A structured study of population policies in Iran (2014-2024)

Subject Areas : Journal of Iranian Social Development Studies

shakiba koolivand ¹ , Masoume Motlaq ^{2 *}

1 - PhD Student in Economic Sociology and Development, Arak Branch, Islamic Azad University, Arak, Iran
2 - Assistant Professor, Department of Sociology, Arak Branch, Islamic Azad University, Arak, Iran

Received: 2025-06-08 Accepted : 2025-08-27 Published : 2025-09-06

Keywords: population policies, population youth, population structure, meta-analysis, Iran,

Abstract :

This article uses the separation of the paradigm (model) based on the population policies announced in 2014 examines the coherence and quality of Iran's social and demographic works in the field of supporting the family and the youth of the population. Articles published in scientific-research journals Interior, which have given scientific attention to population policies since its promulgation (2014) until now. They have been chosen as illustrative examples for study. In these works, 3 macro, medium & small patterns are observed; The results of the research show that out of the 83 studies, among the different structural levels in development discourses, social development and population policies, the most important dimension that plays a fundamental role in scientific studies in the last decade (after Communication of population policies) has been at a medium level (47%). After that, most of the articles at the macro level and by examining the change of structures such as economic, social, cultural, demographic structures, etc. with 30.1% & also, 22.9% of the examined articles are also at the micro level such as the topics of marriage age, fertility rate, employment Women, the level of education of women & men, etc. Since the upper documents and laws in this field exist & are currently being implemented, the need for scientific studies with a macro view and development in this field is felt, in addition to examining the consequences of these policies, its pathology, The effectiveness and of course its effects should also be scientifically investigated.

References:

1. اجاق، سیده زهرا، و عباسی شوازی، محمدجلال. (1397). تحلیل گفتمان سیاست‏های رسانه‏ای شده افزایش جمعیت: ارائه یک راهبرد ترویجی، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، 13(25 ): 133-164.
2. اسحاقی، محمد؛ محبی، سیده فاطمه؛ پاپی نژاد، شهربانو و زینب جهاندار (1393)، چالش‏های فرزندآوری زنان شاغل در یک مطالعه کیفی، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، 12 (1): 134-111.
3. اسفندیار، حدیثه؛ هاشمیان، سیدمحمدحسین. (1399)، تأثیر مدیریت بدن برکاهش باروری، جمعیت، شماره 11 و 112: 233-207.
4. اسماعیلی، نصیبه و محمدجلال عباسی شوازی. (1402)، پیش بینی تغییر رفتار باروری زنان در استان تهران بر اساس رویکرد فرهنگی با استفاده از مدل سازی عامل بنیان، مطالعات فرهنگ و ارتباطات، سال 24، شماره 62: 79-38.
5. اصلانی، بیتا، امینی، عباس. (1401)، تحلیل دگرگونی‌‌های ساختاری جمعیت روستایی در استان اصفهان از 1385 تا 1395، جامعه شناسی کاربردی، سال 33، شماره پیاپی 85، شماره اول: 62-35.
6. اطاعت، جواد. (1390). جمعیت و توسعه پایدار در ایران. رفاه اجتماعی، 11(42)، 7-36.
7. افشاری، زهرا. (1394)، برابری جنسیتی و باروری در ایران، زن در توسعه و سیاست، دوره 13، شماره 2: 262-245.
8. اکرمی، سیدمحمد؛ پروین، خیرالله و محدثه رزمجو. (1400)، بررسی حقوقی غربالگری سلامت جنین و سقط درمانی در طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده، مجله حقوق پزشکی، دوره پانزدهم، شماره 56.
9. امامی، عادله؛ عسکری ندوشن، عباس؛ ترکاشوند مرادآبادی، محمد و فاطمه ترابی. (1400)، تاخیر ازدواج در ایران: تفاوت‏های شهرستانی در الگوهای تجرد مردان و زنان، مطالعات جمعیتی، دوره 7، شماره 1، پیاپی 13: 65-35.
10. امانی، سیدمهدی.(1388)، جمعیت شناسی عمومی ایران، تهران: سمت، چاپ چهارم.
11. آقایاری هیر، توکل؛ گلابی، فاطمه؛ مهدی شفیعی زازلی. (1396)، مطالعۀ تأثیر تحولات جمعیتی بر برابری جنسیتی در ایران (با تأکید بر ترکیب جمعیت)، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره 15، شماره 3: 401-383.
12. باقری، شهلا، مداحی، جواد و طاهره لطفی خاچکی. (1398)، برساخت معنایی تأخیر سن ازدواج بر اساس نظریه زمینه‌ای (مطالعه موردی دانشجویان دختر شهر مشهد)، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره 17، شماره 1: 69-43.
13. برایانت، جان.(1383)، آیا پیش‏بینی‏های جمعیتی می‏تواند برای آزمون حساسیت مدل‏های سیاست‏گذاری به کار رود، مترجمان: حسین طباطبایی‏علوی و طه نوراللهی، نشریه اقتصاد، شماره 61.
14. بگی، میلاد؛ عباسی شوازی، محمد جلال. (1399)، عوامل تعیین کننده کاهش بُعد خانوار در ایران طی چهار دهه اخیر، دوفصلنامه مطالعات جمعیتی، دوره 6، شماره 1، شماره پیاپی 11: 36-3.
15. بنی هاشمی، فریباسادات؛ علی مندگاری، ملیحه؛ کاظمی‏پور، شهلا و محمد غلامی فشارکی. (1397)، بررسی عوامل موثر بر میزان طلاق استان‏های ایران با استفاده از مدل تحلیل مسیر، دوفصلنامه مطالعات جمعیتی، دوره 4، شماره 2، شماره پیاپی 8: 210-181.
16. پژهان، علی، افشاری، پروانه، و کمالی ها، آنیتا. (1397)، برخورد نسل ها-جوانی جمعیت و خشونت سیاسی. جامعه پژوهی فرهنگی، 9(2)، 1-27.
17. پوراحتشام، محمد و محسن محدثی فر. (1397)، رابطه بین جرم و نرخ باروری با رشد اقتصادی، رفاه اجتماعی، سال 18، شماره 68: 165-137.
18. پورآتشی، مهتاب. (1402)، اولویت بندی گزیدارهای آموزشی و مشاوره ای دانشگاه به نومتأهلان دانشجو: گامی همسو با قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، راهبرد اجتماعی فرهنگی، سال 12، شماره 47: 482-455.
19. تاج بخش، غلامرضا. (1399)، مطالعه زمینه ها و بسترهای کاهش نرخ باروری: پژوهش کیفی، جمعیت، شماره 113 و 114: 96-69.
20. ترابی، فاطمه و رضا شیدانی. (1398)، بررسی عوامل موثر بر گرایش زنان 49 -15 ساله ساکن شهر تهران به فرزندآوری کمتر، مطالعات زن و خانواده، دوره هفتم، شماره 2، پیاپی 14: 67-31.
21. ترابی، فاطمه؛ شمس قهفرخی، زهرا. (1400)، عوامل مؤثر بر تأخیر ازدواج در ایران و جهان، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، سال شانزدهم، شماره 32: 175-141.
22. ترابی، فاطمه؛ میرزایی، محمد و محمد حدادی. (1397)، تعیین کننده های بُعد خانوار در شهرستان های ایران در سال 1390، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، سال سیزدهم، شماره 25: 132-107.
23. ترکاشوند مرادآبادی، محمد؛ شمس قهفرخی، فریده و لیلا زندی ناوگران. (1402)، تغییرات جمعیتی ایران و پیامدهای امنیتی آن در آینده، دوفصلنامه علمی مطالعات توسعه اجتماعی-اقتصادی، دوره 1، شماره پیاپی 1، 263-230.
24. تقوی، نعمت الله.(1378)، مبانی جمعیت شناسی، تهران: جامعه پژوه و دانیال، چاپ چهارم.
25. ثمنی، لیلا؛ شهریاری، معصومه.(1399)، ارزیابی رویکرد قوانین و اسناد بالادستی به بُعد کیفی افزایش جمعیت، دوفصلنامه مطالعات جمعیتی، دوره 6، شماره 2، شماره پیاپی 12: 337-315.
26. جوادی، ناصر؛ تقدسی، محسن و لیلا آبادیان. (1402)، جایگاه پرستاران در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت ایرانی: طرح یک دیدگاه، نشریه پژوهش پرستاری، دوره 18، شماره 3.
27. چالمرز، آلن. ف.(1374)، چیستی علم، درآمدی بر مکاتب علم‏شناسی فلسفی، ترجمه: سعید زیبا‏کلام، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
28. حسینی، حاتم. (1394)، وضعیت های متعارض و مسئله سیاست گذاری جمعیت در ایران، فصلنامه جمعیت، سال بیست و دوم، شماره 93 و 94: 45-19.
29. حسینی، حاتم.(1390)، گذار جمعیت‏شناختی، پنجره فرصت، پاداش جمعیتی: به سوی یک سیاست جمعیتی جدید در ایران، همایش تحلیل روندهای جمعیتی کشور، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
30. حسینی، حاتم.(1391)، باروری پایین و پیامدها و گزینه‏های سیاسی، همایش ملی جمعیت، تعادل و راهبردها، تهران: تالار بزرگ کشور.
31. حسینی، حاتم؛ بگی، بلال.(1391)، تغییرات ساختار سنی و خلا سیاست‏گذاری جمعیتی در ایران، همایش انجمن جمعیت شناسی ایران «تحولات ساختار سنی جمعیتی ایران و پیامدهای آن»، تهران: دانشکده علوم اجتماعی، تالار ابن‏خلدون.
32. حسینی، حاتم؛ عرفانی، امیر؛ پاک‏سرشت، سلیمان و بلال بگی.(1391)، نیاز برآورده نشده بهداشت بارداری و تعیین کننده‏های آن در میان زنان کُرد شهر مهاباد، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره دهم، شماره 2.
33. حیدری، سیامک، زنجانی، حبیب اله، و باقر ساروخانی (1394). توسعه اجتماعی و سیاست‏های جمعیتی در ایران (بعد از انقلاب از سال 1357 تا 1385)، پژوهشنامه مددکاری اجتماعی، سال دوم، شماره 5: 47-1.
34. حیدری، عصمت؛ ساروخانی، باقر و افسانه ادریسی. (1402)، بررسی جامعه‏شناختی تاثیر عوامل اجتماعی بر گرایش زنان به تک فرزندی، فصلنامه علمی راهبرد اجتماعی فرهنگی، دوره 12، شماره 3، شماره پیاپی 48، 1082-1055.
35. دراهکی، احمد؛ اخوان ارمکی، معصومه. (1403)، نگرش به هویت مادری و قصد فرزندآوری: مطالعه‌ای در میان زنان دارای حداقل یک فرزند مناطق شهری شهرستان کاشان، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره 22، شماره 1: 270-245.
36. دلیری، حسن. (1397)، تاثیر متغیرهای اقتصادی بر نرخ باروری در استان های ایران، اقتصاد و توسعه منطقه ای، دوره جدید، شماره 15: 96-67.
37. دنیایی، مجتبی؛ مومنی، حسن. (1402)، تحلیل الگوی فضایی اجتماعی- اقتصادی توسعه جمعیت در واحدهای سکونتگاهی شهرستان شبستر، دوفصلنامه علمی مطالعات توسعه اجتماعی-اقتصادی، دوره 1، شماره 2، شماره پیاپی 2.
38. دهقانی، بهاره؛ دشتبان فاروجی، مجید؛ خوشنودی، عبداله و محمد علی نژاد مفرد. (1399)، تاثیر سالمندی جمعیت بر آینده نظام بازنشستگی ایران، دوفصلنامه مطالعات جمعیتی، دوره 6، شماره 1، شماره پیاپی 11: 288-261.
39. رادان، فاطمه. (1400)، تاثیر شکاف دیجیتالی بر باروری زنان، مطالعات فرهنگ و ارتباطات، سال 22، شماره 54: 232-213.
40. رازقی نصرآباد، حجیه بی بی. (1395)، تفاوت‏های نسلی در ازدواج خویشاوندی در استان سمنان، دوفصلنامه مطالعات جمعیتی، دوره 2، شماره 1، شماره پیاپی 3: 117-95.
41. رازقی نصرآباد، حجیه بی بی؛ باستانی، سوسن. (1400)، مرخصی زایمان و ارتباط آن با تصمیمات باروری در زنان شاغل، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، دوره 16، شماره 32: 239-205.
42. رازقی نصرآباد، حجیه‏ بی بی؛ حسینی چاوشی، میمنت و محمدجلال عباسی شوازی. (1398(، عوامل موثر بر فاصله ازدواج تا تولد اولین فرزند در شهر تهران با استفاده از مدل‏های سابقه رخداد وقایع، دوفصلنامه مطالعات جمعیتی، دوره 5، شماره 2، شماره پیاپی 10: 156-127.
43. رازقی نصرآباد، حجیه بی بی؛ سرایی، حسن. (1393)، تحلیل کوهورتی (نسلی) نگرش زنان درباره ارزش فرزند در استان سمنان، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره 12، شماره 2: 250-229.
44. رضایی، مهدی. (1400)، جمعیت و سیاست در ایران، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، سال شانزدهم، شماره 32: 78-41.
45. رضوی زاده، ندا؛ پیکانی، تکتم.(1394)، مروری بر مطالعات اجتماعی تنظیم خانواده و کاهش باروری در ایران، راهبرد فرهنگ، سال هشتم، شماره 30.
46. روستایی، مهرانگیز، مقدسی، محمدباقر. (1401)، ارزیابی سیاست‏های جمعیتی در سنجه اصول جرم انگاری؛ با تأکید بر قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، پژوهش‏های حقوق جزا و جرم‏شناسی، دوره 10، شماره 20: 150-117.
47. زنجانی، حبیب‏الله.(1384)، دیدگاه‏های جمعیت‏شناسی در سیاست‏گذاری‏های راهبردی برای توسعه آتی شهر تهران، فصلنامه تخصصی علوم اجتماعی.
48. سرایی، حسن. (1394)، بازتولید جمعیت ایران: وضع موجود و ملاحظاتی درباره سیاست گذاری، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 68: 34-1.
49. سمیعی‏نسب، مصطفی؛ و ترابی، مرتضی.(1389)، شاخص‏ها و سیاست‏های جمعیتی در ایران، فصلنامه برداشت دوم، سال هفتم، شماره پیاپی (11) و (12).
50. سیاح، مونس؛ مس‏کار، مانا؛و مس‏کار، مهلا.(1391)، بررسی اهمیت زمان در اعمال سیاست‏های جمعیتی با استفاده از مدل پویایی سیستم، مطالعات راهبردی زنان، سال چهارم، شماره55.
51. شریعتی نسب، صادق. (1401)، سقط جنین به دلیل حرج مادر، در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، پژوهش مسائل اجتماعی ایران، دوره اول، شماره 4.
52. شفیعی سروستانی، ابراهیم.(1391)، رسانه ملی و تغییر سیاست جمعیتی(مسئله شناسی، راهبردها و سیاست‏ها)؛ مجموعه گفت‏وگوها، مرکز پژوهش‏های اسلامی صدا و سیما، چاپ اول.
53. شمس قهفرخی، زهرا. (1397)، تاثیر مقدار ساعت کاری زنان شاغل بر باروری، جامعه شناسی کاربردی، سال 29، شماره 3، پیاپی 71: 116-110.
54. شمس قهفرخی، فریده؛ عسکری ندوشن، عباس؛ عینی زیناب، حسن؛ روحانی، علی و محمدجلال عباسی شوازی. (1400)، چالش‏های اجرای سیاست‏های تشویقی فرزندآوری: مطالعه‏ای کیفی در شهر اصفهان، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، سال شانزدهم، شماره 32: 112-79.
55. شمس قهفرخی، فریده؛ عسکری ندوشن، عباس؛ عینی زیناب، حسن؛ روحانی، علی و محمدجلال عباسی شوازی. (1401)، در دوراهی تصمیم به فرزندآوری: واکاوی چالش های فردی و اجتماعی فرزندآوری در بستر باروری پایین در شهر اصفهان، جامعه شناسی کاربردی، سال 33، شماره 4، پیاپی 88: 28-1.
56. شمس‏الدینی، محمد؛ سلیمانی، غلامعلی.(1401)، سناریوهای آینده وضعیت جمعیتی و اقتصادی ایران از دریچه فرصت پنجره جمعیت نگاری، آینده پژوهی انقلاب اسلامی، سال سوم، شماره 4، پیاپی 12: 116-99.
57. شهبازین، سعیده؛ عسکری ندوشن، عباس و محمدجلال عباسی شوازی. (1397)، نقش مهاجرت داخلی در بازتوزیع جمعیت ایران (دوره زمانی 1395-1370)، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، سال سیزدهم، شماره 25: 66-33.
58. صادق پور، محمدجعفر. (1402)، تأملی در رویکرد جدید مقنن نسبت به سقط جنین در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، مطالعات زن و خانواده، دوره 11، شماره 1، شماره پیاپی 28: 127-108.
59. صادقی، رسول. (1399)، تحلیل چندسطحی همبسته های فردی و استانی باروری در ایران، مطالعات راهبردی زنان، سال بیست و دوم، شماره 90: 65-37.
60. صادقی، رسول. (1401)، جمعیت، توسعه و تغییرات اجتماعی، فصلنامه مطالعات میان رشته‏ای در علوم انسانی، دوره 14، شماره 4، شماره پیاپی 56، 6-5.
61. صادقی، رسول؛ خواجه نژاد، راضیه. (1400)، بستر فرهنگی و تفاوت های محله ای باروری در کلان شهر تهران، راهبرد فرهنگ، سال چهاردهم، شماره 54: 159-143.
62. صادقی، رسول؛ عباسی شوازی، محمدجلال و سراج الدین محمودیانی. (1394)، تورم جوانی جمعیت در ایران: خلاهای تحقیقاتی و الزامات سیاستی، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، دوره 10، شماره 19: 43-9.
63. صادقی، رسول؛ عباسی شوازی، محمدجلال و سراج الدین محمودیانی.(1394)، تورم جوانی جمعیت در ایران: خلاهای تحقیقاتی و الزامات سیاستی، نامه انجمن جعیت شناسی ایران، سال دهم: 43-9.
64. صباغچی، مرجان؛ عسکری ندوشن، عباس و فاطمه ترابی. (1396)، عوامل تعیین کننده نگرش به ازدواج و تشکیل خانواده در شهر یزد، مطالعات جمعیتی، دوره 3، شماره 1، پیاپی 5: 162-131.
65. عباسی شوازی، محمدجلال و نصیبه اسماعیلی. (1400)، رسانه، فرهنگ سازی و باروری: شناسایی و رتبه بندی عوامل مؤثر بر باروری با استفاده از رویکرد فرایند تحلیل سلسله مراتبی، مطالعات راهبردی فرهنگ، سال اول، شماره 1: 46-7.
66. عباسی شوازی، محمدجلال؛ خانی، سعید. (1395)، ناامنی اقتصادی و ایده آل‏های ازدواج و باروری: مطالعه دو نسل مادران و فرزندان در شهرستان سنندج، دوفصلنامه مطالعات جمعیتی، دوره 2، شماره 2، شماره پیاپی 4: 99-63.
67. عباسی‏شوازی، محمد‏جلال؛ ترابی، فاطمه؛ صادقی، رسول و عرافه جوادی نیا.(1402)، حمایت های غیررسمی و تمایل به فرزندآوری در بستر باروری پایین: مطالعه شهرهای نوشهر و چالوس، برنامه ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، شماره 54: 186-147.
68. عباسی‏شوازی، محمد‏جلال؛ حسینی‏چاوشی، میمنت.(1390)، تحولات باروری، تنظیم خانواده و سیاست‏های جمعیتی در ایران، معرفت در دانشگاه اسلامی، سال پانزدهم، شماره3.
69. عبدالهی، عادل، فرجادی، غلامعلی. (1395)، عقلانیت اقتصادی و اجتماعی و کنش فرزندآوری در شهر تهران، نتایج یک مطالعه کیفی، دوفصلنامه مطالعات جمعیتی، شماره 2، شماره پیاپی 4: 131-101.
70. عرفانی، امیر، جهانبخش، رویا، و کلانتری، عبدالحسین. (1399). فردگرایی و نیات باروری. نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، 15(29 ): 239-264.
71. عسکری ندوشن، عباس؛ عباسی شوازی، محمدجلال و مریم پیری محمدی. (1395)، سن ایده آل ازدواج و عوامل تعیین کننده آن در شهر یزد، مطالعات راهبردی زنان، سال نوزدهم، شماره 73.
72. علایی، پروانه؛ حکم آبادی قشونی، مریم. (1403)، تجربۀ زیستۀ مادران دارای فرزند با ناتوانی‌های ذهنی- حرکتی (مقدمه‌ای بر چالش‌های روان‌شناختی مواد 53 و 56 قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت)، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره 22، شماره 1: 113-89.
73. فروتن، یعقوب؛ بیژنی، حمیدرضا. (1400)، بی فرزندی در ایران: یافته‏ها و راهکارها، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، سال شانزدهم، شماره 32: 203-177.
74. فرهادی، یدالله.(1372)، سیاست‏گذاری جمعیت و وضعیت کمیسیون سیاست‏های جمعیتی، فصلنامه جمعیت، شماره 5 و6.
75. فطرس، محمدحسن؛ نجمی، مریم و عباس معمارزاده. (1396)، تحلیل ارتباط میان نرخ اشتغال زنان و میزان باروری (مطالعه موردی: ایران)، زن در توسعه و سیاست، دوره 15، شماره 3: 325-311.
76. فولادی، محمد. (1402)، تحلیلی بر مؤلفه‌ها و شاخصه‌های مؤثر بر تغییرات جمعیتی و چشم انداز پیش رو درافق 1430، فصلنامه اسلام و مطالعات اجتماعی، دوره 11، شماره 1، پیاپی 41: 229-198.
77. قربانی، زهرا و فاطمه ترابی. (1400)، تحولات سن مناسب ازدواج در ایران و تعیین کننده های آن بین سال های 1383 تا 1394، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، سال شانزدهم، شماره 31: 59-33.
78. قیصر، عمران؛ اسکندری سبزی، سیما؛ سلمان پور، علی و سید یوسف حاج اصغری. (1403)، تحلیل پویا از تاثیرات اقتصادی تحولات ساختاری جمعیت در دهه های آتی کشور ایران ( با تاکید بر نقش زنان)، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره 22، شماره 1: 37-1.
79. کاردوانی، راحله. (1398). تجارب مادران شاغل از سیاست های مراقبت از کودک در ایران: مطالعة پدیدارشناختی. فصلنامه زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان)، 17(1 ): 121-145.
کاظمی، شهرزاد؛ مزیکی، علی و سید فرخ مصطفوی. (1395)، مشارکت اتصادی زنان و باروری در ایران، مطالعات جمعیتی، دوره 2، شماره 2، پیاپی 4: 62-39.
80. کاظمی، شهرزاد؛ مزیکی، علی و سید فرخ مصطفوی. (1395)، مشارکت اقتصادی زنان و باروری در ایران، دوفصلنامه مطالعات جمعیتی، شماره 2، شماره پیاپی 4: 62-39.
81. کاوه فیروز، زینب؛ زارع، بیژن و حسین شمس الدینی. (1395)، تأثیر مؤلفه‌های سبک زندگی بر نگرش به فرزندآوری (مطالعۀ موردی: زنان در آستانۀ ازدواج شهر تهران)، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره 14، شماره 2: 234-217.
82. کاوه فیروز، زینب؛ کاظمی پور، شهلا و مرتضی رنجبر. (1393)، تعیین‌کننده‌های اجتماعی‌ـ جمعیتی افزایش سن ازدواج (دانشجویان زن تحصیلات تکمیلی دانشگاه‌های تهران)، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره 12، شماره 3، شماره پیاپی 3: 468-449.
83. کچویان، حسن؛ و کریمی، جلیل.(1385)، پوزیتیویسم و جامعه‏شناسی در ایران، تهران: نامه علوم اجتماعی، شماره 25.
84. کرمی، علی؛ آبرومند، جمال. (1402)، اولویت دهی مشوق های قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت برای برنامه هفتم توسعه در قالب اسناد بالادستی با رویکرد آینده نگاری راهبردی، آینده پژوهی انقلاب اسلامی، سال چهارم، شماره 4، پیاپی 19: 168-141.
85. کلانتری بنادکی، سیده زهرا؛ آذر، عادل و آمنه خدیور. (1395)، جمعیت و اشتغال در ایران: دیدگاه سیستمی، دوفصلنامه مطالعات جمعیتی، دوره 2، شماره 2، شماره پیاپی 4: 37-7.
86. کلانتری بنادکی، سیده زهرا؛ آذر، عادل و محمدجلال عباسی شوازی. (1396)، بررسی تحولات جمعیتی ایران با استفاده از رویکرد پویایی سیستم، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، سال دوازدهم، شماره 24: 41-7.
87. محزون، علی اکبر؛ محمودیان، حسین و فاطمه ترابی. (1398)، رابطه باروری و تحرک اجتماعی در ایران با استفاده از داده های سرشماری و طرح آمارگیری هزینه و درآمد خانوار، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، سال چهاردهم، شماره 27: 84-59.
88. محمودی، محمدجواد.(1389)، تحولات جمعیتی، چالش‏های پیش‏رو و لزوم تجدیدنظر در سیاست‏های جمعیتی ایران، فصلنامه برداشت دوم، سال هفتم، شماره پیاپی (11) و (12).
89. محمودی، محمدجواد؛ احراری، مهدی و علی نیکونسبتی. (1394)، اقتصاد و باروری (نظریه ها و نقدها)، مطالعات راهبردی زنان، سال هجدهم، شماره 69.
90. محمودیان، حسین؛ عباسی شوازی، محمدجلال و حمیدرضا حاجی هاشمی. (1401)، آگاهی، عقلانیت و ساختار نگرش در رژیم‏های باروری: رویکردی شناختی به فرزندآوری، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، سال هفدهم، شماره 34: 72-39.
91. مرتضوی، فروغ‏السادات؛ دامغانیان، مریم؛ متقی، زهرا؛ شریعتی، محمد.(1390)، تجربیات زنان نسبت به حاملگی ناخواسته: یک مطالعه کیفی، بهبود: دو‏ماهنامه دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه، سال پانزدهم، شماره 6.
92. مروت، برزو؛ دهقان، حسین و حسنعلی امید. (1399)، عوامل موثر بر تمایل به ادامه زندگی مجردی در بین جوانان شهر قم، دوفصلنامه مطالعات جمعیتی، دوره 6، شماره 1، شماره پیاپی 11: 89-67.
93. معینی، سیدرضا؛ نوراللهی، طه و محمدرضا رسولی. (1391)، «ضرورت بازنگری در سیاست‏های جمعیتی کشور»، ماهنامه کتاب ماه علوم اجتماعی، سال شانزدهم، شماره 58: 10-4.
94. مقدسی، محمدباقر؛ غلامی، یاسر و بابک سلحشور. (1400)، رویکرد قضایی به سقط درمانی: نگاهی به ضوابط سقط درمانی در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، مجله پزشکی قانونی ایران، دوره 27، شماره 4: 215-207.
95. مقدسی، محمدباقر، روستایی، مهرانگیز. (1400)، افزایش جمعیت از رهگذر مداخلات کیفری؛ نگاهی به فرآیند تصویب و چالش‏های اجرای قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، آموزه‏های حقوق کیفری، دوره 18، شماره 22، 312-285.
96. ملک‏زاده، الهام، علیزاده‏بیرجندی، زهرا. (1390)، عوامل شکل‏گیری سیاست‏ها و تحولات جمعیتی در دوره رضاشاه طی سال‏های (1320-1304)، فصلنامه جمعیت، شماره 75/76.
97. مهربانی، وحید. (1394)، اشتغال زنان و روند باروری و رشد جمعیت در ایران، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، دوره 10، شماره 20: 94-72.
98. میرحسینی، زهرا؛ مجتهدی، نرگس. (1402)، شناسایی و فهم مطالبات زنان در حوزه سیاست‏گذاری‏های جمعیتی، دوفصلنامه علمی مطالعات توسعه اجتماعی-اقتصادی، دوره 1، شماره 2.
99. میرزایی، محمد؛ دارابی، سعداله و میترا باباپور. (1396)، سالخوردگی جمعیت در ایران و هزینه‏های روبه افزایش بهداشت و درمان، سالمند: مجله سالمندی ایران، شماره 2: 169-156.
100. میرهاشمی، زهرا سادات. (1402)، پیامدشناسی اجرت‏المثل کار خانگی زن و نقش آن در سیاست‏گذاری و توسعه تحکیم خانواده و افزایش جمعیت، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، مقاله آماده انتشار.
101. نجاتیان، محمدحسین. (1400)، باروری در ایران: مدمه ای بر یک رویکرد برنامه ای، پژوهش های برنامه و توسعه، سال دوم، شماره 1، پیاپی 5.
102. نجاتیان، محمدحسین؛ ابراهیم پور، محسن، شریفی، منصور؛ زنجانی، حبیب الله و علی بقایی. (1398)، تبیین همزمانی تحولات فرهنگی و باروری در ایران، جامعه پژوهی فرهنگی، سال دهم، شماره 1، پیاپی 31: 145-117.
103. نرسسیانس، امیلیا؛ فیاض، ابراهیم و لیلا اردبیلی. (1397)، بررسی مفهوم‌سازی فرهنگی ازدواج و فرزندآوری در میان زنان شهر تهران: با رویکرد جامعه شناسی زبانی-شناختی، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره 16، شماره 3: 377-359.
104. نصراللهی وسطی، لیلا؛ آقایاری هیر، توکل. (1396)، تحلیل دینامیکی جمعیت و پیامدهای اقتصادی آن با استفاده از رویکرد سیستمی، فصلنامه توسعه اجتماعی، دوره 11، شماره 3: 194-167.
105. هودفر، هما.(1378)، اهداف و برنامه‏ها: نقش زنان در سیاست‏های جمعیتی، ترجمه: سیدرضا شاکری، فصلنامه مطالعات راهبردی، شماره 5 و6.
106. Demeny, P. (2011). Population policy and the demographic transition: performance, prospects, and options. Population and Development Review, 37, 249-274.
107. Easterlin, R. A. (1974). The Effect of Modernization on Family Reproductive Behaviour. In The Population Debate: Dimensions and Perspective. Papers of the World Population Conference. Vol: 2.
108. Goode, W. J. (1963). World revolution and family patterns.
109. Inkeles, A. (1998). One World Emerging? Convergence and Divergence in Industrial Societies. Westview Press.
110. May, J. F. (2012). World Population Policies: Their Origin, Evolution, and Impact. Springer.

Full-Text:



Journal of Iranian Social Development Studies (JISDS)

2025 (Summer), Vol. 17, No. 3

 

 

 

 

 

A structured study of population policies in Iran (2014-2024)

 

 

Shakiba Koolivand

Ph.D. Student in Economic Sociology and Development, Ar.C., Islamic Azad University, Arak, Iran

Masoume Motlaq * ¹

Assistant Professor, Department of Sociology, Ar.C., Islamic Azad University, Arak, Iran 

 

 

 

 

 

Abstract: 

This article uses the separation of the paradigm (model) based on the population policies announced in 2014 examines the coherence and quality of Iran's social and demographic works in the field of supporting the family and the youth of the population. Articles published in scientific-research journals Interior, which have given scientific attention to population policies since its promulgation (2014) until now. They have been chosen as illustrative examples for study. In these works, 3 macro, medium & small patterns are observed; The results of the research show that out of the 83 studies, among the different structural levels in development discourses, social development and population policies, the most important dimension that plays a fundamental role in scientific studies in the last decade (after Communication of population policies) has been at a medium level (47%). After that, most of the articles at the macro level and by examining the change of structures such as economic, social, cultural, demographic structures, etc. with 30.1% & also, 22.9% of the examined articles are also at the micro level such as the topics of marriage age, fertility rate, employment Women, the level of education of women & men, etc. Since the upper documents and laws in this field exist & are currently being implemented, the need for scientific studies with a macro view and development in this field is felt, in addition to examining the consequences of these policies, its pathology, The effectiveness and of course its effects should also be scientifically investigated.

 

Keywords: population policies, population youth, population structure, meta-analysis, Iran.

 

 

---

[1] * Email: [e-mail] (Corresponding Author)

 

 

 

مطالعه ساختاریافته سیاست های جمعیتی در ایران (1393-1403)

شکیبا کولیوند ¹، معصومه مطلق ²*

 

تاریخ دریافت مقاله: 28/03/1404                تاریخ پذیرش مقاله: 05/06/1404

 

 

چکیده

این مقاله با استفاده از تفکیک پارادایم براساس سیاست های جمعیتی ابلاغی در سال 1393 به بررسی انسجام و کیفیت آثار اجتماعی و جمعیت شناسی ایران در حوزه حمایت از خانواده و جوانی جمعیت می­پردازد. مقالات و مطالعات چاپ شده در مجلات­علمی - پژوهشی ­داخلی که سیاست­های جمعیتی را از زمان ابلاغ آن (1393) تاکنون مورد توجه علمی قرار داده­اند، به عنوان نمونه­هایی کمابیش گویا برای مطالعه انتخاب شده­اند. در این آثار، سه الگوی کلان، میانه و خُرد مشاهده می شود؛ نتایج پژوهش نشان می­دهد که از 83 مطالعه مورد بررسی، در بین سطوح مختلف ساختاری در گفتمان­های توسعه، توسعه اجتماعی و سیاست­های جمعیتی بیشترین بُعد مورد توجه که نقش اساسی را در بررسی­های علمی در یک دهه اخیر (بعد از ابلاغ سیاست­های جمعیتی) به خود اختصاص داده، در سطح میانه بوده است (47 درصد). پس از آن، بیشتر مقالات در سطح کلان و با بررسی تغییر ساختارهایی چون ساختارهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، جمعیتی و غیره با 30.1 درصد و هم­چنین، 22.9 درصد مقالات مورد بررسی نیز در سطح خُرد از قبیل مباحث سن ازدواج، میزان باروری، اشتغال زنان، میزان تحصیلات زنان و مردان و غیره بوده است. از آنجا که اسناد و قوانین بالادستی در این زمینه موجود و در حال حاضر نیز در دست اجرا هستند، نیاز به بررسی­های علمی با نگاه کلان و البته توسعه­ای در این زمینه احساس می­شود تا علاوه بر بررسی پیامدهای این سیاست­ها، آسیب­شناسی آن، اثربخشی و البته اثرات آن نیز مورد بررسی علمی قرار گیرد.

 

واژگان کلیدی: سیاست­های جمعیتی، جوانی جمعیت، ساختار جمعیتی، فراتحلیل، ایران.

 

1- مقدمه

وضعیت جمعیتی در ایران را می‏توان از جنبه‏های سازمان جمعیتی و ویژگی‏های سیاست‏های جمعیتی جامعه آن، مورد بررسی قرار داد. سیاست‏های جمعیتی می‏تواند به‏عنوان اقداماتی تلقی شود که صریح یا ضمنی توسط حکمرانان برای پیش‏بینی، تاخیر یا مدیریت عدم تعادل بین تغییرات جمعیتی از یک سو و اهداف اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و سیاسی از طرف دیگر، انجام شود(می³، 2012). بررسی‏های علمی متعددی پیش از مورد تاکید قرار گرفتن سیاست‏های جمعیتی مبنی بر افزایش جمعیت به انجام رسیده است، بررسی‏هایی که به جنبه‏های جمعیتی جامعه پرداخته و آن را به شیوه‏های نقادانه مورد بررسی قرار داده‏اند(جهانفر، 1382؛ سمیعی‏نسب و ترابی، 1389؛ عباسی‏شوازی و حسینی چاوشی، 1390؛ مرتضوی و همکاران، 1390؛ حسینی، 1390؛ حسینی و همکاران، 1391؛ معینی و نوراللهی، 1391؛ حسینی و بگی، 1391). برخی از پژوهشگران نیز، با توجه به معیارهای روش‏شناختی و نظری و از جنبه کاربردی بودن، شکل مقالات علمی و روابط منطقی میان اجزای آن، از پایین بودن کیفیت سیاست‏ها در زمینه مسائل جمعیتی سخن به میان آورده‏اند و سیاست‏های جمعیتی را به شکلی خاص به نقد کشیده‏اند(ملک‏زاده و علیزاده‏بیرجندی، 1390؛ برایانت، 1383؛ فرهادی، 1372). به‏طورکلی، برخی از مطالعات از طرفی جنبه جمعیتی و از طرفی سیاست‏های جمعیتی را در چارچوبی واحد مورد بررسی قرار داده و آن را به نقد کشیده‏اند(جهانفر، 1382؛ سمیعی نسب و ترابی، 1389؛ عباسی‏شوازی و حسینی‏چاوشی، 1390؛ مرتضوی و همکاران، 1390؛ سیاح، 1391؛ حسینی، 1391؛ حسینی، 1390؛ حسینی و همکاران، 1391؛ معینی و نوراللهی، 1391؛ حسینی و بگی، 1391).

اما به مرور روند کاهشی باروری افزایشی و ابلاغ سیاست‏های جمعیتی صورت گرفت. سیاست‏های جمعیتی را ترتیبات نهادی ساخته شده یا بازسازی شده و یا برنامه‏های مشخصی می‏داند که به وسیله آن دولت‏ها به‏صورت آگاهانه، مستقیم یا غیرمستقیم بر دگرگونی‏های جمعیتی تاثیر می‏گذارند. قبل از گذار جمعیتی، جمعیت‏ها بدون هیچ سیاستی به‏عنوان محرک، تغییر می‏کردند (دمنی⁴، 2011). باید دانست، کاهش باروری که می توان آن را به عنوان یکی از چشمگیرترین تغییرات در رفتار اجتماعی در قرن بیستم توصیف کرد، یکی از جنبه‏های تغییرات جمعیتی محسوب می شود که در بخشی از ادبیات موضوع از آن به عنوان پیامد تغییرات اجتماعی و ساختاری که در نتیجه مدرنیزاسیون اتفاق افتاده‏اند، تعبیر شده است (گود، 1963؛ استرلین، 1974 و اینکلس، 1998).

از سال 1393 به بعد در کشور مطالعاتی که در حوزه‏های جمعیت شناسی، اجتماعی، پزشکی، حقوقی وغیره نگاشته شده است، مطالعاتی که یا به طور مشخص به ساختارها و سیاست‏گذاری ها در این عرصه توجه دارند، یا به فرآیندی که در بدنه ساختارها ایجاد شده و تغییرات ساختاری را در سطح میان توجه کرده است، تاکید دارند و مسائلی از قبیل فردگرایی، تفاوت‏های نسلی و غیره را که در جمعیت‏شناسی از آن‏ها به عنوان گذار دوم جمعیتی نام برده می شود. در برخی از مطالعات علمی نیز مباحثی چون ازدواج، باروری، سقط جنین، طلاق وغیره مورد توجه و بررسی قرار گرفته است.

بدین ترتیب، هدف این مقاله پیگیری فرضیه جمعیتی از طریق بررسی کیفیت آثار و مکتوبات جمعیت شناسی و جمعیتی- اجتماعی در ایران است. برای تعیین کیفیت آثار می‏توان از معیارهای مختلف و متعددی استفاده نمود. در کنار معیارهای پراکنده و موردی برای ارزیابی کیفیت پژوهش‏های جمعیتی، کاربرد مکاتب متفاوت سیاست‏های جمعیتی، امکان دستیابی به ارزیابی منسجم‏تری را فراهم می‏سازد. تاکنون این‏گونه ارزیابی‏ها به ویژه با توجه به پذیرش یا عدم پذیرش دیدگاه‏های افزایش جمعیت، کاهش جمعیت، نیاز به کنترل موالید و یا پایین بودن نرخ باروری، و با توجه به معیارهای نظری و روش صورت گرفته اند. رایج‏ترین سنخ شناسی‏ها برای تعیین تنوع اندیشه های جمعیتی به تقسیم‏بندی‏های نظری و روش‏شناختی مبنی بر سیاست‏های افزایش و یا کاهش جمعیت می‏پردازند. این‏گونه تقسیم‏بندی‏ها از زمان پیش از انقلاب اسلامی با مقوله‏بندی رایج سیاست کنترل جمعیتی و برنامه‏های تنظیم خانواده آغاز شده است؛ و انواع تقسیم‏بندی‏های نظری و روش‏شناسی‏کنونی (مثل مدل‏های اکتشافی، نظریه‏های مالتوسی و نئومالتوسی و...) را در برمی‏گیرد. کاربرد این تقسیم‏بندی‏ها محقق را به معیارهای روش‏شناختی و نظری محدود می‏سازد و آن‏ها را از بیان جنبه‏های پنهان و لایه‏های اصلی این سیاست‏ها دور می‏سازد.

تاکنون در ایران در زمینه جوانی جمعیت، پژوهش هایی با محوریت جمعیت، ازدواج، جلوگیری از سقط جنین، سیاست های جمعیتی و غیره منتشر شده است، این بررسی برای ارزیابی کیفیت جامعه‏شناسانه سعی دارد به نوعی از معیارهای روش‏شناختی و نظری فراتر ‏رود و به کاوش در جمعیت‏شناسی ایران با تکیه بر مطالعات انجام شده در حوزه‏های جمعیتی با توجه به مفاهیم مورد تأکید «سیاست های جمعیتی ابلاغی سال 1393» براساس گفتمان‏های توسعه در سطوح کلان، میان و خرد بپردازد.

 

2- ادبیات موضوع

1-2- تعریف سیاست جمعیتی⁵

«سیاست جمعیتی» مجموعه اصول، تدابیر و تصمیم‏های مدون جمعیتی است که یک دولت در کشور خود در پیش می‏گیرد و حدود فعالیت‏هایش را درباره مسائل جمعیتی، یا اموری که نتایج جمعیتی دارند، تعیین می‏کند. هدف از سیاست‏جمعیتی، منطقی کردن و هماهنگ ساختن دگرگونی‏های جمعیتی با شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه برای رسیدن به رفاه و بهروزی بیشترِ جمعیت است. منظور از سیاست جمعیت صرفاً «تحدید موالید»⁶ نیست، بلکه مفهوم آن گسترده‏تر است و به همه ابعاد جمعیت از جمله ساخت، اندازه، حرکات، اجزا، آمار حیاتی، مهاجرت، باروری، مرگ، تنظیم موالید، فعالیت و اشتغال مربوط می‏شود (تقوی، 1387:143)؛ از سویی در سال 1393 در کشور ایران، سیاست های کلی جمعیتی بر اساس بند یک اصل 110 قانون اساسی ابلاغ شده است.

 

2-2- زمینه و خاستگاه سیاست جمعیتی

بیشتر کارشناسان بر این باورند که سیاست جمعیتی وقتی در پیش گرفته می‏شود که دگرگونی‏های جمعیتی ناهماهنگ باشد و میان آن و سایر اجزا و عناصر تشکیل دهنده ساختار اجتماعی، تعادل و توازن از بین برود و در نتیجه گونه‏ای «پس افتادگی فرهنگی»⁷ پدید آید و رفاه و سلامت جامعه به خطر افتد. در این نگرش، اعتقاد بر این است که اساسی‏ترین هدف سیاست‏های جمعیتی، بهروزی و جمعیت و «حل مسائل جمعیتی»⁸ است. مسائل جمعیتی، به آن دسته از امور جمعیتی اطلاق می‏شود که از حالت تعادل و هماهنگی با امور دیگر مجموعه خود خارج شده‏اند. به بیان دیگر، وقتی پدیده‏ای جمعیتی که واقعیتی بهنجار است، به صورت معضل و مشکل درآید، به مسئله جمعیتی تبدیل می‏شود. از این رو مسائل جمعیتی، مجموعه‏ای از امور جمعیتی پیچیده و ناهمساز هستند که برای حل آن‏ها باید تدابیری اندیشیده شود. این تدابیر، همان سیاست های جمعیتی هستند (تقوی، 1378‏:‏145).

 

3-2- پیشینه سیاست های جمعیتی در ایران

1-3-2- پیش از انقلاب اسلامی

چند سال پیش از سال 1335 تا 1345 داده‏های پراکنده‏ای از میزان رشد شتابان جمعیت و باروری عمومی در ایران کسب شده بود و دو برنامه توسعه اجتماعی و اقتصادی اول (1327-1335) و دوم (1335-1340) توجه و توصیه‏های مقدماتی به امر جمعیت و لزوم کنترل رشد آن انجام شده بود، به‏ویژه که نتایج نخستین سرشماری، عوامل لازم برای گرفتن تصمیم لازم در این زمینه را در مقیاس محدود فراهم آورد؛ ولی در میانه سال‏های1340 به این موضوع توجه جدی شد و لزوم داشتن سیاست کنترل جمعیتی مطرح شد. سرانجام در برنامه سوم توسعه (1341-1347) به عامل جمعیت اهمیت فراوان داده شد و اجرای برنامه تنظیم خانواده، در دستور کار دولت قرار گرفت. گفتنی است پیش از شروع این برنامه در سال 1346، اقدام‏های متعددی برای فراهم آوردن زمینه اجرای برنامه یاد شده، صورت گرفت که مهم‏ترین آن‏ها عبارت‏اند از :

- تاسیس اداره «بهداشت مادر و کودک» در وزارت بهداری در سال 1334؛

- تشکیل «انجمن راهنمای خانواده» با همکاری «انجمن بین المللی راهنمای خانواده (.I.P.P.F لندن)»؛

- ایجاد «انجمن حمایت از مادران و کودکان» در تهران در سال 1333؛

- اعلام موافقت برخی از روحانیان با برنامه تنظیم خانواده در سال 1343؛

- تایید مسئولان دولتی و دست‏اندرکاران برنامه‏ریزی اجتماعی و اقتصادی کشور بر فوریت اجرای برنامه تنظیم خانواده در پایان سال 1345؛

- ایجاد کمیته تدارک برنامه کنترل جمعیت، متشکل از نمایندگان وزارتخانه‏های بهداری، کار و امور اجتماعی، آموزش و پرورش، اقتصاد، سازمان برنامه، دانشگاه تهران(موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی) و چند نهاد غیردولتی در سازمان برنامه در پایان سال1345؛

- آمدن یک هیئت (میسیون) از شورای جمعیت امریکا به دعوت دولت ایران به تهران در همان سال؛

پس از فراهم آمدن زمینه‏های لازم، سرانجام در سال 1346 یک پست و واحد معاونت در وزارت بهداری برای تصدی و اجرای برنامه‏های تنظیم خانواده کشور با نام «بهداشت و تنظیم خانواده» ایجاد شد که مسئول و مدیر آن در رده معاون وزیر قرار داشت. برای راه‏اندازی و اجرای برنامه در هر یک از مراکز استان‏ها، دفاتر تنظیم خانواده مجهز به کلینیک، پزشک، پرستار، ماما، مددکار اجتماعی، بارداری‏های ناخواسته نیز در اختیار آنان قرار گرفت. در سال 1351 تعداد1500 مرکز و کلینیک تنظیم خانواده در ایران به فعالیت مشغول بودند. فعالیت این نهاد جدید و مسئول اجرای برنامه تنظیم خانواده، از لحاظ زمانی، در طول و همزمان با برنامه‏ای توسعه چهارم (1347-1351) و پنجم (1352-1356) کشور تحقق یافت، که دوره ده‏ساله است (امانی، 1388:‏85-86).

 

2-3-2- پس از انقلاب اسلامی

از سال 1357-1367 

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، برنامه تنظیم خانواده به حال تعطیل در آمد و در نتیجه، سطح موالید کشور، سیر فزاینده سریعی را آغاز کرد. در پنج سال پیش از انقلاب، تعداد متوسط موالید سالانه به حدود 1 میلیون و 355 هزار می‏رسید که یکباره در سال اول انقلاب (1385) به حدود 1 میلیون و 670 هزار افزایش یافت؛ ولی در سال‏های بعد، از این هم فراتر رفت و در سال‏های 1359 تا 1365 (7سال) به متوسط سالانه 2 مییلیون و 200 هزار تولد رسید. در سال‏های 1346 و 1367 احتمالاً به دلیل مشکلات و دشواری‏های ناشی از جنگ تحمیلی، شتاب موالید قدری آرام گرفت و به حدود 1 میلیون و 900 هزار کاهش یافت. در سال‏های جنگ تحمیلی، عامل جمعیت به مثابه نیروی اجتماعی- سیاسی از طرف دولت و جامعه تلقی شد و برای تقویت این نیرو، به‏کثرت جمعیت و در نتیجه افزایش موالید توجه شد و احتمالاٌ خانواده‏هایی که پسران جوان خود را بر اثر تلفات جنگی از دست داده بودند، فرزند یا فرزندان دیگری جایگزین آن‏ها کردند. میزان باروری سال های 1355 و 1365 حاکی از این‏است که در گروه‏های سنی زنان بیشتر از سی ساله در سال 1355 جمع تراکمی میزان باروری به‏طور میانگین 5/2 و در سال 1365، 3 تولد بوده است که این بدان معناست که ظاهراً مادران بالاتر از سی سال که پسران جوان خود را در جنگ از دست داده بودند، در سنین نسبتاً بالای دوره باروری، به تجدید باروری روی آورده‏اند(امانی، 1388: 96-98).

 

از سال 1367-1390

پس از پایان جنگ تحمیلی در سال 1367 و با توجه به مشکلات و مسائل فراوان ناشی از افزایش جمعیت، دولت و جامعه به سرعت پذیرای سیاست‏جمعیتی در جهت یافتن میزان منطقی و عقلایی رشد جمعیت شدند و به این نتیجه رسیدند که حتی در غیاب درون‏کوچی‏های و مهاجرت‏های خارجی که جمعیت کل کشور را به سطح و رقم بی‏سابقه‏ای رسانده بودند، باز هم رشد طبیعی و خالص جمعیت بسیار بالا و بیشتر از 3 درصد در سال است(امانی، 1388‏:98)، سرانجام، نظام اسلامی در اواخر دهه شصت و اوایل دهه هفتاد، با توجه به رشد بالای جمعیت کشور و بر اساس دیدگاه‏های کارشناسی موجود، سیاست تحدید موالید را در پیش گرفت. گفتنی است همان زمان نیز برخی از کارشناسان حوزوی و دانشگاهی، با سیاست تحدید موالید مخالفت کردند و از دیدگاه‏های گوناگون فقهی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و پزشکی، به نقد و بررسی آن پرداختند. در سال 1368، به «تصویر کلان برنامه» پرداخته و خطوط «کلی سیاست تحدید موالید کشور» به تصویب رسید و در طی آن برای کاهش باروری عمومی و نرخ رشد طبیعی جمعیت راهکارهایی ارائه شد. در سال 1372، «قانون تنظیم خانواده و جمعیت» به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و بر این اساس و برای تحقق شعار «فرزند کمتر، زندگی بهتر»، در طول بیست سال اقدام‏های فرهنگی، آموزشی، رسانه‏ای، بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی گسترده‏ای با بهره‏گیری از ظرفیت همه مراکز سازمان‏های دولتی و برخی نهادهای غیردولتی برای کاهش نرخ رشد جمعیت انجام شد، تا آن‏جا که میزان باروری کل از 3/6 در سال 1365 به 6/1 در سال 1390 رسید و میانگین رشد سالانه جمعیت از 9/3 درصد در سال 1365 به 29/1 درصد در سال 1390 کاهش یافت؛ یعنی کمتر از نصف میزان پیش‏بینی شده در برنامه اول توسعه؛ این موضوع موجب نگرانی جمعی از کارشناسان کشور و زمینه‏ساز تغییر سیاست‏جمعیتی نظام جمهوری اسلامی شد (شفیعی سروستانی، 1391‏:‏23-26).

 

از سال 1391 به بعد

از آغاز سال 1391 موضوع کاهش روزافزون جمعیت کشور به دغدغه‏ای برای مدیران و مسئولان نظام جمهوری‏اسلامی تبدیل شد و آنان را به تکاپو برای اصلاح سیاست‏جمعیتی‏کشور واداشت (معینی و نورالهی، 1391)؛ نخستین اقدام در این زمینه، تدوین«راهبردها و اقدامات ملی مربوط به جلوگیری از کاهش نرخ باروری و ارتقای آن متناسب با آموزه‏های اسلامی و اقتضائات راهبردی کشور»، مصوب 2/3/1391 شورای عالی انقلاب فرهنگی بود (شفیعی سروستانی، 1391‏: 26-28). در ادامه این روند، در سال 1393 رهبر انقلاب طی ابلاغیه ای سیاست های کلی جمعیت را به رؤسای قوای سه گانه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام ابلاغ کرد که این سیاست ها، شامل 14 بند و در زمینه‏های بالندگی و جوانی جمعیت، رفع موانع ازدواج، تسهیل و ترویج تشکیل خانواده، تحکیم بنیان و پایداری خانواده، ارتقاء امید به زندگی، تأمین سلامت و تغذیه سالم جمعیت، فرهنگ سازی برای احترام و تکریم سالمندان، رصد مستمر سیاست‌های جمعیتی در ابعاد کمی و کیفی وغیره می‏باشد.

سیاست‏های کلی خانواده در 16 بند و سیاست‏های کلی جمعیت در 14 بند توسط مام معظم رهبری، در راستای اجرای بند یک اصل 110 قانون اساسی و پس از شورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام، به روسای قوای سه گانه ابلاغ شده است. سیاست‏های کلی جمعیت با هدف جبران کاهش نرخ رشد جمعیت و باروری در 30 اردیبهشت‏ماه 1393 و سیاست‏های کلی خانواده نیز حول محور حمایت از نهاد اجتماعی خانواده در 13 شهریورماه 1395 ابلاغ شده است.

قانون برنامه پنج ساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (1400-1396) و در ادامه طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده (اصلاح مجدد در سال 1400) وارد کار شدند و تاکنون نیز ادامه دارند.

 

4-2- انواع سیاست جمعیتی

سیاست‏های جمعیتی، به چند اعتبار قابل تقسیم‏بندی هستند:

یک- از نظر اجرا: دولت‏ها می‏توانند به دو روش بر تحولات جمعیتی یک کشور اثر بگذارند: نخست، از راه اجرای یک «سیاست مستقیم»⁹ و آشکار؛ دوم، از راه درپیش گرفتن «سیاست غیرمستقیم»¹⁰ و با واسطه. سیاست‏های مستقیم به صورت بی‏واسطه، به منظور تغییر ساختار جمعیت انجام می‏گیرد؛ مانند: تشویق موالید، مبارزه با مرگ، پیشگیری از بارداری، پذیرش کارگران خارجی و تسهیل مهاجرت به خارج از کشور. سیاست‏های غیر مستقیم همان سیاست‏های عمومی اجتماعی- اقتصادی و سوق دادن کشور در جهت ایجاد تحولاتی در ساخت و حرکات جمعیت است که در سطح کشور در پیش گرفته و اجرا می‏شود (تقوی، 1378‏:145).

دو- از نظر ماهیت: سیاست‏های جمعیتی دو جنبه دارند: کمی و کیفی. «سیاست کمی»¹¹ به ازدیاد یا کاهش جمعیت، گسترش یا محدودیت ابعاد شهرها و مهاجرت روستاییان به شهرها مربوط می‏شود؛ در حالی‏که «سیاست کیفی»¹² با تندرستی جمعیت‏ها، نظارت بر ازدواج، بهداشت و تامین اجتماعی، و آموزش مهارت‏ها و تخصص‏ها در ارتباط است.

سه- از نظر دامنه: سیاست‏های جمعیتی در دو سطح اندیشیده و اجرا می‏شوند: سطح کلان و سطح خرد. «سیاست‏های جمعیتی کلان»¹³ در بسیاری از آثار و نوشته‏ها با عنوان «نظریه‏های جمعیت‏شناسی»¹⁴ بحث و بررسی می‏شوند و منظور از آن، سیاست‏هایی است که اولاً در سطح بسیار گسترده آغاز می‏شود و کل جامعه را در بر می‏گیرد؛ ثانیاً حالت انتظاعی و نظری دارد، درحالی‏که «سیاست‏های جمعیتی خرد»¹⁵ سیاست‏هایی است که در سطح محدودتر اجرا می‏شود؛ یعنی به جای کل جامعه، بخشی از آن را هدف قرار می‏دهد و حالت عینی، ملموس و اجرایی دارد (همان، ‏146-145).

 

5-2- روش مطالعه

هدف ما در این بررسی، ارزیابی متون اصلی مقالات علمی منتشر شده با تأکید بر سیاست های جمعیتی و قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت است. از آنجا که امروزه در کشور ایران، تحولات جمعیتی با سیاست گذاری‏های مستقیم دولت‏ها در عرصه ملی و بین المللی پیوند تنگانگی یافته است، برای نیل به این هدف، از گفتمان‏های توسعه، توسعه اجتماعی و سیاست های جمعیتی که در آن، سطوح مختلف ساختار (سطح کلان، میان و خُرد) بیان شده است، بهره گرفته و به بررسی آثار موجود پرداخته شده است.

به منظور مطالعه ساختاریافته در حوزه جوانی جمعیت و سیاست‏های جمعیتی، پژوهش‏هایی که در مجلات علمی- پژوهشی داخلی چاپ و منتشر شده‏اند، برگزیده شده است. در میان تعداد 83 مقاله علمی که مستند شده اند و از طریق مجلات چاپ شده، سایت اصلی مجلات و پایگاه های اینترنتی علمی معتبر دردسترس همگان بودند و بر هر دو بحث (سیاست‏های ابلاغی جمعیتی و قانون جوانی جمعیت) تأکید داشتند و البته از سال 1393 (همزمان با ابلاغ سیاست‏های جمعیتی) تاکنون (مهرماه 1403) منتشر شده اند، به عنوان نمونه‏های مورد بررسی این تحقیق مدنظر قرار گرفته‏اند¹⁶. به طورکلی، پرسش‏‏های اصلی این مقاله عبارتند از: این مقالات در کدامیک از سطوح توسعه (کلان، میانه و خُرد) قرار دارند و راهکارهای آنها در کدامیک از سطوح است؟ آیا مقالات منتشر شده به اثربخشی سیاست‏ها، ارائه راهکارهای عملی، نتایج اسناد و قوانین بالادستی پرداخته اند؟ و یا این مقالات، فقط بیانی علمی از وضعیت موجود یا به عبارت دیگر، بیان توصیفی دارند؟ بدین منظور، در ابتدا براساس گفتمان‏های توسعه، توسعه اجتماعی و سیاست‏های جمعیتی به‏گونه‏ای دسته‏بندی مولفه‏ها صورت گرفته و در ادامه بر مبنای شاخص‏سازی انجام شده، مقالات موجود مورد بررسی و براساس گفتمان‏های مربوطه که شالوده و مبانی نظری مقاله حاضر است-، سطوح مختلف ساختارهای مقالات دسته بندی می شود.

بدین ترتیب، با کمک فراتحلیل به بررسی مقالات منتشر شده پرداخته می شود؛ امروزه، فراتحلیل به‏عنوان «مجموعه فنون نظامداری که به حل تناقض‏ها و تضادهای آشکار یافته‏های پژوهشی می‏پردازد و علاوه بر تبدیل یافته‏های مطالعات مختلف، به یک مقیاس مشترک، رابط ویژگی‏ها و یافته‏های پژوهشی را از لحاظ آماری کشف می‏کند» (هومن، 1387:‏13)؛ در ادامه به تعابیر و دلالت‏های اصلی فراتحلیل¹⁷ می‏پردازیم که در این بین، به‏‏نظر می‏رسد چهارگونه تعبیر و دلالت از همه مهم‏تر باشد که در ادامه اجمالاً ارائه می‏شوند:

·       فراتحلیل به مثابه بازنگری در پیشینه پژوهشی¹⁸

تلقی فراتحلیل به مثابه بازنگری یا مرور در پیشینه پژوهشی، بر یک پاراداریم مسلط و متعارف در فلسفه و جامعه‏شناسی‏ علم مبتنی است که به پارادایم انباشتگی‏دانش¹⁹ معروف است. از این نظر، هدف نهادی علم، بسط و گسترش دانش محک‏خورده و معتبر است و بر همین سیاق مجوعه دانش انباشته شده، محصول عمل جمعی، مداوم و تاریخی دانشمندان است. این پارادایم، بیش از همه بر شانه‏های رابرت‏کینگ‏مرتون²⁰، پدر جامعه‏شناسی علم، و طرفداران و شاگردان او در جامعه‏شناسی قدیم علم²¹ استوار است²²(مرتون، 1973؛ زاکرمن، 1988؛ به نقل از قاضی‏طباطبایی و ودادهیر، 1389:‏ 41-42).

 

·       فراتحلیل به مثابه یک فرا ارزشیابی²³

در مواردی فراتحلیل به نوعی فرا‏ارزشیابی مورد توجه قرار‏گرفته است. در این برداشت هر یک از پژوهش های انجام شده به مثابه یک ارزشیابی²⁴  فرض شده است. در این دیدگاه، تحلیل‏تحلیل‏ها (فراتحلیل) در واقع نوعی ارزشیابی ارزشیابی‏ها (فرا ارزشیابی) است. این تعبیر پیش از همه توسط کوک و گرادر²⁵ (1978) بسط یافته است. آن‏ها، مدل‏های مختلف فراارزشیابی را با توجه به سه عامل نشان می‏دهند. این سه عامل عبارتند از : زمان بندی²⁶، میزان دستکاری یا مداخله داده‏ها و تعداد مطالعات(پژوهش‏های) مورد بررسی (اشتراو²⁷ و کوک²⁸، 1991: 58-59؛ به نقل از وادادهیر و قاضی‏طباطبایی، 1389 :‏43-44)؛ به همین جهت در بررسی مطالعات در این مقاله، این سه عامل مورد نظر قرار گرفته و در بررسی‏ها به آن‏ها توجه شده است.

 

·       فراتحلیل به مثابه یک تحلیل ثانویه²⁹

طبق نظر برخی از روان‏شناسان و جامعه‏شناسان، مثل رزنتال و روزنو³⁰ (1991) و لویت³¹ (1991)، فراتحلیل درواقع نوعی تحلیل ثانویه³² است. برای مثال، لویت در کتاب خود با عنوان «روش‏های پژوهش برای دانشمندان علوم رفتاری»، فراتحلیل را زیر مجموعه یا زیر طبقه‏ای از تحلیل ثانویه می‏داند. از این نظر، وقتی که نتایج مطالعات چاپ شده با محوریت موضوعی خاص(بدون داشتن داده‏های اولیه³³)، به صورت کمّی ترکیب شده و به استخراج یک نتیجه‏گیری کلی منجر شود، فراتحلیل را می‏توان به مثابه نوعی تحلیل ثانویه داده‏ها قلمداد کرد (لویت، 1999 ‏:265 به نقل از ودادهیر و قاضی‏طباطبایی، 1389‏ :‏46).

 

·       فراتحلیل به مثابه تحولی پارادایمی³⁴

فراتحلیل با به چالش کشیدن بدنه دانش و شواهد بنیادی (شالوده‏های) منبعث از پارادایم‏های موجود از طریق بررسی‏ها و واکاوی‏های دقیق‏تر، در واقع نوع تحول پارادایمی در شیوه‏های فهم و انجام فعالیت‏های علم فناورانه در دنیای اجتماعی، فرهنگی، روانی و رفتاری است. به نظر می‏رسد که چنین تحولی با اتکا بر مطالعات اولیه انفرادی و با استفاده از روش‏های سنتی در بازنگری بدنه دانش و پیشینه موجود میسر نیست (ودادهیر و قاضی‏طباطبایی، 1389:‏‏48).

در نتیجه، در بررسی‏ ما در میان تحقیقات و مطالعاتی که در حوزه جمعیت انجام می‏گیرد، این مدنظر است که این مطالعات چه نقشی در بهبود سیاست‏گذاری های موجود در جامعه داشته باشد؟ آیا این مطالعات، صرفاً بیانی علمی از وضعیت موجود و به شکلی بیان توصیفی بدون بیان علل، پیامدها، راهکارها می‏باشد؟ این راهکارها و بررسی ها در کدام یکی از سطوح ساختاری قرار دارند؟

به‏منظور بررسی آثار جمعیت‏شناسی در حوزه سیاست‏های جمعیتی، مطالعات و پژوهش‏هایی که در مجلات داخلی معتبر و علمی-پژوهشی چاپ و منتشر شده‏اند، برگزیده شده است. در میان این مطالعات علمی، تأکید ما بر مطالعاتی بود که مستند شده‏اند و دردسترس همگان هستند؛ این مطالعات از سال 1393 به بعد (طی یک دهه) بوده‏اند؛ و به سیاست‏گذاری‏های جمعیتی در این زمان و پس از آن پرداخته‏اند. در بین آن‏ها، تعداد 83 مطالعه به‏عنوان نمونه‏های مورد بررسی این تحقیق مدنظر قرار گرفته‏اند. در جهت مستند کردن یافته‏های این مطالعه نیز، نام نویسندگان و سال چاپ آن‏ها در مقاله ارجاع داده می‏شود. در این زمینه، فرآیند شکل‏گیری گفتمان‏های توسعه، توسعه اجتماعی و سیاست‏های جمعیتی بر سطوح مختلف ساختار (سطح کلان، میان و خُرد) مورد بررسی قرار گرفته و مقالات منتشر شده براین اساس مورد ارزیابی و بررسی قرار گرفتند:

الف- سطح کلان

این سطح شامل: 1-گفتمان‏های توسعه، 2- توسعه اجتماعی و 3- شکل‏گیری سیاست‏های جمعیتی است.

ب- سطح میان

شامل تغییرات ساختاری در سطح میان است مانند تغییر ساختار طبقاتی، تغییر ساختار خانوار، تغییر ساختار آموزشی، تغییر ساختار جنسیتی، تغییر ساختار سلامت، تغییر ساختار شغلی، تغییر ساختار رفاهی وغیره.

ج- سطح خُرد

این سطح شامل تغییر ساختارهای سطح خُرد شکل های خانواده ها، جریان ثروت بین نسلی، تشکیل خانواده، ازدواج، میزان باروری، میزان طلاق، سن ازدواج، بُعد خانوار، اشتغال زنان و استقلال مالی آن‏ها، میزان تحصیلات در زنان و مردان، وضعیت بهداشت، امید به زندگی، بار تکفل وغیره است. مواردی که تغییرات در آن‏ها با میزان موالید در ارتباط است.

 

نمودار 1- فرآیند شکلگیری گفتمان‏های توسعه، توسعه اجتماعی و سیاست‏های جمعیتی بر سطوح مختلف ساختار

سطح کلان	سطح میان	سطح خُرد
گفتمان­های توسعه       تغییر ساختارهای کلان: اقتصادی- -اجتماعی فرهنگی- -جمعیتی و غیره     توسعه اجتماعی             شکلگیری سیاست­های جمعیتی	تغییر ساختاری در سطح میان: -       تغییر ساختار طبقاتی -       تغییر ساختار خانوار -       تغییر ساختار آموزشی -       تغییر ساختار جنسیتی -       تغییر ساختار سنی -       تغییر ساختار سلامت -       تغییر ساختار شغلی -       تغییر ساختار رفاهی وغیره	تغییر در ساختارهای سطح خُرد  مانند: 1-       تغییر در شکل خانواده ها 2-       جریان ثروت بین نسلی 3-       پرورش فرزندان 4-       تشکیل خانواده و ازدواج 5-       میزان باروری 6-       میزان طلاق 7-       سن ازدواج 8-       بعد خانوار 9-       اشتغال زنان و استقلال مالی آن‏ها 10-       میزان تحصیلات در زنان و مردان 11-       وضعیت بهداشتی 12-       امید به زندگی 13-       بار تکفل وغیره

 

(حیدری و همکاران، 1395)

 

این گفتمان‏های نظری به دلیل اعتبار علمی و از سویی، تلفیق نظریه‏های در سطوح کلان، میانه و خُرد بر سطوح مختلف ساختارها با درنظر گرفتن بحث‏های توسعه، توسعه اجتماعی و سیاست‏های جمعیتی به‏عنوان شالوده اصلی این پژوهش انتخاب و مقالات براساس آن، ارزیابی شده است.

 

 

6-2- یافته های پژوهش

با توجه به این‏که تحولات جمعیت و اجتماعی با سرعت زیادی در جامعه صورت می‏پذیرند، برنامه‏ریزی‏های جمعیتی نیز نه تنها باید همزمان با تحولات شکل گرفته و اعمال شوند؛ بلکه طراحی و اعمال این سیاست‏ها باید همواره به صورت پویا بوده و قابلیت ارزیابی، نقد و بررسی داشته باشند. از طرفی اهمیت سیاست جمعیتی و قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، به عنوان یکی از مولفه‏های اساسی در جامعه ایران بر کسی پوشیده نیست.

همین امر، منجر به این می‏شود که در این تحقیق به بررسی این سیاست‏ها در مقالات منتشر شده با استفاده از روش فراتحلیل و با تکیه بر گفتمان‏های توسعه، توسعه اجتماعی و سیاست‏های جمعیتی، به بررسی 83 مقاله و مطالعات علمی ارائه شده پرداخته و ضمن نقد و بررسی این تحقیقات، نتایج حاصل از ترکیب آن‏ها را مورد بررسی و مطالعه قرار دهد.

 

جدول 2- سطوح مختلف مقالات مورد بررسی

ردیف	سطح کلان	سطح میان	سطح خُرد
1	صادقی و همکاران (1394)	کاوه فیروز و همکاران (1393)	اسحاقی و همکاران (1393)
2	حیدری و همکاران (1394)	رازقی نصرآباد و سرائی (1393)	مهربانی (1394)
3	سرایی (1394)	افشاری (1394)	رضوی زاده و پیکانی (1394)
4	حسینی (1394)	محمودی و همکاران (1394)	کاظمی و همکاران (1395)
5	عبداللهی و فرجادی (1395)	کاوه فیروز و همکاران (1395)	عباسی شوازی و خانی (1395)
6	عباسی شوازی و خانی (1395)	کلانتری بنادکی و همکاران (1395)	عسگری ندوشن و همکاران (1395)
7	کلانتری بنادکی و همکاران (1396)	رازقی نصرآباد (1395)	میرزایی و همکاران (1396)
8	اجاق و عباسی شوازی (1397)	نصراللهی وسطی و آقایاری هیر (1395)	صباغچی و همکاران (1396)
9	پژهان و همکاران (1398)	کاظمی و همکاران (1395)	فطرس و همکاران (1396)
10	ثمنی و شهریاری (1399)	آقایاری هیر و همکاران (1396)	بنی هاشمی و همکاران (1397)
11	اکرمی و همکاران (1400)	پوراحتشام و محدثی فر (1397)	ترابی و همکاران (1397)
12	مقدسی و روستایی (1400)	نرسیانس و همکاران (1397)	شمس (1397)
13	مقدسی و همکاران (1400)	شهبازین و همکاران (1397)	رازقی و همکاران (1398)
14	شمس قهفرخی و همکاران (1400)	دلیری (1397)	ترابی و شیدانی (1398)
15	رضایی (1400)	باقری و همکاران (1398)	کاردوانی (1398)
16	نجاتیان (1400)	محزون و همکاران (1398)	عرفانی و همکاران (1399)
17	شمس الدینی و سلیمانی (1401)	نجاتیان و همکاران (1398)	صادقی و اسماعیلی (1399)
18	ترکاشوند و همکاران (1401)	بگی و عباسی شوازی (1399)	شریعتی نسب (1401)
19	روستایی و مقدسی (1401)	مروت و همکاران (1399)	میرهاشمی (1402)
20	جوادی و همکاران (1402)	اسفندیار و هاشمیان (1399)
21	میرحسینی و مجتهدی (1402)	تاج بخش (1399)
22	کرمی و آبرومند (1402)	فروتن و بیژنی (1400)
23	صادق پور (1402)	عباسی شوازی و اسماعیلی (1400)
24	اصلانی و امینی (1403)	امامی و همکاران (1400)
25	علایی و حکم آبادی (1403)	ترابی و شمس (1400)
26		قربانی و شمس (1400)
27		رادان (1400)
28		صاقی و خواجه نژاد (1400)
29		رازقی نصرآباد و باستانی (1401)
30		شمس قهفرخی و همکاران (1401)
31		محمودیان و همکاران (1401)
32		عباسی شوازی و همکاران (1402)
33		فولادی (1402)
34		دنیایی و مومنی (1402)
35		پورآتشی (1402)
36		اسماعیلی و عباسی شوازی (1402)
37		حیدری و همکاران (1402)
38		قیصر و همکاران (1403)
39		دراهکی و اخوان ارمکی (1403)
مجموع	25	39	19
درصد	30.1	47	22.9

طی بررسی و ارزیابی‏های به عمل آمده، مشاهده شده که در بین سطوح مختلف ساختاری در گفتمان‏های توسعه، توسعه اجتماعی و سیاست‏های جمعیتی (کلان، میان و خُرد) بیشترین بُعد مورد توجه که نقش اساسی را در بررسی‏های علمی در یک دهه اخیر (بعد از ابلاغ سیاست‏های جمعیتی) به خود اختصاص داده، در سطح میانه بوده است (47 درصد). پس از آن، بیشتر مقالات در سطح کلان و با بررسی تغییر ساختارهایی چون ساختارهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، جمعیتی و غیره با 30.1 درصد و هم‏چنین، 22.9 درصد مقالات مورد بررسی نیز در سطح خُرد از قبیل مباحث سن ازدواج، میزان باروری، اشتغال زنان، میزان تحصیلات زنان و مردان و غیره بوده است.

 

7-2- بحث و نتیجه گیری

نتایج حاکی از آن است که میان متغیرهای بررسی شده (تغییر ساختاری در سطح میان شامل مواردی چون تغییر ساختارهای طبقاتی، ساختار خانوار، ساختار آموزشی، ساختار جنسیتی، ساختار سنی، ساختار سلامت، ساختار شغلی، ساختار رفاهی و غیره)، از جمله عواملی هستند که بیش از سایر عوامل در بررسی‏های سیاست جمعیتی در ایران و گفتمان‏های توسعه مورد سنجش قرار گرفته است. این نتایج نشان می‏دهد که در بیشتر تحقیقات انجام شده، متغیرهای جمعیتی که در سطح ساختارهای میانه به‏عنوان یک مسئله نگریسته‏اند، مورد توجه قرار گرفته و تاثیرات آنها با نگاه به تغییرات ساختاری در سطح کلان و البته تاثیرات سیاست‏گذاری های جمعیتی در سطح کلان چندان گره‏ای نخورده است بلکه مباحثی چون تغییرات نسلی زنان، تغییرات در سبک های زندگی، تحولات در زمینه های برابری جنسی وغیره بیش از سایر مباحث مورد بررسی قرار گرفته شده است.

از تعداد 83  مطالعه مورد بررسی در حوزه سیاست‏های جمعیتی (بُعد کلان) تعداد 25 مورد، 39 مورد در قلمرو میانه و 19 مورد در حوزه خرد با 22.9 درصد  است (جدول شماره 2)؛  بدین ترتیب اگرچه مقالات مورد بررسی به عنوان نمونه هستند اما با توجه به بررسی زمینه های علمی در این حوزه مطالعات منتشر شده در مجلات علمی پژوهشی مشخص شد که توجه به سطح میانه با نگاه به ساختارهای طبقاتی، اجتماعی، جنسیتی و غیره سیطره دارد و حضور مطالعات در سطح سیاست‏گذاری های کلان و توجه به مسائل خُرد در زمینه فرزندآوری و جمعیت کمرنگ است. از سویی، نگاه تلفیقی در مطالعات حائز اهمیت بوده و این نکته حائز اهمیت است که در بررسی موضوع جمعیتی نگاه تک ساحتی می تواند محقق را جزئی نگر و نگاه فرآیندی و چندعاملی را محدود سازد.

اما با نگاهی دیگر، که در بررسی مقالات مربوطه تعداد 39 مقاله (حدود نیمی از مقالات مورد بررسی) با نگاهی چندجزئی در کنار توجه به تحولات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در سطح کلان به ساختار جمعیتی و نگاه در سطح میانه رجوع کرده و رویکردی تلفیقی با راهکارهایی متناسب ارائه کرده اند (صادقی و همکاران، 1394)، (کاوه فیروز و همکاران، 1395)، (نصراللهی وسطی و آقایاری هیر، 1395)، (آقایاری هیر و همکاران، 1396)، (رازقی نصرآباد و باستانی، 1401).

در ادامه توجه به پیامدهای بی توجهی به کاهش نرخ باروری، عدم برنامه ریزی در این عرصه، سالمندی جمعیت را در پی دارد، از آنجایی که با افزایش تعداد سالمندان کشور و نیز پیش‏بینی افزایش تعداد و سهم سالمندان (جمعیت 60 سال بالاتر) در سال‏های آتی، میزان هزینه‏های درمانی و تامین اجتماعی افزایش می‏یابد که در برخی از مقالات به این مهم توجه شده است (دهقانی و همکاران، 1399)، (میرزایی و همکاران، 1396) اما از آنجا که این تحقیق به دنبال بررسی مقالاتی بود که نگاه به وضعیت جوانی جمعیت و طرح ‏های حمایتی داشتند، با نگاهی ویژه به بررسی این مقالات و دسته بندی آن‏ها توجه نشد.

بر اساس گزارش‏های توسعه انسانی، ثروت واقعی هر کشوری را جمعیت آن کشور تشکیل می ‏دهد و جمعیت همواره به عنوان یکی از اصلی‏ترین مولفه‏های قدرت دولت‏ها به شمار رفته و هنوز هم نیرومندترین دولت‏ها از میان پرجمعیت‏ترین آن‏هاست (کاتوزیان، 1394: 16-14). بررسی‏های جمعیتی نشان می‏دهد که در کشور ایران طی چند دهه اخیر، با چالش‏های باروری روبرو هستیم، روندی که نیازمند برنامه ریزی بود. با این حال، علی رغم تغییر رسمی سیاست‏های جمعیتی کشور از سال 1393 و تاکیدات ویژه بر موضوع افزایش باروری، جوانی جمعیت، حمایت از خانواده های دارای چندفرزند، تشکیل ستادهای ویژه پیرامون موضوع جمعیت و خانواده و مواردی از این دست، اما همچنان با روند کاهشی میزان باروری و رشد جمعیت در کشور روبرو هستیم به نوعی که طبق آخرین داده‏های سرشماری و بر اساس آمارهای مرکز آمار ایران، این روند کاهشی همچنان ادامه دارد.

از طرفی تأکید بر وجوه ترکیبی (هم بررسی وجوه جمعیتی و هم بررسی سیاست‏ها جمعیت) بیش از وجوه خاص بود؛ تاکنون مطالعاتی، سازمان جمعیتی و به نوع خاص جنبه جمعیتی جامعه را به شیوه‏های موشکافانه مورد بررسی قرار داده‏اند؛ چنان‏که مشاهده می‏شود برخی از مطالعات جنبه‏های مثبت آن را تایید نموده‏اند و بیشتر مطالعات بر وجوه منفی آن تمرکز و آن‏ها را با نگاهی نقادانه بررسی و تأکید بر نیاز به بازنگری در سیاست‏ها را بیان نموده‏اند و با توجه به معیارهای روش‏شناختی و نظری و از جنبه کاربردی بودن، شکل مقالات علمی و روابط منطقی میان اجزای آن، از پایین بودن کیفیت سیاست‏ها در زمینه مسائل جمعیتی سخن به میان آورده‏اند؛ اما در مجموع، مطالعاتی که در سطح کلان به بررسی سیاست‏های جمعیتی، توسعه و جمعیت و توسعه اجتماعی پرداخته اند، بیشتر به تشریح سیاست‏ها (جنبه توصیفی) پرداخته و در مطالعات کمتری می‏توان راهکاری برای بهبود تنظیم خانواده و سیاست‏های جمعیتی مشاهده کرد.

بررسی‏های تحقیقات از سال 1393 (همزمان با ابلاغ سیاست‏های جمعیتی کشور) نیز نشان می‏دهد که این روند در کشور وجود دارد که البته حائز اهمیت بوده و باید در بررسی‏های علمی به‏عنوان کانون توجه قرار می‏گرفت. اگرچه توجه به سطح میانه و تلفیق توجه به حوزه های کلان و خُرد در مطالعات و پژوهش‏های علمی در عرصه جمعیت مناسب است اما به نظر می‏رسد با توجه به ابلاغ سیاست‏های جمعیتی و گذشت یک دهه از آن نیاز به بررسی های علمی با نگاه کلان و البته توسعه‏ای است تا علاوه بر بررسی پیامدهای این سیاست‏ها، آسیب‏شناسی آن، اثربخشی و البته اثرات آن (مثبت و منفی) نیز مورد بررسی علمی قرار می گرفت و به نوعی، نتایج حاصله از این تحقیقات، کاربردی‏تر، منسجم تر و البته قابل استفاده در عمل می‏شد. 

به هر حال این مسئله به قوت خود باقی است که ما در‏حال حاضر دامنه‏ای نسبتاً گسترده از مسائل جمعیتی داریم که به آن روبه رو هستیم؛ معضلات این حوزه چنان در‏هم تنیده اند که نمی‏توان بدون توجه به آن‏ها سیاست‏گذاری‏های جمعیتی و برنامه‏ریزی‏های تنظیم خانواده انجام گیرند؛ پس بایستی این علل در مطالعات مربوطه به شکلی بسط داده شود که در خود نه تنها بیان وضع موجود جامعه ایران از نظر جمعیتی را داشته باشد، بلکه مسائل جمعیتی را همراه با بیان علل، زمینه‏ها، چالش‏ها و فرصت‏ها، در نهایت نحوه برنامه‏ریزی و بازنگری‏ها را در خود داشته باشد و بر مبنای سیاست‏های ابلاغی جمعیت و قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت به بررسی آنها پرداخته و در صورت اصلاح این اسناد بالادستی و مطالبه گری اجرای صحیح آنها نیز قدمی برداشته و ارائه راهکار نماید.

هم‏چنین از آنجا که جوانان، کنشگران اصلی توسعه و تغییرات اجتماعی هستند، لازم است در بررسی سیاست‏های جمعیتی و توسعه اجتماعی با نگاه به مقوله جمعیت، بیش از پیش بر حوزه جوانان توجه شود، حال آنکه مطالعات صورت گرفته در سطح خُرد تنها بر جوانان توجه دارند و در سطح کلان کمتر به این کنشگران اصلی توسعه توجه شده است؛ حال آنکه با بررسی قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت مشاهده می‏شود که 18 ماده قانونی³⁵ به صورت مسئله محوری در حوزه تاخیر و صعوبت ازدواج جوانان مورد نظر است اما در پژوهش‏های علمی اثربخشی، پیامدها و نتایج این قانون‏ها و یا حتی خوانش این ماده قانونی‏ها مورد بررسی قرار نگرفته اند.

 

فهرست منابع

1.       اجاق، سیده زهرا، و عباسی شوازی، محمدجلال. (1397). تحلیل گفتمان سیاست‏های رسانه‏ای شده افزایش جمعیت: ارائه یک راهبرد ترویجی، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، 13(25 ): 133-164.

2.       اسحاقی، محمد؛ محبی، سیده فاطمه؛ پاپی نژاد، شهربانو و زینب جهاندار (1393)، چالش‏های فرزندآوری زنان شاغل در یک مطالعه کیفی، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، 12 (1): 134-111.

3.       اسفندیار، حدیثه؛ هاشمیان، سیدمحمدحسین. (1399)، تأثیر مدیریت بدن برکاهش باروری، جمعیت، شماره 11 و 112: 233-207.

4.       اسماعیلی، نصیبه و محمدجلال عباسی شوازی. (1402)، پیش بینی تغییر رفتار باروری زنان در استان تهران بر اساس رویکرد فرهنگی با استفاده از مدل سازی عامل بنیان، مطالعات فرهنگ و ارتباطات، سال 24، شماره 62: 79-38.

5.       اصلانی، بیتا، امینی، عباس. (1401)، تحلیل دگرگونی‌‌های ساختاری جمعیت روستایی در استان اصفهان از 1385 تا 1395، جامعه شناسی کاربردی، سال 33، شماره پیاپی 85، شماره اول: 62-35.

6.       اطاعت، جواد. (1390). جمعیت و توسعه پایدار در ایران. رفاه اجتماعی، 11(42)، 7-36.

7.       افشاری، زهرا. (1394)، برابری جنسیتی و باروری در ایران، زن در توسعه و سیاست، دوره 13، شماره 2: 262-245.

8.       اکرمی، سیدمحمد؛ پروین، خیرالله و محدثه رزمجو. (1400)، بررسی حقوقی غربالگری سلامت جنین و سقط درمانی در طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده، مجله حقوق پزشکی، دوره پانزدهم، شماره 56.

9.       امامی، عادله؛ عسکری ندوشن، عباس؛ ترکاشوند مرادآبادی، محمد و فاطمه ترابی. (1400)، تاخیر ازدواج در ایران: تفاوت‏های شهرستانی در الگوهای تجرد مردان و زنان، مطالعات جمعیتی، دوره 7، شماره 1، پیاپی 13: 65-35.

10.       امانی، سیدمهدی.(1388)، جمعیت شناسی عمومی ایران، تهران: سمت، چاپ چهارم.

11.       آقایاری هیر، توکل؛ گلابی، فاطمه؛ مهدی شفیعی زازلی. (1396)، مطالعۀ تأثیر تحولات جمعیتی بر برابری جنسیتی در ایران (با تأکید بر ترکیب جمعیت)، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره 15، شماره 3: 401-383.

12.       باقری، شهلا، مداحی، جواد و طاهره لطفی خاچکی. (1398)، برساخت معنایی تأخیر سن ازدواج بر اساس نظریه زمینه‌ای (مطالعه موردی دانشجویان دختر شهر مشهد)، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره 17، شماره 1: 69-43.

13.       برایانت، جان.(1383)، آیا پیش‏بینی‏های جمعیتی می‏تواند برای آزمون حساسیت مدل‏های سیاست‏گذاری به کار رود، مترجمان: حسین طباطبایی‏علوی و طه نوراللهی، نشریه اقتصاد، شماره 61.

14.       بگی، میلاد؛ عباسی شوازی، محمد جلال. (1399)، عوامل تعیین کننده کاهش بُعد خانوار در ایران طی چهار دهه اخیر، دوفصلنامه مطالعات جمعیتی، دوره 6، شماره 1، شماره پیاپی 11: 36-3.

15.       بنی هاشمی، فریباسادات؛ علی مندگاری، ملیحه؛ کاظمی‏پور، شهلا و محمد غلامی فشارکی. (1397)، بررسی عوامل موثر بر میزان طلاق استان‏های ایران با استفاده از مدل تحلیل مسیر، دوفصلنامه مطالعات جمعیتی، دوره 4، شماره 2، شماره پیاپی 8: 210-181.

16.       پژهان، علی، افشاری، پروانه، و کمالی ها، آنیتا. (1397)، برخورد نسل ها-جوانی جمعیت و خشونت سیاسی. جامعه پژوهی فرهنگی، 9(2)، 1-27.

17.       پوراحتشام، محمد و محسن محدثی فر. (1397)، رابطه بین جرم و نرخ باروری با رشد اقتصادی، رفاه اجتماعی، سال 18، شماره 68: 165-137.

18.       پورآتشی، مهتاب. (1402)، اولویت بندی گزیدارهای آموزشی و مشاوره ای دانشگاه به نومتأهلان دانشجو: گامی همسو با قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، راهبرد اجتماعی فرهنگی، سال 12، شماره 47: 482-455.

19.       تاج بخش، غلامرضا. (1399)، مطالعه زمینه ها و بسترهای کاهش نرخ باروری: پژوهش کیفی، جمعیت، شماره 113 و 114: 96-69.

20.       ترابی، فاطمه و رضا شیدانی. (1398)، بررسی عوامل موثر بر گرایش زنان 49 -15 ساله ساکن شهر تهران به فرزندآوری کمتر، مطالعات زن و خانواده، دوره هفتم، شماره 2، پیاپی 14: 67-31.

21.       ترابی، فاطمه؛ شمس قهفرخی، زهرا. (1400)، عوامل مؤثر بر تأخیر ازدواج در ایران و جهان، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، سال شانزدهم، شماره 32: 175-141.

22.       ترابی، فاطمه؛ میرزایی، محمد و محمد حدادی. (1397)، تعیین کننده های بُعد خانوار در شهرستان های ایران در سال 1390، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، سال سیزدهم، شماره 25: 132-107.

23.       ترکاشوند مرادآبادی، محمد؛ شمس قهفرخی، فریده و لیلا زندی ناوگران. (1402)، تغییرات جمعیتی ایران و پیامدهای امنیتی آن در آینده، دوفصلنامه علمی مطالعات توسعه اجتماعی-اقتصادی، دوره 1، شماره پیاپی 1، 263-230.

24.       تقوی، نعمت الله.(1378)، مبانی جمعیت شناسی، تهران: جامعه پژوه و دانیال، چاپ چهارم.

25.       ثمنی، لیلا؛ شهریاری، معصومه.(1399)، ارزیابی رویکرد قوانین و اسناد بالادستی به بُعد کیفی افزایش جمعیت، دوفصلنامه مطالعات جمعیتی، دوره 6، شماره 2، شماره پیاپی 12: 337-315.

26.       جوادی، ناصر؛ تقدسی، محسن و لیلا آبادیان. (1402)، جایگاه پرستاران در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت ایرانی: طرح یک دیدگاه، نشریه پژوهش پرستاری، دوره 18، شماره 3.

27.       چالمرز، آلن. ف.(1374)، چیستی علم، درآمدی بر مکاتب علم‏شناسی فلسفی، ترجمه: سعید زیبا‏کلام، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.

28.       حسینی، حاتم. (1394)، وضعیت های متعارض و مسئله سیاست گذاری جمعیت در ایران، فصلنامه جمعیت، سال بیست و دوم، شماره 93 و 94: 45-19.

29.       حسینی، حاتم.(1390)، گذار جمعیت‏شناختی، پنجره فرصت، پاداش جمعیتی: به سوی یک سیاست جمعیتی جدید در ایران، همایش تحلیل روندهای جمعیتی کشور، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.

30.       حسینی، حاتم.(1391)، باروری پایین و پیامدها و گزینه‏های سیاسی، همایش ملی جمعیت، تعادل و راهبردها، تهران: تالار بزرگ کشور.

31.       حسینی، حاتم؛ بگی، بلال.(1391)، تغییرات ساختار سنی و خلا سیاست‏گذاری جمعیتی در ایران، همایش انجمن جمعیت شناسی ایران «تحولات ساختار سنی جمعیتی ایران و پیامدهای آن»، تهران: دانشکده علوم اجتماعی، تالار ابن‏خلدون.

32.       حسینی، حاتم؛ عرفانی، امیر؛ پاک‏سرشت، سلیمان و بلال بگی.(1391)، نیاز برآورده نشده بهداشت بارداری و تعیین کننده‏های آن در میان زنان کُرد شهر مهاباد، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره دهم، شماره 2.

33.       حیدری، سیامک، زنجانی، حبیب اله، و باقر ساروخانی (1394). توسعه اجتماعی و سیاست‏های جمعیتی در ایران (بعد از انقلاب از سال 1357 تا 1385)، پژوهشنامه مددکاری اجتماعی، سال دوم، شماره 5: 47-1.

34.       حیدری، عصمت؛ ساروخانی، باقر و افسانه ادریسی. (1402)، بررسی جامعه‏شناختی تاثیر عوامل اجتماعی بر گرایش زنان به تک فرزندی، فصلنامه علمی راهبرد اجتماعی فرهنگی، دوره 12، شماره 3، شماره پیاپی 48، 1082-1055.

35.       دراهکی، احمد؛ اخوان ارمکی، معصومه. (1403)، نگرش به هویت مادری و قصد فرزندآوری: مطالعه‌ای در میان زنان دارای حداقل یک فرزند مناطق شهری شهرستان کاشان، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره 22، شماره 1: 270-245.

36.       دلیری، حسن. (1397)، تاثیر متغیرهای اقتصادی بر نرخ باروری در استان های ایران، اقتصاد و توسعه منطقه ای، دوره جدید، شماره 15: 96-67.

37.       دنیایی، مجتبی؛ مومنی، حسن. (1402)، تحلیل الگوی فضایی اجتماعی- اقتصادی توسعه جمعیت در واحدهای سکونتگاهی شهرستان شبستر، دوفصلنامه علمی مطالعات توسعه اجتماعی-اقتصادی، دوره 1، شماره 2، شماره پیاپی 2.

38.       دهقانی، بهاره؛ دشتبان فاروجی، مجید؛ خوشنودی، عبداله و محمد علی نژاد مفرد. (1399)، تاثیر سالمندی جمعیت بر آینده نظام بازنشستگی ایران، دوفصلنامه مطالعات جمعیتی، دوره 6، شماره 1، شماره پیاپی 11: 288-261.

39.       رادان، فاطمه. (1400)، تاثیر شکاف دیجیتالی بر باروری زنان، مطالعات فرهنگ و ارتباطات، سال 22، شماره 54: 232-213.

40.       رازقی نصرآباد، حجیه بی بی. (1395)، تفاوت‏های نسلی در ازدواج خویشاوندی در استان سمنان، دوفصلنامه مطالعات جمعیتی، دوره 2، شماره 1، شماره پیاپی 3: 117-95.

41.       رازقی نصرآباد، حجیه بی بی؛ باستانی، سوسن. (1400)، مرخصی زایمان و ارتباط آن با تصمیمات باروری در زنان شاغل، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، دوره 16، شماره 32: 239-205.

42.       رازقی نصرآباد، حجیه‏ بی بی؛ حسینی چاوشی، میمنت و محمدجلال عباسی شوازی. (1398(، عوامل موثر بر فاصله ازدواج تا تولد اولین فرزند در شهر تهران با استفاده از مدل‏های سابقه رخداد وقایع، دوفصلنامه مطالعات جمعیتی، دوره 5، شماره 2، شماره پیاپی 10: 156-127.

43.       رازقی نصرآباد، حجیه بی بی؛ سرایی، حسن. (1393)، تحلیل کوهورتی (نسلی) نگرش زنان درباره ارزش فرزند در استان سمنان، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره 12، شماره 2: 250-229.

44.       رضایی، مهدی. (1400)، جمعیت و سیاست در ایران، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، سال شانزدهم، شماره 32: 78-41.

45.       رضوی زاده، ندا؛ پیکانی، تکتم.(1394)، مروری بر مطالعات اجتماعی تنظیم خانواده و کاهش باروری در ایران، راهبرد فرهنگ، سال هشتم، شماره 30.

46.       روستایی، مهرانگیز، مقدسی، محمدباقر. (1401)، ارزیابی سیاست‏های جمعیتی در سنجه اصول جرم انگاری؛ با تأکید بر قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، پژوهش‏های حقوق جزا و جرم‏شناسی، دوره 10، شماره 20: 150-117.

47.       زنجانی، حبیب‏الله.(1384)، دیدگاه‏های جمعیت‏شناسی در سیاست‏گذاری‏های راهبردی برای توسعه آتی شهر تهران، فصلنامه تخصصی علوم اجتماعی.

48.       سرایی، حسن. (1394)، بازتولید جمعیت ایران: وضع موجود و ملاحظاتی درباره سیاست گذاری، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 68: 34-1.

49.       سمیعی‏نسب، مصطفی؛ و ترابی، مرتضی.(1389)، شاخص‏ها و سیاست‏های جمعیتی در ایران، فصلنامه برداشت دوم، سال هفتم، شماره پیاپی (11) و (12).

50.       سیاح، مونس؛ مس‏کار، مانا؛و مس‏کار، مهلا.(1391)، بررسی اهمیت زمان در اعمال سیاست‏های جمعیتی با استفاده از مدل پویایی سیستم، مطالعات راهبردی زنان، سال چهارم، شماره55.

51.       شریعتی نسب، صادق. (1401)، سقط جنین به دلیل حرج مادر، در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، پژوهش مسائل اجتماعی ایران، دوره اول، شماره 4.

52.       شفیعی سروستانی، ابراهیم.(1391)، رسانه ملی و تغییر سیاست جمعیتی(مسئله شناسی، راهبردها و سیاست‏ها)؛ مجموعه گفت‏وگوها، مرکز پژوهش‏های اسلامی صدا و سیما، چاپ اول.

53.       شمس قهفرخی، زهرا. (1397)، تاثیر مقدار ساعت کاری زنان شاغل بر باروری، جامعه شناسی کاربردی، سال 29، شماره 3، پیاپی 71: 116-110.

54.       شمس قهفرخی، فریده؛ عسکری ندوشن، عباس؛ عینی زیناب، حسن؛ روحانی، علی و محمدجلال عباسی شوازی. (1400)، چالش‏های اجرای سیاست‏های تشویقی فرزندآوری: مطالعه‏ای کیفی در شهر اصفهان، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، سال شانزدهم، شماره 32: 112-79.

55.       شمس قهفرخی، فریده؛ عسکری ندوشن، عباس؛ عینی زیناب، حسن؛ روحانی، علی و محمدجلال عباسی شوازی. (1401)، در دوراهی تصمیم به فرزندآوری: واکاوی چالش های فردی و اجتماعی فرزندآوری در بستر باروری پایین در شهر اصفهان، جامعه شناسی کاربردی، سال 33، شماره 4، پیاپی 88: 28-1.

56.       شمس‏الدینی، محمد؛ سلیمانی، غلامعلی.(1401)، سناریوهای آینده وضعیت جمعیتی و اقتصادی ایران از دریچه فرصت پنجره جمعیت نگاری، آینده پژوهی انقلاب اسلامی، سال سوم، شماره 4، پیاپی 12: 116-99.

57.       شهبازین، سعیده؛ عسکری ندوشن، عباس و محمدجلال عباسی شوازی. (1397)، نقش مهاجرت داخلی در بازتوزیع جمعیت ایران (دوره زمانی 1395-1370)، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، سال سیزدهم، شماره 25: 66-33.

58.       صادق پور، محمدجعفر. (1402)، تأملی در رویکرد جدید مقنن نسبت به سقط جنین در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، مطالعات زن و خانواده، دوره 11، شماره 1، شماره پیاپی 28: 127-108.

59.       صادقی، رسول. (1399)، تحلیل چندسطحی همبسته های فردی و استانی باروری در ایران، مطالعات راهبردی زنان، سال بیست و دوم، شماره 90: 65-37.

60.       صادقی، رسول. (1401)، جمعیت، توسعه و تغییرات اجتماعی، فصلنامه مطالعات میان رشته‏ای در علوم انسانی، دوره 14، شماره 4، شماره پیاپی 56، 6-5.

61.       صادقی، رسول؛ خواجه نژاد، راضیه. (1400)، بستر فرهنگی و تفاوت های محله ای باروری در کلان شهر تهران، راهبرد فرهنگ، سال چهاردهم، شماره 54: 159-143.

62.       صادقی، رسول؛ عباسی شوازی، محمدجلال و سراج الدین محمودیانی. (1394)، تورم جوانی جمعیت در ایران: خلاهای تحقیقاتی و الزامات سیاستی، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، دوره 10، شماره 19: 43-9.

63.       صادقی، رسول؛ عباسی شوازی، محمدجلال و سراج الدین محمودیانی.(1394)، تورم جوانی جمعیت در ایران: خلاهای تحقیقاتی و الزامات سیاستی، نامه انجمن جعیت شناسی ایران، سال دهم: 43-9.

64.       صباغچی، مرجان؛ عسکری ندوشن، عباس و فاطمه ترابی. (1396)، عوامل تعیین کننده نگرش به ازدواج و تشکیل خانواده در شهر یزد، مطالعات جمعیتی، دوره 3، شماره 1، پیاپی 5: 162-131.

65.       عباسی شوازی، محمدجلال و نصیبه اسماعیلی. (1400)، رسانه، فرهنگ سازی و باروری: شناسایی و رتبه بندی عوامل مؤثر بر باروری با استفاده از رویکرد فرایند تحلیل سلسله مراتبی، مطالعات راهبردی فرهنگ، سال اول، شماره 1: 46-7.

66.       عباسی شوازی، محمدجلال؛ خانی، سعید. (1395)، ناامنی اقتصادی و ایده آل‏های ازدواج و باروری: مطالعه دو نسل مادران و فرزندان در شهرستان سنندج، دوفصلنامه مطالعات جمعیتی، دوره 2، شماره 2، شماره پیاپی 4: 99-63.

67.       عباسی‏شوازی، محمد‏جلال؛ ترابی، فاطمه؛ صادقی، رسول و عرافه جوادی نیا.(1402)، حمایت های غیررسمی و تمایل به فرزندآوری در بستر باروری پایین: مطالعه شهرهای نوشهر و چالوس، برنامه ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، شماره 54: 186-147.

68.       عباسی‏شوازی، محمد‏جلال؛ حسینی‏چاوشی، میمنت.(1390)، تحولات باروری، تنظیم خانواده و سیاست‏های جمعیتی در ایران، معرفت در دانشگاه اسلامی، سال پانزدهم، شماره3.

69.       عبدالهی، عادل، فرجادی، غلامعلی. (1395)، عقلانیت اقتصادی و اجتماعی و کنش فرزندآوری در شهر تهران، نتایج یک مطالعه کیفی، دوفصلنامه مطالعات جمعیتی، شماره 2، شماره پیاپی 4: 131-101.

70.       عرفانی، امیر، جهانبخش، رویا، و کلانتری، عبدالحسین. (1399). فردگرایی و نیات باروری. نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، 15(29 ): 239-264.

71.       عسکری ندوشن، عباس؛ عباسی شوازی، محمدجلال و مریم پیری محمدی. (1395)، سن ایده آل ازدواج و عوامل تعیین کننده آن در شهر یزد، مطالعات راهبردی زنان، سال نوزدهم، شماره 73.

72.       علایی، پروانه؛ حکم آبادی قشونی، مریم. (1403)، تجربۀ زیستۀ مادران دارای فرزند با ناتوانی‌های ذهنی- حرکتی (مقدمه‌ای بر چالش‌های روان‌شناختی مواد 53 و 56 قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت)، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره 22، شماره 1: 113-89.

73.       فروتن، یعقوب؛ بیژنی، حمیدرضا. (1400)، بی فرزندی در ایران: یافته‏ها و راهکارها، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، سال شانزدهم، شماره 32: 203-177.

74.       فرهادی، یدالله.(1372)، سیاست‏گذاری جمعیت و وضعیت کمیسیون سیاست‏های جمعیتی، فصلنامه جمعیت، شماره 5 و6.

75.       فطرس، محمدحسن؛ نجمی، مریم و عباس معمارزاده. (1396)، تحلیل ارتباط میان نرخ اشتغال زنان و میزان باروری (مطالعه موردی: ایران)، زن در توسعه و سیاست، دوره 15، شماره 3: 325-311.

76.       فولادی، محمد. (1402)، تحلیلی بر مؤلفه‌ها و شاخصه‌های مؤثر بر تغییرات جمعیتی و چشم انداز پیش رو درافق 1430، فصلنامه اسلام و مطالعات اجتماعی، دوره 11، شماره 1، پیاپی 41: 229-198.

77.       قربانی، زهرا و فاطمه ترابی. (1400)، تحولات سن مناسب ازدواج در ایران و تعیین کننده های آن بین سال های 1383 تا 1394، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، سال شانزدهم، شماره 31: 59-33.

78.       قیصر، عمران؛ اسکندری سبزی، سیما؛ سلمان پور، علی و سید یوسف حاج اصغری. (1403)، تحلیل پویا از تاثیرات اقتصادی تحولات ساختاری جمعیت در دهه های آتی کشور ایران ( با تاکید بر نقش زنان)، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره 22، شماره 1: 37-1.

79.       کاردوانی، راحله. (1398). تجارب مادران شاغل از سیاست های مراقبت از کودک در ایران: مطالعة پدیدارشناختی. فصلنامه زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان)، 17(1 ): 121-145.

کاظمی، شهرزاد؛ مزیکی، علی و سید فرخ مصطفوی. (1395)، مشارکت اتصادی زنان و باروری در ایران، مطالعات جمعیتی، دوره 2، شماره 2، پیاپی 4: 62-39.

80.       کاظمی، شهرزاد؛ مزیکی، علی و سید فرخ مصطفوی. (1395)، مشارکت اقتصادی زنان و باروری در ایران، دوفصلنامه مطالعات جمعیتی، شماره 2، شماره پیاپی 4: 62-39.

81.       کاوه فیروز، زینب؛ زارع، بیژن و حسین شمس الدینی. (1395)، تأثیر مؤلفه‌های سبک زندگی بر نگرش به فرزندآوری (مطالعۀ موردی: زنان در آستانۀ ازدواج شهر تهران)، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره 14، شماره 2: 234-217. 

82.       کاوه فیروز، زینب؛ کاظمی پور، شهلا و مرتضی رنجبر. (1393)، تعیین‌کننده‌های اجتماعی‌ـ جمعیتی افزایش سن ازدواج (دانشجویان زن تحصیلات تکمیلی دانشگاه‌های تهران)، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره 12، شماره 3، شماره پیاپی 3: 468-449.

83.       کچویان، حسن؛ و کریمی، جلیل.(1385)، پوزیتیویسم و جامعه‏شناسی در ایران، تهران: نامه علوم اجتماعی، شماره 25.

84.       کرمی، علی؛ آبرومند، جمال. (1402)، اولویت دهی مشوق های قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت برای برنامه هفتم توسعه در قالب اسناد بالادستی با رویکرد آینده نگاری راهبردی، آینده پژوهی انقلاب اسلامی، سال چهارم، شماره 4، پیاپی 19: 168-141. 

85.       کلانتری بنادکی، سیده زهرا؛ آذر، عادل و آمنه خدیور. (1395)، جمعیت و اشتغال در ایران: دیدگاه سیستمی، دوفصلنامه مطالعات جمعیتی، دوره 2، شماره 2، شماره پیاپی 4: 37-7.

86.       کلانتری بنادکی، سیده زهرا؛ آذر، عادل و محمدجلال عباسی شوازی. (1396)، بررسی تحولات جمعیتی ایران با استفاده از رویکرد پویایی سیستم، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، سال دوازدهم، شماره 24: 41-7.

87.       محزون، علی اکبر؛ محمودیان، حسین و فاطمه ترابی. (1398)، رابطه باروری و تحرک اجتماعی در ایران با استفاده از داده های سرشماری و طرح آمارگیری هزینه و درآمد خانوار، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، سال چهاردهم، شماره 27: 84-59.

88.       محمودی، محمدجواد.(1389)، تحولات جمعیتی، چالش‏های پیش‏رو و لزوم تجدیدنظر در سیاست‏های جمعیتی ایران، فصلنامه برداشت دوم، سال هفتم، شماره پیاپی (11) و (12).

89.       محمودی، محمدجواد؛ احراری، مهدی و علی نیکونسبتی. (1394)، اقتصاد و باروری (نظریه ها و نقدها)، مطالعات راهبردی زنان، سال هجدهم، شماره 69.

90.       محمودیان، حسین؛ عباسی شوازی، محمدجلال و حمیدرضا حاجی هاشمی. (1401)، آگاهی، عقلانیت و ساختار نگرش در رژیم‏های باروری: رویکردی شناختی به فرزندآوری، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، سال هفدهم، شماره 34: 72-39.

91.       مرتضوی، فروغ‏السادات؛ دامغانیان، مریم؛ متقی، زهرا؛ شریعتی، محمد.(1390)، تجربیات زنان نسبت به حاملگی ناخواسته: یک مطالعه کیفی، بهبود: دو‏ماهنامه دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه، سال پانزدهم، شماره 6.

92.       مروت، برزو؛ دهقان، حسین و حسنعلی امید. (1399)، عوامل موثر بر تمایل به ادامه زندگی مجردی در بین جوانان شهر قم، دوفصلنامه مطالعات جمعیتی، دوره 6، شماره 1، شماره پیاپی 11: 89-67.

93.       معینی، سیدرضا؛ نوراللهی، طه و محمدرضا رسولی. (1391)، «ضرورت بازنگری در سیاست‏های جمعیتی کشور»، ماهنامه کتاب ماه علوم اجتماعی، سال شانزدهم، شماره 58: 10-4.

94.       مقدسی، محمدباقر؛ غلامی، یاسر و بابک سلحشور. (1400)، رویکرد قضایی به سقط درمانی: نگاهی به ضوابط سقط درمانی در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، مجله پزشکی قانونی ایران، دوره 27، شماره 4: 215-207.

95.       مقدسی، محمدباقر، روستایی، مهرانگیز. (1400)، افزایش جمعیت از رهگذر مداخلات کیفری؛ نگاهی به فرآیند تصویب و چالش‏های اجرای قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، آموزه‏های حقوق کیفری، دوره 18، شماره 22، 312-285. 

96.       ملک‏زاده، الهام، علیزاده‏بیرجندی، زهرا. (1390)، عوامل شکل‏گیری سیاست‏ها و تحولات جمعیتی در دوره رضاشاه طی سال‏های (1320-1304)، فصلنامه جمعیت، شماره 75/76.

97.       مهربانی، وحید. (1394)، اشتغال زنان و روند باروری و رشد جمعیت در ایران، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، دوره 10، شماره 20: 94-72.

98.       میرحسینی، زهرا؛ مجتهدی، نرگس. (1402)، شناسایی و فهم مطالبات زنان در حوزه سیاست‏گذاری‏های جمعیتی، دوفصلنامه علمی مطالعات توسعه اجتماعی-اقتصادی، دوره 1، شماره 2.

99.       میرزایی، محمد؛ دارابی، سعداله و میترا باباپور. (1396)، سالخوردگی جمعیت در ایران و هزینه‏های روبه افزایش بهداشت و درمان، سالمند: مجله سالمندی ایران، شماره 2: 169-156.

100.       میرهاشمی، زهرا سادات. (1402)، پیامدشناسی اجرت‏المثل کار خانگی زن و نقش آن در سیاست‏گذاری و توسعه تحکیم خانواده و افزایش جمعیت، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، مقاله آماده انتشار.

101.       نجاتیان، محمدحسین. (1400)، باروری در ایران: مدمه ای بر یک رویکرد برنامه ای، پژوهش های برنامه و توسعه، سال دوم، شماره 1، پیاپی 5.

102.       نجاتیان، محمدحسین؛ ابراهیم پور، محسن، شریفی، منصور؛ زنجانی، حبیب الله و علی بقایی. (1398)، تبیین همزمانی تحولات فرهنگی و باروری در ایران، جامعه پژوهی فرهنگی، سال دهم، شماره 1، پیاپی 31: 145-117.

103.       نرسسیانس، امیلیا؛ فیاض، ابراهیم و لیلا اردبیلی. (1397)، بررسی مفهوم‌سازی فرهنگی ازدواج و فرزندآوری در میان زنان شهر تهران: با رویکرد جامعه شناسی زبانی-شناختی، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره 16، شماره 3: 377-359.

104.       نصراللهی وسطی، لیلا؛ آقایاری هیر، توکل. (1396)، تحلیل دینامیکی جمعیت و پیامدهای اقتصادی آن با استفاده از رویکرد سیستمی، فصلنامه توسعه اجتماعی، دوره 11، شماره 3: 194-167.

105.       هودفر، هما.(1378)، اهداف و برنامه‏ها: نقش زنان در سیاست‏های جمعیتی، ترجمه: سیدرضا شاکری، فصلنامه مطالعات راهبردی، شماره 5 و6.

106.       Demeny, P. (2011). Population policy and the demographic transition: performance, prospects, and options. Population and Development Review, 37, 249-274.

107.       Easterlin, R. A. (1974). The Effect of Modernization on Family Reproductive Behaviour. In The Population Debate: Dimensions and Perspective. Papers of the World Population Conference. Vol: 2.

108.       Goode, W. J. (1963). World revolution and family patterns.

109.       Inkeles, A. (1998). One World Emerging? Convergence and Divergence in Industrial Societies. Westview Press.

110.       May, J. F. (2012). World Population Policies: Their Origin, Evolution, and Impact. Springer.

 

---

[1]  دانشجوی دکتری جامعه شناسی اقتصادی و توسعه، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران،E mail: [e-mail]) :

[2]  استادیار گروه جامعه شناسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران، (نویسنده مسئول): (E mail: [e-mail])) 

[3]  May

[4]  Demeny

[5]  Population Policy

[6]  Birth control

[7]  Cultural Lag

[8]  Poulation Problem

[9]  Direct policy

[10]  Indirect policy

[11]  Quantitative policy

[12]  Qualitative policy

[13]  Macro- population policies

[14]  Population theories

[15]  Micro- population policies

[16]  برای مستند کردن یافته­های این مطالعه نیز آثار مورد بررسی در انتهای مقاله معرفی گردیده­اند.

[17]  Meta- analysis Implications

[18]  Meta- analysis as a Literature Review

[19]  Knowledge Accumulation

[20]  Robert K. Merton

[21]  Old Sociology of Science

[22]  البته ذکر این نکته ضروری است که پارادایم را نمی­توان صرفاً به رابرت مرتون منسوب کرد؛ برای این­که کارل رایمون پوپر (1992/2002)، فیلسوف علم و متفکر اجتماعی و سیاسی معاصر نیز رویکرد مشابه و در عین حال متمایزی ارائه کرده است. هم سو با مرتون، پوپر نیز معتقد است که علم حالت انباشته دارد، لیکن برخلاف او که بر ماهیت انباشته دانش محک­خورده و معتبر تأکید می­کرد، پوپر بر این باور است که علم چیزی نیست جز اجساد نظریه­ها و فرضیه­های ابطال شده. از نظر پوپر، همین نظریه­ها و آرا مرده­اند که با کاهش میزان جهالت ما از جهان به گسترش و پیشبرد علم کمک می کنند (پوپر،2002؛ هِنکِل،1976؛ وادهیر و همکاران،1387).

[23]  Meta- analysis as a Meta- Evaluation

[24]  Evaluation

[25]  Cook T. D. & C. L. Gruder

[26]  Timing

[27]  Straw

[28]  Cook

[29]  Meta- Analysis as a Secondary Analysis

[30]  Rosenthal & Rosnow

[31]  Leavitt, Fred

[32]  Secondary Analysis

[33]  Original

[34]  Meta- Analysis as a Paradigmatic Shift or Turn

[35]  مواد قانونی 7، 8، 16، 20، 28، 29، 30، 31، 32، 33، 34، 35، 36، 37، 38، 39، 66 و 68 درخصوص تاخیر و صعوبت ازدواج جوانان است.