The Effects of Big Five Personality Traits and Religiousness on Tehran’s Young People’s Attitudes towards Substance Abuse
Subject Areas : Journal of Iranian Social Development Studies
1 - Assistant Professor, Clinical Psychology, Faculty of Medical Sciences and Technologies, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
Keywords: Big Five personality traits, religiousness, attitudes towards drug addiction, the young people, drug addiction prevention ,
Abstract :
Introduction: The present research was carried out to predict Tehran’s young people’s attitudes towards substance abuse according to the big five personality traits and religiousness.
Method: Statistical population included 20-31 year-old residents in Tehran’s districts 1, and 16. Sampling was carried out using multi-steps cluster sampling and Cochran formula and 384 individuals were selected randomly from Villa, Yakhchi Abad, and Javadieh neighborhoods. To gather data reformed scales of Costa and McCrae's Big Five personality traits (1995), Dellavar et al’s addiction to drugs (1383), and Arian’s religiousness scale (1377) were used. Data analysis was carried out using SPSS statistical software and model fit measurement was carried out using LISERL.
Findings: According to the research’s results, two from among Big Five personality traits - extraversion and conscientiousness - directly (with coefficients - 0.14 and - 0.35) and indirectly through religiousness (with coefficients 0.23 and 0.52) effect the young’s attitudes towards substance abuse; Moreover, religiousness directly effects (with coefficients - 0.41) their attitudes towards substance abuse addictions. These three variables explain 61 % of the variance of attitude towards substance abuse variable.
Conclusion: Considering the fact that the young’s believes in religion have been challenged in information and cyber space age, it is necessary to develop and implement interventional and preventive plans based on personality structure and religiousness.
• ابهری، قدمعلی (1396) بررسی رابطه احساس صفات شخصیتی با گرایش به اعتیاد دانشجویان، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی تهران.
• استارک، رادنی و ویلیام سیمز بن برج. (1379). دین، کجروی و کنترل اجتماعی، تلخیص و گزارش از علی سلیمی، فصلنامه حوزه و دانشگاه، شماره 22: 170-194.
• ایوانز، تی. دیوید و دیگران. (1379). بررسی مجدد رابطه دین و جرم: اثرات دین، کنترلهای غیردینی و محیط اجتماعی بر بزهکاری بزرگسالان، ترجمه علی سلیمی، فصلنامه حوزه و دانشگاه، شماره 23، صفحه 144-150 و 169.
• آرین، سیده خدیجه (1379) بررسی رابطه بین دینداری و روان درستی ایرانیان مقیم کانادا، رساله دکتری، چاپ نشده، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
• دلاور، علی؛ رضایی، علی محمد؛ علیزاده، ابراهیم. (1383) ساخت و استاندارد سازی آزمون نگـرش سـنج بـه مـواد مخدر و تعیین رابطه میان مولفه‌های فردی و خانوادگی با آن برای دانش آمـوزان مقطـع متوسـطه شـهر تهـران، فصلنامه تعلیم و تربیت، سال 20، شماره 3.
• رابرتسون، یان، 1374، درآمدی بر جامعه درآمدی: با تاکید بر نظریه‌های کارکردگرایی، ستیز و کنش متقابل نمادین، ترجمه حسین بهروان، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
• سعیدی نیا، ناصر (1382) روشهای بازپروری معتادین در زندان ها، ماهنامه اصلاح و تربیت، سال اول، شماره 13-14، فروردین و اردیبهشت 1382، تهران: سازمان زندانها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور.
• سلیمی، علی ؛ داوری، محمد (1386) جامعه شناسی کجروی، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
• شفرز، برنهارد (1386) مبانی جامعه‌شناسی جوانان، ترجمه کرامت‌الله راسخ، تهران: نشر نی.
• صدیق سروستانی، رحمت الله (1388) آسیب شناسی اجتماعی (جامعه شناسی انحرافات اجتماعی)، سمت: تهران.
• طالبان، محمدرضا (1380) دینداری و بزهکاری در بین نوجوانان دانش‌آموز، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
• علیوردی نیا، اکبر؛ معمار، رحمت الله و نصرتزهی، سیمین (1394) بررسی تجربی دینداری، خودکنترلی و رفتار انحرافی، راهبرد اجتماعی فرهنگی، 4 (16): 39-28.
• کی نیا، مهدی، (1370) مبانی جرم شناسی جلد ۱، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران،.
• گرشاوی، حسین (1395) رابطه صفات شخصیتی با اعتیادپذیری در دانش اموزان دختر دبیرستانی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی اهواز.
• لرنی، منوچهر (1383) آسیب شناسی امنیت، تهران ، پیام پویا.
• محمدی احمدآبادی، ناصر، و گلستانی نژاد، راضیه (1399). نقش میانجی وقایع استرس زای زندگی در ارتباط بین ویژگی‌های شخصیتی و آمادگی برای اعتیاد. اعتیاد پژوهی, 14 (58 ), 191-216.
• مغانلو، مهناز، و والیوند، یاسر. (1401). مدل یابی گرایش به اعتیاد بر اساس صفات مدل پنج عاملی شخصیت با میانجی گری تاب آوری در دانشجویان. اعتیاد پژوهی، 16 (63 )، 267-284.
• نابدل، یونس (1389) راهنمای پزشک در درمان وابستگی به مواد، تهران: نسل فردا، ارجمند.
منابع انگلیسی
• Arvalo S, Prado G, Amaro H. (2008) Spirituality, sense of coherence, and coping responses in women receiving treatment for alcohol and drug addiction. Evaluation and program planning. 2008 Feb 29; 31 (1):113-23.
• Burkett, S.R. & B.O. Warren (1987). "Religiosity, Peer Assosiation and Adolescent Marijuna Use: A Panel Study of Underlying Causal Strutuers". Criminlogy 25: 109-25.
• Burkett, S.R. & D.A. Ward (1993). "A Note on Perceptual Detternce Religiously Based Moral Condemnation and Social Control". Criminology 31. P.119-134.
• Chassin, L. O, Pitts, S. & Prost, J. (2002). Binge drinking trajectories from Adolescence to emerging adulthood in a high risk sample. Journal of Counsolting and Clinical Psychology, 70 (1), 67-78.
• Cochran, J.K. (1998). "The Effect of Religiosity on Secular, and Ascetic Deviance'. Sociological Focus 21. P.293-306.
• Dagher, A.; & Robbins, T. W. (2009). Personality, addiction, dopamine: insights from Parkinson's disease, Neuron, 61 (4), 502-510.
• Decety, J., Cowell, J. M., Lee, K., Mahasneh, R., Malcolm-Smith, S., Selcuk, B., & Zhou, X. (2015). The negative association between religiousness and children’s altruism across the world. Current Biology, 25 (22), 2951-2955.
• Durkheim, E. (1915). The Elementary Forms of Religious Life. London Allen & Unwin. P.47.
• Eysenk, H.J. (1964/1977). Crime and Personlity, London: Routledge & Kegan Paul.
• Gmel G, Mohler-Kuo M, ermota P, Gaume J, Bertholet N, aeppen JB, Studer J (2013).Religion is good, belief is better: Religion, religiosity, and substance use among young Swiss men. Substance use misuse.48 (12):1085-98.
• Gottman, J. M. (2015). Psychology and the study of personality characteristic on ready addiction. Involver Psychology, 4 (6), 169-197.
• Grasmic, Harold G.et.al. (1991), "Render unto Caeser What is Casear: Religiosity and Taxpayer s Inclinnations to Cheat". The Sociological Quarterly 32. P.251.
• Hill, K. G., White, H. R., Chung, I. J., Hawkins, J. D. & Catalano, R. F. (2000). Early adult outcome of adolescenent binge drinking trajectories. Alcolism Clinical and Experimental Research, 24 (6), 892- 902.
• Jiy, Y., & Wiley, D. (2016). The relationship between personality characteristic with tendency in addiction. Journal of Educational Psychology, 33 (5), 486-512.
• Kennedy, B., Chen, R., Fang, F., Valdimarsdottir, U., Montgomery, S., Larsson, H. (2019). Low stress resilience in late adolescence and risk of smoking, high alcohol consumption and drug use later in life. Journal of Epidemiol Community Health. 73 (6), 496-501.
• Klein H, Elifson KW, Sterk CE. (2006) The relationship between religiosity and drug use among at risk women. J Relig Health; 45 (1): 40-56.
• Kotov, R., Gamez, W., Schmidt, F., & Watson, D. (2010). Linking “big” personality traits to anxiety, depressive, and substance use disorders: a meta-analysis, Psychological bulletin, 136 (5), 768-821, DOI: 10.1037/a0020327.
• Kovacs E, Piko BF, Fitzpatric KM (2011). Religiosity as a protective factor against substance use among Hungarian high school students. Substance use misuse.46 (10):1346-57.
• Krueger, R., Hichs, B., Patrick, C, Carlson, S., Lacoho, W & Mc Gue, M. (2002 (Etiological connections among substance dependence, antisocial behavior and personality. Journal of Abnormal Psychology, 111 (2), 411-424
• Lee, D., & Masish, H. (2016). Relationship between personality characteristic with tendency to addiction. Psychological Science, 10 (6), 105-118.
• McCrae, R. R., & Costa, P. T. (1987). Validation of the five-factor model of personality across instruments and observers. Journal of Personality and Social Psychology, 52 (1), 81–90.
• Merrill RM, Folsom JA, Christopherson SS. (2005). The influence of family religiosity on adolescent substance use according to religious preference. Soc Behav Pers 2005; 33 (8): 821-36.
• Nie, F. (2019). Religion and self-efficacy: a multilevel approach. Mental Health, Religion & Culture, 22 (3), 279-292.
• Piacentine LB. (2013) Spirituality, Religiosity, Depression, Anxiety, and Drug-Use Consequences during Methadone Maintenance Therapy.West J Nurs Res July, 36 (6):795-814.
• Salas-Wright, C. P., Lombe, M., Nebbitt, V. E., Saltzman, L. Y., & Tirmazi, T. (2018). Self-efficacy, religiosity, and crime: profiles of African American youth in urban housing communities. Victims & offenders,13 (1): 84-101.
• Siegel, L. (1998). Criminology: Theories, Patterns, and Typologies, Belmont, CA: West. Simons, R. L.; & Robertson, J. F. (1989). The impact of parenting factors, deviant peers, and coping style in the etiology of adolescent drug use, Family Relations,38, 273-81.
• Silberman, I. (2005), "Religion as a Meaning System: Implications for the New Millennium", Journal of Social Issues, 61 (4), 641-663.
• Sinkevi.ius, M. (2016). Intention to Purchase Alcohol by Adults in the Country in Transition: The Effects of Health Consciousness, Self-Efficacy and Religion Importance. Organizations and Markets in Emerging Economies, 7 (14), 25-42.
• Smith. C (2003). Theorizing religious effects among American adolescents. Journal for the scientific study of religion. 42 (1):1 -30.
• Soroosh, D., Neamatshahi, M., Zarmehri, B., Nakhaee, S., Mehrpour, O (2019 (Drug-induced prolonged corrected QT interval in patients with methadone and opium overdose. Subsance Abuse Treatment Prevent Policy,14 (1), 1-5
• Stark, R. & W.S.Bainbridge (1996). Religion, Deviance, and Social Control. New York: Routledge
• Stark, R. et.al. (1980) "Rediscovering Moral Commuinities: Church Membership and Crim". In Hirschi, T & M. Gottfredson (eds). Understanding Crime: Current Theory and Research. Beverty.Hills, Calife: Sage.,
• Szasz, T. S. (1984). The myth of mental illness: Foundations of a theory of personal conduct. New York: Harper & Row.
• Terracciano, A., Lِckenhoff, C. E., Crum, R. M., Bienvenu, O. J., & Costa, P. T. (2008) Five-Factor Model personality profiles of drug users, Bio Med Central Psychiatry, 8 (1), 1-10, DOI: 10.1186/1471-244X-8-22..
• Wrightsman, L.S. (1998) Psychology & the legal system, (4th ed.). Thomson Brooks/Cole Publishing Co.
• Yong HH, Hamann S , Borland,R, Fong GT, OmarM. (2009) Adult smoker's perception of the role of religion and religious leadership on smo ing and association with quitting: A comparison between Thai Buddhists and Malaysian Muslims. Social science medicine. 69 (7):1025-31.
Journal of Iranian Social Development Studies (JISDS)
2025 (Winter), Vol. 17, No. 1
The Effects of Big Five Personality Traits and Religiousness on Tehran’s Young People’s Attitudes towards Substance Abuse
Atefeh Shakibarad 1
Assistant Professor, Clinical Psychology, Faculty of Medical Sciences and Technologies, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran (Corresponding Author)
Abstract:
Introduction: The present research was carried out to predict Tehran’s young people’s attitudes towards substance abuse according to the big five personality traits and religiousness.
Method: Statistical population included 20-31 year-old residents in Tehran’s districts 1, and 16. Sampling was carried out using multi-steps cluster sampling and Cochran formula and 384 individuals were selected randomly from Villa, Yakhchi Abad, and Javadieh neighborhoods. To gather data reformed scales of Costa and McCrae's Big Five personality traits (1995), Dellavar et al’s addiction to drugs (1383), and Arian’s religiousness scale (1377) were used. Data analysis was carried out using SPSS statistical software and model fit measurement was carried out using LISERL.
Findings: According to the research’s results, two from among Big Five personality traits - extraversion and conscientiousness - directly (with coefficients - 0.14 and - 0.35) and indirectly through religiousness (with coefficients 0.23 and 0.52) effect the young’s attitudes towards substance abuse; Moreover, religiousness directly effects (with coefficients - 0.41) their attitudes towards substance abuse addictions. These three variables explain 61 % of the variance of attitude towards substance abuse variable.
Conclusion: Considering the fact that the young’s believes in religion have been challenged in information and cyber space age, it is necessary to develop and implement interventional and preventive plans based on personality structure and religiousness.
Keywords: Big Five personality traits, religiousness, attitudes towards substance abuse, the young people, substance abuse prevention.
[1] Email: atefeh.shakibarad@gmail.com (Corresponding Author)
تاثیر ویژگی‌های پنج عاملی شخصیت و دینداری بر نگرش جوانان شهر تهران به سوءمصرف مواد
عاطفه شكيباراد1*
تاریخ دریافت مقاله: 18/02/1403 تاریخ پذیرش مقاله: 25/07/1403
چکیده
مقدمه: پژوهش حاضر با هدف پيش بيني نگرش جوانان شهر تهران به سوء مصرف مواد بر اساس عوامل پنجگانه شخصيتي و دینداری انجام یافته است.
روش بررسي: جمعیت جامعه آماری انتخابی جوانان 20 تا 31 ساله ساکن در مناطق 2 و 16 تهران بودند که از میان آنها به روش نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای بر اساس فرمول کوکران تعداد 384 نفر به صورت تصادفی، از محلههای تهران ویلا، توحید، یاخچی آباد و جوادیه انتخاب شدند. براي جمع آوري دادهها از مقیاس‌هاي اصلاح‌شده پنج عامل شخصیتی کاستا و مک‌کرا (1995)، نگرش به اعتیاد دلاور و همکاران (1383) و مقیاس دینداری آرین (1377) استفاده شد. تجزیه و تحلیل دادهها با استفاده از نرم افزار آماري SPSS و ارزیابی برازش مدل با نرم افزار LISERL انجام یافته است.
یافته‌‌ها: مطابق نتایج پزوهش از بین پنج عامل بزرگ شخصیت دو عامل برونگرایی و وظیفه شناسی به دو صورت مستقیم (با ضرایب 014- و 0.35-) و همچنین غیر مستقیم از طریق دینداری (با ضرایب 0.23 و 0.52) بر نگرش جوانان به سوء مصرف مواد تاثیرگذار هستند. همچنین دینداری به صورت مستقیم (با ضریب 0.41-) بر نگرش به سوء مصرف مواد موثر است. این سه متغیر 61 درصد واریانس متغیر «نگرش به سوء مصرف مواد » را تبیین می‌کنند.
نتيجه گيري: با توجه به چالش کشیده شدن باورهای دینی جوانان در عصر اطلاعات و فضای مجازی لازم است در سیاستگذاری‌های اجتماعی و فرهنگی پیشگیری از سوء مصرف مواد، تهیه و اجرای برنامه‌های مداخله‌ای و پیشگیرانه مبتنی بر ساخت شخصیت و دینداری مد نظر قرار گیرد.
واژگان کلیدی: عوامل پنجگانه شخصيتي (NEO)، دینداری، نگرش به سوء مصرف مواد، جوانان، پیشگیری از اعتیاد.
مقدمه:
سوء مصرف مواد به دلیل پیامدهای منفی برای فرد و جامعه، به یک مساله اجتماعی بسیار مهم و خطرناک تبدیل شده است و هزینههای اجتماعی و اقتصادی آن برای کشور مانند ایران از حد تصور خارج است (صدیق سروستانی، 1388: 190). این پدیده را می‌توان عاملی ضد توسعه و رشد اجتماعی دانست؛ چراکه بخش مهمی از سرمایه اقتصادی و اجتماعی کشور را نابود می‌کند و در روند آن اختلال ایجاد می‌کند. سوء مصرف مواد به عنوان یک بیماری، اختلال زيستي، رواني و اجتماعي و یکی از بحرانهای بزرگ جهانی، به یک مشکل گسترده تبدیل شده است؛ طوریکه کنترل و پيشگيري از ابتلا به آن در بين اقشار مختلف به ویژه جوانان از اهمیت خاصی برخوردار است (نابدل، 1389). آمارهای منتشر شده سازمان‌های بین‌المللی به ویژه سازمان بهداشت جهانی، کمیته کنترل جهانی مواد مخدر و سازمان یونسکو حاکی از مصرف فزاینده این مواد در سطح جهان است. بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی، ایران بالاترین میزان مصرف تریاک و مواد افونی را دارد که سه برابر از میانگین کلی مصرف در دنیا بیشتر است (سروش2 و همکاران، 2019).
سوء مصرف مواد در معنای وسیع، عبارت است از رفتاری که بر اثر عادت، بر فرد چنان مسلط می‌شود که کاملاً و یا تا حدی رفتارهای سالم او را تحت تاثیر قرار می‌دهد و آنان را تحت سیطره خود در می‌آورد. در عمل، اصطلاح اعتیاد استفاده مکرر و زیاد از مواد مخدر و الکل اطلاق می‌شود (سعیدی نیا، ۱۳۸۲: ۴۱). اما از نظر سازمان بهداشت جهانی، «اعتیاد» و «معتاد» اصطلاحات مقبولی شناخته نمی‌شوند و به جای آن اصطلاح «وابستگی دارویی» توصیه شده است. بر همین اساس، پژوهشگران، وابستگی دارویی به مواد را شامل وابستگی جسمانی می‌دانند که با تحمیل یا علائم قطع دارو متظاهر می‌شود: «اشخاصی که دچار وابستگی دارویی می‌شوند، تحمل شان در مقابل تنش، کمتر از حد طبیعی و احساس وابستگی‌شان بیش از حد طبیعی است. احتمالاً، هم شخصیت مصرف کننده مواد و هم خصوصیات جسمی و همچنین محیط یا وضع خاصی که در آن، مواد مصرف می‌شود، بر واکنش‌های آنان تاثیر می‌گذارد.... ویژگی‌های برجسته معتادان عبارت است از: ویژگی‌های سیکوپاتیک، افسردگی، تنش، ناامنی، احساس بی کفایتی و اشکال در برقراری روابط اجتماعی گرم و طولانی (سعیدی‌نیا، ۱۳۸۲: ۴۱). خواص اعتیاد عبارتند از: میل و احتیاج به مصرف مواد مخدر و تهیه آن به هر صورت و عنوان؛ گرایش جهت افزایش آن ؛ انقیاد روانی و گاهی جسمانی در نتیجه استعمال مواد مخدر. حدود ۵۰ درصد از جرائم به نوعی به مواد مخدر مربوط می‌شود ضمن اینکه بسیاری از نابسامانی‌های اجتماعی مانند طلاق، انحرافات و مفاسد جنسی و اخلاقی و نزاعهای خانوادگی نیز ریشه در اعتیا دارند.
اصولاً سه عامل را در گسترش تمایل به سوء مصرف مواد موثر دانستند: اول استفاده از مواد مخدر جهت تسکین درد، دوم اعتیاد به دلیل اختلال شخصیت و ناهنجاری‌های روانی، و سوم عوامل فرهنگی، اجتماعی وخانوادگی (لرنی، ۱۳۸۳: ۲۹۳). بررسی تاثیر ویژگی‌های شخصیتی و دینداری بر نگرش به اعتیاد در میان جوانان در راستای همین سه عامل مهم قرار دارند. بر این اساس در این پژوهش، فرض بر این است که تاثیر ویژگی‌های شخصیتی بر اعتیاد را به کمک عامل دینداری بتوان تعدیل نمود.
در بین عوامل موثر بر نگرش به سوء مصرف مواد، صفات شخصیتی عامل کلیدی محسوب می‌شوند. افرادی که باورها و نگرش مثبتی به مواد مخدر چون بزرگ طلبی، بر طرف کردن آلام فیزیکی و خستگیها، تمایل به آرامش روانی، توانایی سوء مصرف بدون احتمال معتاد شدن دارند، احتمال اعتیاد به مواد مخدر در آنها از دیگر افراد بیشتر است. پژوهش‌های مختلفی بر این موضوع توافق دارند که خصوصیات شخصیتی مانند هیجان خواهی و تکانشگری در گرایش به اعتیاد موثرند (هیل و همکاران3، 2000؛ چاسین و پروست4، ۲۰۰۲). بر اساس فرضیه بیماری‌پذیری ارثی شخصیت5، شخصیت عامل مهمی در اختلال وابستگی به مواد مخدر و الکل محسوب می‌شود (کروکر6 و همکاران).
در کنار عامل شخصیت، عامل دینداری هم از عوامل مهم موثر بر نگرش افراد به اعتیاد است. دينداري يا تدين عبارت از التزام به یک مذهب و دين است که در مجموعه اي از اعتقادها، باورها، احساسات، مناسک فردي و جمعي پيرامـون امـر قدسي و رابطه ايماني با او، سامان مي‌پذيرد (طالبان، 1380 :50-49). در این پژوهش بررسی تاثیر ویژگی‌های شخصیتی از مسیر دینداری بر نگرش نسبت به اعتياد به مواد مخدر بر اساس این پیش فرض مورد توجه قرار گرفته است که این ویژگیها به احتمال در باورهای دینی متبلور می‌شوند و نگرش افراد را به سوء مصرف مواد تحت تاثیر قرار می‌دهند. عامل دینداری با تاثیر بر معنای زندگی در راستای ارتقای سلامت معنوی و نگرش منفی جوانان به اعتیاد به مواد مخدر، مانع از گرایش آنها به مواد مخدر شود.
داشتن نگرش‌ها و باورهای مذهبی و اعمال معنوی موجب می‌شود با کاهش استرس‌های روانشناختی از رفتارهای پرخطری مانند مصرف مواد مخدر پیشگیری شود (دیستی7 و همکاران، 2019). دینداری با کاهش تاثیر فشارهای زندگی بر گرایش به مصرف مواد مخدر ، در طول زمان موجب مهار میزان افزایش مصرف آنها می‌شود (دیستی و همکاران، 2015). دین یک نظم اخلاقی ایجاد می‌کند که بر اساس آن فرصت‌هایی برای کسب شایستگی‌ها و تعهد به قوانین اجتماعی فراهم می‌شود که جلوی مصرف مواد را میگیرد و در صورت ابتلا به اعتیاد، موجب بهبودی آن می‌شود (اسمیث، 2003: 1-30). مولفه‌های سیستم معنادهی مذهب به عنوان منبع شگرف و گسترده، شامل اعتقادات، وابستگی‌ها، اهداف، و چشمداشتها به عنوان کانون هیجانها و رفتارهای فردی عمل می‌کنند (سیلبرمن8، 2005: 641-663).
دینداری در جلوگیری از رفتارهاي انحرافی مانند گرایش به اعتیاد موثر است. رفتارهای انحرافی به عنوان رفتارهایی تایید نشده جامعـه، در زمرة اختلال‌های معطوف به اجتماع و تا حدی اختیاری از اخـتلال‌های اضـطرابی و روانـی قابل تمایز هستند . (سـاز9، 1984). در تحلیل جامعه شناختی، رفتارهاي انحرافی به تمامی اعمال و نگرش‌هایی گفته می‌شود که با انتظارات افراد ، سازمانها و گروه‌های اجتماعی سازگاری ندارند (شـفرز، 1386).
در این پژوهش نگرش جوانان به سوء مصرف مواد مد نظر قرار گرفته است. هرچند توافق کلی درباره مفهوم جوان نیست، اما از دیدگاه جامعه‌شناسی، «جوانی» دوره‌ای در زندگی هر فرد است که با بلوغ جسمی در حدود 13 سالگی شروع می‌شود. جوانی، مفهومی زیست شناختی است، اما دوره‌ای اجتماعی و فرهنگی نیز هست. دوره‌ای که فرد شرایط لازم برای کنش مستقل در تمام عرصه‌های زندگی را کسب می‌کند و صاحب هویت اجتماعی و شخصی می‌شود. برای افراد گروه سنی 18-28 سال، مفهوم «فرابلوغ» یا «فرابالغ» متداول شده است. ج.ر. گیلیس10 در کتاب «تاریخ جوانان»، این دوره از زندگی جوانان را «دوره بلوغ بدون پایه اقتصادی» می‌نامد (شفرز، 1386: 25-23). اما دلیل اینکه مطالعه جوانان در نگرش به سوء مصرف مواد از اهمیت خاصی برخوردار است آن است که طبق آمار به دست آمده، سن فراوانی اعتیاد در جامعه، ۱۸ تا ۲۵ سالگی است. این مرحله، حساس‌ترین دوران زندگی یک جوان است. عوامل زمینه ساز خطر در این سنین بحرانی نیز عبارتند از نابسامانی‌های خانواده، دوری از خانواده و احساس تنهایی، گریز از خویشتن و آشفتگی هویت،کمبود ارتباط عاطفی بین اعضای خانواده، فقر فرهنگی- اجتماعی و اقتصادی، نداشتن طرح و برنامه‌ای سالم برای گذراندن اوقات فراغت، افراط گرایی و هیجان‌خواهی بالا، عزت نفس پایین، احساس بی‌ارزشی و بی‌لیاقتی، فرار از واقعیت‌ها، افت تحصیلی، شکست‌های عاطفی، ترس از آینده شغلی، نداشتن هدف در زندگی، تاثیر پذیری شدید از گروه همسالان و ... (لرنی، ۱۳۸۳: ۲۹۳ – ۲۹۲).
با موقعیت حساس ترانزیتی و استراتژی ایران، مواد مخدر خام کشورهای همسایه شرقی و مواد مخدر فرآوری شده و آزمایشگاهی به صورت قاچاق، به کشور ما وارد می‌شوند تا به مقاصد غربی و شرقی خود حمل شوند. بر این اساس جمعیت جوان قابل توجه ایران در معرض ابتلا به مواد مخدر سنتی و صنعتی قرار میگیرند که موجب کاهش سن معتادان می‌شود. به عبارت دیگر داشتن جمعیت قابل توجه از جوانان به رغم فرصتهای مختلف، میزان آسیبپذیری آنها را به مصرف مواد مخدر سنتی و صنعتی افزایش می‌دهد.
بر اساس آنچه ذکر شد این پژوهش در پی پاسخگویی به این پرسش است که ویژگی‌های شخصیتی پنج عاملی به صورت مستقیم و نیز غیر مسقیم از طریق دینداری چه تاثیراتی بر نگرش جوانان شهر تهران نسبت به سوء مصرف مواد دارد.
پیشینه تحقیق
درباره پیشینه پژوهش می‌توان به دو دسته پژوهش اشاره نمود:
پژوهش‌های دسته نخست، رابطه بین ویژگی‌های شخصیتی و سوء مصرف مواد را نشان می‌دهند. پژوهش‌های سیگل11 (1998)؛ تراکیانو و همکاران12 (2008)؛ داگر و رابینز13 (2009)؛ وکوتوف و همکاران14 (2010) از جمله این پزوهشها هستند.
نتایج پژوهش‌های زیادی از جمله هیل و همکاران (20.0)؛ چاسین و پروست (۲۰۰۲) نشان می‌دهد خصوصیات شخصیتی نظیر هیجان خواهی و تکانشگری بر گرایش به سوء مصرف مواد موثر هستند. نتایج پژوهش‌های کندی15 و همکاران (2019)؛ جی و ویلی16 (2016) ؛ لی و ماسیش17 (2016)؛ گاتمن18 (۲۰۱۵)؛ محمدی احمدی آبادی و گلستانی نژاد (۱۳۹۹)؛ ابهری (۱۳۹۶)؛ و گرشاوی (۱۳۹۵)نشان می‌دهد صفت روان رنجور خویی بر افزایش گرایش به اعتیاد موثر است.
پژوهش‌های دسته دوم، پژوهش‌هایی‌اند که بر تاثیر دینداری بر نگرش و گرایش به سوء مصرف مواد تاکید دارند. در پژوهش‌های مختلف رابطه دینداری و خودکارآمدی ترک سوء مصرف مواد مورد تایید قرار گرفته است که از آن جمله می‌توان به پژوهش‌های علیوردی نیا و همکاران (1393)، نیه19 (2019)، سالاس- رایت20 و همکاران (2018)، و سینکویکیوس21 (2016) اشاره داشت.
نتایج پژوهش کووکس22 و همکاران (2011) ، پیاشنتین23 (2013) و مریل24 و همکاران (205) نشان می‌دهد دینداری رابطه ای منفی با سوء مصرف مواد در نوجوانان دارد. مطالعه کلین25 و همکاران (2006) نشان دهنده رابطه منفی دینداری با گرایش زنان به مصرف داروهای غیر قانونی و مطالعه یانگ26 و همکاران (2009) حاکی از رابطه منفی دینداری با مصرف سیگار است.
استارک به بررسی رابطه فرد با محیط اجتماعی دینی پرداخته و دریافت که میزان عضویت افراد در کلیسا، ارتباطی معکوس با میزان کجروی از جمله اعتیاد دارد (استارک27، 1980: 279-291). بارکت و وارن 28با بررسی ارتباط میان دین و مصرف ماری جوانا، مدعی شده‌اند ارتباط با همسالان مصرف کننده به عنوان متغیر میانجی، ایفای نقش می‌کند. به گفته آن دو، این بدان معناست که دینداری صرفاً به کار تعویق انداختن درگیری‌های کجروانه می‌آید. آن هم از این طریق که قرار گرفتن فرد در معرض همراهان بزهکار را به تاخیر می‌اندازد (بارکت و وارن، 1987: 109-25).
گرازمیک و دیگران29 به وجود دو مکانیسم تنبیهی «شرم30» و «سرافکندگی31» در شبکه‌های کنش‌های متقابل دینی نام برده‌اند. بدین شکل که «شرم»، متغیری مبتنی بر درونی شدن ارزش‌های دینی است و «سرافکندگی» از سوی دیگران به کنشگر تحمیل می‌شود و هر دو تاثیر جدی در کنترل رفتار فرد دارند (گرازمیک و دیگران، 1991: 251).
استارک با مطالعه دین به عنوان یک ساختار اجتماعی (نه خصلتی فردی) مجدداً به دینداری‌هایی توجه می‌دهد که به نظر می‌رسد صرفاً در بافت‌های خاص، بازدارنده کجروی است. او این متغیر را مفسر تفاوت‌هایی می‌داند که در یافته‌های ناظر به آثار« مشارکت در فعالیت‌های دینی» به چشم می‌خورد. سپس می‌گوید احتمال آنکه افراد مذهبی، مرتکب اعمال مجرمانه شوند کمتر است؛ او همچنین به شواهدی مهم برای تأیید این نکته اشاره می‌کند که «فضای مذهبی» متغیری سرنوشت‌ساز در کار فهم اثر عامل دین بر بزه و جرم است (استارک، 1996: 163-73).
کوکران32 با بررسی آثار« نکوهش اخلاقی» به عنوان یک ضمانت اجرای بیرونی کنترل دینی، مشاهده کرده است که هنگامی که کلیسا (یا دین) در کار نکوهش رفتارهایی خاص «تنهاست»، آثار نکوهش خود را نشان می‌دهند. اما آنگاه که نکوهش دینی را منابع غیردینی تکرار می‌کنند، اثر گذاری دین کمتر می‌شود (کوکران، 1998: 293-306).
نتایج پژوهش بارکت و وارد 33 نشان می‌دهد که اگر افراد باور داشته باشندکه اعمال مجرمانه یا بزهکارانه گناه است (نکوهش اخلاقی)، خطر ضمانت اجراهای قانونی می‌تواند بی‌ربط به حساب آید. به نظر او، تا آنجا که «کلیسا» در کار ترویج چنین باورهایی موفق است، هم به کار فهم درگیر شدن در رفتارهای مجرمانه یا بزهکارانه، یا هر دوی آنها می‌آید و هم به کار نوعی فهم از کارآمدی منابع متفاوت کنترل اجتماعی از جمله قانون (بارکت و وارد، 1993: 119-134؛ ایوانز، تی. دیوید و دیگران، 1379: 144-150 و 169).
مطالعه جیمل34 و همکاران، نیز حاکی است که دین داری با میزان پایین گرایش نوجوانان به مصرف الکل ارتباط دارد (جیملو همکاران، 2013: 1085-98). همچنین مطالعه آروالو و همکاران35 نشان داد که دین داری رابطه‌ای مثبت با افزایش کارایی درمان سوء مصرف در زنان دارد (آروالو و همکاران، 2008: 113-23).
مبانی نظری
پشتوانه نظری این پژوهش، تلفیقی از نظریه روانشناختی و جامعه شناختی به ویژه نظریه‌های تبیین کننده رابطه بین ویژگی‌های شخصیتی و تاثیر دینداری بر سوء مصرف مواد قرار دارد.
بر اساس نظریه‌های الگوهای نارسایی شخصیتی36 ،کجروی از جمله اعتیاد، با نوع شخصیت افراد در ارتباط مستقیمی قرار دارد (رایتسمن37، 1998: 115). الگوی شخصیت روان رنجور هیر38 و نظریه شخصیت آیزنک39 دو نظریه مهم نارسایی شخصیت محسوب می‌شوند.
بر اساس نظریه هیر، شخصیت روان رنجور که با درگیری چند باره در بزهکاری، احساس پشیمانی نمی‌کنند، شخصیتی جامعه پذیر نشده داشته و به نوعی بی‌وجدانی کلی دچارند (سلیمی و داوری، 1386: 311). احتمال گرایش این نوع شخصیت‌ها به اعتیاد بیشتر است.
بر اساس نظریه شخصیتی آیزنگ، «شخصیت‌های برونگرا»، «روان نژندخو»، «روان پریش خو« سه گونه نابهنجار هستند (آیزنک، 1967/1977). بر اساس این نظریه ، شکل گیری وجدان معیوب40 در خلال یادگیری شرطی بر احتمال درگیر شدن فرد در بزهکاری از جمله سوء مصرف مواد می‌افزاید؛ چراکه وجدان در جلوگیری از رفتارهای ضد‌اجتماعی نقشی کلیدی دارد. بر مبنای نظریه آیزنک شکل گیری وجدان معیوب، که بیشتر جنبه موروثی دارد موجب تمایز آثار مهم روانی در شخصیت‌های مختلف می‌شود. به نظر آیزنک، ویژگی‌های شخصیتی برونگرایی و روان‌نژند خویی شدید، موجب تضعیف شرطی شدن می‌شود که تبعات اصلی آن شکست در جامعه‌پذیری و شکل‌گیری وجدان معیوب ظاهر می‌شود (سلیمی و داوری، 1386: 313-314).
نظریه‌های دسته دوم در این پژوهش به ارتباط بین دینداری با ارتکاب به ناهنجاری‌ها و کجرویها از جمله ابتلا به سوء مصرف مواد مربوط می‌شود.
بر اساس رویکرد ساختی- کارکردی، سوء مصرف مواد مخدر واکنشی است به تضعیف هنجارهای اجتماعی که دین نیز در این میان نقشی کلیدی دارد. به عبارت دیگر اعتیاد واکنشی است به نبود پیوند بین فرد و جامعه و تضعیف شدن وفاق جمعی در مورد هنجارهای مقبول اجتماعی. در نتیجه هر چه مذهب بتواند نقش بیشتری در ایجاد پیوند فرد با جامعه ایفا کند احتمال اعتیاد کاهش خواهد یافت. در گرایش افراد به اعتیاد وضعیت انومیک (بی هنجاری) بسیار تاثیرگذار است؛ به این معنا، زمانی که فرد احساس غربت و تنهایی کند و در مورد رفتار مناسب و نامناسب در جامعه دچار سردرگمی شود گرایش بیشتری به مواد مخدر خواهد داشت. اما مذهب می‌تواند بر غلبه انسانها بر بی هنجاری نقش کلیدی داشته باشد. (صدیق سروستانی، 1388: 199-200).
استارک و بن بریج معتقدند در پژوهش‌های دانشگاهی به نقش بازدارندگی دین از ناهنجاری‌ها به ویژه جرم، خودکشی، سوء مصرف مواد و بزهکاری جوانان توجه چندانی نشده است (استارک و بن بریج، 1996). در این راستا، ایوانز و همکارانش اشاره دارند که پژوهشگران در ابتدای راه فهم روند پیوندهای میان دین با کجروی و ناهنجاری هستند (ایوانز، و دیگران، 1379: 165). بارکت نیز معتقد است نقش دین در سیاستگذاری برای کنترل ناهنجاری‌ها و رفتارهای انحرافی تصریح نشده است (استارک، و بن برج، 1379: 190-191، 180-176).
غور در نتایج نظری و تجربی درباره نقش دین در شکل گیری و بقای نظم اجتماعی و پیشگیری از ناهنجاری و کجروی حاوی نکات مهمی است (رابرتسون، 1374: 130؛ کی نیا، 1370: 336-337؛ ایوانز، تی. و دیگران. 1379: 142-165) که آنها را می‌توان در موارد زیر خلاصه نمود:
1. معنا دادن به زندگی: دین، خالق نوعی اعتقاد به قضا و قدر و پاداش‌های معنوی و غیر ملموس است که پاسخ‌های معنادار و غایت شناختی را در درباره وجود و واقعیت‌های این جهانی در اختیار پیروان خود قرار می‌دهد که موجب تقویت نقش اجتماعی دین می‌شود؛
2. حمایت روانی: مذهب پیروان خود را به نظام ارزش‌ها و پاداش‌های معنوی متوجه ساخته و آنها در بستر مناسک فردی و اجتماعی قرار می‌دهد، که نتیجه آن بهره‌مندی آنها از حمایت عاطفی در رویدادهای مهم زندگی است؛
3. ایجاد همبستگی اجتماعی: مذهب پیروان خود را به همدیگر نزدیک ساخته و از طریق مناسک مذهبی و ارزش‌ها و باورهای مشترک مذهبی، موجب تقویت استحکام و دوام بخشیدن به همبستگی اجتماعی آنها می‌شود.
4. کنترل رفتار: دین با عرضه ارزش‌ها و هنجارهای خاص رفتار پیروان خود را کنترل می‌کند. همچنین دینداری، نقش کنترلی خود را به عنوان منبع درونی با جامعه پذیری ایفا می‌کند. به این معنا که فرد را به رعایت مجموعه‌ای از الگوهای هنجاری با ضمانتهای اجرایی اجتماعی ملزم می‌سازد.
5. محافظت از نظم و اجتماع اخلاقی41: دین همبستگی اجتماعی و دلبستگی عاطفی پیروان خود را تقویت می‌کند. «اجتماع اخلاقی» در معنای امروزی و فارغ از دلبستگی مذهبی، اجتماعی «سرآمد در همبستگی اجتماعی» است که وابسته به منابع قوی اجتماعی و اخلاقی آن است. اما دورکیم، دین را «نظامی متحد از باورها و کنش‌های مرتبط با مقدسات» تلقی می‌کرد (دورکیم42، 1915: 47). در این معنا، مفهوم اجتماع اخلاقی کاملاً بر مبنای مذهبی قابل تصور است.
مدل تحلیلی و فرضیه‌های پژوهش
برای بررسی ارتباط بین ویژگی‌های شخصیتی پنج عاملی با دینداری و نگرش به سوء مصرف مواد که برگرفته از پیشینه نظری و تجربی بوده است، فرضیه اصلی تحقیق به این شرح تدوین شد که «ویژگی‌های شخصیتی پنج عاملی به صورت مسقیم و از طریق تاثیر بر دینداری به صورت غیر مستقیم تاثیر معناداری بر نگرش بر اعتیاد به مواد مخدر دارد». این فرضیه اصلی، در قالب دو فرضیه فرعی دیگر نیز قابل طرح است:
ü ویژگی‌های شخصیتی بر نگرش به اعتیاد به مواد مخدر موثر است.
ü دینداری بر نگرش به اعتیاد به مواد مخدر موثر است.
شکل1- مدل تحلیلی پژوهش: رابطه بین ویژگی‌های شخصیتی پنج عاملی با دینداری و نگرش به اعتیاد مواد مخدر
روش شناسي تحقيق
نوع تحقیق: روش اصلی به کار گرفته در این پژوهش روش کمی با پیمایش مقطعی است. روشهای آماری مورد استفاده در این پژوهش، روشهای توصیفی یک متغیره (درصد توزیع فروانی میانگین، انحراف معیار و ...) و متغیره (تحلیل خطی رگرسیونی) استفاده شده است. همچنین، داده‌های حاصله، با استفاده از نرم افزار SPSS22 و نرم افزار لیزرل مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
جمعیت و نمونه نحقیق: جمعیت جامعه آماری انتخابی یعنی جوانان 20 تا 31 ساله ساکن در مناطق 2 و 16 تهران بنابر گزارش معاونت اجتماعی شهرداری تهران به 329701 نفر است که بر مبنای فرمول کوکران و به روش نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای تعداد 384 نفر از آنها برگزیده شدند. طرح نمونه گیری به این صورت انجام یافت که از منطقه 2 تهران (شامل 9 ناحیه و 30 محله) به صورت تصادفی، دو محله تهران ویلا و توحید و در منطقه 16 تهران (شامل شش ناحیه و 22 محله) دو محله یاخچی آباد و جوادیه انتخاب شدند و سپس با تهیه نقشه ناحیه و بلوک بندی مناطق انتخابی، در هر منطقه با 192 نفر و به طور کلی با 384 نفر از جوانان 20 تا 31 ساله به تکمیل پرسشنامه پرداخته شد. ضابطۀانتخاب این مناطق برمبناي تفاوت هاي اقتصادي واجتماعی ساکنان آن بود. کسانی که درمنطقه 2 ساکن هستند،عموماً ازوضعیت اقتصادي، اجتماعی وفرهنگی بالا و ساکنان منطقه 16 غالباً به نسبت داراي وضعیت اقتصادي، اجتماعی وفرهنگی پایینی هستند.
تعاریف عملیاتی متغیرها
نحوه سنجش سه متغیر اصلی پژوهش در زیر تشریح شده است.
نگرش نسبت به سوء مصرف مواد: این مقیاس با تعدیل و اصلاح مقیاس طراحی شده دلاور و همکاران (1383) تهیه شده است که در آن سه بعد نگرش نسبت به اثرات استفاده (17سوال)، خطرات استفاده از مواد مخدر (9 سوال) ، و تمایل نسبت به استفاده از مواد مخدر (6 سوال) و در مجموع 32 مد نظر قرار گرفته است.
ضریب آلفای کرونباخ برای خرده مقیاسها بالای 0.80 و برای مقیاس اصلی 0.83 به دست آمد.
مقیاس ویژگی‌های شخصیتی پنج عاملی (NEO ): این مقیاس با 60 سوال با اقتباس و مناسب سازی از مقیاس کاستا و مک‌کرا43 (1995) تهیه شده است که 5 عامل اصلی شخصیت و 6 خصوصیت در هر عامل یا به عبارتی 30 خصوصیت را اندازه میگیرد. پاسخگویی به سوالات این مقیاس برای هر فردی با داشتن حداقل سواد – در حد تحصیلات بالاتر از دوره ابتدایی- امکانپذیر است. ضرایب اعتبار این مقیاس توسط مک کری و کاستا بین 0.83 تا 0.75 گزارش شده است. اعتبار دراز مدت این پرسشنامه نیز مورد ارزیابی قرار گرفته است. نمره گذاری پاسخنامه این پرسشنامه بر اساس مقیاس لیکرتی انجام گرفته است. اعتبار این ابزار در پژوهش حاضر به روش آلفای کرونباخ 0.78 به دست آمد.
مقیاس دینداری: این مقیاس با اقتباس از مقیاس آرین (1377) تهیه شده است که مشتمل بر 20 سوال می‌باشد. نمره‌گذاری پاسخنامه این مقیاس بر اساس مقیاس لیکرتی انجام یافته است. آرین ضرایب پایایی مقیاس را 0.92 گزارش نموده است. اعتبار این ابزار در پژوهش حاضر به روش آلفای کرونباخ 0.82 به دست آمد.
یافته‌های پژوهش
از میان 384 نفر پاسخگو، حدود 52.8 درصد آنها مرد و بقیه زن بودند. در افراد نمونه، 16.1 درصد در دامنه سنی 20 تا 22 سال، 39.9 درصد در دامنه 23 تا 25 سال، 36.4 درصد در دامنه سنی 26 تا 28 سالگی و 11.5 درصد در دامنه سنی 29 تا 31 سال بودند. میانگین و انحراف معیار آزمودنیها بر حسب ابعاد شخصیت، دینداری و نگرش به سوء مصرف مواد در جدول 1 ارائه شده است.
جدول 1: مشخصههای آماری آزمودنیها بر حسب ابعاد شخصیت، دینداری و نگرش به سوء مصرف مواد
متغیر | میانگین | انحراف معیار |
|---|---|---|
روان رنجوری | 38.64 | 6.707 |
برون گرایی | 34.25 | 6.157 |
انعطاف پذیری | 38.41 | 3.832 |
دلپذیر بودن | 39.87 | 5.790 |
وظیفه شناسی | 41.42 | 7.787 |
دینداری | 53.14 | 14.12 |
نگرش به سوء مصرف مواد | 64.25 | 7.981 |
تحلیل توصیفی نتایج جدول 1 نشان می‌دهد، در بین ابعاد شخصیت کمترین و بیشترین انحراف معیار به ترتیب مربوط به انعطاف پذیری (3.832) و وظیفه شناسی (7.787) می‌باشد. همچنین در بین کل متغیرها بیشترین انحراف معیار مربوط به دینداری (14.12) می‌باشد.
نتایج حاصل از ضریب همبستگی پیرسون بین متغیرهای ابعاد شخصیت، دینداری و نگرش به اعتیاد در جدول 2 ارائه شده است.
جدول 2: ضریب همبستگی پیرسون بین متغیرهای ابعاد شخصیت، دینداری و نگرش به اعتیاد
متغیر | ابعاد شخصیت | دینداری | نگرش به سوء مصرف مواد | ||||||
روان رنجوری | برونگرایی | انعطافپذیری | دلپذیر بودن | وظیفه‌شناسی | |||||
ابعاد شخصیت | روان رنجوری | 1 |
| ||||||
برون گرایی | 0.242-** | 1 |
| ||||||
انعطافپذیری | 0.0.403- | 0.021- | 1 |
| |||||
دلپذیر بودن | 0.314-** | 0.307** | 0.023 | 1 |
| ||||
وظیفه‌شناسی | 0.093- | 0.508** | 0.093- | 0.232** | 1 |
| |||
دینداری | 0.089- | 0.512** | 0.131- | 0.205** | 0.651** | 1 |
| ||
نگرش به سوء مصرف مواد | 0.117 | 0.525-** | 0.031 | 0.284** | 0.702-** | 0.714** | 1 | ||
نتایج جدول 2 نشان می‌دهد، بین دینداری با سه بعد شخصیت شامل برونگرایی، دلپذیر بودن، و وظیفه شناسی رابطه معناداری وجود دارد؛ اما بین دینداری با دو بعد شخصیت شامل روان رنجوری، و انعطاف پذیری رابطه معناداری وجود ندارد. همچنین بین نگرش به سوء مصرف مواد با سه بعد شخصیت شامل برونگرایی، دلپذیر بودن، و وظیفه شناسی رابطه معناداری وجود دارد؛ اما بین نگرش به سوء مصرف مواد و دو بعد شخصیت شامل روان رنجوری، و انعطاف پذیری رابطه معناداری وجود ندارد. همچنین بین دینداری و نگرش به سوء مصرف مواد رابطه معناداری وجود دارد.
این جدول نشان می‌دهد قوی ترین رابطه همبستگی بین نگرش به سوء مصرف مواد و دینداری شکل گرفته است (ضریب همبستگی پیرسون 0.714). ضعیف ترین ضریب همبستگی نیز بین انعطاف پذیری و برون گرایی است که معنادار نیست (ضریب همبستگی پیرسون 0.021-).
در این پژوهش برای بررسی میزان برازش مدل اولیه با مدل تجربی از نرم افزار لیزرل و تحلیل مسیر استفاده شد و در نهایت مدل تجربی زیر حاصل شد. (شکل 1). در مدل نهایی روابط سه متغیر وظیفه شناسی، انعطاف پذیری و دلپذیر بودن از مدل اولیه حذف شدند، چون این روابط معنادار نبودند.
شکل 1: مدل نهایی پس از برازش مدل نظری با دادهها
بر اساس نتایج به دست آمده، متغیرهای برونزا و درونزای پژوهش حدود 61 درصد واریانس متغیر «نگرش به سوء مصرف مواد » را تبیین می‌کنند. از بین متغیرهای برونزا، برونگرایی و وظیفه شناسی با ضرایب رگرسیونی به ترتیب 0.14- و 0.35 – به طور مستقیم اثر معناداری بر نگرش به اعتیاد دارند. همچنین از بین متغیرهای برونزا، متغیرهای برونگرایی و وظیفه شناسی با ضرایب رگرسیونی به ترتیب 0.23 و 0.52 بر متغیر درونزای مستقل (دینداری) اثر معنی داری دارند. همچنین اثر متغیر درونزای مستقل پژوهش (دینداری) بر متغیر درونزای وابسته (نگرش به سوء مصرف مواد)، با مقدار 0.41- معنی دار است. ضمنا" واریانس تبیین شده متغیر درونزای مستقل، به وسیله متغیرهای برونزا 49 درصد می‌باشد.
جدول 3: برآوردها و مشخصات کلی مدل
شاخص ها/ مسیرها | برآوردهای استاندارد | کمیت T |
برونگرایی- دینداری | 0.23 | 4.35 |
وظیفه شناسی- دینداری | 0.52 | 9.40 |
برونگرایی- نگرش به سوء مصرف مواد | 0.14- | 2.44 |
وظیفه شناسی- نگرش به سوء مصرف مواد | 0.35- | 6.40 |
دینداری - نگرش به سوء مصرف مواد | 0.41- | 6.94 |
نتایج بررسی شاخصهای نیکویی برازش مدل در جدول 4 ارائه شده است که بر اساس آن خی دو به دست آمده با توجه به درجه آزادی معنی دار نمی باشد (0.05 >p). همچنین ریشه خطای میانگین مجذورات تقریب (RMSEA ) برای مدل 0.061 است. این شاخص برای مدلهای خوب کمتر از 0.08 و برای مدلهای ضعیف بزرگتر از 0.1 است و بر این اساس، برای مدل حاضر قابل قبول است. شاخص تعدیل یافتگی برازندگی (AGFI) برای مدل 0.92 ، شاخص نرم شده برازندگی (NFI) مقدار 0.98، و شاخص برازندگی تطبیقی (CFI) مقدار 1.00 است. این شاخصها برای مدلهای خوب 0.90 یا بالاتر است. N بحرانی نیز برای مدلهای برازش یافته باید بزرگتر از 200 باشد که در این مدل523.21 است که حاکی از برازش مدل می‌باشد.
در مجموع نتایج مربوط برای شاخصهای برازش مدل در جدول 4 نشان می‌دهد الگوی نهایی ارائه شده از برازش مطلوبی برخوردار است.
جدول4: شاخصهای نیکویی برازش مدل ارتباط بین پنج عامل بزرگ شخصیت، دینداری و نگرش به سوء مصرف مواد
شاخص برازندگی | df | X2 | P | GFI | CFI | NFI | RMSEA | N بحرانی |
مقادیر | 2 | 3.75 | 0.14 | 0.92 | 1.00 | 0.98 | 0.061 | 523.21 |
نتیجهگیری
نتایج پژوهش مویدی است بر اینکه سوء مصرف مواد مساله اجتماعی با ابعاد مختلف روانشناختی و تحت کنترل آموزههای دینی می‌تواند قرار بگیرد. نتایج پژوهش حاضر نشان داد همراستا با نظریه‌های الگوهای نارسایی شخصیتی از جمله نظریه هیر و آیزنک، اعتیاد، با نوع شخصیت افراد در ارتباط است و بر اساس آن، برخی شخصیت‌ها بیش از دیگران به اعتیاد گرایش دارند. در این میان مطابق نتایج پژوهش از بین ۵ عامل بزرگ شخصیت، دو عامل برونگرایی و وظیفه‌شناسی به دو صورت مستقیم و همچنین غیر مستقیم از طریق دینداری بر نگرش جوانان به سوء مصرف مواد تاثیرگذار هستند. در نتیجه هر چه جوانان در ساخت شخصیتی خود، وظیفه‌شناسی و همچنین برونگرایی را بهتر تجربه کرده باشند، نگرش منفی آنها به سوء مصرف مواد بیشتر خواهد شد. برون گرایی که دربرگیرنده سبک عاطفی و هیجان‌های مثبت، روابط بین فردی صمیمی و سطوح بالای تعامل و فعالیت اجتماعی است به تقویت نگرش منفی به سوء مصرف مواد در میان جوانان کمک می‌کند. در تبیین این رابطه می‌توان گفت که هیجان‌های مثبت، تلاش‌های فعالانه را برای رویارویی با تنش‌هایی چون سوء مصرف مواد افزایش می‌دهد و می‌تواند این اعتقاد که تلاشها موفقیت آمیز هستند را ارتقا بخشد. وظیفه شناسی به این معنا است که جوان چقدر قابل اعتماد، سازمان یافته و خوددار باشد بهتر می‌تواند تکانه‌ها و تمایلات خود را کنترل کند. این ویژگی موجب می‌شود که فرد نگرش منفی به سوء مصرف مواد را تقویت کند.
همچنین این دو عامل شخصیتی به صورت مستقیم با تاثیر بر دینداری به تقویت نگرش منفی به سوء مصرف مواد جوانان کمک می‌کنند. ویژگی‌های برونگرایی در تقویت سبک عاطفی و هیجان‌های مثبت، و تعاملات بین فردی صمیمی با نقش دینداری همسو است. دینداری بالا موجب می‌شود افراد از بینشهای معنوی و اعتقادی و باورهای متعالی در تحلیل مسایل و مقابله و مواجهه با آنها استفاده کنند. افراد با دینداری بالا در مواجهه با مواد مخدر با تدبیر و شکیبایی مبتنی بر تعالم و آموزههای دینی، آگاهی خود را درباره اثرات، و خطرات استفاده از مواد مخدر افزایش می‌دهند و در نتیجه تمایل درونی خود برای مصرف این مواد را کنترل می‌کنند که این مساله به نگرش منفی آنها به مواد مخدر کمک می‌کند. نگرش مذهبی با تقویت این نگرش که بدن امانتی مهم از طرف خداوند است و باید در سلامت آن دقت نمود، همچنین در نظر گرفتن آثار منفی آن در کاهش تعهد خانوادگی و تعهد اجتماعی نقشی مهم در نگرش منفی به سوء مصرف مواد در جوانان دارد.
یافته‌های مطالعه حاضر در زمینه ارتباط دینداری با نگرش به سوء مصرف مواد با مطالعه و پیاشنتین و همکاران (2013) وکووکس و همکاران (2011)، مبنی بر همبستگی منفی دینداری باگرایش زنان به مصرف داروهای غیرقانونی و مطالعه مریل و همکاران (2005) مبنی بر رابطه معکوس دینداری با استفاده از ماری جوانا در نوجوانان همسو می‌باشد. همچنین این یافته با مطالعه یانگ و همکاران (2009) مبنی بر رابطه دینداری با ترک سیگار و مطالعه جیمیل و همکاران (2013) مبنی بر تاثیر دینداری بر کاهش مصرف الکل همسو می‌باشد.
پژوهش نشان داد بین دینداری با نگرش منفی به سوء مصرف مواد رابطه وجود دارد. این یافته همراستا با نتایج پژوهش علیوردی نیا و همکاران (1394)؛ و پژوهش‌های خارجی چون سینکویکیوس (2016) ، سالاس- رایت و همکاران (2018)، و نیه (2019) قرار دارد. در تبیین این یافته می‌توان گفت که دینداری با معنادهی به زندگی و طراحی مناسک فردی و اجتماعی دینی ، پیروان را از نوعی حمایت عاطفی برخوردار می‌کند. دینداری همچنین با ایجاد همبستگی اجتماعی رفتار پیروان خود را کنترل می‌کند. اینکار از طریق پایبندی پیروان به مجموعه‌ای از معیارهای هنجاری انجام میگیرد که با ضمانتهای اجرایی اجتماعی همراه است که در خلال فرایندهایی مانند همنشینی یا تقویت، نفوذ اجتماعی و یادگیری عملی می‌گردد و گاه در قالب نکوهش‌های اخلاقی44 خود را نشان می‌دهد. بر این اساس مذهب، می‌تواند آموزهها یا قواعد خاص اخلاقی را به منظور کنترل خویشتن در گرایش به سوء مصرف مواد در اختیار فرد قرار دهد. به عبارت بهتر تجربه معنوی می‌تواند با تحکیم تعهدات اخلاقی، مانع از سوء مصرف مواد می‌گردد. همچنین مذهب می‌تواند از طریق مهارت‌ها و دانش‌هایی که فرد در طی زندگی خود کسب می‌کند از مصرف مواد مخدر پیشگیری کند. در این معنا مذهب با ایجاد سیستم معنایی بر مبنای هدف دار بودن زندگی، احساس خود ارزشمندی مانع از خطرپذیری و رفتار هیجان‌خواهی می‌شود که در نگرش منفی افراد به سوء مصرف مواد موثر است. از طرف دیگر شرکت در فعالیت‌ها و گروه‌های مذهبی، آگاهی فردی را در برابر خطرات تضعیف کننده اعتقاد دینی افزایش می‌دهد که بر اساس آن، فرد نگرش منفی بیشتری به سوء مصرف مواد خواهد داشت. این موضوع درباره جوانان که به گروه‌های همسالان بیشتر دلبستگی دارند از اهمیت خاصی برخوردار است.
با توجه به نقش ویژگی‌های شخصیت از جمله برونگرایی و وظیفه شناسی به صورت مستقیم و غیر مستقیم از طریق تاثیر بر دینداری بر نگرش منفی به مصرف مواد مخدر در بین جوانان به نظر می‌رسد تهیه و اجرای برنامه‌های مداخله‌ای و پیشگیرانه مبتنی بر ساخت شخصیت و دینداری می‌تواند اثربخشی قابل توجهی در افزایش نگرش منفی به سوء مصرف مواد و نیز مشکلات و آشفتگی‌های عاطفی زمینه‌ساز مصرف مواد مخدر داشته باشد. همچنین از آنجایی که نتیجه این تحقیق رابطه مثبت دینداری بر نگرش منفی به سوء مصرف مواد و مقابله با آسیب پذیری آنها را نشان می‌دهد مراکز دخیل در امور دینی جوانان می‌توانند با برنامه ریزی اصولی به ارتقای دینداری در بین جوانان کمک نمایند. این مساله در عصر اطلاعات و فضای مجازی که باورهای دینی جوانان به چالش کشیده شده است اهمیت کلیدی دارد و لازم است در سیاستگذاری‌های اجتماعی و فرهنگی پیشگیری از اعتیاد مد نظر قرار گیرد.
در مجموع جایی که سوء مصرف مواد به یک مساله اجتماعی تبدیل شده در برخورد با آن نیز باید همه گروهها و سازمان‌های جامعه دخالت داشته باشند. واگذار کردن امر مبارزه با تقاضای مواد مخدر به یک یا دو سازمان که جز پرداختن به این امر، چندین وظیفه دیگر دارند و رها کردن علل و عوامل روانشناختی و عوامل ساختاری مربوط ، و بسترهای کنترلی چون دینداری ، سرانجامی جز وضع موجود که گرایش به مواد مخدر مستمرا" در حال افزایش است نخواهد داشت.
منابع فارسی
1. ابهری، قدمعلی (1396) بررسی رابطه احساس صفات شخصیتی با گرایش به اعتیاد دانشجویان، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی تهران.
2. استارک، رادنی و ویلیام سیمز بن برج. (1379). دین، کجروی و کنترل اجتماعی، تلخیص و گزارش از علی سلیمی، فصلنامه حوزه و دانشگاه، شماره 22: 170-194.
3. ایوانز، تی. دیوید و دیگران. (1379). بررسی مجدد رابطه دین و جرم: اثرات دین، کنترلهای غیردینی و محیط اجتماعی بر بزهکاری بزرگسالان، ترجمه علی سلیمی، فصلنامه حوزه و دانشگاه، شماره 23، صفحه 144-150 و 169.
4. آرین، سیده خدیجه (1379) بررسی رابطه بین دینداری و روان درستی ایرانیان مقیم کانادا، رساله دکتری، چاپ نشده، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
5. دلاور، علی؛ رضایی، علی محمد؛ علیزاده، ابراهیم. (1383) ساخت و استاندارد سازی آزمون نگـرش سـنج بـه مـواد مخدر و تعیین رابطه میان مولفه‌های فردی و خانوادگی با آن برای دانش آمـوزان مقطـع متوسـطه شـهر تهـران، فصلنامه تعلیم و تربیت، سال 20، شماره 3.
6. رابرتسون، یان، 1374، درآمدی بر جامعه درآمدی: با تاکید بر نظریه‌های کارکردگرایی، ستیز و کنش متقابل نمادین، ترجمه حسین بهروان، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
7. سعیدی نیا، ناصر (1382) روشهای بازپروری معتادین در زندان ها، ماهنامه اصلاح و تربیت، سال اول، شماره 13-14، فروردین و اردیبهشت 1382، تهران: سازمان زندانها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور.
8. سلیمی، علی ؛ داوری، محمد (1386) جامعه شناسی کجروی، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
9. شفرز، برنهارد (1386) مبانی جامعه‌شناسی جوانان، ترجمه کرامت‌الله راسخ، تهران: نشر نی.
10. صدیق سروستانی، رحمت الله (1388) آسیب شناسی اجتماعی (جامعه شناسی انحرافات اجتماعی)، سمت: تهران.
11. طالبان، محمدرضا (1380) دینداری و بزهکاری در بین نوجوانان دانش‌آموز، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
12. علیوردی نیا، اکبر؛ معمار، رحمت الله و نصرتزهی، سیمین (1394) بررسی تجربی دینداری، خودکنترلی و رفتار انحرافی، راهبرد اجتماعی فرهنگی، 4 (16): 39-28.
13. کی نیا، مهدی، (1370) مبانی جرم شناسی جلد ۱، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران،.
14. گرشاوی، حسین (1395) رابطه صفات شخصیتی با اعتیادپذیری در دانش اموزان دختر دبیرستانی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی اهواز.
15. لرنی، منوچهر (1383) آسیب شناسی امنیت، تهران ، پیام پویا.
16. محمدی احمدآبادی، ناصر، و گلستانی نژاد، راضیه (1399). نقش میانجی وقایع استرس زای زندگی در ارتباط بین ویژگی‌های شخصیتی و آمادگی برای اعتیاد. اعتیاد پژوهی, 14 (58 ), 191-216.
17. مغانلو، مهناز، و والیوند، یاسر. (1401). مدل یابی گرایش به اعتیاد بر اساس صفات مدل پنج عاملی شخصیت با میانجی گری تاب آوری در دانشجویان. اعتیاد پژوهی، 16 (63 )، 267-284.
18. نابدل، یونس (1389) راهنمای پزشک در درمان وابستگی به مواد، تهران: نسل فردا، ارجمند.
منابع انگلیسی
1. Arvalo S, Prado G, Amaro H. (2008) Spirituality, sense of coherence, and coping responses in women receiving treatment for alcohol and drug addiction. Evaluation and program planning. 2008 Feb 29; 31 (1):113-23.
2. Burkett, S.R. & B.O. Warren (1987). "Religiosity, Peer Assosiation and Adolescent Marijuna Use: A Panel Study of Underlying Causal Strutuers". Criminlogy 25: 109-25.
3. Burkett, S.R. & D.A. Ward (1993). "A Note on Perceptual Detternce Religiously Based Moral Condemnation and Social Control". Criminology 31. P.119-134.
4. Chassin, L. O, Pitts, S. & Prost, J. (2002). Binge drinking trajectories from Adolescence to emerging adulthood in a high risk sample. Journal of Counsolting and Clinical Psychology, 70 (1), 67-78.
5. Cochran, J.K. (1998). "The Effect of Religiosity on Secular, and Ascetic Deviance'. Sociological Focus 21. P.293-306.
6. Dagher, A.; & Robbins, T. W. (2009). Personality, addiction, dopamine: insights from Parkinson's disease, Neuron, 61 (4), 502-510.
7. Decety, J., Cowell, J. M., Lee, K., Mahasneh, R., Malcolm-Smith, S., Selcuk, B., & Zhou, X. (2015). The negative association between religiousness and children’s altruism across the world. Current Biology, 25 (22), 2951-2955.
8. Durkheim, E. (1915). The Elementary Forms of Religious Life. London Allen & Unwin. P.47.
9. Eysenk, H.J. (1964/1977). Crime and Personlity, London: Routledge & Kegan Paul.
10. Gmel G, Mohler-Kuo M, ermota P, Gaume J, Bertholet N, aeppen JB, Studer J (2013).Religion is good, belief is better: Religion, religiosity, and substance use among young Swiss men. Substance use misuse.48 (12):1085-98.
11. Gottman, J. M. (2015). Psychology and the study of personality characteristic on ready addiction. Involver Psychology, 4 (6), 169-197.
12. Grasmic, Harold G.et.al. (1991), "Render unto Caeser What is Casear: Religiosity and Taxpayer s Inclinnations to Cheat". The Sociological Quarterly 32. P.251.
13. Hill, K. G., White, H. R., Chung, I. J., Hawkins, J. D. & Catalano, R. F. (2000). Early adult outcome of adolescenent binge drinking trajectories. Alcolism Clinical and Experimental Research, 24 (6), 892- 902.
14. Jiy, Y., & Wiley, D. (2016). The relationship between personality characteristic with tendency in addiction. Journal of Educational Psychology, 33 (5), 486-512.
15. Kennedy, B., Chen, R., Fang, F., Valdimarsdottir, U., Montgomery, S., Larsson, H. (2019). Low stress resilience in late adolescence and risk of smoking, high alcohol consumption and drug use later in life. Journal of Epidemiol Community Health. 73 (6), 496-501.
16. Klein H, Elifson KW, Sterk CE. (2006) The relationship between religiosity and drug use among at risk women. J Relig Health; 45 (1): 40-56.
17. Kotov, R., Gamez, W., Schmidt, F., & Watson, D. (2010). Linking “big” personality traits to anxiety, depressive, and substance use disorders: a meta-analysis, Psychological bulletin, 136 (5), 768-821, DOI: 10.1037/a0020327.
18. Kovacs E, Piko BF, Fitzpatric KM (2011). Religiosity as a protective factor against substance use among Hungarian high school students. Substance use misuse.46 (10):1346-57.
19. Krueger, R., Hichs, B., Patrick, C, Carlson, S., Lacoho, W & Mc Gue, M. (2002 (Etiological connections among substance dependence, antisocial behavior and personality. Journal of Abnormal Psychology, 111 (2), 411-424
20. Lee, D., & Masish, H. (2016). Relationship between personality characteristic with tendency to addiction. Psychological Science, 10 (6), 105-118.
21. McCrae, R. R., & Costa, P. T. (1987). Validation of the five-factor model of personality across instruments and observers. Journal of Personality and Social Psychology, 52 (1), 81–90.
22. Merrill RM, Folsom JA, Christopherson SS. (2005). The influence of family religiosity on adolescent substance use according to religious preference. Soc Behav Pers 2005; 33 (8): 821-36.
23. Nie, F. (2019). Religion and self-efficacy: a multilevel approach. Mental Health, Religion & Culture, 22 (3), 279-292.
24. Piacentine LB. (2013) Spirituality, Religiosity, Depression, Anxiety, and Drug-Use Consequences during Methadone Maintenance Therapy.West J Nurs Res July, 36 (6):795-814.
25. Salas-Wright, C. P., Lombe, M., Nebbitt, V. E., Saltzman, L. Y., & Tirmazi, T. (2018). Self-efficacy, religiosity, and crime: profiles of African American youth in urban housing communities. Victims & offenders,13 (1): 84-101.
26. Siegel, L. (1998). Criminology: Theories, Patterns, and Typologies, Belmont, CA: West. Simons, R. L.; & Robertson, J. F. (1989). The impact of parenting factors, deviant peers, and coping style in the etiology of adolescent drug use, Family Relations,38, 273-81.
27. Silberman, I. (2005), "Religion as a Meaning System: Implications for the New Millennium", Journal of Social Issues, 61 (4), 641-663.
28. Sinkevi.ius, M. (2016). Intention to Purchase Alcohol by Adults in the Country in Transition: The Effects of Health Consciousness, Self-Efficacy and Religion Importance. Organizations and Markets in Emerging Economies, 7 (14), 25-42.
29. Smith. C (2003). Theorizing religious effects among American adolescents. Journal for the scientific study of religion. 42 (1):1 -30.
30. Soroosh, D., Neamatshahi, M., Zarmehri, B., Nakhaee, S., Mehrpour, O (2019 (Drug-induced prolonged corrected QT interval in patients with methadone and opium overdose. Subsance Abuse Treatment Prevent Policy,14 (1), 1-5
31. Stark, R. & W.S.Bainbridge (1996). Religion, Deviance, and Social Control. New York: Routledge
32. Stark, R. et.al. (1980) "Rediscovering Moral Commuinities: Church Membership and Crim". In Hirschi, T & M. Gottfredson (eds). Understanding Crime: Current Theory and Research. Beverty.Hills, Calife: Sage.,
33. Szasz, T. S. (1984). The myth of mental illness: Foundations of a theory of personal conduct. New York: Harper & Row.
34. Terracciano, A., Lِckenhoff, C. E., Crum, R. M., Bienvenu, O. J., & Costa, P. T. (2008) Five-Factor Model personality profiles of drug users, Bio Med Central Psychiatry, 8 (1), 1-10, DOI: 10.1186/1471-244X-8-22..
35. Wrightsman, L.S. (1998) Psychology & the legal system, (4th ed.). Thomson Brooks/Cole Publishing Co.
36. Yong HH, Hamann S , Borland,R, Fong GT, OmarM. (2009) Adult smoker's perception of the role of religion and religious leadership on smo ing and association with quitting: A comparison between Thai Buddhists and Malaysian Muslims. Social science medicine. 69 (7):1025-31.
[1] 1 استادیار گروه روان شناسی بالینی، دانشکده علوم و فناوریهای پزشکی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران (نویسنده مسئول).
(E mail: atefeh.shakibarad@gmail.com)
[2] Soroosh, D.,
[3] Hill, White,Chung, Hawkins &Catalano
[4] Chassin, Pitts & Prost
[5] Personality diateses
[6] Krueger
[7] Decety
[8] Silberman, I
[9] Szasz
[10] J.R.Gillis
[11] Siegel
[12] Terracciano, Lِckenhoff, Crum, Bienvenu, & Costa
[13] Dagher, & Robbins
[14] Kotov, Gamez, Schmidt, & Watson
[15] Kennedy
[16] Jiy & Wiley
[17] Lee & Masish
[18] Gottman
[19] Nie
[20] SalasWright
[21] Sinkevi.ius
[22] Kovacs E,
[23] Piacentine LB.
[24] Merrill RM
[25] Klein H,
[26] Yong HH,
[27] Stark, R
[28] Burkett, S.R. & B.O. Warren
[29] Grasmic, Harold G.et.al
[30] shame
[31] embarrassment
[32] Cochran, J.K.
[33] Burkett, S.R. & D.A. Ward
[34] Gmel G,
[35] Arvalo S, Prado G, Amaro H.
[36] personality defect
[37] Wrightsman, L.S.
[38] Hare
[39] Eysenk, H.J.
[40] Faulty conscience
[41] moral community
[42] Durkheim, E
[43] Costa, & McCrae
[44] moral condemnation