب همبستگی پیرسون در جدول فوق میتوان نتیجه گرفت با فاصله اصمینان 95 درصد و سطح معنا داری برابر با 05/0 بین رسانه های جمعی با شکل گیری گروههای مرجع نوین رابطه مثبت و معنادار وجود دارد و رسانه های جمعی در شکل گیری گروه مرجع نوین موثر بر فرایند اخلاق شهروندی در ایران در سه دهة اخیر تاثیرگذار بوده اند.
فرضیه چهارم: تاثیر فضای مجازی بر شکل گیری گروه های مرجع نوین موثر بر فرایند اخلاق شهروندی در ایران در سه دهة اخیر
برای بررسی این فرضیه از تحلیل مسیر در نرم افزار amos استفاده شد.
شکل شماره 1: شکل تحلیل مسیر تاثیرفضای مجازی در شکل گیری گروه های مرجع نوین موثر بر اخلاق شهروندی
برای سنجش معناداری اثر مولفهها از جدول زیر استفاده میکنیم. در ستون اول مقدار برآورد شده اثر مولفه(Estimate) و در ستون چهارم مقدار احتمال معناداری اثر مولفه(P) مشاهده میشود. هر کجا این مقدار بیش از 0.05 بود، اثر مولفه معنادار نبوده و باید از مدل خارج شود. بر اساس اطلاعات این جدول، شبکه های مجازی ایرانی و نخبگان سیاسی باید از مدل خارج شوند.
جدول شماره 4: جدول رگرسیون مدل تحلیل مسیر: (مدل پیش فرض)
متغیر |
| متغیر | برآورد | خطای استاندارد | نسبت بحرانی | مقدار احتمال(p) معناداری |
|---|---|---|---|---|---|---|
گروه_مرجع_نوین | <--- | فضای_مجازی | 195. | 049. | 4.007 | *** |
ورزشکاران | <--- | گروه_مرجع_نوین | 1.000 |
|
|
|
نخبگان علمی | <--- | گروه_مرجع_نوین | 487. | 244. | 1.996 | 046. |
نخبگان اقتصادی | <--- | گروه_مرجع_نوین | 1.662 | 402. | 4.131 | *** |
نخبگان سیاسی | <--- | گروه_مرجع_نوین | 210. | 266. | 788. | 431. |
سلبریتی ها | <--- | گروه_مرجع_نوین | 2.691 | 586. | 4.596 | *** |
هنرمندان | <--- | گروه_مرجع_نوین | 1.358 | 325. | 4.175 | *** |
طراحان مد | <--- | گروه_مرجع_نوین | 1.702 | 386. | 4.404 | *** |
اینستاگرام | <--- | فضای_مجازی | 1.000 |
|
|
|
تلگرام | <--- | فضای_مجازی | 1.073 | 090. | 11.889 | *** |
فیسبوک | <--- | فضای_مجازی | 857.. | 086. | 9.923 | *** |
شبکه های ایرانی | <--- | فضای_مجازی | 153. | 089. | 1.712 | 087. |
پس از خروج متغیرهای بی معنی، مدل به شکل زیر درمیآید:
شکل شماره 2: شکل اصلاح شده تحلیل مسیر تاثیرفضای مجازی بر شکل گیری گروه های مرجع نوین
به منظور بررسی این فرضیه از جداول زیر استفاده میکنیم. ستون اول(estimate یا برآورد) مربوط به ضرایب استاندارد نشده رگرسیون است. ستون دوم(S.E.) نیز خطای استاندارد ضریب رگرسیون را نشان میدهد. با استفاده از دو مقدار برآورد و خطای استاندارد می توان یک فاصله اطمینان برای ضریب رگرسیون ساخت. شاخص C.R مخفف critical ratio می‌باشد. این شاخص از تقسیم estimate (برآورد) بر S.E. (خطای استاندارد ضریب رگرسیون) به دست میآید. از این شاخص برای آزمون فرض پارامتر استفاده میشود. آزمون فرض ما به این صورت است: 
که در اینجا منظور از β همان ضریب رگرسیون یا برآورد است که در نمودار بالا مشاهده می‌شوند. ستون آخر(P) به معنای مقدار
احتمال معناداری است. در صورتی که مقدار آن کمتر از 0.05 (در صورتی که سطح اطمینان برابر 95 درصد باشد. این مقدار برای
سطح اطمینان 99 درصد برابر 0.01 و برای سطح اطمینان 90 درصد برابر 0.1 می‌باشد) باشد به معنای رد فرض صفر و اگر بیشتر از آن باشد به معنای پذیرش فرض صفر است. با توجه به جدول زیر معنادار بودن تمام ضرایب رگرسیون تایید شده اند:
جدول شماره 5: جدول میزان تاثیر متغیرهای مستقل بر روی متغیر وابسته در تحلیل مسیر
متغیر |
| متغیر | برآورد | خطای استاندارد | نسبت بحرانی | مقدار احتمال معناداری (p)
|
|---|---|---|---|---|---|---|
گروه_مرجع_نوین | <--- | فضای_مجازی | 191. | 048. | 3.966 | *** |
ورزشکاران | <--- | گروه_مرجع_نوین | 1.000 |
|
|
|
نخبگان علمی | <--- | گروه_مرجع_نوین | 436. | 245. | 1.778 | 045. |
نخبگان اقتصادی | <--- | گروه_مرجع_نوین | 1.688 | 415. | 4.069 | *** |
سلبریتی ها | <--- | گروه_مرجع_نوین | 2.812 | 623. | 4.511 | *** |
هنرمندان | <--- | گروه_مرجع_نوین | 1.360 | 332. | 4.090 | *** |
طراحان مد | <--- | گروه_مرجع_نوین | 1.742 | 401. | 4.341 | *** |
اینستاگرام | <--- | فضای_مجازی | 1.000 |
|
|
|
تلگرام | <--- | فضای_مجازی | 1.060 | 090. | 11.859 | *** |
فیسبوک | <--- | فضای_مجازی | 844. | 086. | 9.827 | *** |
جدول و گراف بعدی که در این بخش بررسی میشود، مربوط به ضرایب رگرسیون استاندارد شده است. با استاندارد کردن ضرایب رگرسیون، این ضرایب مستقل از واحد اندازه گیری خود شده و امکان مقایسه بین آنها میسر میگردد.
جدول شماره 6: جدول میزان ضرایب رگرسیون استاندارد شده
متغیر |
| متغیر | برآورد |
|---|---|---|---|
گروه_مرجع_نوین | <--- | فضای_مجازی | 464. |
ورزشکاران | <--- | گروه_مرجع_نوین | 282. |
نخبگان علمی | <--- | گروه_مرجع_نوین | 113. |
نخبگان اقتصادی | <--- | گروه_مرجع_نوین | 404. |
سلبریتی ها | <--- | گروه_مرجع_نوین | 817. |
هنرمندان | <--- | گروه_مرجع_نوین | 410. |
طراحان مد | <--- | گروه_مرجع_نوین | 498. |
اینستاگرام | <--- | فضای_مجازی | 802. |
تلگرام | <--- | فضای_مجازی | 818. |
فیسبوک | <--- | فضای_مجازی | 562. |
با توجه به جدول فوق، فضای مجازی با ضریب رگرسیون 0.464 تاثیر مثبتی بر گروه های مرجع نوین دارد. همچنین بیشترین تاثیر فضای مجازی بر روی متغیر گروه های مرجع نوین مربوط به افراد مشهور (سلبریتی ها) است. همچنین اینستاگرام و تلگرام بیشترین تاثیر را در این میان دارند. این تاثیرات در نمودار ضرایب استاندارد شده هم قابل مشاهده هستند.
شکل شماره 3: میزان تاثیر فضای مجازی بر گروه های مرجع نوین
شکل شماره 4: شکل نهایی تحلیل مسیر تاثیرفضای مجازی بر شکل گیری گروه های مرجع نوین
برای آزمون کفایت مدل نیز از جدول زیر استفاده میکنیم. همانگونه که مشاهده میشود مقدار آماره کی-دو برابر 104.560 و درجه آزادی برابر 26 و مقدار احتمال معناداری برابر 0.000 و کمتر از 0.05 است و در نتیجه کفایت مدل تایید میشود.
جدول شماره 7: جدول کفایت مدل
Chi-square = 104.560
Degrees of freedom = 26
Probability level = 000.
فرضیه پنجم: . گروه های مرجع نوین بر شکل گیری فرایند اخلاق شهروندی در ایران در سه دهه اخیر تاثیرگذار بوده اند.
برای بررسی این فرضیه از تحقیق، از روش تحلیل مسیر استفاده شده است. مدل در نرم افزار amos به شکل زیر طراحی شده و ضرایب آن قابل مشاهده هستند.
شکل شماره 5: شکل تحلیل مسیر تاثیر گروه های مرجع نوین بر فرایند شکل گیری اخلاق شهروندی
اما پیش از بررسی این مدل، باید معناداری هریک از مولفه ها بررسی و در صورتی که اثر یک مولفه(سوال) معنی دار نیست، آن را از مدل خارج کنیم.برای سنجش معناداری اثر مولفهها از جدول زیر استفاده میکنیم. در ستون اول مقدار برآورد شده اثر مولفه(Estimate) و در ستون چهارم مقدار احتمال معناداری اثر مولفه(P) مشاهده میشود. هر کجا این مقدار بیش از 0.05 بود، اثر مولفه معنادار نبوده و باید از مدل خارج شود.
جدول شماره8: جدول رگرسیون مدل تحلیل مسیر: (مدل پیش فرض)
متغیر |
| متغیر | برآورد | خطای استاندارد | نسبت بحرانی | مقدار احتمال معناداری |
|---|---|---|---|---|---|---|
مسئولیت_پذیری | <--- | گروه_مرجع_نوین | 2.625 | 886. | 2.963 | 003. |
توانایی_گفتمان | <--- | گروه_مرجع_نوین | 1.825 | 639. | 2.856 | 004. |
احترام_به_دیگرن | <--- | گروه_مرجع_نوین | 3.891 | 1.272 | 3.058 | 002. |
پایبندی_به_تعهدات | <--- | گروه_مرجع_نوین | 1.705 | .624. | 2.734 | 006. |
پذیرش_انتقاد | <--- | گروه_مرجع_نوین | 3.742 | 1.227 | 3.049 | 002. |
عدالت_اجتماعی | <--- | گروه_مرجع_نوین | 1.094 | 464. | 2.359 | 018. |
آزادی_امنیت_شغلی | <--- | گروه_مرجع_نوین | 425. | 202. | 2.234 | 025. |
6 Q_ | <--- | مسئولیت_پذیری | 1.000 |
|
|
|
5 Q_ | <--- | مسئولیت_پذیری | 589. | 083. | 7.091 | *** |
4 Q_ | <--- | مسئولیت_پذیری | 1.073 | 111. | 9.708 | *** |
3 Q_ | <--- | مسئولیت_پذیری | 911. | 097. | 9.415 | *** |
2 Q_ | <--- | مسئولیت_پذیری | 1.018 | 114. | 8.916 | *** |
1 Q_ | <--- | مسئولیت_پذیری | 611. | 080. | 7.662 | *** |
9 Q_ | <--- | توانایی_گفتمان | 1.000 |
|
|
|
8 Q_ | <--- | توانایی_گفتمان | 930. | 111. | 8.349 | *** |
14 Q_ | <--- | احترام_به_دیگرن | 1.000 |
|
|
|
13 Q_ | <--- | احترام_به_دیگرن | 972. | 076. | 12.749 | *** |
12 Q_ | <--- | احترام_به_دیگرن | 796. | 064. | 12.431 | *** |
11 Q_ | <--- | احترام_به_دیگرن | 518. | 052 | 10.053 | *** |
16 Q_ | <--- | پایبندی_به_تعهدات | 1.000 |
|
|
|
15 Q_ | <--- | پایبندی_به_تعهدات | 1.205 | 211. | 5.705 | *** |
18 Q_ | <--- | پذیرش_انتقاد | 1.000 |
|
|
|
17 Q_ | <--- | پذیرش_انتقاد | 760. | 062. | 12.215 | *** |
31 Q_ | <--- | عدالت_اجتماعی | 1.000 |
|
|
|
30 Q_ | <--- | عدالت_اجتماعی | 980. | 058. | 16.929 | *** |
29 Q_ | <--- | عدالت_اجتماعی | 796. | 054. | 14.754 | *** |
27 Q_ | <--- | عدالت_اجتماعی | 372. | 057. | 6.571 | *** |
35 Q_ | <--- | آزادی_امنیت_شغلی | 1.000 |
|
|
|
33 Q_ | <--- | آزادی_امنیت_شغلی | 2.552 | 350. | 7.288 | *** |
32 Q_ | <--- | آزادی_امنیت_شغلی | 2.299 | 312. | 7.360 | *** |
ورزشکاران | <--- | گروه_مرجع_نوین | 1.000 |
|
|
|
نخبگان علمی | <--- | گروه_مرجع_نوین | 2.957 | 990. | 2.986 | 003. |
نخبگان اقتصادی | <--- | گروه_مرجع_نوین | 131.- | 382. | 343.- | 731. |
نخبگان سیاسی | <--- | گروه_مرجع_نوین | 3.750 | 1.244 | 3.015 | 003. |
سلبریتی ها | <--- | گروه_مرجع_نوین | 638.- | 372. | 1.719- | 086. |
هنرمندان | <--- | گروه_مرجع_نوین | 723. | 377. | 1.917 | 055. |
طراحان مد | <--- | گروه_مرجع_نوین | 818.- | 408. | 2.003- | 045. |
بر اساس اطلاعات جدول فوق نخبگان اقتصادی، سلبریتیها و هنرمندان به دلیل مقدار اثر بیش از 0.05 باید از مدل خارج شوند. پس از خروج متغیرهای اثر بیش از 0.05 ، مدل به شکل زیر درمیآید:
شکل شماره6: شکل اصلاح شده تحلیل مسیر تاثیر گروه های مرجع نوین بر شکل گیری فرایند اخلاق شهروندی
حال به منظور بررسی این فرضیه، معنادار بودن ضرایب مدل که میزان تاثیر هریک از گویه ها بر روی متغیرهایمستقل و مقدار بار عاملی متغیر مستقل را نشان می‌دهند، از جداول زیر استفاده میکنیم. این جدول مربوط به ضرایب رگرسیون برآورد شده است. ستون اول(estimate یا برآورد) مربوط به ضرایب استاندارد نشده رگرسیون است. ستون دوم(S.E.) نیز خطای استاندارد ضریب رگرسیون را نشان میدهد. با استفاده از دو مقدار برآورد و خطای استاندارد می توان یک فاصله اطمینان برای ضریب رگرسیون ساخت. شاخص C.R مخفف critical ratio می‌باشد. این شاخص از تقسیم estimate بر S.E. به دست میآید. از این شاخص برای آزمون فرض پارامتر استفاده میشود. آزمون فرض ما به صورت زیر است:
که در اینجا منظور از β همان ضریب رگرسیون یا برآورد است که در گراف بالا مشاهده می‌شوند. ستون آخر(P) به معنای مقدار احتمال معناداری است. در صورتی که مقدار آن کمتر از 0.05 (در صورتی که سطح اطمینان برابر 95 درصد باشد. این مقدار برای سطح اطمینان 99 درصد برابر 0.01 و برای سطح اطمینان 90 درصد برابر 0.1 می‌باشد) باشد به معنای رد فرض صفر و اگر بیشتر از آن باشد به معنای پذیرش فرض صفر است.
جدول شماره 9: جدول میزان تاثیر متغیرهای مستقل بر روی متغیر وابسته در تحلیل مسیر
متغیر |
| متغیر | برآورد | خطای استاندارد | نسبت بحرانی | مقدار احتمال معناداری |
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|
مسئولیت_پذیری | <--- | گروه_مرجع_نوین | 2.584 | 865. | 2.986 | 003. |
|
توانایی_گفتمان | <--- | گروه_مرجع_نوین | 1.821 | 632. | 2.883 | 004. |
|
احترام_به_دیگرن | <--- | گروه_مرجع_نوین | 3.872 | 1.254 | 3.087 | 002. |
|
پایبندی_به_تعهدات | <--- | گروه_مرجع_نوین | 1.688 | 613. | 2.753 | 006. |
|
پذیرش_انتقاد | <--- | گروه_مرجع_نوین | 3.671 | 1.194 | 3.074 | 002. |
|
عدالت_اجتماعی | <--- | گروه_مرجع_نوین | 1.110 | 463. | 2.397 | 017. |
|
آزادی_امنیت_شغلی | <--- | گروه_مرجع_نوین | 457. | 202. | 2.265 | 024. |
|
6 Q_ | <--- | مسئولیت_پذیری | 1.000 |
|
|
|
|
5 Q_ | <--- | مسئولیت_پذیری | 592. | 083. | 7.093 | *** |
|
4 Q_ | <--- | مسئولیت_پذیری | 1.077 | 111. | 9.682 | *** |
|
3 Q_ | <--- | مسئولیت_پذیری | 915. | 097. | 9.397 | *** |
|
2 Q_ | <--- | مسئولیت_پذیری | 1.018 | 115. | 8.883 | *** |
|
1 Q_ | <--- | مسئولیت_پذیری | 614. | 081. | 7.615 | *** |
|
9 Q_ | <--- | توانایی_گفتمان | 1.000 |
|
|
|
|
8 Q_ | <--- | توانایی_گفتمان | 929. | 111. | 8.404 | *** |
|
14 Q_ | <--- | احترام_به_دیگرن | 1.000 |
|
|
|
|
13 Q_ | <--- | احترام_به_دیگرن | 968. | 076. | 12.730 | *** |
|
12 Q_ | <--- | احترام_به_دیگرن | 794. | 064. | 12.436 | *** |
|
Q_11 | <--- | احترام_به_دیگرن | 519. | 051. | 10.092 | *** |
|
16 Q_ | <--- | پایبندی_به_تعهدات | 1.000 |
|
|
|
|
15 Q_ | <--- | پایبندی_به_تعهدات | 1.211 | 212. | 5.713 | *** |
|
18 Q_ | <--- | پذیرش_انتقاد | 1.000 |
|
|
|
|
17 Q_ | <--- | پذیرش_انتقاد | 764. | 063. | 12.144 | *** |
|
31 Q_ | <--- | عدالت_اجتماعی | 1.000 |
|
|
|
|
30 Q_ | <--- | عدالت_اجتماعی | 980. | 058. | 16.933 | *** |
|
29 Q_ | <--- | عدالت_اجتماعی | 796. | 054. | 14.758 | *** |
|
27 Q_ | <--- | عدالت_اجتماعی | 327. | 057. | 6.575 | *** |
|
35 Q_ | <--- | آزادی_امنیت_شغلی | 1.000 |
|
|
|
|
33 Q_ | <--- | آزادی_امنیت_شغلی | 2.547 | 349. | 7.300 | *** |
|
32 Q_ | <--- | آزادی_امنیت_شغلی | 2.301 | 313. | 7.360 | *** |
|
ورزشکاران | <--- | گروه_مرجع_نوین | 1.000 |
|
|
|
|
نخبگان علمی | <--- | گروه_مرجع_نوین | 2.918 | 969. | 3.010 | 003. |
|
نخبگان سیاسی | <--- | گروه_مرجع_نوین | 3.674 | 1.210 | 3.038 | 002. |
|
طراحان مد | <--- | گروه_مرجع_نوین | 802.- | 401. | 1.998- | 046. |
|
با توجه به جدول فوق معنادار بودن تمام ضرایب رگرسیون تایید شده اند. جدول و گراف بعدی که در این بخش بررسی میشود، مربوط به ضرایب رگرسیون استاندارد شده است. این ضرایب مستقل از واحد اندازه گیری خود می شوند و امکان مقایسه بین آن ها میسر میگردد.
جدول شماره 10: جدول میزان ضرایب رگرسیون استاندارد شده
متغیر |
| متغیر | برآورد |
|---|---|---|---|
مسئولیت_پذیری | <--- | گروه_مرجع_نوین | 710. |
توانایی_گفتمان | <--- | گروه_مرجع_نوین | 426. |
احترام_به_دیگرن | <--- | گروه_مرجع_نوین | 794. |
پایبندی_به_تعهدات | <--- | گروه_مرجع_نوین | 453. |
پذیرش_انتقاد | <--- | گروه_مرجع_نوین | 674. |
عدالت_اجتماعی | <--- | گروه_مرجع_نوین | 226. |
آزادی_امنیت_شغلی | <--- | گروه_مرجع_نوین | 221. |
6 Q_ | <--- | مسئولیت_پذیری | 533. |
5 Q_ | <--- | مسئولیت_پذیری | 467. |
4 Q_ | <--- | مسئولیت_پذیری | 787. |
3 Q_ | <--- | مسئولیت_پذیری | 734. |
2 Q_ | <--- | مسئولیت_پذیری | 659. |
1 Q_ | <--- | مسئولیت_پذیری | 516. |
9 Q_ | <--- | توانایی_گفتمان | 882. |
8 Q_ | <--- | توانایی_گفتمان | 828. |
14 Q_ | <--- | احترام_به_دیگرن | 768. |
13 Q_ | <--- | احترام_به_دیگرن | 722. |
12 Q_ | <--- | احترام_به_دیگرن | 703. |
11 Q_ | <--- | احترام_به_دیگرن | 568. |
16 Q_ | <--- | پایبندی_به_تعهدات | 683. |
15 Q_ | <--- | پایبندی_به_تعهدات | 773. |
18 Q_ | <--- | پذیرش_انتقاد | 888. |
17 Q_ | <--- | پذیرش_انتقاد | 792. |
31 Q_ | <--- | عدالت_اجتماعی | 839. |
30 Q_ | <--- | عدالت_اجتماعی | 872. |
29 Q_ | <--- | عدالت_اجتماعی | 723. |
27 Q_ | <--- | عدالت_اجتماعی | 354. |
35 Q_ | <--- | آزادی_امنیت_شغلی | 424. |
33 Q_ | <--- | آزادی_امنیت_شغلی | 843. |
32 Q_ | <--- | آزادی_امنیت_شغلی | 831. |
ورزشکاران | <--- | گروه_مرجع_نوین | 183. |
نخبگان علمی | <--- | گروه_مرجع_نوین | 490. |
نخبگان سیاسی | <--- | گروه_مرجع_نوین | 529. |
طراحان مد | <--- | گروه_مرجع_نوین | 149.- |
با توجه به جدول فوق، گروه های مرجع نوین تاثیر معنادار و مثبت بر روی شکل گیری فرایند اخلاق شهروندی در سه دهه اخیر ایران داشته اند. بیشترین تاثیر بر روی شاخص های احترام به دیگران، مسئولیت پذیری و پذیرش انتقاد است. سایر تاثیرها بر شاخص های دیگر نیز در جدول و گراف قابل مشاهده است.
شکل شماره 7: شکل نهایی تحلیل مسیر تاثیر گروه های مرجع نوین بر شکل گیری فرایند اخلاق شهروندی
برای آزمون کفایت مدل نیز از جدول زیر استفاده میکنیم. همانگونه که مشاهده میشود مقدار آماره کی-دو برابر 1391.766 و درجه آزادی برابر 317 و مقدار احتمال معناداری برابر 0.000 و کمتر از 0.05 است و در نتیجه کفایت مدل نیز تایید میشود.
جدول شماره 11: جدول کفایت مدل
Chi-square = 1391.766
Degrees of freedom = 317
Probability level = 000.
جمع بندی و نتیجه گیری
افراد با دو نوع هويت ارزشی مواجه هستند، هويت فردی و هويت اجتماعی و اخلاق شهروندی متشکل از هر دو نوع هويت است که عوامل متعددی از جمله گروه های مرجع در زمینه نهادینه کردن آن نقش بسیار مهمی را دارند. امروزه با تشدید فرایند مدرنیته و پسامدرنیته و در پی آن تغییرات فزاینده در حوزه های گوناگون اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و...، گروه های مرجع تاثیرگذار در امر اخلاق شهروندی نیز دستخوش تغییرات مهمی از جمله تغییر در الگوها و روش های خود شده اند. با تغییر الگوها و روش های گروه های مرجع، بنابر دلایل متعدد و شواهد تحقیقات پیشین داخلی و خارجی تغییر الگوها و شکل گیری گروه های مرجع نوین در تمام جوامع از جمله ایران رخ داده است. بر همین اساس و به خاطر مهم و حساس بودن این موضوع در تحقیق حاضر به تحلیل جامعه شناختی فرایند شکل گیری گروه های مرجع نوین و تاثیر آن ها بر اخلاق شهروندی در سه دهة اخیر ایران در سطح 2 دانشکده ی علوم اجتماعی دو واحد دانشگاه آزاد تهران مرکزی و علوم و تحقیقات سال 99-98 به روش پیمایش با تکیه بر نظر دانشجویان پرداخته شد. نتایج آزمون پیرسون در مورد فرضیه های اول، دوم و سوم نشان داد که بین عوامل برون جامعه، عوامل درون جامعه و رسانه های جمعی با شکل گیری گروههای مرجع نوین رابطه مثبت و معنادار وجود دارد و عوامل برون جامعه، عوامل درون جامعه و رسانه های جمعی در شکل گیری گروه مرجع نوین موثر بر فرایند اخلاق شهروندی در ایران در سه دهة اخیر تاثیرگذار بوده اند. نتایج آزمون تحلیل مسیر در مورد فرضیه چهارم نیز نشان داد که فضای مجازی تاثیر مثبت و معنادار بر شکل گیری گروه های مرجع نوین دارد. همچنین بیشترین تاثیر فضای مجازی بر روی متغیر گروه های مرجع نوین مربوط به افراد مشهور (سلبریتی ها) بود و اینستاگرام و تلگرام بیشترین تاثیر را در این رابطه نشان دادند. همچنین نتایج آزمون تحلیل مسیر در مورد فرضیه پنجم نشان داد که گروه های مرجع نوین تاثیر معنادار و مثبت بر روی شکل گیری فرایند اخلاق شهروندی در سه دهه اخیر ایران داشته اند. بیشترین تاثیر نیز بر روی شاخص های احترام به دیگران، مسئولیت پذیری و پذیرش انتقاد به دست آمد. بنابر این می توان نتیجه گرفت در اثر عوامل برون جامعه به خصوص فضای مجازی و رسانه های جمعی و عوامل درون جامعه گروه های مرجع نوینی در سه دهة اخیر شکل گرفته اند که بر اخلاق شهروندی در ایران تاثیرگذار بوده اند. یافته های به دست آمده در این تحقیق با یافته های تحقیقات آهوجی (2018) ، فرناندز و پاندا (2018)، گائنوس و همکاران(2018)، مونبه و همکاران(2018)، دوران (1383)، انتظاری و پناهی(1386)، معمار و همکاران (1391)، حاجی آقا و علیزاده(1392)، محمودی و همکاران(1399) و....از بسیاری جهات هم سو بود. همچنین نتایج با چارچوب نظری تحقیق بر گرفته از نظرات «دورکیم، پارسونز، هابرماس، گیدنز، والرشتاین، مرتون و رویکرد سیف اللهی» همسو و قابل تبیین بود. بر همین اساس می توان بیان داشت که: بنابر اعتقاد دورکیم جوامع انسانی در گذشته، جوامع ساده، با محدودیت گروههای مرجع، که نوعاً مجموعه ای از گروه بندی های خویشاوندی و مذهبی بود تشکیل شده بودند. در چنین جوامعی از جمله جامعه ایران تمام ارزش ها و هنجارهای اشاعه دهنده مصلحت خویشاوندی، طایفه ای و مصلحت جمع و نه نیاز و انتخاب فرد یا شایستگی و کار آمدی او بود. در چنین جامعه ای کسب منزلت اجتماعی که علت انتخاب گروه مرجع از طرف فرد است با انتخاب گروه های مرجع سنتی چون پدر، ریش سفید، پهلوان،روحانی و.. صورت می گرفت. این شرایط به دلیل مصلحت جمعی پذیرفته شده بود. در چنین جامعه ای یک فرد(رئیس طایفه، ریش سفید و...) هر آنچه که تشخیص می داد و بیان می نمود قانون و برای دیگران لازم اجرا بود و به دلیل مذهبی بودن جامعه ایران، نهاد دین بر سایر نهادها و گروه های مرجع تاثیر آشکار داشت. بین فرد و گروه های مرجع وفاق کامل برقرار بود و فرد همان می شد که جامعة از او انتظار داشت و بدین صورت هم نظم اجتماعی و هم منزلت اجتماعی و هم پرستیژ فرد حفظ می شد. اما با اختراع های تکنولوژی و فن آوری های جدید و به موازات آن تحولات اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی که از کشورهای کانون شروع شده و اثرات آن تا کشورهای پیرامونی ادامه یافت و همچنین به دلیل پدیده جهانی شدن و فرهنگ سازی جهانی با استفاده از رسانه های جمعی و به خصوص در چند دهة اخیر با وجود فضای مجازی، غلبه ی فرهنگ فردی بر فرهنگ جمعی، تحرکات اجتماعی به دلیل تغییر در مشاغل و تقسیم کار، ورود به گروه های جدید، دیده شدن دیگران مهم، دیدن نوع مناسبات آنان و... بوجود آمد. در این وضعیت به میزانی که جامعه سنتی به جامعه پیچیده و مدرن تبدیل می شود به واسطة عقل مدرن، فردیت و مصلحت «خود» بر جمع گرایی و مصلحت «ما» پیشی می گیرد. فرد به دلیل تحرک بیشتر و برای رسیدن به خواسته های خود و به اعتقاد مرتون برای ارزیابی ها، کسب منزلت و... بر تعداد، حجم، کیفیت و کمیت گروههای مرجع خود اضافه می کند. چرا که گروه های مرجع محدود سنتی را جوابگوی کامل ارزیابی های او از خود در بسیاری از زمینه ها و همگام با نیازهای امروزش نمی بیند و جدا از گروه هایی که عضو آن است مثل خانواده گروه های مرجع نوینی را برای خود برمی گزیند که حتی در آن ها عضویت ندارد اما برای وی مرجع و پایگاه مهم ارزیابی و همانندی می شود. در چنین وضعیتی از سویی هر چه میزان آزادی انسان، شکوفایی استعدادها، فردگرایی و کارائی افزایش می یابد از سوی دیگر اخلاق عمومی کاهش یافته و بین ارزش ها و هنجارهای پیشین و نوین تعارض ایجاد شده و شرایط آنومیک پیش می آید. از سوی دیگر و بنابر اعتقاد والرشتاین به دلیل اینکه تکنولوژی و فن آوری های نوین از ابزارهای سلطة (کشورهای کانون) بر کشورهای مصرف کننده در نظر گرفته شد و نیز بحث جهانی شدن مطرح بود، کشورهای در حال توسعة مصرف کننده از جمله کشور ایران، ناخاسته و بدون آمادگی لازم در زیر ساخت های جامعه مورد هجوم این تولیدات قرار گرفته اند. از آنجا که جهانی شدن تنها در بعد اقتصادی و تکنولوژی طراحی نشده بود و در حقیقت به صورت یک الگوی توسعه به کشورهای در حال توسعه تحمیل گردید. بنابر این و به اعتقاد سیف اللهی دگرگونی ها، تغییرات و تحولات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نیز وجود فضای مجازی و رسانه های جمعی نوین در کشورهای کانونی و ورود و اثر آن بر کشورهای (پیرامونی- نیمه پیرامونی) به دلیل ناسازگاری با زیر ساخت های و عدم تناسب با فرهنگ و نیز نوع نیازها این کشورها باعث بهم خوردگی تعادل بین ارزش ها، هنجارها، فرهنگ مادی و فنی شده و ارزش ها و هنجارهای اخلاقی و فرهنگی جوامع را تحت تاثیر خود قرار داده است. جامعه ی ما از این رهگذر و موج جهانی بی نصیب نمانده است شهروندان ایرانی به دلیل وجود گروه های مرجع متعدد در میان پیشینه فرهنگی و مذهبی خود با فرهنگ نوین غربی دچار سردرگمی و بی برنامه گی گشته- اند و بنا بر اعتقاد گیدنز از آنجا که جامعه پذیری و انتقال ارزش ها و هنجارها تا پایان عمر هر فرد ادامه دارد، همه گروه های سنی شهروندان از جمله والدین، فرزندان و نیز همه نهادها و گروه ها با درجات گوناگون تحت تاثیر گروه های مرجع نوین قرار گرفته و فرهنگ و اخلاق شهروندی شان متاثر از آنها و در تضاد با ارزش ها و هنجارهای گذشته شده است. به دلیل پیشرفت های جدید در عرصه های ورزش و هنر و شکل گیری رشته های جدید ورزشی و هنری، همچنین تغییر ذائقه و نیازهای افراد در ابعاد مختلف زندگی و نیز تمایل به فرد گرایی، پرداختن به خود، بدن و ظاهر، الگوهای جدیدی برای افراد جامعه در این عرصه ها شکل گرفته اند که به عنوان گروه های مرجع نوین در جایگاهی بالاتر از گروه های مرجع پیشین قرار گرفته اند و به مدد رسانه های جمعی نوین و فضای مجازی به علت دسترسی فوری و آسان از یک سو همراه همیشگی و همه مکانی افراد جامعه شده اند و از سوی دیگر به دلیل وجود این فضا و دسترسی لحظه به لحظه، خود این الگوهای نوین نیز تحت تأثیر الگوها و گروه های مرجع خارجی قرار گرفته- اند. فضای مجازی زندگی دومی است که آغاز شده و نمی توان آن را انکار کرد. این فضای مانند فضای واقعی گروه هایی را به عنوان کارگزاران و گروهای مرجع ارزش ها و هنجارهای مورد قبول خود دارد که به دلیل جذابیت و قابلیت های متنوع این فضا و نیز شاخص های ارزشی نوینی که این گروه ها در این فضاها به نمایش می گذارند از استقبال فراوان تمام کنشگران اجتماعی به خصوص جوانان برخوردار شده و بر همه جنبه های زندگی از جمله اخلاق شهروندی آنان تاثیرگذار گشته اند و اشاعه دهنده ارزش ها و هنجارهای غیر بومی در جامعه شده اند و با تمام راه کارهایی که نظام جمهوری اسلامی در برخورد با پیامدهای نظام سرمایه داری غرب در عرصه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به کار برده است، نتوانسته است سد محکم در برابر این تهاجم ها ایجاد کند. بنابر نظر پارسونز و از آنجا که چالش ها همواره موجب فروپاشی نظم نیستند، گروه ها مرجع سنتی و نوین می توانند با سازوکار جدید به تفاهم برسند. در صورتی که به مانند هابرماس بپذیریم دنیای سنتی از بین رفته و اگر بتوانیم سنت را با عقل پیوند دهیم و از رویکرد اخلاق گفتمان در جامعه مدنی که نظامی از گروه ها است استفاده کنیم، می توانیم بستری را برای تحقق اخلاق شهروندی سالم تر ایجاد نماییم. در واقع در حوزه عمومی(واقعی و مجازی) افراد و گروه های مرجع گوناگون که از پایگاه اجتماعی متفاوتی برخاسته اند بایستی بتوانند با مواضع کاملا روشن، با آزادی برابر، منصفانه و عادلانه طرحی از ایده ها، نیات، نقطه نظرات و مطالبات خود را که ناظر به ترسیم یک نقشه جمعی برای پیگیری اهداف عمومی مشترک لازم است به صورت دیالوگی ارائه دهند و به نقد مسائل اجتماعی و فرهنگی بپردازند و نیز از طریق رسانه های جمعی و سایر ابزارهای اطلاعاتی به بیان انواع گوناگون دیدگاه ها و نگرش ها درباره مسائل و موضوعات مورد بحث و اختلاف بپردازند و با عقلانیت، اخلاق گفت و گویی و کنش ارتباطی تفهمی، که فارغ از سلطه قدرت، زور، سرکوب، فریب، تحریف و هژمونی های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی باشد، ماهیت و محتوای ارزش ها و هنجارهای مورد قبول خود را در قالب حقوق و وظایف شهروندی تعیین کنند و نهایت به یک چارچوب و نظریة اخلاق شهروندی ایرانی و بومی در پرتو ارزش ها و هنجارهای اصیل ایرانی نوین دست یابند در این میان مدیریت سیاسی کشور می تواند نقش اساسی را در این کنش ارتباطی بین هر دو گروه مرجع ایفا کرده و فضای گفتگویی مناسب بدون سلطه قدرت، سرکوب، فریب و... را برای این امر مهم ایجاد کند و از این طریق کمک به کاهش فاصله بین نسل ها، گروه های مرجع سنتی و گروه های مرجع نوین کرده، تفاهم و توافق را در بین افراد، گروه ها و نیز ساختار سیاسی برای رسیدن به بهترین سازکار در جهت تحقق و شکل گیری شهروندی، فرهنگ مناسب آن و اخلاق شهروندی جامعه را به وجود آورد. این مهم در صورت مسئولیت پذیری همه گروه ها و نهادها به منظور انتظام بخشیدن به نظام اجتماعی فرهنگی میسر خواهد شد و در پرتو این مسئولیت پذیری همگانی شاهد افزایش توجه به منافع جمعی، مشارکت اجتماعی، عدالت اجتماعی و شکل گیری اخلاق شهروندی مناسب با جامعه خود خواهیم بود. همچنین مدیریت سیاسی می تواند با بهره گیری از ظرفیت های بالقوه در کشور و با در نظر گرفتن نیازها اساسی، شرایط اقلیمی، فرهنگی، و نوع اقتصاد و معیشت ایرانی و... و به قول گیدنز به بهره برداری مناسب از روند جهانی شدن بپردازد و موجبات توسعه اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشور را بدون ترس و یا نادیده گرفتن پدیده جهانی سازی با برنامه ریزی دقیق و مناسب با زیر ساخت های کشور را فراهم آورد. در آخر با توجه به شرایط پیش رو و در وضعیت کرونا می توان نتیجه گرفت که آنچه در پیش روی ما بیش از هرچه متصور است این است که درعصر کرونا و پساکرونا، دامنة فضای مجازی و رسانه های جمعی از یک سوی جزئی ترین و خصوصی ترین زوایای زندگی بشر را پوشش خواهد داد و از سوی دیگر این فضا به مثابه عرصه عمومی شده که اکثر امور مربوط به زندگی اجتماعی اعم از خرید، فروش، تحصیل در مقاطع گوناگون علمی، فنی، هنری و...، حتی موارد درمانی، دید و بازدید خانواده ها و... در فضای مجازی ارائه شده و خواهد شد و به یقین ما شاهد فعالیت بیشتر گروه های مرجع نوین و نیز تولد و تکثیر این گروه های خواهیم بود. واقعیتی که بایستی بدان توجه نمود این است که تکنولوژی ها، فناوری ها و برنامه ریزی ها در این راستا با مرکزیت کشورهای کانونی در حال رشد روز افزون و فراگیری جهانی است و کشورهای کانون با برنامه های مدون و بر اساس نیازهایشان برای نیل به اهداف خود در جهانی سازی، برنامه ریزی های دقیق و مطالعه شده در مورد فضای مجازی و به کارگیری رسانه های جمعی را انجام داده اند. در واقع جهانی شدن روندی است پر قدرت که در فرصتی نسبتاً کوتاه کشورهایی را که نتوانند خود را با آن تطبیق دهند پشت سر خواهد گذاشت، اما در صورت بهره برداری مناسب و برنامه ریزی و نه برنامه پذیری، موجب توسعه اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی گسترده کشورهای جهان از جمله کشور ما می گردد.
ارائه پیشنهادها و راهکارها
1.از در دوستی با گروه ی مرجع نوین در آییم و فضایی برای گفتگوی هر دو گروه مرجع سنتی و نوین ایجاد کنیم تا هر گروه تعریف مشخص از ارزش های مورد نظر خود را ارائه داده تا به یک توافق جمعی در این مورد دست یابیم.
2.دست از فیلتر کردن فضا مجازی برداریم و شبکه های اجتماعی آن به خصوص اینستاگرام و تلگرام که بیشترین مخاطبان ایرانی را به خود اختصاص داده اند را برای ارائه ارزش های ایرانی به کار بگیریم.
3.نیاز است موضوعاتی مانند فیلتر کردن سایت ها اینترنتی و شبکه های اجتماعی از یک سو که به صورت قانونی انجام می گیرد و از سوی دیگر باعث ظهور روج فیلترشکن غیرقانونی در سطح جامعه می شود که خود مصداق کامل رواج بی اخلاقی و رواج تقلب است، به صورت جدی از سوی مسئولین امر با کار گروه های تخصصی و آگاه از نیاز جامعه ایران و جامعه جهانی مورد بررسی قرار گرفته تا به یک راه حل جامع منجر گردد.
4.رسانه های داخلی به خصوص صدا و سیما با توجه به نیاز و ذائقه شهروندان و به خصوص جوانان برنامه تولید کنند تا نگاه افراد به رسانه های داخلی باشد نه رسانه ها، برنامه ها و برنامه سازان خارجی.
5.تنها به مقابله کردن با شبکه های مجازی خارجی و راه اندازی شبکه های مجازی ایرانی بسنده نکنیم بلکه به نیازهای و ذائقه های افراد برای ورود به گروه های و شبکه های مختلف برای انتخاب الگو هم توجه کنیم که در غیر این صورت جز اتلاف وقت و هزینه ثمره ی دیگری برای مان نخواهد داشت.
6.با احترام به افراد مشهور ریشه دار و ارزشی و میدان دادن به آن ها در رسانه های داخلی به خصوص صدا و سیما الگوهای مفید را در جامعه و برای جوانان در رسانه های ملی مطرح کنیم. به یقین جوانان با قدرت بالای تشخیص خود بین افراد مشهور ریشه دار و ارزشی و سلبریتی های تازه به دوران رسیده که نگاه به فرهنگ بیگانه و نه ارزش های وطنی داشته و تنها هنرشان تقلید و تنها آرزوی شان دیده شدن است، بهترین انتخاب را برای الگو و مرجع خواهند داشت.
منابع
1. انتظاری، اردشیر، پناهی، محمد حسین. (1386). «رابطه تصور باز بودن با گرایش به گروه های جمعی غیر بومی، مقایسه ای بین محیط واقعی و مجازی»، فصلنامه علوم اجتماعی. علامه طباطبایی، شماره 39-38، صص 132-91.
2.انتظاری، علی. (1384). رویکردی نظری به گروه های مرجع جوانان. دبیرخانه شورای عالی فرهنگی. واحد علمی کمیسیون اجتماعی.
3.پیران، پرویز.(1392). مبانی مفهومی و نظری سرمایه اجتماعی، تهران: نشر علم.
4. حاضری، علی محمد، شریفی، اسماعیل. (1388). « بررسی تجربه جامعه پذیری دانش آموزان سال اول و دوم دبیرستان های پسرانه شهر تهران و مقایسه آن با دو نسل قبل از خود» مجله جامعه شناسی ایران. دوره دهم، شماره چهارم، صص77-43.
5.حاجی آقا، مهدی، علیزده، آرزو .(1392). «بررسی رابطه بین استفاده از رسانه های خارجی و تغییر گروه مرجع دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد ارومیه»، مطالعات جامعه شناسی. سال پنجم، شماره هیجدهم، بهار، صص57-47.
6.حیدری، آرش، سرحدی، سجاد. (1392). « دوگانه فرد/ جامعه در اندیشه دورکیم: فردگرایی اخلاقی»، مجله جامعه شناسی ایران. دوره چهاردهم، شماره 3،پاییز، صص 115-90.
7.دوران، بهزاد. (1381). فضای سایبرنتیک و فضای مجازی، پایان نامه دکترای جامعه شناسی، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
8.سیف اللهی، سیف اله. (1398) . جامعه شناسی مسایل اجتماعی ایران مجموعه مقاله ها و نظرها، تهران: انتشارات جامعه پژوهان سینا، چاپ پنجم.
9.صبوری خسروشاهی، حبیب.(1384) .بررسی تاثیر جهانی شدن بر آموزش و پررش ایران، کارفرما: شورای عالی انقلاب فرهنگی، صص145-1.
10.عبداللهی، طاهره. (1392). بررسی تاثیر شبکه های ارتباطی مجازی بر سبک زندگی جوانان دانشجوی دانشکده های فنی مهندسی و علوم انسانی دانشگاه آزاد واحد گرمسار، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد واحد گرمسار، پژوهشکده علوم انسانی و اجتماعی.
11.عبدالله نژاد فراهانی، احمدرضا. (1393). تاثیر شبکه های اجتماعی مجازی بر سبک زندگی مورد مطالعه: دانشجویان دانشگاه علمی کاربردی شهر تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشکده علوم اجتماعی.
12.گیدنز، آنتونی. (1381). جامعه شناسی، ترجمه منوچهرصبوری، تهران: نشر نی، چاپ اول.
13.منوچهری، عباس، نجاتی حسینی، محمود. (1385). «درآمدی بر نظریه شهروندی گفت گویی در فلسفه سیاسی هابرماس»، نامه علوم اجتماعی. زمستان، شماره 29، صص28-1.
14.مرتضایی، تیمور. (1393). بررسی تاثیر برنامه های ماهواره ای بر انتخاب گروه های مرجع جوانان تهرانی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شرق، قیام دشت، دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی.
15.محسنی، رضاعلی، بورقانی فراهانی، حمید، تنهایی، ابوالحسن، شیری، طهمورث. (1398). «الگوپذیری از شبکه های اجتماعی در جوامع شهری با تاکید بر شبکه های اجتماعی مجازی(مطالعه ی موردی: جوانان شهر اراک)» فصلنامه مطالعات جامعه شناختی شهری، سال نهم، شماره سی ام، بهار،صص33-1.
16. معمار، ثریا، عدلی پور، صمد، خاکسار، فائزه. (1391). «شبکه های اجتماعی مجازی و بحران هویت با تاکید بر بحران هویتی ایران»، مجله مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران. زمستان، دوره اول، شماره چهارم، صص 176-155.
17. محمودی، ایرج، حبیب زاده، اصحاب، خانیکی، هادی، نوابخش، مهرداد.(1399). «شناسایی ابعاد، عوامل موثر و پیامدهای الگوی رسانه ای حقوق شهروندی ایرانیان»، مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال دوازدهم، شماره سوم، تابستان، صص 23-7.
18. ودیعه، ساسان، کشانی، سعید، رجبلو، جعفر. (1396). «نظریه نظام جهانی در اندیشه و آرای والرشتاین»، فصلنامه پژوهش اجتماعی .مقاله چهارم، دوره دهم، شماره سی و هفتم، زمستان، صص 63-47.
19. Ahuja, Y. (2018). ” Examining the Inter-relationship between Reference Group, Media Influence, Individual Factors and Purchase Intention of the Indian Tweenagers”. Business and social science Journal (BSSJ), July, Vol 3, Issue (2), pp 31-52.
20.Fernandes, S. F. and Panda, R. (2018). “Social Reference Group Influence on Women Buying Behaviour: A Review”. Journal of Commerce and Management Thought, Vol 9-2a, pp 273-291.
21.Ford, M. J. (2003)” Jurgen, Habermas: Discourse Ethics and the Development of a Contemporary Christian Ethic”. Master Thesis, faculty of Mcmaster divinity college, university Hamil ton.
22.Genner, S. and Suss, D. (2017). “Socialization as Madia Effect, Published in: The international encyclopedia of media effects”. Publisher: Ed, Institution Chichester, Vol (4), PP 1890 - 1904.
23.Gauns, K. K. Pillai, S. K. B. Kamat, K. Chen, R. F. and Chang, L. C. (2018). “Impact of Celebrity Endorsement on Consumer Buying Behaviour in the State of Goa”. IIM Kozhikode Society and Management Review, 7(1), PP 45-58.
24.Leach, C.W, Bilali, R. and Pagliaro, S. (2015) “Groups and morality”. APA Handbook of Personality and Social Psychology, Publisher: American psychological Association, PP 123-149.
25.Muneeba, K. Danish, A. and Siddiqui, K. (2018) “Impact Of Celebrity Endorsement On Consumer Buying Behavior Towards Beauty Soap In Karachi City ”. university business school August, PP No 89161.
26.Tiberiu, C. D. (2015) “Types of socialization and their importance in understanding the phenomena of socialization”. University of Oradea, European Journal of social sciences Education and Research, September-December, Vol 2, Issue 4, PP 336-331.
Sociological Analysis of the Process in Formation of New Reference Groups and their Impact on the Process in Formation of Citizenship Ethics Iran in the last Three decades
Case Study: Students of Islamic Azad University of Tehran
Central Tehran and Science and Research units 2020
Abstract
The present study was conducted with the aim of sociological analysis of the process in formation of new reference groups and their impact on the process in formation of citizenship ethics in Iran in the last three decades in the educational year 99.
The study population were students of the Faculty of Social Sciences, units the Central Tehran and Research the Sciences in Islamic Azad University in Tehran. The theoretical framework was a combination of the theories of "Durkheim, Parsons, Habermas, Wallerstein, Giddens, Seyfollahi and Merton". Survey method, researcher-made questionnaire technique, cluster sampling and sample size were determined based on Cochran's formula (369 people). Data analysis was performed with Amos software.
The results of the Pearson correlation coefficient confirmed the positive and significant relationship between the external Community Factors, internal Community Factors and mass media and in formation of new reference groups affecting citizenship ethics. The results of path analysis also confirmed the positive effect of cyberspace in formation of new reference groups, and the most effect of this space was related to Instagram on celebrities as a new reference group. The results of path analysis also confirmed the positive and significant effect of new reference groups in formation of citizenship ethics in Iran. The most effect was also achieved on the indicators of respect for others, responsibility and acceptance of criticism.
Keywords: Citizenship Ethics, New Reference Groups, Cyberspace, Mass Media, internal Community Factors, external Community Factors
[1] . Citizenship
[2] . sociologists
[3] . Giddens
[4] . Tiberiu Crisogen
[5] . Genner
[6] . Suss
[7] . Ahuja
[8] . Indian
[9] . Muneeba
[10] . Fernandes
[11] . Panda
[12] Gauns
[13] . Durkheim
[14] . Parsons
[15] . Haber Moss
[16] . Wallerstein
[17] . Giddens
[18] . Merton
[19] .Ford