City and the problem of informal settlements: with emphasis on empowerment and rehabilitation of informal settlements:case study,Sari
Subject Areas : Journal of Iranian Social Development Studies
1 - دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی
Keywords: Informal settlements, rehabilitation, empowerment.city.Sari,
Abstract :
Informal settlements or self-building cores and non-authorized settlements are part of living in megalopolis of Iran.Tday,informal settlement is one of main challenges in the world and lived 42 percent of people on these places. In Iran,housing,specially,urban housing have faced with several difficulties and challenges.Informal settlements are part of these challenges in cities of Iran.Informal, marginality and slum neighborhoods informal living spaces and urban abnormal spaces and all of them are reflect of pathologic economy and spatial planning weakness management and also are reflect of social-economic injustice in local,regional and national levels.Informal settlements as urban harms have specific significance and position in urban and social studies.Research method is survey.Statistical population of this design are 16345 and sample population are 430.Dominance tool for collecting data is questionaire and reliability coefficient is ./78.Research results shows intensity of economic problems,social dissatisfaction,housing problem and intensity of health and environmental problems.Main emphasis of paper is the implementation of two models rehabilitation and empowerment in informal settlement neighborhoods of Sari.
_||_
شهر و مسئله سکونتگاه های غیر رسمی:
با تاکید بر روش های ساماندهی و توانمندسازی آن.
مورد مطالعه:شهر ساری
دکتر رضاعلی محسنی
دانشیار جامعه شناسی،واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران،ایران
چکیده:
اسکان غیر رسمی یا کانون زیستی خود انگیخته، بخش جدایی ناپذیر از زندگی کلان شهری ایران به شمار می رود. شکل گیری و سیر تحول آن در دهه های اخیر، فقط در چارچوب ساختار اقتصادی – اجتماعی ایران معاصر، قابل بررسی و تحلیل فضایی است. در واقع هر شکل فضایی ناشی از فرایند اجتماعی خاصی است. بنابراین محله های حاشیه نشین، فضاهای زندگی غیر رسمی و فضاهای نامتعارف شهری، همگی بازتاب فضایی اقتصاد بیمار گونه و مدیریت ناتوان برنامه ریزی فضای بنا بر آمار های سازمان ملل، دفتراسکان غیر رسمی، 42 درصد از کل جمعیت شهری کشور های جهان سوم در سکونت گاه های غیر رسمی زندگی می کنند. بنا بر همین گزارش، اسکان غیر رسمی چالش اصلی هزاره سوم معرفی شده است. اکنون از هر 6 نفراز جمعیت جهان، یک نفر در زاغه ها زندگی می کنند.در صورت عدم برنامه ریزی و اقدام سریع جمعیت فقیر محلات فرودست شهری در سال 2020 به دو میلیارد نفر خواهد رسید.سازمان ملل متحد، حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی را به عنوان چالش اصلی هزاره سوم معرفی نموده است. .سکونت کاه های غیر رسمی در واقع معلول بی عدالتی های اجتماعی و اقتصادی در سطح ملی، منطقه ای و محلی می باشد.این طرح که با هدف ساماندهی و توانمند سازی سکونتگاه های شهر ساری انجام شده است،به روش توصیفی پیمایشی به اجرا در آمده است. جامعه آماری طرح،ساکنین محلات، ترک محله،جوکی محله و کوی های آزادی،چمران و غفاری بودند که تعداد کل آن برابر 16345 نفر بودند.با استفاده از روش نمونه گیری سهمیه ای، 430 نفر به عنوان حجم نمونه انتخاب شدند..ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه محقق ساخته و ضریب پایایی آن 78/0 برآورد شده بود.تحلیل کلی از یافته های طرح،نشان از شدت مسائل اقتصادی،نارضایتی اجتماعی،بروز مشکل مسکن و تشدید مسائل زیست محیطی و بهداشتی دارد.این مقاله بر اجرای دو مدل ساماندهی و توانمندسازی در محلات غیررسمی ساری تاکید و در هر مدل،به اهداف و راهبردهای ساماندهی و توانمندسازی اشاره شده است.
واژگان کلیدی:
اسکان،سکونتگاه های غیر رسمی،ساماندهی،توانمندسازی
مقدمه
اسکان غیر رسمی یا کانون زیستی خود انگیخته (Habibi,2002:27) بخش جدایی ناپذیر از زندگی کلان شهری ایران به شمار می رود. شکل گیری و سیر تحول آن در دهه های اخیر، فقط در چارچوب ساختار اقتصادی – اجتماعی ایران معاصر، قابل بررسی و تحلیل فضایی است. هر شکل فضایی ناشی از فرایند اجتماعی خاصی است.(Athari,2004) بنابراین محله های حاشیه نشین، فضاهای زندگی غیر رسمی و فضاهای نامتعارف شهری، همگی بازتاب فضایی اقتصاد بیمار گونه و مدیریت ناتوان برنامه ریزی فضایی و در واقع معلول بی عدالتی های اجتماعی و اقتصادی در سطح ملی، منطقه ای و محلی می باشد(Lauer and Lauer,2002).ایران به مثابه یکی از کشور های پیرامون، تحت تاثیر عوامل گوناگونی از جمله دخالت های خارجی، رشد جمعیت، افزایش درآمد نفت، فقدان برنامه ریزی غیر متمرکز که با هماهنگی ها لازم بتواند تعادل را در کشور بهبود بخشد و سایر عوامل درونی و بیرونی، در برنامه ریزی های رشد و توسعه اقتصادی از الگوی توسعه برونزا تبعیت کرده و این امر، مسائل شهری شدن سریع را به دنبال داشته است.
شهرنشینی در ایران با روند سریع و شتابان همراه بوده(Castello,1982) و این وضعیت مسائل و مشکلات بسیاری برای شهر های ایران به دنبال داشته استMohseni,1992))،(Shokohi,1996))،( papeli Yazdi,1995) در این میان سکونتگاههای غیر رسمی به عنوان زخم های شهری به مثابه آیینه تمام نمای مسائل شهری، جایگاه و اهمیت خاصی در مطالعات اجتماعی و شهری دارد.انتقال جمعیت به خصوص استقرار آن در کلان شهر ها و مادر شهر های ایران، خسارت فراوان را به بدنه جامعه شهری وارد نموده است. وقتی شهر نشینی با نرخ فزاینده ای اتفاق می افتد، مسائل و مشکلات متعددی متوجه شهر ها می شود که از جمله آن می توان به پیدایش و گسترش سکونتگاههای غیر رسمی اشاره نمود. اسکان غیر رسمی عبارت است از سکونتگاههایی با درون یا مجاور شهر ها ( به ویژه شهر های بزرگ ) دارای بافت کالبدی نابسامان و عمدتاً خودرو بوده و متشکل از واحد های مسکونی که بدون رعایت اصولی فنی ساختمان ( هر چند با مصالح متعارف ) است ساخته شده و فاقد مجوز رسمی است. اغلب ساکنان سکونتگاههای غیر رسمی را اقشار کم درآمد با سابقه اندک شهرنشینی هستند که با آسیب های اجتماعی و اشتغال غیر رسمی بیش از میانگین شهری که به آن وابسته اند، روبرو هستند.)(Sarrafi,2005:266)
بنا بر آمار های سازمان ملل، دفتراسکان غیر رسمی، 42 درصد از کل جمعیت شهری کشور های جهان سوم در سکونت گاه های غیر رسمی زندگی می کنند(Speak and Tipple,2006). بنا بر همین گزارش، اسکان غیر رسمی چالش اصلی هزاره سوم معرفی شده است. اکنون از هر 6 نفراز جمعیت جهان، یک نفر در زاغه ها زندگی می کنند.)Mandel,1982))
در صورت عدم برنامه ریزی و اقدام سریع جمعیت فقیر محلات فرودست شهری در سال 2020 به دو میلیارد نفر خواهد رسید.سازمان ملل متحد، حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی را به عنوان چالش اصلی هزاره سوم معرفی نموده است. جمعیت 900 میلیون حال حاضر مقیم در سکونتگاههای غیررسمی، به دو میلیارد نفر در سال 2020 خواهد رسید.)Hiraskar,1989))
مطالعۀ مناطق و نواحی حاشیه ای و آلونک نشینی که در واقع یک مشکل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی جهان به خصوص جهان سوم قلمداد می شود و به صورت چهرۀ نامطلوب شهرهای جهان سوم تجلی می یابند، از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است.اسکان غیر رسمی به سبب ایجاد فقر و گسترش آن و نیز به مخاطره انداختن محیط زیست و تحمیل هزینه های سنگین برای حل مشکلات، تهدیدی جدی برای پایداری و انسجام جامعه شهری تلقی شده به گونه ای که نیاز جدی به اتخاذ تدابیر ویژه ای برای ساماندهی وضعیت کنونی و جلوگیری از گسترش آن در آینده بایستی در دستور کار مدیران و دولتمردان قرار بگیرد، اسکان غیر رسمی مساله ای گذرا و با ابعاد محدود نبوده و توافقی بر بقای باز تولید و بسط آن وجود دارد که حاکی از عدم کفایت راه حل ها و سیاست های متداول شهری است و رهیافت ها و اقدامات نوینی را می طلبد. (Sarrafi,2005:26)
بر پایه برآورد های سازمان های بین المللی فعال در زمینه اسکان بشر،)Abdi,2004) )حدود یک میلیارد نفر از جمعیت اکنون در زاغه ها و حاشیه های شهری یا به صورت اسکان غیر رسمی زندگی می کنندحاشیه نشینی و سکونتگاههای غیر رسمی به عنوان عدم تعادل فضایی توزیع جمعیت، مشکلات متعددی را برای کشور به وجود آورده است.، (Guerrero,2005)شناخت ابعاد فضاهای جغرافیایی و سیمای فیزیکی سکونتگاههای غیر رسمی و محلات فقیر نشین که چهره شهر را بد قیافه و زشت نموده (Tavassoli,1997)،((Naghdi,2007)، ,(Rabbani,2007)(Zahd Zahedani,1992) به عنوان زخم های چرکین شهری خود نمایی می کنند، ضروری است. محلات و سکونتگاه های شهری که چنانچه مدیریت شهری به ساماندهی و توانمندسازی آن نپردازد، نه تنها در شهرها ،شاهد رشد فزاینده سکونتگاه های غیر رسمی خواهیم بود ،بلکه پیامد های برخاسته از این محلات، بخش سالم و بهنجار شهری را هم در بر خواهد گرفت.
اهداف مطالعه
هدف اصلی این گفتار بررسی روش های ساماندهی و توانمند سازی سکونتگاه های غیر رسمی در شهر ساری است.اهداف فرعی آن عبارتند از:
1- شناخت هویت مکانی ساکنین سکونتگاههای غیر رسمی شهر ساری.
3- شناخت ویژگی های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و آموزشی ساکنین محله های غیر رسمی شهر ساری.
3- شناخت مشکلات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، آموزشی و کالبدی سکونتگاههای غیر رسمی.
4- اتخاذ روش های ساماندهی و توانمند سازی برای سکونتگاههای غیر رسمی در شهر ساری.
سوالات تحقیق
سوال اصلی تحقیق عبارت است از: روش های ساماندهی و توانمند سازی سکونتگاههای غیر رسمی در شهر ساری کدامند ؟ سوالات فرعی عبارتنداز:
1- ساکنین سکونتگاه های غیر رسمی شهر ساری دارای چه هویتی مکانی اند ؟
2- ویژگی های اصلی ساکنین محله های غیر رسمی شهر ساری کدامند ؟
3- مشکلات اساسی سکونتگاهای غیر رسمی شهر ساری کدامند ؟
4- روش های ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاه ها شهر ساری کدامند ؟
مبانی نظری تحقیق
لوئيس ویرث و ارنست برگس(Shokohi,1995)، (Seddigh servestani,1992) نيز با طرح نظريه منطقه‌أي،معتقدند كه در جريان توسعه شهر، مناطقي با كاركردها و ويژگي‌هايي بوجود مي‌آيد و در آخرين مرحله رشد، منطقه اعيان‌نشين شكل مي‌گيرد. ميلر ديگر نظريه‌پردازي است كه ادعا مي‌كند كه افراد تنها با زندگي در ميان طبقات اجتماعي فرودست و تاثيرپذيري از خرده‌فرهنگ آنهاست كه به طرف اعمال غيرقانوني و رفتارهاي انحرافي كشيده مي‌شوند. ماركس معتقد است كه جنايت، فحشاء، فساد و رفتار خلاف اخلاق در درجه نخست ناشي از فقراست كه زائيده سيستم سرمايه‌داري است، بدين‌سان كه عده معدودي با در اختيارگرفتن وسايل توليد، ثروتها را بطور نامساوي قسمت مي‌كنند و تناقضات جامعوي را پديد مي‌آورند. محققان مكتب شيكاگو تحقيقات مفصلي درباره شهر شيكاگو به مديريت پارك اجرا كردند. عنوان گزارشهاي تحقيقي عبارت از بي‌خانمان‌ها، بي‌سازماني خانوادگي، باند نوجوانان، بازداشتگاه، خودكشي، محله‌هاي مسكوني، اغنياء فقراي حومه‌هاي نزديك شمال شهر شيكاگو، محله‌هاي پر بزهكار، روسپيان، خانواده سياه، سازمان فحشا و توزيع انواع گوناگون بيماري‌هاي رواني.
از نظر اسكار لوئيس1(Seddigh servestani,1992) حاشيه‌نشيني با فرهنگ فقر1 همراه است و ساكنان اين مناطق كه عمدتا از مهاجران هستند به لحاظ سوابق قومي و محدوديت در تحرك اجتماعي و پايگاه اقتصادي و اجتماعي پايين، با ساكنان ساير مناطق شهري متفاوت مي‌باشند. فقدان خلوت و حريم خصوصي در خانواده‌هاي حاشيه‌نشين به گونه‌أي كه هر محدوده‌أي در دسترس و كنترل همه اعضاي خانواده است، شكاف زياد بين اعضاي خانواده، رقابت و كشمكش براي دستيابي به لوازم زندگي به دليل كمبود آنها، احساس بي‌ارزشي، تحقير، درماندگي، سرشكستگي، سرگرداني و عدم هويت، ناتواني در فرو خوردن خشم خود، و ساير احساسات زمينه را براي رفتار بزهكارانه در جوانان به وجود مي‌آورد. ماجراجويي، پرخاشگري و تن دادن به احساسات و اميال آني از ويژگي‌هاي فرهنگ فقر است كه بر مناطق حاشيه‌نشين حاكم مي‌باشد.
به اعتقاد لوئيس ویرث((Wirth,1938، (Seddigh servestani,1992) وMomtaz,2003)) ،در ميان محله‌هاي فقيرنشين حاشيه‌هاي شهرها با وجود كمبود تشكيلات سازماني، غالبا يك احساس گروهي و روحيه همبستگي ديده مي‌شود. اين احساس گروهي و روحيه همبستگي در مناطق مختلف حاشيه‌نشين و محله‌هاي مختلف اين مناطق برحسب عواملي نظير وسعت محلات فقيرنشين، موقعيت و ويژگي‌هاي طبيعي آنها، مدت اقامت مردم در آن مناطق و محلات، شمار ساكناني كه خود مالك خانه خويش هستند در مقايسه با اجاره‌نشينها، ميزان اجاره‌بها، سوابق قومي ساكنان اين مناطق، پيوندهاي خويشاوندي بين آنها و محدوديت در بالا رفتن از نردبان طبقات اجتماعي متفاوت است. هنگامي كه محلات فقيرنشين حاشيه‌هاي شهرها از محله‌ها و نواحي پيرامون خود جدا افتاده باشند، زماني كه اجاره‌بها كم و مدت اقامت در يك محله طولاني باشد، هنگامي كه جمعيت محله را گروه قومي- نژادي و زباني خاصي تشكيل دهند كه افراد آن از راه پيوندهاي خويشاوندي به هم پيوستگي داشته باشند و هنگامي كه احساس هم گروهي و تعلق‌خاطر به اجتماع محلي در بين افراد به حد روستانشينان برسد زمينه براي رفتارهاي جمعي و بعضا مخرب نظير شورش‌هاي شهري و شكل‌گيري دار و دسته‌هاي بزهكار و مجرم فراهم مي‌شود.
بر پایه دیدگاه کلینارد،با گسترش مناطق تجاري و صنعتي و مراكز عمده فروشي درمحلات شهر،آنها كه وضع بهتري دارند از مركز شهر به سمت خارج حركت نموده دور از مركز شهر سكني مي گزينند.كارگران كم درآمد، كه شامل گروههاي قومي فقير تازه وارد و گروههاي نژادي مي باشند به اين مناطق آمده و ساكنين اين نواحي مي شوند. چون مالكان اجارة كمي جهت تعمير و نگهداري ساختمان ها دريافت مي دارند شرايط نزول مي يابد و به علت شلوغي زياد بي توجهي و تخريب توسط ساكنين اين مناطق به زاغه ها تبديل مي شوند.
شهر از ديدگاه پارك (Tavassoli,1997) Mohseni,1994),) چيزي بيشتر از تجمعي از افراد و قراردادهاي اجتماعي است، خيابان‌ها، ساختمان‌ها. چراغ‌هاي نئون، تراموا، و تلفن و غيره است. و نيز چيزي بيش از مجموعه‌اي از موسسات و ادارات مجمع حقوقي، بيمارستان، پليس، موسسات مدني و بسياري از اين دست است. همچنين شهر مجموعه از رسوم و سنت‌ها و گرايش‌هاي سازمان يافته است. به عبارت ديگر،شهر تنها يك مجموعه فيزيكي و يك دست ساخته صرف نيست، شهر شامل مردمي است كه آن را ساخته‌اند، يك محصول طبيعي بويژه طبيعتي انساني است نواحي كه در شهرها به صورت طبيعي شكل مي‌گيرد، نواحي كه بدون طرح قبلي بوجود مي‌آمدند و كاركرد داشتند.(Momtaz,2003:126) شهر به نظر پارك بهترين مكان براي ظهور پديدة بي‌سازماني است. وي علت اين امكان را به دو دليل فراهم مي‌بيند اولا در محيط شهري به زندگي خانوادگي و كاركرد نهاد خانواده در معناي سنتي آن خلل وارد مي‌شود، دوما روابط همسايگي كه به تعبير پارك پاسداران عادات و سنن هستند كم‌رنگ مي‌شوند. از ديدگاه مكتب شيكاگو شهر محيط متناقض و دوگانه‌أي است كه از يك سو بستر انواع ناهنجاريها يا بي‌سازماني و در عين حال محيط پرورش‌دهنده خلاقيت، نوآوري و پيشرفت است
شهر ساری در 53 درجه و 37 دقیقه طول شرقی، 34 درجه و 36 دقیقه عرض شمالی واقع شده است. ارتفاع شهر از سطح دریاهای آزاد 5/18 متر و اختلاف مسافت آن تا ساحل دریای مازندران 24 کیلومتر میباشد. این شهر به عنوان مرکز استان مازندران و شهرستان ساری بر سر راه تجارتی و توریستی تهران به سواحل جنوب شرقی دریای مازندران و شهرستانهای شمال شرقی کشور قرار دارد و به دليل موقعيت سياسي – اداري دارای اهمیت و اعتبار خاصی است، از طریق راه آهن سراسری و آسفالته با تهران و ساير استان های کشور ارتباط دارد.
شهر ساری به طور خاص با جماعاتی روبرو بوده که با مفهوم حاشیه نشینی مترادف است. اگر این مفهوم را به جماعاتی اطلاق نمائیم که در متن شهر زندگی میکنند، اما جذب نظام اجتماعی – اقتصادی ان نشده اند، می توان مصادیق ان را ارائه داد. با این مقدمه ویژگی سکونتگاه های غیر رسمی در شهر ساری و پیرامون آن در سه شکل قابل طرح می باشند که عبارتند از :
ساری با این مجموعه ها به دو شکل و با دو نسبت متفاوت روبرو بوده و هست که عبارت است از :
1– 1 – محله جوکی ها ( جوکی محله )
هسته شکل گیری این محلات در بسیاری از شهر های استان من جمله شهر ساری به دوران قبل از انقلاب بر می گردد که نظام مدیریتی آن زمان نسبت به آنها بی تفاوت و به آنها بر پایه مالکیت مساکن شان به منزله شهروند رسمیت می داده است.
1– 2 – محله ترک ها ( ترک محله )
دومین مجموعه ی حاشیه نشین که در بطن و متن شهر استقرار دارد ولی جذب نظام اجتماعی – اقتصادی شهر نشده است را می توان در نسبت با ترک محله مورد توجه قرار داد.شکل گیری این مجموعه نیز ریشه در زمان طولانی دارد. استقرار اولیه و رسمی این مجموعه در شمال شرق شهر بوده که پس از انقلاب فف، با ساخت مجموعه مسکونی واحدی سازمانی توسط سازمان مسکن و شهر سازی واقع در شمال غرب شهر، به آن منتقل گردیدند.دامنه جمعیت ساکن در این مجموعه 150-100 خانوار می باشند. ساکنان این مجموعه از نظر اقتصادی کم توان اما از نظر بزهکاریهای اجتماعی مجموعه ای پر توان هستند.
طیف دوم از سکونتگاه ها را می توان به دو دسته تقسیم کرد :
نخست :سکونتگاهی که زمان تکوین آن به دوران اولیه انقلاب بر می گردد،موجبات شکل گیری سکونتگاهی رسمی اما در حاشیه شهر تحت عنوان کوی 22 بهمن گردید. مشخصه این سکونتگاه عمدتا در تکرار مسکن و ضعف امکانات خدماتی لازم بوده که به نوبه خود، ارزش زیست و سکونت را کاهش و زمینه نشست اقشار کم توان را در برخی از فضاهای ان فراهم اورده است.
دوم : سکونتگاه هایی که هسته اولیه ان روستایی بوده و در چارچوب توسعه های رسمی شهر در پیرامون، در ترکیب کالبدی ان جای گرفتهاند. نظام توسعه حادث شده گرد این هسته ها نیز عمدتا از تکرار مسکن بوده و از ضعف امکانات خدماتی برخوردار ند. سکونتگاه سروینه باغ در این دسته از سکونتگاه ها جای می گیرد.
3-سکونتگاه های رسمی – غیر رسمی
این دسته از سکونتگاه ها را می توان در سه طیف مورد توجه قرار داد.
3– 1 – سکونتگاه های واقع در بافت شهری و حریم ( روی مرز محدوده قانونی )
3– 2 – سکونتگاه های واقع در حریم
محلاتی که در این طرح مورد بررسی قرار گرفتند عبارتند از:
1- محله ترک ها( ترک محله)،2- محله جوکی ها (جوکی محله)،3- محله (کوی)آزادی،4- محله (کوی)چمران
5- محله(کوی)غفاری.
روش شناسی تحقیق
اين طرح بر پايه روش تحقيق پيمايشي2 به مرحله اجراء در آمده است.با توجه به تعریف جامعه آماری، مجموعه ای از افراد یا اشیاء که از ویژگی ها و صفات مشترک و همگون برخوردار می باشند، تشکیل می دهند.Beker,1992:112)) و(Saraei,2005:5) جامعه آماری این پژوهش،خانوارهای ساکن در مناطق سکونتگاهی غیر رسمی شهر ساری می باشند که با الهام از اطلاعات موجود در آرشیو واحد نقشه برداری سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان بر پایه آمار سال 1393تعداد آنها 16345 نفر برآورد گردید.و هویت مکانی آن ها در جدول 1 منعکس شده است.
جدول 1: هویت مکانی سکونتگاه های غیر رسمی ساری بر حسب نام و تعداد جمعیت
ردیف | نام محله | تعداد جمعیت | |
1 | ترک محله | 2745 | |
2 | کوی چمران | 3098 | |
3 | کوی غفاری | 3956 | |
4 | کوی آزادی | 3712 | |
5 | جوکی محله | 2834 | |
برای اجرای تست مقدماتی به منظور سنجش اعتبار و پایایی ابزار و همچنین برآورد واریانس موجود در بین نمونه ها، تعداد 47 نفر با توجه به نسبت خانوار در جمعیت آماری مشخص گردید که پیش برآورد بالاترین واریانس نگرش نمونه 23/1 بدست آمد، که با قرار دادن آن در فرمول برآورد حجم نمونه (Saraei,2005:136) ، نمونه آماری340 نفر مشخص گردید. که به لحاظ پایین بودن تعداد نمونه، از فرمول «کوکران» استفاده به عمل آمده و نظر به اینکه خروجی محاسبات کوکران در جامعه آماری بزرگ نیز معمولاً کمتر از 400 نفر می باشد، لذا به منظور کاهش خطای نمونه گیری با کاهش d به 04/0، دقت اطمینان را بالا برده و بدین شیوه حجم نمونه افزایش یافت که در مجموع با اعمال فرمول کوکران برای جامعه آماری مورد نظر، تعداد 580 نفر به عنوان نمونه آماری این تحقیق مشخص ،و برای برآورد حجم نمونه از روش «نمونه گیری سهمیه ای»3 استفاده شده است.ابزار غالب جمع آوری اطلاعات،پرسشنامه محقق ساخته و مصاحبه بوده است.
پس از مشخص شدن سهم نمونه از جامعه آماری در هر منطقه، با توجه به درصد تخصیص یافته به سهم هر منطقه از نمونه آماری، تعداد نمونه آماری به طور«تصادفی» انتخاب شده است. با مراجعه حضوری به درب خانوار، پس از معرفی، انگیزه و هدف پروژه، سرپرست خانوار در صورت تمایل برای انجام مصاحبه انتخاب و در صورت غیبت وی با همسر یا یکی از فرزندان خانواده که بیش از 18 سال سن داشته باشد. اطلاعات مورد نیاز مندرج در پرسشنامه با دقت و صداقت از طریق مصاحبه جمع آوری گردید. اطلاعات مربوط به تعداد نمونه ها در جدول 1 منعکس شده است.
جدول 1: توزیع نمونه های تحقیق بر حسب هویت مکانی محلات سکونتگاهای غیر رسمی شهر ساری
ردیف | نام منطقه | تعداد خانوار | نسبت جمعیت آماری (درصد) | تعداد نمونه در پایلوت | تعداد نمونه نهایی |
1 | ترک محله | 2745 | 16. 80 | 7 | 98 |
2 | جوکی محله | 2834 | 17. 33 | 8 | 100 |
3 | کوی چمران | 3098 | 18. 90 | 9 | 110 |
4 | کوی غفاری | 3956 | 24. 21 | 12 | 140 |
5 | کوی آزادی | 3712 | 22. 71 | 11 | 132 |
جمع | 16345 | 100 | 47 | 580 | |
پیش آزمون به طور تصادفی در بین 47 نفر از خانوار های حاشیه نشین شهر ساری انجام شد. که به ارزیابی اعتبار و پایایی ابزار به تفکیک پرداخته می شود.آنالیز داده ها به مدد خروجی ضریب آلفای کرانباخ برای مقیاس های اصلی مورد سنجش در مرحله تست مقدماتی به شرح زیر می باشد.
شاخص زیبا سازی محل:74/0
شاخص وضعیت فاضلاب شهری:88/0
شاخص آسیب های اجتماعی:90/0
شاخص آلودگی محیط زیست:37/0 که به دلیل عدم انسجام لازم بین سوالات با حذف سوالاتی که از همبستگی پایینی برخوردار بودند و اصلاح و تعدیل به 62/0 ارتقا یافت.
شاخص زیست محیطی:35/0 که با حذف و اصلاح و تعدیل به 76/0 ارتقا یافت.
1- وضعیت شغلی:مطابق جدول شماره 1، بیشترین فراوانی مربوط به فعالیت در مشاغل راننده، کشاورز و کارگر می باشد و کمترین فراوانی هم مربوط به فعالیت در مشاغل دوره گرد و دستفروش می باشد.
درصد | دامنه | انحراف استاندارد | میانه | میانگین | مجموع | عدم پاسخ | دستفروش | دوره گرد | کارگر | کشاورز | راننده | کسبه بازار | کارمند خصوصی | کارمند دولتی | نام محلات(مناطق) |
100 | 7 | 1 | 4 | 4 | 113 | 49 | 4 | 2 | 14 | 13 | 13 | 12 | 9 | 7 | ترک محله |
100 | 7 | 1. 887 | 0.4 | 4. 16 | 98 | 24 | 4 | 2 | 14 | 13 | 13 | 13 | 10 | 7 | جوکی محله |
100 | 7 | 1. 908 | 0.4 | 4. 11 | 93 | 23 | 4 | 2 | 12 | 12 | 13 | 11 | 9 | 7 | کوی چمران |
100 | 7 | 1. 874 | 0.4 | 4. 07 | 114 | 30 | 4 | 2 | 15 | 15 | 15 | 14 | 10 | 9 | کوی غفاری |
100 | 7 | 1. 887 | 0.4 | 4. 16 | 114 | 39 | 4 | 2 | 14 | 13 | 13 | 12 | 9 | 7 | کوی آزادی |
منبع: یافته های تحقیق؛ 1394
با توجه به جدول و نمودار شماره2، از میان 531 پاسخگوی ساکن در مناطق اسکان غیر رسمی (60 درصد)، ماهیانه درآمدی معادل کمتر از 450 هزارتومان دارند که بیشترین فراوانی را دارا می باشد و همانگونه که مشاهده می شود تنها (3 درصد)، درآمدی بیشتر از 5/1 میلیون تومان دارند.
جدول شماره2: توزيع پاسخگويان برحسب میزان درآمد
درآمد | فراوانی | درصد |
کمتر از 450 | 320 | 60 |
750- 450 هزارتومان | 108 | 7/20 |
1 میلیون – 750000 | 56 | 7/10 |
5/1- 1 میلیون | 31 | 6/5 |
بیش از 5/1 میلیون | 15 | 0/3 |
جمع | 531 | 100 |
يافته هاي حاصل از سئوال محل اوليه مهاجرت نشان مي دهد که بيشترين تعداد پاسخگويان در خصوص علت مهاجرت علل بيکاري، نداشتن شغل مناسب و کم بودن درآمد را از دلايل اصلي خود اعلام کردند. در جدول شماره 3 علت مهاجرت پاسخگويان نشان داده شده است.
شرح | بيکاري | نداشتن شغل مناسب | کم بودن درآمد | تغيير شغل | دسترسي به امکانات بيشتر | ادامه تحصيل | جمع پاسخگويان |
تعداد | 217 | 138 | 98 | 53 | 19 | 4 | 531 |
درصد | 41 | 26. 1 | 18. 5 | 10 | 3. 6 | 0. 8 | 100 |
همانگونه که جدول فوق نشان مي دهد، 41 درصد از پاسخگويان بيکاري را مهمترين علت مهاجرت خود عنوان کرده اند. پس از آن نداشتن شغل مناسب و کم بودن درآمد به ترتيب با 1/26 و 5/18 درصد در رتبههاي بعدي قرار دارند. بر اساس دادههاي پرسشنامه، 67 درصد از پاسخگويان قبل از مهاجرت، به اين محل آشنايي نداشتهاند و تنها 33 درصد از قبل با محل آشنا بوده اند.
. نتایج تحقیق در رابطه با پرسشنامه توزیع شده مربوط به سند مالکیت منازل بیان گر آن است که بیش از 50 درصد از خانه های این مناطق فاقد سند می باشد.
دامنه | انحراف استاندارد | میانه | میانگین | مجموع | عدم پاسخ | درصد | سند ندارد | درصد | سند دارد | نام محلات |
1 | . 000 | 2. 00 | 1. 00 | 113 | 15 | 44. 2 | 50 | 44 | 48 | ترک محله |
1 | 502. | 2. 00 | 1. 51 | 98 | 0 | 51 | 50 | 48. 9 | 48 | جوکی محله |
1 | 502. | 2. 00 | 1. 53 | 93 | 0 | 52. 7 | 49 | 47. 3 | 44 | کوی چمران |
1 | 502. | 2. 00 | 1. 52 | 114 | 0 | 51. 8 | 59 | 48. 2 | 55 | کوی غفاری |
1 | 502. | 2. 00 | 1. 51 | 113 | 15 | 44. 2 | 50 | 42. 5 | 48 | کوی آزادی |
5-ميزان برخورداري از خدمات اساسي
از جمله شاخص هاي ديگري كه در ارزيابي شاخص هاي كيفي مسكن موثر بوده و در برنامه ريزي مسكن بدان توجه اساسي گرديده، ميزان برخورداري از خدمات اساسي از قبيل آب، برق، تلفن، گاز، حمام، آشپزخانه و غيره است. نتایج تحقیق در رابطه با پرسشنامه توزیع شده مربوط به امکانات (برق، آب شرب، گاز کشی، تلفن و حمام)، در محلات بیانگر آن است که بیانگر آن است مناطق (ترک محله، جوکی محله، کوی چمران و کوی آزادی ) با بیش از 80 در صد دارای امکانات فوق می باشند. اما کوی غفاری با درصد نازل تری امکانات رفاهی فوق را دارا می باشد.
دامنه | انحراف استاندارد | میانه | میانگین | مجموع | عدم پاسخ | درصد | ندارد | درصد | دارد | نام محلات |
0 | 0.000 | 0.1 | 1 | 113 | 15 | 0 | 0 | 86. 7 | 98 | ترک محله |
1 | 275. | 1. 00 | 1. 08 | 98 | 0 | 8. 1 | 8 | 91. 8 | 90 | جوکی محله |
1 | 227. | 1. 00 | 1. 05 | 93 | 0 | 5. 4 | 5 | 94. 6 | 88 | کوی چمران |
1 | 382. | 1. 00 | 1. 18 | 114 | 0 | 17. 5 | 20 | 82. 5 | 94 | کوی غفاری |
0 | 000. | 1. 00 | 1. 00 | 113 | 15 | 0 | 0 | 86. 7 | 98 | کوی آزادی |
دامنه | انحراف استاندارد | میانه | میانگین | مجموع | عدم پاسخ | درصد | ندارد | درصد | دارد | نام محلات |
0 | 0.000 | 0.1 | 1 | 113 | 15 | 0 | 0 | 86. 7 | 98 | ترک محله |
1 | 381. | 1. 00 | 1. 17 | 98 | 0 | 17. 3 | 17 | 82. 6 | 81 | جوکی محله |
1 | 337. | 1. 00 | 1. 13 | 93 | 0 | 12. 9 | 12 | 87. 1 | 81 | کوی چمران |
1 | 349. | 1. 00 | 1. 14 | 114 | 0 | 14. 0 | 16 | 86. 0 | 98 | کوی غفاری |
0 | 000. | 1. 00 | 1. 00 | 113 | 15 | 0 | 0 | 86. 7 | 98 | کوی آزادی |
دامنه | انحراف استاندارد | میانه | میانگین | مجموع | عدم پاسخ | درصد | ندارد | درصد | دارد | نام محلات |
0 | 0.000 | 0.1 | 1 | 113 | 15 | 0 | 0 | 86. 7 | 98 | ترک محله |
3 | 642. | 1. 00 | 1. 29 | 98 | 8 | 11. 2 | 11 | 80. 6 | 79 | جوکی محله |
1 | 337. | 1. 00 | 1. 13 | 93 |
| 12. 9 | 12 | 87. 1 | 81 | کوی چمران |
1 | 403. | 1. 00 | 1. 20 | 114 | 0 | 20. 2 | 23 | 79. 8 | 91 | کوی غفاری |
0 | 000. | 1. 00 | 1. 00 | 113 | 15 | 0 | 0 | 86. 7 | 98 | کوی آزادی |
دامنه | انحراف استاندارد | میانه | میانگین | مجموع | عدم پاسخ | درصد | ندارد | درصد | دارد | نام محلات |
0 | . 000 | 1. 00 | 1. 00 | 113 | 15 | 0 | 0 | 86. 7 | 98 | ترک محله |
1 | 001. | 1. 16 | 1. 01 | 98 | 8 | 19. 4 | 11 | 80. 6 | 79 | جوکی محله |
0 | 000. | 1. 02 | 1. 00 | 93 | 0 | 10. 8 | 10 | 89. 2 | 83 | کوی چمران |
|
|
|
| 114 | 0 | 32. 5 | 37 | 67. 5 | 77 | کوی غفاری |
|
|
|
| 113 | 15 | 0 | 0 | 86. 7 | 98 | کوی آزادی |
زماني كه از رفاه و تسهيلات محيط و واحد مسكوني از پاسخگویان پرسيده مي شود، اغلب از وجود مشكلاتي خبر مي دهند كه در ساير محلات مسكوني معمولاً ديده نمي شود و يا كم تر ديده مي شود. نتایج پرسشنامه ی توزیع شده بیانگر آن است که میزان خدمات دهی و و برخورداری ازاماکانات رفاهی از قبیل (دسترسی به تاکسی، دسترسی به اتوبوس شهری، دسترسی به مرکز میوه و تره بار، دسترسی به بانک و نانوایی، دترسی به حمام عمومی و اماکان ورزشی و. . . )، در سطح نازلی قرار دارد.
درصد | مجموع | عدم پاسخ | درصد | عدم برخورداری | درصد | برخورداری | نام محلات |
100 | 113 | 15 | 72. 0 | 82 | 15. 0 | 18 | ترک محله |
100 | 98 | 0 | 56. 1 | 55 | 40. 8 | 40 | جوکی محله |
100 | 93 | 0 | 79. 6 | 74 | 20. 4 | 19 | کوی چمران |
100 | 114 | 0 | 83. 3 | 95 | 15. 8 | 18 | کوی غفاری |
100 | 113 | 15 | 60. 2 | 68 | 26. 5 | 30 | کوی آزادی |
10-وضعیت زیست محیطی و بهداشتی محلات
نتایج تحقیق بیانگر آن است که همکاری نازلی بین اهالی محل در رعایت و پاکیزگی محل وجود دارد. بالاخص در جوکی محله، این همکاری و مشارکت مردم درصد کمی را شامل می شود. همچنین وضعیت کلی بهداشت محلات بالخص در جوکی محله و و کوی آزادی نگران کننده می باشد.
جدول 1-10: همکاری و مشارکت اهالی محله در رعایت بهداشت
دامنه | انحراف استاندارد | میانه | میانگین | مجموع | عدم پاسخ | درصد | کاملا موافق | درصد | موافق | درصد | مخالف | درصد | کاملا مخالف | نام محلات |
3 | 000. | 3. 00 | 3. 06 | 113 | 15 | 31. 8 | 36 | 30 | 34 | 23 | 26 | 1. 7 | 2 | ترک محله |
3 | 952. | 2. 00 | 2. 20 | 98 | 0 | 13. 2 | 13 | 17. 3 | 17 | 45. 9 | 45 | 23. 4 | 23 | جوکی محله |
3 | 870. | 3. 00 | 2. 94 | 93 | 0 | 32. 2 | 30 | 31. 1 | 29 | 34. 4 | 32 | 2. 1 | 2 | کوی چمران |
3 | 828. | 3. 00 | 3. 11 | 114 | 0 | 38. 5 | 44 | 35. 9 | 41 | 23. 6 | 27 | 1. 7 | 2 | کوی غفاری |
3 | 931. | 3. 00 | 2. 83 | 113 | 15 | 25. 6 | 29 | 25. 6 | 29 | 30 | 34 | 5. 3 | 6 | کوی آزادی |
جدول 2-10: قرار دادن زباله ها به بیرون از منزل توسط مردم
دامنه | انحراف استاندارد | میانه | میانگین | مجموع | عدم پاسخ | کاملا موافق | موافق | مخالف | کاملا مخالف | نام محلات |
2 | . 000 | 3. 00 | 3. 00 | 113 | 15 | 26 | 25 | 44 | 3 | ترک محله |
3 | 1. 118 | 2. 00 | 2. 13 | 98 | 0 | 18 | 14 | 29 | 37 | جوکی محله |
2 | 824. | 3. 00 | 3. 19 | 93 | 0 | 0 | 42 | 27 | 24 | کوی چمران |
3 | 878. | 3. 00 | 2. 75 | 114 | 0 | 30 | 29 | 52 | 3 | کوی غفاری |
2 | 865. | 3. 00 | 3. 07 | 113 | 15 | 98 | 40 | 25 | 33 | کوی آزادی |
11- طرحهای زیربنایی شهری ( فاضلاب شهری و آسفالت خیابان ها)
بر اساس نتایج مستخرج از پرسشنامه، در رابطه با اجرا شدن طرحهای زیربنایی در سطح سکونت گاه های غیر رسمی، از 531 پاسخگو حدود 16 درصد (90 نفر) به اتمام و اجرا شدن طرحها اشاره داشته اند، اما 324 نفر یا به عبارتی 61 درصد گزینه در دست اجرا را انتخاب کرده اند. در رابطه با توجه شهرداری در اجرای طرحهای زیبا سازی مناطق 462 پاسخگو (87درصد)، میزان توجه را کم و بسیار کم ارزیابی کرده اند.
جدول 1-11: اجرا شدن طرحهای زیربنایی شهر
دامنه | انحراف استاندارد | میانه | میانگین | مجموع | عدم پاسخ | درصد | در دست اجرا | درصد | خیر | درصد | بلی | نام محلات |
2 | . 000 | 3. 00 | 2. 00 | 113 | 15 | 74. 0 | 84 | 6. 0 | 7 | 6. 0 | 7 | ترک محله |
2 | 751. | 2. 00 | 1. 85 | 98 | 0 | 21. 4 | 21 | 41. 8 | 41 | 36. 7 | 36 | جوکی محله |
2 | 704. | 3. 00 | 2. 63 | 93 | 0 | 76. 3 | 71 | 10. 8 | 10 | 12. 9 | 12 | کوی چمران |
2 | 535. | 3. 00 | 2. 80 | 114 | 0 | 86. 0 | 98 | 7. 9 | 9 | 6. 1 | 7 | کوی غفاری |
2 | 868. | 3. 00 | 2. 22 | 113 | 15 | 44. 2 | 50 | 17. 7 | 20 | 24. 8 | 28 | کوی آزادی |
جدول 2-11: میزان توجه شهرداری ساری به اجرای طرح های زیباسازی
دامنه | انحراف استاندارد | میانه | میانگین | مجموع | عدم پاسخ | خیلی زیاد | زیاد | کم | بسیار کم | نام محلات |
3 | 000. | 2. 00 | 1. 00 | 113 | 15 | 1 | 10 | 74 | 13 | ترک محله |
2 | 596. | 1. 00 | 1. 50 | 98 | 0 | 0 | 5 | 39 | 54 | جوکی محله |
2 | 487. | 2. 00 | 1. 96 | 93 | 0 | 0 | 9 | 71 | 13 | کوی چمران |
3 | 522. | 2. 00 | 1. 96 | 114 | 0 | 1 | 10 | 86 | 17 | کوی غفاری |
2 | 493. | 2. 00 | 1. 77 | 113 | 15 | 0 | 3 | 69 | 26 | کوی آزادی |
حسب نتایج آنالیز داده ها،مهم ترین مسائل سکونت گاه های غیر رسمی شهر ساری عبارت است از:
بررسي ساختار شغلي پاسخگویان در مناطق حاشيه نشين ساری نشان مي دهد كه بیشترین فراوانی مربوط به فعالیت در مشاغل راننده، کشاورز و کارگر می باشد و کمترین فراوانی هم مربوط به فعالیت در مشاغل دوره گرد و دستفروش می باشد. این در حالی است که تنها 15. 7 درصد جزو کارمند خصوصی و عمومی می باشند. که با توجه به ساختار شغلي مناطق حاشيه نشين مي توان نتيجه گرفت كه اشتغال غير قانوني، كاذب، ناسالم، سياه و زيرزميني در ميان ساكنان حاشيه نشين غلبه دارد، ساكنان اين سكونتگاهها، اغلب فاقد تحصيلات يا توانمندي حرفه اي و مهارت شغلي لازم براي كسب فرصتهاي شغلي بهتر هستند. در اين مناطق مسئله بيكاري به اعتقاد ساكنا ن به وفور ديده مي شود. و با توجه به نداشتن تخصص و پايين بودن سطح تحصيلات افراد جوياي كار، همواره در اين مناطق تشديد مي شود و خود به عامل ايجاد كننده انواع آسيبها و انحرافات اجتماعي در اين مناطق مبدل شده است. بررسي درآمد ماهيانه خانوار نشان مي دهد كه بیش از 60 درصد از نمونه های مورد بررسي، به رغم پر جمعيتي بودن، درآمدي زير 450 هزار تومان در ماه دار ند. با توجه به ملاك خط فقر شهري، بيش از 85 درصد خانوارهاي مورد بررسي در مناطق حاشيه نشين شهر ساری زير خط فقر قرار دارند. علاوه بر اين، بيش از چهار پنجم ساكنان نيز معتقدند كه فقر در اين مناطق زياد است.
يافته هاي بررسي نشان ميدهد كه ميزان رضايت از خدمات رساني شهرداري در اين محله ها، بسيار پايين است، حدود 80 درصد پاسخگويان از خدمات رساني شهرداري به اين محلات اصلا" راضي نيستند يا خيلي كم راضي هستند. همچنین نتایج پرسشنامه ی توزیع شده بیانگر آن است که میزان خدمات دهی و و برخورداری ازاماکانات رفاهی از قبیل (دسترسی به تاکسی، دسترسی به اتوبوس شهری، دسترسی به مرکز میوه و تره بار، دسترسی به بانک و نانوایی، دسترسی به حمام عمومی و اماکان ورزشی و. . . )، کمتر از 30 درصد می باشد. در بحث نتایج مربوط به رضایت مندی یا عدم رضایت مندی از مناطق مورد مطالعه، کمتر از 50 درصد از نام محل خود راضی هستند و بیش از 50 درصد احساس نارضایتی می کنند. همچنین در بحث امنیت نتایج تحقیق بیانگر آن است که مقوله اعتیاد به مواد مخدر و قاچاق مواد مخدر در درون محلات بیش از 60 درصد مشاهده می شود اما طبق اظهارات پاسخگویان احساس امنیت در محلات بیش از 60 درصد می باشد. لذا با توجه به اینکه اينكه محلات حاشيه نشين خود جزئي از شهر مي دانند، لذا خواستار برخورداري ازخدمات شهري همانند ساير نقاط شهر هستند و از آنجا كه ميزان خدمات رساني به اين مناطق محدود و كمتر بوده، از اين رو از خدمات رساني به اين محلات، احساس نارضايتي داشته، خواستار خدمات رساني بيشتر به اين مناطق مي باشند. .
نتایج پژوهش بیانگر آن است که 39 درصد پاسخگویان در خانه های اجاره ایی زندگی می کنند. و 48 درصد مساکن در این محلات فاقد سند و 46 درصد فاقد پروانه ساخت مالکیت می باشند. همچنین در کیفیت منازل مسکونی، نتایج بیانگر آن است که بشترین فراوانی ها مربوط به دسته ی مساکن معمولی می باشد حال آنکه کمتر از 28 درصد این مساکن استاندارد می باشند. و همانطور که در جدول شماره 21 مشاهده می کنید بیش از 70 درصد به عبارتی اکثر خانه ها نیاز به بازسازی و مقاوم سازی دارند. همچنین ساخت و سازهاي غيرحرفه اي توسط خانوارهاي كم درآمد در این محلات از يك سو موجب طولاني شدن دوره ساخت و به دنبال آن، كاهش توان توليد مسكن در محلات شده و از سوي ديگر، بر كاهش كيفيت ساخت وسازها نيز تأثير منفي گذاشته است. شرايط اقتصادي حاكم بر محلات در بروز پديده كم مسكني و بدمسكني نیز بسیار موثر بوده است.
در اولويت بندي مشكلات بهداشتی و زیست محیطی سکونت گاه های غیر رسمی شهر ساری، مهمترين آنها را به ترتيب نحوه دفع فاضلاب، نداشتن آسفالت برخي معابر و كوچه ها، و عدم برخورداری از کانال آب رو (در کوی چمران و کوی آزادی)برشمردند. نحوه دفع فاضلاب در محدوده محلات، بسيار نامناسب است؛ به طوري كه از 531 نفر پاسخگو، تنها 90 نفر که 16 درصد حجم نمونه را تشکیل می دهند رضایت داشته اند. نتایج تحقیق بیانگر آن است که همکاری نازلی بین اهالی محل در رعایت و پاکیزگی محل وجود دارد. بالاخص در جوکی محله، این همکاری و مشارکت مردم درصد کمی را شامل می شود. همچنین در ارزیابی آلودگی محیط زیست از 531 پرسشنامه ی توزیع شده این نتیجه حاصل گردیده است که، 432 نفر یا به عبارتی 81 درصد از پاسخ دهنده گان محیط زیست مناطق را آلوده ارزیابی کردند.
مهم ترين مشكلات زندگي خانوادگي در محلات حاشيه نشين شهر ساری، عبارت اند از بیکاري و نداشتن شغل دا ئم سرپرست خانوار ؛ مشكل مالي و كمبود درآمد ؛ نداشتن خانه و مسكن مناسب ؛ محيط بد اجتماعي و فرهنگي اين محلات ؛ عدم رسيدگي شهرداري؛ كمبود امكانات رفاهي – تفريحي ؛ انحرافات اجتماعي زياد از جمله اعتياد، قاچاق مواد مخدر و. . . همچنين در بيان مهم ترين مسائل و مشكلات محلات حاشیه نشين به مواردي نظير: آسفالت نبودن كوچه ها؛ كمبود بهداشت و سرپوش نبودن فاضلابهاي محله كمبود امكانات رفاهي، فرهنگي و آموزشي ؛ عدم رسيدگي شهرداري به اين محلات ؛ نداشتن آب لوله كشي ؛ فقر و بيكاري ؛ و وجود انواع آسيبها و انحرافات اجتماعي به ويژه اعتياد، شلوغي محله ها و تراكم جمعيتي زياد ؛ بافت روستايي و چند قومي و فرهنگي بودن محلات اشاره نمود.
ساماندهي وتوانمند سازي اسكان غيررسمي: معرفی دو الگو
با توجه به مطالعات و بررسی های میدانی و نتایج مستخرج از پرسشنامه برای سکونت گاه غیر رسمی شهر ساری، دو الگوی توانمند سازی پیشنهاد می گردد. البته با توجه به نتایج و تحلیل توصیفی پرسشنامه، مناطق ترک محله و جوکی محله به دلیل نتایج توصیفی بسیار نزدیک به هم، یک الگو مشترک برای هر دو منطقه پیشنهاد می گردد. همچنین 3 منطقه کوی چمران، کوی غفاری و کوی آزادی به دلیل بافت کاملا شبیه هم ( به لحاظ کالبدی، اجتماعی و فرهنگی)، یک الگو مشترک برای سه منطقه ارائه می گردد.
1- الگوی توانمند سازی ترک محله و جوکی محله.
ترک محله و جوکی محله، بر اساس مطالعات انجام شده و با توجه به ويژگى هاى محدوده هاى غيررسمى به عنوان يك سكونتگاه غيررسمى در شهرساری تلقى مى شود که ساکنین آن عموما مهاجر می باشند. "شکل گیری این محلات ریشه در زمان طولانی دارد. در این الگو توانمندسازى در سكونتگاه هاى غيررسمى، شهر را به جهت پايدارى در آن هدايت مى كند زیرا، راهبرد توانمندسازى در ساليان اخير با تئورى توسعه پايدار عجین شده است. در این مدل با توجه به سرمايه هاى انسانى و اجتماعى سعى بر آن دارند تا از پتانسيل هاى موجود بهترين استفاده را براى افزايش امنيت و تعلق محيطى ساكنان بنمايد؛ لذا آنچه در اين مسير حائز اهميت خواهد بود شناخت مناسب از مكان و محيط سازمان در جهت ساماندهى آن خواهد بود كه اين امر نيز خود نيازمند زمان زياد و در بعضى از مراحل به نظر محال خواهد بود. در اين مدل هم چنين توجه به قانون و تمهيدات قانونى به عنوان يك پيش فرض اساسى در ساماندهى سكونتگاه هاى غيررسمى توجه شده است. زيرا سكونتگاه هاى غيررسمى همان طور كه در نمودار شماره 1 اشاره می شود، داراى ويژگى غيررسمى و غيرقانونى است لذا در يكى از گام هاى اساسى رسميت دادن قانونى به اين واحد مكانى از شهر بسيار مهم تلقى خواهد شد، اين مدل در ذيل ارائه شده است:
نمودار 1: ساماندهى سكونتگاه غير رسمى با توجه به توانمندسازى
2-الگوی توانمند سازی کوی چمران، غفاری و آزادی
این مدل نیز از نظر كليت مانند مدل اول ارائه شده است. با اين حال ضمن تغيير شكلى توجه به نهادهاى دولتى و غيردولتى و هم چنين بازبينى (يا نظارت) به مقوله توانمندسازى در سكونتگاه هاى غيررسمى ارائه شده است. هم چنين در اين مدل به ارائه معيارهايى جهت توانمندسازى اشاره مى شود ولى به نحوه انتخاب معيارهاى مذكور توجهى نشده است، اين در حاليست كه معيارها براى اهداف و طرح بايد متفاوت ارائه شوند زيرا هر معيار براى مفاهيم، شاخص هايى براى ارزيابى طرح مى باشد كه لزوم تبيين دقيق آ نها بسيار جدى تلقى مى شود. نكته اساسى ديگر در مدل هاى ارائه شده كه حائز اهميت فراوان است، نبود بازخورد در مدل ها مى باشد، كه نگاه سيستمى به فرآيند برنامه ريزى شهرى را به مخاطره خواهد انداخت الگوهاى بيان شده چارچوب نظرى براى ساماندهى سكونتگاه هاى غيررسمى را تبيين مى كند، با اين حال به نظر مى رسد براى تحقق بهتر نيازمند است كه مدل هاى فوق در محدوده هاى مورد مطالعه تدقيق شود و لذا اين امر نيازمند شناخت صحيح از مفهوم توانمندسازى و محدوده هاى مورد مطالعه است، لذا اين مقوله در مدل ارائه شده در تصوير 2 لحاظ شده است: در اين مدل سعى شده است با تدقيق مدل هاى مذكور در محدوده مورد مطالعه مدل ديگرى ارائه شود. اين در حاليست كه در ساختار اين مدل از بازخورد و تعادل استفاده شده است، زيرا امور دولتى در ساختار بوروكراتيك ايران تطابق با امور اختيارى و غير دولتى آنچنان ندارند لذا به نظر مى رسد بايد از آرمان ها در اجرا اجتناب كرد با اين حال با تداخل هر دو بخش (دولتى و غير دولتى) در ارزيابى به عنوان يك سازمان مداخلاتى مى توان انتظار داشت كه راهبرد توانمندسازى به صورت عملى تحقق يابد. در اين مسير تدوين معيارها براى مفهوم توانمندسازى برگرفته از مبانى نظرى و تجارب اجرايى در بحث از اجرا حائز اهميت فراوان مى باشد.
نمودار 2: ساماندهى سكونتگاه غيررسمى مبتنى بر مديريت محلى و توانمندسازى
راهبردها و سیاست های ساماندهی و توانمند سازی
برمبنای اهداف، راهبردها و سیاست های ذکر شده در الگوهای ساماندهی و توانمندسازی 5 محله شهر ساری، مبتنی برتوسعه اجتماعات محلات، حمایت از تشکل های مردمی و توسعه مشارکتهای همگانی در امر بهسازی کالبدی و توانمندسازی اجتماعی اقتصادی قرار گرفته است.
اهداف و راهبردهای ساماندهی 5 محله اسکان غیر رسمی ساری در زمینه زیرساخت ها و توانمند سازی
| اهداف | راهبردها |
توانمند سازي اجتماعی | ارتقاء کیفیت زندگی از نظر اجتماعی افزایش سطح سواد افزایش سطح آگاهیها و مهارتهاي زندگی بهبود حس امنیت تقویت حس تعلق مکانی ساکنین رونق سرزندگی شادابی و طراوات بهبود جایگاه اجتماعی محلات | مشارکت مردم اجتماعات محلی و نهادهاي غیردولتی نظارت اجماعی جهت افزایش حس امنیت نهاد سازي ظرفیت سازي اعتماد سازي متقابل بخش خصوصی و عمومی جلب حضور و گسترش فعالیت NGOs درمحله ایجاد و تقویت همکاري و اعتماد متقابل بین مردم و پایگاه هاي امنیتی تشکیل نهاد محلی همیاري و بهسازي افزایش خدمات آموزشی و فنی در محلات |
اهداف و راهبردهای ساماندهی 5 محله اسکان غیر رسمی ساری در زمینه توسعه اقتصادی
| اهداف | راهبردها |
توسعه اقتصادی | ایجاد رونق و پایداري اقتصادي محلات کاهش نرخ بیکاري از طریق ایجاد مشاغل پایدار و مولد افزایش در آمد شاغلان و افزایش پایداري آن افزایش نرخ اشتغال در بین زنان استقرار فعالیتهاي جدید اقتصادي در محلات | ایجاد مشاغل پایدار و مولد براي جمعیت فعال اقتصادي محلات افزایش سطح مهارتها و توانمندي حرفه اي شاغلان و نیروي آماده به کار فراهم نمودن زمینه هاي اشتغال و تولید در داخل محلات ایجاد زمینه جمع آوري سرمایه هاي اندک ساکنین در جهت افزایش میزان تاثیر گذاري افزایش توانمندي هاي حرفه اي زنان جهت ورود به بازار کار راه اندازي مشاغل و کارگاه هاي تولیدي که نیاز به سرمایه هاي کلان ندارند ایجاد صندوق تعاون و اشتغال در محلات جمع آوري ایده هاي خلاقانه و اقتصادي ساکنین و ارائه مشاوره هاي لازم در جهت پرورش ایده هاي اولیه ایجاد زمینه هاي اشتغال در فعالیتها و خدمات مورد نیاز محلات از طریق تسهیل در دریافت مجوزهاي لازم |
اهداف و راهبردهای ساماندهی 5 محله اسکان غیر رسمی ساری در زمینه نهادسازی
| اهداف | راهبرد |
نهادسازی | پایداري اجتماعی محلی ایجاد و تقویت حس تعلق مکانی در محلات شکل گیري اعتماد نهادي شکل گیري اعتماد بین افراد محلات پیگیري پروژه ها و طرح هاي مصوب ستاد | به رسمیت شناختن مردم از طریق تشکیل نهاد محلی حمایت از تشکلهاي غیر دولتی فعال در محلات کمک به شکل گیري سازمانهاي مردم نهاد)سمن( |
اهداف و راهبردهای 5 محله اسکان غیر رسمی ساری در زمینه ظرفیت سازی و تقویت نهادهای مدیریت شهری
| اهداف | راهبرد |
اهداف ظرفیت سازي در محلات | تحول در نوع ومیزان انتظار از فعالیت شهرداریها رشد سرمایه اجتماعی در محلات افزایش تعامل بین ساکنان محلات تبدیل محلات به محیط توانمند ساز و زیست پذیر | پذیرش قانونی انجمن معتمدین محلات به عنوان مرجع ارتباط مردم و سازمانهاي خدمات رسان شهري تشکیل سازمانهاي مردم نهاد در راستاي شکل گیري سرمایه اجتماعی بین شخصی |
اهداف ظرفیت سازي در مدیریت شهري | تحول نگرش مدیران شهري به سکونتگاه هاي غیررسمی جلب توجه مدیران شهري نسبت به مسئله فقر شهري افزایش آگاهی هاي علمی و فنی مدیران شهري و آشنایی آنها باروشهاي نوین برخورد با فقر شهري و سکونتگاههاي غیر رسمی | تشکیل کارگاههاي ظرفیت سازي مدیران شهري و آشنایی آنها با رویکردهاي نوین بهسازي و توانمند سازي سکونتگاههاي غیررسمی |
از آنجایی که سکونت هاي غیر رسمی با تجمعی از اقشار کم در آمد و غالبا با مشاغل غیررسمی و شیوه اي از شهر نشینی ناپایدار همراه اند زمینه ساز بسیاري از آسیب هاي اجتماعی به شمار می روند. از نتایج ایم طرح می توان نیاز به وجود یک نظام مدیریت واحد شهري به منظور هماهنگ سازي روابط و عملکردهاي عناصر و سازمان هاي مؤثر در اداره شهر، تحول نگرش مدیران شهري و پذیرش ساکنان سکونتگاه هاي غیررسمی و اعتقاد به اجراي طرحهاي ساماندهی و توانمندسازي، تقویت شوراهاي محلات به عنوان یک نهاد رسمی محلی، افزایش وامهاي با سود پایین مانند وام مسکن، وام کسب و کار، وام خود اشتغالی و آموزش مهارتهاي کوتاه مدت و زود بازده به منظور ارتقاء توان اقتصادي مردم در این سکونتگاه ها، زمینه سازي براي بهره مندي از امتیازات شهري و تعمیق فرهنگ شهري و تعلق براي ساکنان این سکونتگاه ها اشاره نمود در ضمن ظرفیت ها و پتانسل هایی که در خود ساکنان سگونتگاههاي غیر رسمی وجود دارد در صورت فراهم شدن زمینه هاي ظهور و بروز می تواند در بهبود وضعیت اجتماعی اقتصادي و شرایط کالبدي این مناطق موثر باشد که باید به آنان به عنوان سرمایه هایی در راستاي پایداري توسعه شهري استفاده شود.
References
1. Abdi,z. (204) Empowerment approaches and environmental promotion in informal settlements, Tehran.Shahid Beheshti University Publication.(in persion)
2. Athari,k. (2004) The phenomen of urban marginality on the priori of revelution,Tehran.Tavanbakhshi and behzizti university publication.(in persion)
3. Beker.T.(1992)Doing Social Research.London.McGraww-Hill Book Company.
4. Castello,F. (1982) Urbanization in th Middle East .Tehran.Ney publication.
5. Guerrero,A.L.(2005) Social Problems.London.Pine Forge Press.
6. Habibi.H.(2002) The Principles of Urbanism,Tehran.Free Press.
7. Hiraskar.G.K. (1989) Fundamental of Town Planning.Delhi.Dhanpat Rai and Sons.
8. Lauer,H.R,Lauer,C.L.(2002) Social Problems and tha Quality of Life.London.Macmillan.
9. Mandel,P. (1997) Social planning with the urban poor.UN Unicef.
10. Mohseni,R.A. (1994) The Effective factors and causes on marginality in Tehran Pars-Kkak Sephid.Tehran.Islamic Azad University-Central Tehran Branch.(Thesis in persion)
11. Mohseni.R.A. (1992) Urban Explosion in the Third World.Ettelaat Newspaper.No.75463.(in persion)
12. M0mtaz.F. (2003) Social Deviance.Tehran.Cultural and Scientific Publications Company.(in persion)
13. Nghdi.A. (2007) Introduction to Sociology of City,Hamadan.Fanavaran Publication.(in persion)
14. Papeli Yazdi,M.H. (1995) City and Prepheri Theories,Tehran SAMT Publication.(in persion)
15. Rabbani.R. (2007) Urban Sociology.Esfahan.Esfahan University Press.(in persion)
16. Saraei.H. (2005) Introduction to Sampling.Tehran.SAMT Publication.(in persion)
17. Sarrafi,M. (2005) The problem as a informal settlement.Tehran.City Journal.(in persion)
18. Seddigh Sarvestani.R. (1992) Man and Urbanization.Social Scientific Journal.Tehran.University of Tehran.(in persion)
19. Skokohi.H. (1995) Urban Geography,Tehran.MAJED Press.(in persion)
20. Shokohi .H. (1996) Social Geography of Cities,Tehran.MAJED Press.(in persion)
21. Speak.Z,Tipple.G. (2006) Perception,Persecution and Pity:the Limitations of interventions for homelessness in developing countries.International Journal of Urban and Regional Research.Oxford.Blackwell Publishing.
22. Tavassoli,G.A. (1997)Urban Sociology.Tehran.Payam-e-Noor University Publication.(in persion)
23. Wirth,L. (1938) Urbanism as a way of Life.American Journal of Sociology.July. 1-24.
City and the problem of informal settlements:
with emphasis on empowerment and rehabilitation of informal settlements:case study,Sari
Abstract:
Informal settlements or self-building cores and non-authorized settlements are part of living in megalopolis of Iran.In Iran,housing,specially,urban housing have faced with several difficulties and challenges.Informal settlements are part of these challenges in cities of Iran.Informal, marginality and slum neighborhoods informal living spaces and urban abnormal spaces and all of them are reflect of pathologic economy and spatial planning weakness management and also are reflect of social-economic injustice in local,regional and national levels.Informal settlements as urban harms have specific significance and position in urban and social studies.Research method is survey.Research results shows intensity of economic problems,social insatisfaction,housing problem and intensity of health and environmental problems.Main emphasis of paper is the implementation of two models rehabilitation and empowerment in informal settlement neighborhoods of Sari.
Key words:
Informal settlements,rehabilitation,empowerment.city.Sari
[1] The Culture of Poverty
[2] Survey method
[3] Quota sampling