Waterfronts in Andalusia Belvedere Gardens; from Al-Zahra to Al-Hamra

Subject Areas : The Journal of Islamic History and Civilisation

Afife Khadangi ¹ , Abdolrahim Ghanavat ²

1 - M.A in History and Civilization of Islamic Nation, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
2 - Associate Professor in Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran

Received: 2016-10-30 Accepted : 2016-12-31 Published : 2017-01-20

Keywords: Islamic Architecture, Islamic-Andalusia Gardens, Al-Zahra, Al-Hamra, belvedere gardens of Abd al-RaÈman,

Abstract :

Using water in architecture, along with providing the facility, had a great impact on the architectural design and beauty. In belvedere gardens of Andalus water used in different shapes such as pools, fountains and rivers with exquisite designs. During 10th to 15th century particular styles of fountains are used that were operational as well as decorative. This research studies and compares the aesthetics changes of the patterns and elements of  belvedere gardens that were constructed during the period. References Barrucand, Marianne & Bednorz, Achim, Mimārī- yi Islāmī dar Andalus(Moorish Architecture in Andalusia (Big Series: Architecture and Design), Trans. Faezeh dini, Tehran, Iranian Academy of the Arts, 1386/ 2007. Blair, Sheila & Bloom, Jonathan, Hunar wa Mimārī- yi Islāmī(2)(The art and architecture of Islam), Trans. Azhand Yaghoub, SAMT, Iranian Academy of the Arts, 1381/ 2002. Būtshīsh, Ibrāhīm al- Ḳādirī, “al- Djāmāliyya Fī al- Munshaʾāt al- Miʿmāriyya al- Māʾiyya bi- Madīnat Gharnāta”, International Scientific Conference Entitled: "al- Fann fī al- Fikr al- Islāmī", Saʿīd b. Ḥamāda, Oman, Jordan, International Institute of Islamic Thought, 1433 AH/ 2012 AD. Dehkhoda, Ali-Akbar& Moin, Mohammad, Lughat-nāma, University of Tehran Press (UTP), Dehkhoda Lexicon Institute & International Center for Persian Studies, 1337/ 1958. Dhahabī, Muḥammad b. Aḥmad, Tarikh al- Islām wa wafayāt (ṭabaḳāt) al- mashāhīr wa l- alām, Revised by ʿUmar ʿAbd al- Salām Tadmurī, Vol. 2, Beirut, Dār al- Kitāb al- ʿArabī, 1993 AH/ 1413 AD. al- Djamal, Muḥammad, “Munshaʾāt Salāṭīn Banī Naṣr fī Ḳuṣūr al- Ḥamrāʾ”, Instituto Egipcio de Estudios Islámicos en Madrid, No. 28, 1996/ 1374. Donis A., Dondis, Mabādī- yi Sawad Baṣrī (A Primer of Visual Literacy), Trans. Masoud Sepehr, Surūsh, Tehran, 1390/ 2011. Fatḥ b. Khāḳān, Ḳalāid al- Iḳyān, (Und), (Und.). Golomberk, Lisa, “From Timur to TivoliI: reflections on Il Giadino All Italiana”, Muqarnas, Necipoglu, Gulru, V.15, Brill NV, Leiden, The Netherlands, copyright 1001. Ibn Zaydūn, Dīwān- i Ibn Zaydūn wa Rasāla, Revised by ʿAlī ʿAbd al- ʿAẓīm, Dar Misr For Printing, 1957/ 1335. Jafari, Bahram, "al- Ḥamrāʾ čashm- Andāzī az Tamaddunī ʿAẓīm", Kiyhān- i Farhangī, No.111, Vol.11, Tehran, Tīr/ June 1373/ 1993.   Lehrman, Jonas, Eaethly Paradise(Garden and Courtyard in Islam), Berkeley and Los Angeless,University of California Press, 2910. al- Maḳḳarī al- Tilimsānī, Aḥmad b. Muḥammad, Nafḥ al- Ṭīb Min Ghuṣn al- Andalus al- Raṭīb, Dār al- Fikr, Beirut, 1419 AD. Moore, Charles Willard, Āb wa Mimārī (Water and Architecture), Trans. Hoda Alamolhoda, Sāzmān- i Mīrāth Farhangī- yi Kishwar, Muʿāwinat- i Farhangī wa Āmūzish, 1381/ 2002. Pries, Christine, Tarīkh- i Hunar- i Islāmī (The story of Moslem Art), Trans. Masoud Rajab Nia, Vol. 2, Tehran, Amīrkabīr, 2535 Shāhanshāhī. Tabbaa, Yasser, “The Medieval Islamic Garden: Typology and Hydraulics”, Garden History: Issues, Approaches, Methods, John Dixon Hunt, Washington, Harvard University, 1992. Zakī, Yaʿḳūb, (Dickie, James), "Bāgh- i Ispāniyyāyi ʿArabī: Tawḍīḥātī Darbāra- yi Gūna- Shināsī", Trans. MohammadTaghi Akbari, Mīrāth- i Ispāniyyā- yi Musalmān(The legacy of muslim spain- Salma khadra jayyusi), Salma Khadra Jayyusi(as Supervisor), Translations of European languages,  Vol. 1, Islamic Research Foundation of Astane Quds Razavi, 1380/ 2001.   Referencing Visuals: Images & Maps http://www.alhambradegranada.org/en/info/placesandspots/courtofthemyrtles.asp.(2013/2/26) http://www.artencordoba.co.uk/MADINAT-AL-ZAHRA/Medina-Azahara-Cordoba-Archeological-site-pool-house.html. (2011/1/24) http://www.essential-architecture.com/SP-GR/GR-006.htm (2016/12/01)  http://gardenin.ru/islamic_gardens.html. (2011/7/12) http://www.martingracephotography.com/?search=Nasrid+dynasty. (2013/3/17)  http://www.photaki.es/foto-jardin-del-crucero-casa-de-la-contratacion-sevilla_303803.htm https://www.pinterest.com/anachelista/al-andalus-las-invasiones-almor%C3%A1vides-almohades-y (2016/12/01) http://www.qantara-med.org/qantara4/public/show_document.php?do.(2011/22/9)  http://rolfgross.dreamhosters.com/Islam-Web/Chapter3103.htm. (2011/21/23) http://en.wikipedia.org/wiki/Court_of_the_Lions                                                                  

References:

کتابشناسی

ابن زیدون، دیوان ابن زیدون و رسائله، تحقیق علی عبدالعظیم، مکتبة نهضة مصر بالفجالة، 1957م.

باروکاند، ماریانه، بدنورتس، آخیم، معماری اسلامی در اندلس، ترجمه فائزه دینی، تهران، فرهنگستان هنر، 1386ش.

بلر، شیلا، بلوم، جاناتان، هنر و معماری اسلامی(2)، ترجمه یعقوب آژند، تهران، سمت، فرهنگستان هنر، 1381ش.

بوتشیش، ابراهیم القادری، «جمالیة فی المنشآت المعماریة المائیة بمدینة غرناطة»، الموتمر العلمی الدولی بعنوان: «الفن فی الفکر الاسلامی»، سعید بن حمادة، عمان، اردن، المعهد العالمی للفکر الاسلامی، 1433ﻫ/2012م.

پرایس، کریستین، تاریخ هنر اسلامی، ترجمه مسعود رجب نیا، چ2، تهران، انتشارات امیرکبیر، 2535 شاهنشاهی.

جعفری، بهرام، «الحمراء چشم­اندازی از تمدنی عظیم»، کیهان فرهنگی، ش111، سال یازدهم، تهران، تیر73.

الجمل، محمد، «منشآت سلاطین بنی نصر فی قصور الحمراء»، المعهد المصری (دراسات الاسلامیة مدرید)، العدد 28، السنة 1996م.

دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، دانشگاه تهران، سازمان لغت نامه، 1337ش.

داندیس، دونیس اِ، مبادی سواد بصری، ترجمه مسعود سپهر، سروش، تهران، 1390ش.

الذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، ط2، دارالکتاب العربی، بیروت، 1413ﻫ /1993م.

زکی، یعقوب(جیمز دیکی)، «باغ اسپانیایی- عربی: توضیحاتی درباره گونه­شناسی»، ترجمه محمد تقی اکبری، میراث اسپانیای مسلمان، زیر نظر سلمی خضرا جیوسی، گروه ترجمه زبان‌های اروپایی، چ1، بنیاد پژوهش­های آسان قدس رضوی، 1380ش.

فتح بن خاقان، قلائد العقیان، بی جا، بی تا.

مَقَری التلمسانی، احمد بن محمد، نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، دارالفکر، بیروت، 1419م.

مور، چارلز، و، آب و معماری، ترجمه هدی علم الهدی، سازمان میراث فرهنگی کشور، معاونت فرهنگی و آموزش، 1381ش.

Golomberk, Lisa, “From Timur to Tivolil: reflections on Il Giadino All Italiana”, Muqarnas, Necipoglu, Gulru, V.15, Brill NV, Leiden, The Netherlands, copyright 1001.

Lehrman, Jonas, Eaethly Paradise(Garden and Courtyard in Islam), Berkeley and Los Angeless,University of California Press, 2019.

Tabbaa, Yasser, “The Medieval Islamic Garden: Typology and Hydraulics”, Garden History: Issues, Approaches, Methods, John Dixon Hunt, Washington, Harvard University, 1992.

 

منابع تصاویر و نقشه­ها

www.alhambradegranada.org/en/info/placesandspots/courtofthemyrtles.asp.(2013/2/26)

www.artencordoba.co.uk/MADINAT-AL-ZAHRA/Medina-Azahara-Cordoba-Archeological-site-pool-house.html. (2011/1/24)

www.essential-architecture.com/SP-GR/GR-006.htm(2016/12/01)

http://gardenin.ru/islamic_gardens.html.(2011/7/12)

www.martingracephotography.com/?search=Nasrid+dynasty. (2013/3/17)

www.photaki.es/foto-jardin-del-crucero-casa-de-la-contratacion-sevilla_303803.htm

www.pinterest.com/anachelista/al-andalus-las-invasiones-almor%C3%A1vides-almohades-y(2016/12/01) 

www.qantaramed.org/qantara4/public/show_document.php?do.  (2010/12/9)

http://rolfgross.dreamhosters.com/Islam-Web/Chapter3103.htm. (2012/12/13)

http://en.wikipedia.org/wiki/Court_of_the_Lions

Lehrman, Jonas, Eaethly Paradise(Garden and Courtyard in Islam), Berkeley and Los Angeless,University of California Press, 1980.

Tabbaa, Yasser, "The Medieval Islamic Garden: Typology and Hydraulics”, Garden History: Issues, Approaches, Methods, John Dixon Hunt, Washington, Harvard University, 1992.

             نقشه 1. الزهرا، کوشک­ها و حوض­های                         تصویر1. الحمرا، حیاط ریاحین، حوض رو به کوشک

                               قصر عبدالرحمن

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

        تصویر2. اشبیلیه، کروثرو، حوض مرکزی.                          نقشه 2. حوض­های مرکزی در الحمراء :

                                                                                                         1. حیاط شیران و حیاط‌های پیرامونی،

                                                                                                        2. صحن ریاحین، 3. باغ داراکسا(لندراجا)،

                                                                                                        4. تالار ابن سراج، 5. تالار دوخواهران

 

 

 

 

 

 

 

 

    تصویر3. حوضچه فواره در حیاط ریاحین           تصویر4. الحمراء، ارتباط فضای داخلی و خارجی بنا با کمک کانال­های آب

 

 

 

 

 

 

 

 

                  تصویر5. الحمراء، جوی باریک آب                   تصویر6. الحمراء، نهرهای چهارگانه در حیاط شیران

                        در کف تالار ابن سراج

 

 

 

 

 

 

 

 

                                             نقشه 3. شمال شام، کانال­های چهارگانه در قلعه صهیون

 

Full-Text:



 

سیر تحول آب‌نماها در کوشک باغ­های اندلس

از الزهرا تا الحمرا

مقدمه

در اندلس به دلیل وجود تابستان‌هایی گرم، مجموعه­ای از کوشک­های ییلاقی ساخته شده بود که بهترین نمونه‌های آن را می­توان در الزهرا، شهرِ عبدالرحمن ناصر(300-350ق/912-961م) و بعدها در غرناطه یافت. در این کوشک­ها آب و باغ مهم­ترین عناصری بودند که علاوه بر خنک ساختن محیط و رفع نیازهای رفاهی، اهمیت زیبایی­شناسانه فوق­العاده­ای به فضا داده بودند. چنانکه نمونه آن را در باغ­های موجود در سایر سرزمین‌های اسلامی نمی­توان یافت.

آب با طراحی­های بدیع و متنوع نقشی اساسی در تکمیل و تزئین فضاهای داخلی و خارجی داشت. انواع حوض­ها، فواره­های زیبا و کانال­های آب با تاثیر از باغ ایرانی و بهشت قرآنی خودنمایی می­کرد. در عین حال کوشک باغ‌های اندلسی فاقد اسناد و مدارک مصور است و پژوهش در این خصوص بیشتر مبتنی بر آثار باقیمانده و تحقیقات باستان‌شناسان و محققان باغ اسلامی است.

1.دریاچه­های مصنوعی و جزیره­ها

یکی از طرح­های زیبای آب که بیشتر برای فضاهای وسیع و باز مناسب بود، احداث استخری بزرگ به شکل یک دریاچه بود. این دریاچه­ها می­توانستند هم نیازهای رفاهی را برطرف کرده و هم زیبایی فضا را تکمیل کنند. آبگیرهای بزرگ به جهت برخورداری از پهنه وسیع آب طرح بصری درخشانی را پدید می­آوردند که چشم هر بیننده­ای را به سوی خود جلب می­کرد. گردش رنگ آبی و درخشش یک آبگیر بزرگ در فضای ساختمان‌های آجری، سنگی یا نماهای مرمری، از نظر طراحی ساختمانی و ترکیب رنگ­های مختلف اهمیت زیادی داشت. یکی از طرح­های جالب برای نزدیک شدن به سطح وسیع آب، احداث بنا در میان آب بود. این طرح که شباهت زیادی با جزیره­ها در طبیعتِ واقعی داشت، از همان ابتدا در معماری اسلامی مورد توجه قرار گرفت.

در مدینه­الزهرا حوض­هایی متعدد و بسیار بزرگ وجود داشت، تا جایی‌که روزانه به 800 قرص نان یا بیشتر برای تغذیه ماهیان موجود در حوض­های قصر نیاز بود.¹ به علاوه توصیفات شاعرانی چون ابن‌زیدون(394-463ق/1003-1070م) از حوض­های اسپانیا گواه بر عظمت و بزرگی آن‌هاست.² بزرگی این حوض­ها امری طبیعی به نظر می­رسد، زیرا متناسب با فضاهای بسیار وسیع کاخ­ها و شهرهای آن زمان بوده است.

در مهم­ترین بخش از سایت باستان­شناسی الزهرا، یعنی کوشک‌باغ عبدالرحمن تالاری وجود داشت که هم‌اکنون به سالن ریکو³ معروف است. ایوان طاقدارِ این تالار بر حیاطی مشرف بود که در آن دو محور در یک باغ بزرگ با یکدیگر تلاقی کرده بودند. در محل برخورد محورها، کوشکی کوچک قرار داشت که از چهار جهت رو به آب بود. حوض­هایی عمیق در جانب شرق، غرب و جنوبِ کوشک و حوضی دیگر، بزرگتر از سه حوض قبلی، در جانب شمالی قرار گرفته بود. بدین ترتیب کوشک کوچک همچون جزیره­ای در میان آب به نظر می­رسید. حوض بزرگ شمالی چهارگوش بود و در میان کوشکِ جزیره مانندِ کوچک و کوشک بزرگترِ عبدالرحمن و تالار ریکو قرار می­گرفت(نقشه 1). تصویر کوشک کوچک و قصر بزرگ در این حوض بزرگ منعکس می­شد و بر شکوه آن دو بنا می­افزود.⁴ در طراحی این حوض­ها و کوشک­ها و دیگر عناصر بنا به تناسب هندسی و تقارنِ اشکال توجه زیادی شده بود. در آنجا مهم­ترین عناصری که حس تقارن را به وجود می­آوردند حوض­ها بودند.

نقشه 1. الزهرا، کوشک­ها و حوض­های قصر عبدالرحمن

در قرن پنجم در طلیطله جزیره­ای شگفت­ انگیز و به شکلی استادانه طراحی شده بود که نه تنها در اسپانیا که در کل معماری اسلامی بی سابقه بود. مقری به نقل از ابن بدرون(م 608ق/1210م) کاتب و ادیب قرن ششم از قصری در طلیطله سخن گفته است که یحیی بن اسماعیل المامون (434-467ق/1043-1075م) پادشاه بنی ذوالنون آن را بنا کرده بود. این پادشاه در مرکز قصرش دریاچه­ای احداث کرده بود که در وسط آن کوشکی زیبا قرار داشت. این کوشک با شیشه­های رنگی و طلا ترصیع شده بود. آب با تدابیر هنرمندانه‌ای که مهندسان به کار گرفته بودند به بالای کوشک می‌رفت و از آنجا به پایین سرازیر می­شد و سرتاسر بنا را همچون پرده­ای احاطه می­کرد. نهرهای پدیدآمده با هم آمیخته و یکی می­شدند و بدین ترتیب بنای شیشه­ای را در ورقه‌ای از آب پنهان می­کردند. آب پیوسته جاری بود و مامون بدون اینکه خیس شود در کوشک می­نشست. طراحی این فضا بسیار شگفت انگیز و حیرت آور بود.⁵

ظاهرا از آنجا که برای احداث طرح جزیره به فضایی بزرگ و منبع ذخیره آب فراوان نیاز بود، در کوشک‌باغ‌های بعدی اندلس که تقریبا همگی حیاط­هایی کوچک داشتند، این طرح تکرار نشد.

2.حوض برابر عمارت

تفاوت حوض­ها و آبگیرها با دریاچه­های مصنوعی در این بود که آن‌ها اشکالی کوچکتر از تزئینات آبی را شکل می­دادند. در حوض­ها پهنه آب به طور کامل از یک نقطه بنا دیده می­شد و به راحتی می­شد به دور آن‌ها قدم زد. یکی از شیوه­های طراحی اینگونه حوض­ها در بناها، قرار دادن آن در مقابل یک عمارت بود. این طرح معمولا در کاخ­ها و کوشک باغ­ها دیده می­شد و در آن معمولا حوضی بزرگ و گاه کوچک، رو به نمای اصلی آن قرار می­گرفت. اهمیت این طرح را می­توان چنین برشمرد:

2-1. خاصیت آیینه­ای آب و انعکاس ستون­ها و تزئینات عمارت در آب. این شیوه در فضاهای کوچک موجب رهایی از تنگنا و در فضاهای بزرگ منجر به ایجاد حس آرامش می­شد. به علاوه در بسیاری از ساعات روز به سبب بازتاب تصویر آسمان و گیاهان اطراف حوض در آب، ترکیبی از رنگ­ها خصوصا آبی و سبز ایجاد می­شد که در کنار فضای خاکی و بی روح ابنیه جذابیت بیشتری داشت.

2-2. چشم انداز آب از درون کوشک یا عمارت. صاحبان کوشک یا میهمانان می­توانستند با ایستادن یا نشستن روی تراس یا ایوان، پهنه وسیع آب و گل­ها و گیاهان پیرامونشان را ببینند.

در محوطه کوشک باغ عبدالرحمن، حوض بزرگ شمالی، چهارگوش بود و تا جلوی تالار ریکو کشیده شده بود. تصویر ایوان­ این تالار در آب حوض منعکس می­شد.⁶ ایوان از طریق 5 طاق بر این حوض عمیق و کل چشم انداز باغ اشراف داشت. همین حوض از سوی دیگر در مقابل کوشکی کوچکتر که با سه حوض­ در سه جهت دیگر احاطه شده بود قرار می­گرفت. در اینجا حوض­ها آشکارا بر محور بصری تاکید کرده⁷ و با طرح­های چهارگوش تناسبی قوی با کوشک­ها و کل فضا برقرار کرده بودند. این تالار که از زمان عبدالرحمن تا حکم دوم محلی برای مراسم و مهمانی‌های سیاسی بود، بین سال­های 341ق/953م و 346ق/957م ساخته شد و بهترین نمونه از کوشک­هایی بود که پیرامونشان به سمت آب و باغ و یک چشم انداز باز می­شد.

مقرّ بنی هود(431-540ق/1039-1147م) در سرقسطه،⁸ جعفریه نام داشت. در آنجا باغی از آثار مقتدر هودی (438-474ق/1047-1081م)وجود داشت که در آن حیاطی مستطیل و بزرگ به شکل یک میدان طراحی شده بود. در دو انتهای این حیاط یعنی در دو ضلع کوچکتر میدان دو مجموعه عمارت ساخته بودند که رواق­ها و تالارهای آن رو به حیاط بود. حوض­هایی به صورت قرینه در مقابل آن‌ها وجود داشت که آشکارا با هدف انعکاس نقوش رواق­ها طراحی شده بود.⁹ در مقایسه با نمونه­های الزهرا، در اینجا حوض­ها کوچکتر شده بودند و به قرینه در دو سمت حیاط قرار داشتند.

در سال 1343ق/1924م باغی متعلق به مرابطان(448-541ق/1056-1147م) در قصری در دشت مرسیه کشف شد. این کاخ که پیوندی میان باغ­های قدیمی­تر و باغ­های قرن هشتم در غرناطه برقرار می­کرد، منسوب به یکی از رؤسای قبایل به نام ابن سعد بن مَردَنیش(م572ق/1172م) بود. ابن سعد کسی بود که در برابر موحدان ایستادگی کرد. طرح آن قصر، مستطیل شکل بود و از هر دو جهت طولی و عرضی به دو نیم شده بود. محور اصلی بر کوشک­های انتهایی تکیه داشت و ظاهرا در جلوی آن‌ها حوض­هایی ساخته شده بود. در آنجا نیز حوض کوچکتر شده و به صورت چشمه­ای در پناه یک کوشک درآمده بود.¹⁰

غرناطه مقر بنی­نصر یا بنواحمر(627-897ق/1230-1492م) شامل دو مجموعه کوشک به نام­های الحمرا و جنه­العریف بود.¹¹ یوسف اول(733-755ق/1333-1354م) و محمد پنجم¹² کسانی بودند که بناهای مهمی را در مجموعه الحمرا ساختند ولی تقریبا همه فرمانروایان بنی نصر از خود یادگارهایی در این مجموعه به یادگار گذاشتند. قدمت جنه­العریف نیز به ثلث نخست قرن هشتم (احتمالا 719ق/1319م) برمی­گشت. در الحمرا و جنه­العریف به طور کلی حوض­ها محوری، آرام و وسیع بودند تا هم دو ضلع ایوان­دار کوشک­ها را در خود منعکس کنند و هم اتاق­های اطراف را در طول تابستان خنک سازند. در واقع از ویژگی­های منحصر به فرد این کاخ­ها پیوند شاخص تالارهای پذیرایی با آب و باغ بود. این ویژگی­ ادامه همان طرحی بود که از تالار ریکو و در واقع از نیمه قرن سوم در سامرا شروع شده بود. در کاخ­های گوناگونی از دوره ملوک‌الطوایف¹³ که چند نمونه از آن‌ها را مثال زدیم، همین مضمون با آراستگی بیشتر به کار گرفته شد، تا اینکه در الحمرا و جنه‌العریف به اوج زیبایی و کمال رسید.¹⁴

تصویر1. الحمرا، حیاط ریاحین، حوض رو به کوشک.

 حیاط ریاحین و پارتال در الحمرا از طرح کوشکِ رو به حوض برخوردار بودند. صحن معروف ریاحین¹⁵ به ابعاد 6/36 در 5/23 متر¹⁶ با سنگ مرمر مفروش بود و حوضی بزرگ و چهارگوش در وسط داشت.¹⁷ این حوض به ابعاد 5/7 در 7/34 متر، با تاکید بر محور بصری بخش اعظم حیاط را شکل می­داد. .(تصویر1) ردیف­های بلندی از درختان مورد حوض را در بر گرفته بودند و تصویری از نمای این درخت‌ها در کنار رواق­های بلند کوشک و برج قومارش که تالار را در خود جای داده بود در حوض بازتاب می‌یافت. رواق‌های جنوبی و شمالی این حیاط مربوط به دو مجموعه از حجره­ها بود. مجموعه اول پیرامون تالار بنوسراج¹⁸ و مجموعه دوم گرد تالار دو خواهران¹⁹ ساخته شده بود. این تالار و آب‌نما یادآور تالار ریکو و حوض بزرگ کوشک عبدالرحمن در الزهراست، جز آنکه در آنجا حوض عمیق و طاق­های نعلی شکل آن، بسیار بزرگتر و مجلل­تر از بنای کوچک و ظریف اینجا بود،²⁰ اما در اینجا به دلیل کوچک بودن فضا، تقارن و ترکیب رنگ­ها با کمک آیینه آب محسوس­تر بود.

بقایای مجموعه مهم دیگری نیز بر بالای باغ پارتال²¹ که دقیقا در کنار این حیاط واقع شده، وجود دارد. پارتال زمانی بخشی از کاخ یوسف اول بود. در آن زمان برج پارتال بر فراز حیاطی اندرونی با حوضی مستطیل شکل و بزرگ سربرآورده بود.²² در حال حاضر از برج خبری نیست، اما بقیه عناصر پیرامونی از جمله طاق­ها در حوض بزرگ بازتاب پیدا کرده است و جزو زیباترین بخش­های الحمرا به حساب می­آید.

قصر شنیل²³ در حومه غرناطه نیز از این نوع بود. این قصر مشرف بر رودخانه شنیل در ناحیه شمال شرقی غرناطه با باغ و حوضی بزرگ به ابعاد 121 در 28 متر برای آبیاری ناحیه­ای وسیع بود. به علاوه حوضی داشت که بنای قصر کوچک در آن انعکاس می­یافت. این آب­نما برای نمایش­های آبی که نوعی تفریح متداول نزد پادشاهان مغربی بود، استفاده می‌شد.²⁴ قدمت تزئینات این قصر به زمان یوسف اول نصری(733-755ق/1333-1354م) برمی­گردد.²⁵  

3.حوض مرکزی

از نظر بصری قرار گرفتن یک حوض یا برکه در مرکز فضایی چهارگوش اهمیت زیادی دارد. اگر در فضایی مربع یک عنصر در محلی جز مرکز آن قرار گیرد، منجر به حس تنش بصری می­شود. از آنجا که مربع دارای فضایی مربع در طرفین است، در نتیجه عنصر میانی آن، ساکن و متعادل است و تعادل فضای پیرامونی­اش را تضمین می­کند. هیچ عنصری مثل یک آب­نما نمی­تواند چنین اهمیت و قابلیتی داشته باشد که در مرکز یک فضا طراحی شود ولی دست و پا گیر نشود، چراکه حوض از سطحی افقی برخوردار است و جلوی دید عناصر اطرافش را نمی­گیرد. از سوی دیگر چون آب در بنا عنصری شاخص و مورد نیاز به حساب می­آید، باید از همه طرف قابل رویت باشد. بهترین مکان برای پاسخ به این نیاز مرکز ثقل طراحی عناصر است.

در حفاری­های الزهرا محلی به نام حوضخانه، احتمالا متعلق به دوره حکم دوم(350-366ق/961-976م)، کشف شده است. این بخش، ساختمانی مجزا در گوشه غربی باغ بوده که به احتمال زیاد تاریخ احداث آن به همان دوره اولیه ساخت الزهرا برمی­گردد. در آنجا یک حوض بزرگ و چهارگوش در مرکز حیاطی چهارگوش با مساحتی برابر و کاملا منطبق با حوض قرار گرفته بود و اتاق­هایی با طاق­های گشوده پیرامون آن شکل گرفته بودند. این حوض بزرگ با دیگر حوض­های باغ نیز مرتبط بود.²⁶ 

در دوره­های بعد در کوشک باغ­های اسپانیایی یکی از فضاهایی که حوض­ها در آن جاسازی می­شد، محل تقاطع معبرها و خیابان‌ها بود. تقاطع معبرها در واقع مرکز فضای حیاط یا باغ بود. نخستین نمونه­های این طرح پس از الزهرا، در اشبیلیه یا سیویل²⁷ دیده شده است. یکی از کوشک باغ­های اشبیلیه، کروثرو²⁸ بود که بر روی بقایای باغ دیگری از قرن پنجم ساخته شده بود. این باغ بخشی از کاخ المبارک متعلق به سلطان شاعر معتمد بن عبّاد(431-487ق/1040-1095م) بود²⁹ که رافائل مانزانو³⁰ آن را کشف کرد. در آنجا خیابان‌ها به صورت محورهای عمود بر هم بر باغچه­ها اشراف داشتند. در وسط این خیابان‌ها درست در محل تقاطع معبرها حوضی با رویه سنگی قرار گرفته بود.³¹ (تصویر2) احداث این کانال­های برجسته شده بر محورهای بصری تاکید و نقطه مرکزی باغ را معین می­کرد. با این شیوه بر طرح چهارقسمتی باغ که ترکیب اصلی طراحی حیاط بود تاکید می­شد. در طرح چهارباغ، حوض مرکزی یکی از عناصر کلیدی بود. حوض کروثرو در تناسب با باغچه‌هایش بسیار کوچک بود و گویی این حیاط، طرحی مینیاتوری از چهارباغ را در تابلویی رو به کوشک ارائه می‌کرد.

تصویر2. اشبیلیه، کروثرو، حوض مرکزی.

 این طرح در یک باغ بسیار جالب دیگر در اشبیلیه تکرار شده است. این باغ در دوره مرابطان(448-541ق/1056-1147م)و بر روی باغی قدیم­تر مربوط به قرن پنجم ساخته شده بود. درست در مرکز تقاطع محورها یک حوض مرکزی قرار گرفته بود که نهرهایی با کناره­های آجرکاری شده از آن منشعب می­شد. در طرح اولیه باغ سه باغچه گود در یک طرف و سه باغچه مشابه دیگر در سمت مقابل وجود داشت. احتمال دارد که باغچه میانی در هر طرف نه یک باغچه بلکه حوضی بوده باشد.³²

حیاط کوشک باغ­های الحمرا تداوم طرحی بود که از الزهرا و در واقع از باغ­های ایرانی شروع شده بود. در واقع همه اشکال متنوع زیبایی‌شناسانه آب در دوره­های قبلی که در باغ­ها و ابنیه جلوه­گر شده بود به الحمرا خصوصا صحن شیران منتهی می­شد. حوض­های مرکزی نقش مهمی در این حیاط و سایر بناهای الحمرا داشت. در حیاط شیران و تالار دوخواهران و تالار ابن سراج در شمال و جنوب آن و حتی در ایوان‌های غربی و شرقی این حیاط حوض‌هایی مدور و کوچک متناسب با اندازه و فضای کلی درست در مرکز فضایی مربع شکل تکرار شده بود. با نگاهی به پلان مجموعه شیران، تقارنی که با کمک این حوض­های مرکزی به وجود آمده، جلب توجه می­کند. طرح مینیاتوری حوض­ها حکایت از جنبه­های نمادین و تزئینی آن‌ها می‌کند.(نقشه2)

نقشه 2. حوض­های مرکزی در الحمرا : 1. حیاط شیران و حیاط‌های پیرامونی، 2.صحن راحین، 3. باغ داراکسا(لندراجا)، 4. تالار ابن سراج، 5. تالار دوخواهران

4.فواره­ها

در اندلس فواره­ها از جنبه زیبایی­شناسی اهمیت زیادی داشتند. از قرن 5ق/11م در دوره ملوک الطوایف، حاکمان عرب اسپانیا به ساختن فواره­ها علاقه داشتند. در این دوره گاهی فواره­هایی تزئینی با نام­هایی خاص ساخته می­شد. برای نمونه در کاخ امیری عرب به نام ابو یحیی محمد بن معن بن صمادح(429-484ق/1038-1091م) ملقب به معتصم که در المریه قدرت را به دست گرفته بود، فواره­هایی از این قبیل وجود داشت. او در قلعه المریه کاخی مشتمل بر چندین باغ ساخت که با فواره­های تزئینی موسوم به صمادحیه احاطه شده بود.³³ متاسفانه نه اثری از این فواره‌ها باقی مانده و نه توصیفی از آن موجود است. تنها می­توان بر مبنای برخی گزارش­های تاریخی تصویری ذهنی از آن‌ها ارائه کرد.³⁴ به علاوه­ در موزه شاطبه فواره­های مرمرین زیبایی موجود است که احتمالا به همین دوره­ها برمی­گردد. این فواره‌های مرمرین از طرح­ها و تزئیناتی حیرت انگیز و متفاوت برخوردارند³⁵.

توصیفاتی که درباره شهر غرناطه وجود دارد نشان­دهنده اهمیت فواره­ها در زیباسازی این شهر و بناهای آن است. در وسط خیابان‌های غرناطه فواره­های زیبایی کار گذاشته شده بود که از آن‌ها آب می­جوشید. این شهر به وفور اینگونه فواره­ها که هم جنبه مصرفی، هم زیبایی­شناسی داشت، معروف بود.³⁶ حیاط­های خانگی نیز مزین به چشمه­ها، آب­های جاری و درخت­ها بود و در بعضی از آن‌ها فواره­هایی بزرگ و زیبا وجود داشت.³⁷ از این همه آنچه به دست ما رسیده تنها آثار موجود در کاخ­های غرناطه و برخی کشفیات موجود در موزه­هاست که گوشه‌ای از شکوه سابق را به نمایش می­گذارد.

4-1.فواره­های مایل و عمودی

ساده­ترین نوع فواره، لوله­ای است در میان یک حوض که جوششی نرم و آرام به آب می­بخشد و آن را از رکود رها می‌سازد. در صورتی که پرتاب آب در اینگونه فواره­ها از ارتفاعی نسبی برخوردار باشد و زاویه­ای قائم را تشکیل دهد، آن را فواره عمودی می­نامند. فواره­های مایل برخلاف نوع عمودی، آب را به شکل یک کمان از بالا به پایین فرومی­ریزند و حرکت کمی به سمت بالا دارند.

بخش مرکزی مجموعه جنه العریف حیاط اندرونی ساقیه³⁸ بود که پیرامونش را باغ­هایی دیگر اشغال کرده بود. در مرکز این حیاط که هنوز پابرجاست کانال آب طویلی شبیه به یک حوض مستطیل بزرگ قرار داشت و فواره­هایی با ارتفاع زیاد، در دو سمت طولی آن به صورت خطی پشت هم قرار گرفته بودند. فواره­های کنونی ساقیه متاخرند ولی بقایای لوله­های زیرزمینی اثبات می­کند که در این نقطه همواره فواره­هایی وجود داشته است.³⁹ این فواره­ها به صورت مایل و کمانی شکل آب را درون حوض سرریز کرده و یکدیگر را قطع می­کنند، آب به اطراف پاشیده می­شود و باغ را از صدای ریزش آب آکنده می­کند.

ارتفاع بلند فواره­های خطی ساقیه در همان دوره اولیه ساخت، بعید به نظر نمی­رسد. چنانچه توصیفاتی دیگر مبتنی بر گزارش­های یک فرستاده ایتالیایی به نام ناواگیرو⁴⁰ نشان می­دهد که در یکی از صحن­های پایینی جنه‌العریف فواره­هایی عظیم با ده ذراع ارتفاع وجود داشته است و قطرات آبش چنان به هر سو می­ریخته که هر کس به تماشای آن می­ایستاده نیرویی تازه می­گرفته است.⁴¹

در معماری بنی نصر(627-897ق/1230-1492م)در الحمرا نوعی فواره وجود داشت که در واقع حوضچه یا کاسه­ای کوچک بود و از میانش فواره­ای ظریف بیرون می­زد. این حوضچه­های کوچک، شکلی مدور و گاه حلزونی داشتند، بسیار کم عمق بودند و در زیرشان حوضچه­هایی تخت و مسطح و اندکی فرو رفته در زمین ساخته می­شد. گاه در این کاسه­ها سوراخ­هایی قرار می­گرفت تا مانع لبریز شدن آب شوند.⁴² گاه نیز آب از لبه‌های کاسه­ها سر ریز می‌شد و همچون پرده ای توری دور تا دور حوض را می‌پوشاند و تصویری زیباتر پدید می­آورد.

تصویر3. حوضچه فواره در حیاط ریاحین.

در دو طرف عرضی کانال مستطیل شکل حیاط ساقیه، درست در جلوی طاق­های تالارها، دو حوضچه فواره از همین نوع وجود داشت. شخصی که از تالارها بیرون می­آمد، اولین چیزی که می­دید این حوضچه­های فواره بود که به صورت متقارن در دو طرف صحن و کانال طراحی شده بود. این نوع پیوند آب و تالارهای پذیرایی، در حیاط ریاحین در الحمرا نیز برقرار بود.(تصویر3) حوضچه­های فواره ساقیه تقریبا کل عرض کوتاه کانال را از دو طرف می‌پوشاندند و در زیر خود حوض­هایی کم­عمق­تر ولی کمی بزرگتر مثل یک سینی لبه­دار داشتند. در میانه کانال ساقیه نیز سابقا یک حوضچه فواره در محل تقاطع معبر میانی قرار گرفته بود.

حوضچه­های فواره در قسمت­های کلیدی بنا نه تنها ترکیب هندسی و متقارنی را پدید آورده بلکه شور و نشاط زیادی به بنا داده و فضایی سرزنده و روح­بخش را پدید آورده بودند. این فواره­ها در ترکیب با فواره­های خطیِ دو سمت طولی کانال از نظر بصری ترکیب متقارن و هندسی فوق­العاده­ای را شکل می‌دادند.⁴³ نمونه­های فراوانی از این نوع حوضچه­های فواره در بناها وجود داشت. برای نمونه می­توان به حوضچه­های ساخته شده در تالارهای دو طرف حیاط شیران اشاره کرد.

 

4-2.فواره حیوانی شکل

 یکی از باشکوه­ترین و مجلل­ترین اشکال فواره در معماری اسلامی، نمونه­هایی بود که از دهانِ پیکره یک حیوان و به ندرت یک انسان بیرون می­ریخت. در این حالت پیکره یک شیر، عقاب، اژدها و ... ساخته می­شد و لوله­هایی از درون بدن توخالی آن بالا آمده و از دهانش آب را فرو می­ریخت. این نوع فواره معمولا در کناره‌های حوض­ها نصب می­شد و یا بر روی یک دیوار در تالار یا ایوان یک کاخ قرار می­گرفت و آب را درون حوض می­ریخت.

در محل بیت المنام در مجلس شرقی قصر عبدالرحمن ناصر حوض چهارگوش و سبز رنگی نصب شده بود که تزئیناتی بسیار زیبا و عجیب مثل نقوش و تصاویری به شکل سر انسان داشت. یکی دیگر از تزئینات این حوض 12 پیکره حیوانی از طلای سرخ و مرصّع با دُر نفیس به شکل شیر و حیواناتی دیگر مثل غزال، تمساح، کبوتر، عقاب و ... بود که در چهار سوی آن قرار گرفته بود. آب از دهان این مجسمه­ها به درون حوض می‌ریخت. متولی احداث این عناصر حکم، پسر خلیفه، بود.⁴⁴

حفاری­ها وجود چنین پیکره­هایی را تایید می­کنند و تمثال­هایی مفرغی به هیئت جانوران به همراه تعدادی حوض مرمرین بزرگ با قدمت اواخر سده 4 ق/10م و اوایل سده 5ق /11م  هم­اکنون موجود است.⁴⁵ یکی از اولین آثاری که در حفاری­های الزهرا کشف شده، مجسمه یک کره اسب یا آهو است که به عنوان فواره به کار می­رفته است. تاریخ این مجسمه­ نیمه دوم قرن چهارم /دهم است(پرایس،36). ارتفاع آن 5/51 سانتی­متر است و در موزه باستان­شناسی اسپانیا⁴⁶ نگهداری می‌شود.⁴⁷  

به علاوه یک فواره شیر از اسپانیا مربوط به قرن ششم یا پیش از آن به دست آمده است. یک نمونه از این مجسمه­ها که هم­اکنون در موزه لوور پاریس نگهداری می­شود مربوط به قرن ششم یا پیش از آن است. دهان بزرگ این حیوان نشان می­دهد که آب با قطر نسبتا زیادی از آن خارج می­شده است. این مجسمه برنزی 54سانتی­متر طول و 08/30 سانتی­متر ارتفاع دارد.⁴⁸

مهم­ترین و زیباترین مجسمه­های فواره در اسپانیا، مجسمه 12 شیر بود که در حیاطی به همین نام در الحمرا قرار گرفته بود و هنوز پابرجاست. درست در مرکز حیاط شیران حوضی مدور ولی کوچک قرار داشت که شیرها چون پایه‌هایی در زیر آن قرار گرفته بودند و از دهانشان آبی باریک جاری می­شد. این حوض مزین به کتیبه­ای از اشعاری منسوب به شاعر اندلسی ابن زَمرَک(م ح 795ق/1393م) بود که در مدح سلطان محمد پنجم سروده شده بود.⁴⁹ شیرها به احتمال زیاد از کاخ یوسف بن نغز الله، وزیر یهودی آبوس شاه نصر، که وابسته به جامعه بزرگ و با فرهنگ یهودی گرانادا در سده 5ق/11م بوده آورده شده بودند.⁵⁰ شعری در مدح ابن نغز الله وجود دارد که در آن یک قصر زیبا و با شکوه در الحمرا ترسیم شده است و در آن از چشمه­ آبی همراه با 12مجسمه شیر سخن می­رود.⁵¹ این حوض کوچک با شیرهایی بزرگ ولی فواره­هایی ظریف مرکزیت عناصر بنا را بر عهده گرفته بود. حضور باشکوه شیرها و صدای آبی که از دهان آن‌ها جاری بود با دیگر عناصر حیاط تلفیق شده و نوعی اتحاد و انسجام به وجود آورده بود که بر فضای حیاط مسلط بود. گویی این همه برای بزرگداشت فواره­ها ترتیب داده شده بود.

دو فواره شیر در کنار حوض بزرگ باغ پارتال در کنار جنه العریف وجود داشته است که هنوز پابرجاست. یکی از آن‌ها از یک سو رو به حوض بزرگ و از سوی دیگر رو به ایوان‌های پارتال بوده است. گویی به کمک برج پارتال آمده بود تا از آب و باغ محافظت کند. ریزش آب از دهان این شیر در حوض بزرگ پارتال، امواجی مدور و ظریف را پدید می­آورده که آرام آرام بزرگ­تر شده و به سمت عمارت پیش می­رفتند و حرکتی بسیار آرام و دلنشین به آب می­بخشیدند.

غرناطه نیز چون الزهرا علاوه بر فواره شیر، از فواره­های دیگر نیز برخوردار بود. برای مثال یعقوب زکی که مینیاتوری از باغ اندلسی- اسلامی مربوط به قرن هشتم را دیده است، از تصویر مجسمه‌هایی به شکل سر اسب و احتمالا برنزی در آن سخن می‌گوید که آب را به داخل حوض بزرگی سرازیر می­کردند.⁵² وی بر این باور است که فواره­های جانوری شکل اسپانیا، نمونه­های مشابهی از مجسمه­های موجود در ایران را عرضه می­کنند.⁵³

5.چرخش نهر در بنا

در کوشک باغ­های اندلسی آبیاری به شیوه­ای صورت می­گرفت که آگاهانه موجب تزئین مجموعه باغ و بناها می­شد. آب در یک حوضچه مرکزی جمع می­شد و از آنجا به کمک کانال­ها به حیاط­ها و فضاهای داخلی می‌رفت. جوی­هایی که از میان معبرها جریان داشتند، با خطوط مستقیم رسما حدود منطقه را نیز مشخص می‌کردند⁵⁴ و با رفت و آمد در تالارها موجب پیوند فضای داخلی با حیاط­ها و باغ­ها می‌شدند. علاوه بر کانال­های راست­گوش و مستقیم، در قرن 5 و 6 ق/11 و 12م ایجاد نهرهای مارپیچ هم در اسپانیا معمول بود.⁵⁵

فتح بن خاقان، حَیر الزجالی در قرطبه را یکی از شگفت انگیزترین، زیباترین و کاملترین اماکن می­داند. بنا بر توصیف وی، یک نهر آب در آنجا قرار داشته که آب حوض مرکزی را تامین می­کرده است. این نهر با حرکتی مارپیچی از میان صحنی از مرمر سفید خالص عبور می­کرده است و در مخزنی می­ریخته که تمام آب­ها به آن سرازیر می­شده­اند.⁵⁶

از نظر هنری طرح­های شکسته و مارپیچ با حرکات آهسته و شناور، به محیط آرامشی دل­نشین می­دهند و بیننده را به حرکتی آرام و بدون شتاب در فضا دعوت می­کنند. حیر الزجالی نیز احتمالا به سبب برخورداری از محیطی فرح­بخش به مکانی برای تفریح ابن خاقان و ابومروان زجالیِ وزیر تبدیل شده بود. ظاهرا ترکیبی مشابه، در کاخ معتصم بن صَمادح(429-484ق/1038-1091م) از خاندان نجبیّه، از ملوک­الطوایف اندلس در المریه وجود داشته است. در آنجا آب‌گذرهای مارپیچ، حوض­های مختلف را به یکدیگر پیوند می­داده­اند. بنا بر سخن یعقوب زکی، این سلطان شاعر در یکی از تصنیف­هایش آب جاری در باغ خود را به ماری تشبیه کرده که در مسیری پیچاپیچ می­خزیده است.⁵⁷ علاوه بر این دو، در ارگ مالقه نیز قسمتی از بنایی ویزیگوتی وجود داشته که در دوران حکام مسلمان به صورت یک میزاب⁵⁸ با آبراهه­ای مارپیچ بازسازی شده بود.⁵⁹  

از همین زمان در اسپانیا نهرهای راست­گوش نیز وجود داشت و برخلاف نهرهای مارپیچ در دوره­های بعد نیز رواج پیدا کرد. امتیاز نهرهای راست­گوش بر نمونه­های مارپیچ این بود که بیشتر با محورهای متقارن و منظم بنا که بر تعادل تاکید می­کرد هماهنگ بود. در معماری اسلامی که در آن تقارن و تناسبات هندسی نقشی اساسی داشت، این ایده مقبول­تر بود. نمونه­هایی از نهرهای راست­گوش از قرن پنجم و ششم تا قرن نهم هنوز پابرجا هستند، اما از نهرهای مارپیچ هیچ اثری در دست نیست. یکی از نمونه­های نهرهای راست­گوش از قرن پنجم، حیاط اندرونی یِسو⁶⁰ در قصر معتمد بن عباد(431-487ق/1040-1095م) از آثار موحدان در اشبیلیه بود. کوشک باغ معتمد طرحی مستطیل شکل و طویل داشت که جویی راست در میان حیاط آن با تاکید بر محور بصری بنا در کنار باغچه­ها به عنصر تزئینی آن تبدیل شده بود.⁶¹ بادوکاند، محقق معماری اسپانیا، به نکته جالبی اشاره می­کند و می­گوید با توجه با آثاری که از قصرهای موحدی پیداست روشن می­شود که آن زهد و تنزهی که ابن تومرت می­ستود، در این بناها مورد عنایت قرار نگرفته است. تزئینات سرشار معماری در کنار بازی با آب و درخت برای جذاب کردن بنا، همه در یک باغ محصور گردآوری می‌شدند تا خلاصه­ای از لذایذ زندگی را فراهم آورند. از این نظر حیاط یسو از باغ­های الحمرا چیزی کم ندارد. 

تصویر4. الحمرا، ارتباط فضای داخلی و خارجی بنا با کمک کانال­های آب

کانال­های آب در باغ­های موجود اسپانیایی خصوصا الحمرا طرحی کلی از اهمیت تزئینی آب­های جاری در بناهای غرناطه را ارائه می­دهند. در الحمرا کانال­های مینیاتوری آب ­عناصری تعیین کننده در طراحی بنا بودند. کانال­های باریک آب از میان رواق­هایی با ستون­های باریک گذشته و با عبور از اتاق­ها به صحن معروف شیران راه می­یافتند.(تصویر4) درازی و باریکی خط افقی این کانال­ها با خط عمودی ستون­های باریک همخوانی داشت. تالار دوخواهران در شمال و تالار ابن‌سراج در جنوبِ صحن، همگی از این کانال­های باریک آب برخوردار بودند. آب در آنجا به آرامی درون حوضچه­های داخل اتاق سرریز می­شد و سپس از طریق چندین پلکان کم ارتفاع به حیاط می‌رسید.(تصویر5) کانال باریک آب در کف­پوش بخش میانی پله­ها خوابیده و آن‌ها را به دو قسمت مساوی تقسیم می­کرد. کسی که از اتاق‌های مجاور وارد صحن می‌شد، می­توانست جریان آب کانال­ها را مشاهده کند که از میان رواق­ها گذشته و با گذر از صحن به فواره­های باریکی می­رسد و آب را به صورت جریان ملایمی از دهان مجسمه‌های شیر بیرون می­ریزد. این کانال­ها فضای بیرونی و داخلی کاخ را به یکدیگر پیوند می­زدند و در نتیجه ایده­ای که معماران مسلمان برای چندین قرن آن را به کار می­گرفتند تکمیل می‌شد؛⁶² حتی محققان غیر مسلمان نیز اقرار دارند که این منظره­ها شخص را به یاد بهشت مذکور در قرآن با باغ­ها، چشمه­سارها و غرفه­هایش که نهرهایی در آن جاری است می­اندازد.⁶³ 

یکی از اشکال بسیار زیبای آب در جنه العریف که اوج طراحی آب را نشان می­دهد، آب­نمای پلکانی است. این آبشار زیبای منحصر به فرد که متعلق به قرن8ق/ 14م بود، در قرن10ق/16م اعجاب مسافران را برمی‌انگیخت. ناواگیرو فرستاده ایتالیایی که در 933ق/ 1526م به الحمرا، غرناطه و اشبیلیه رفته بود، توصیف کاملی از این پلکان شگفت انگیز دارد.⁶⁴ متاسفانه ما نتوانستیم این کتاب را بیابیم اما یعقوب زکی در مقاله «باغ اسپانیایی-اسلامی» و بادوکاند در کتاب معماری اسلامی در اسپانیا با توجه به نامه­های ناواگیرو اشاره‌ای کوتاه به این پلکان کرده­اند. از سوی دیگر نقل قول نسبتا کامل­تری را گلومبِگ به نقل از مک­ دوگُل ارائه کرده است که صحبت­های زکی و بادوکاند را تکمیل می­کند⁶⁵ به علاوه آثاری از این پلکان شگفت­انگیز هنوز در جنه­العریف باقی مانده است. 

تصویر5. الحمرا، جوی باریک آب در کف تالار ابن سراج.

در بلندترین بخش باغ یک رشته پلکان پهن و دلربا وجود داشت که آب از طریق دست­انداز توخالی آن به پایین سرازیر می­شد. در آنجا کانال­های آب نقش یک همراه را بازی می­کردند و قسمت­های مختلف مجموعه را به عابران نشان می‌دادند. کانال­ها چنان مرکزیت یافته بودند که چون شریان‌های حیاتی همه جا در بنا دیده می­شدند. در هر چند پله سنگی، دسته­ای با یک حفره وجود داشت که آب را در خود جمع می­کرد. دیواره­ها در هر گوشه پله­ها حفره­هایی سنگی مثل کانال در بالای خود داشت. در نزدیکی پله­ها دریچه­هایی نصب شده بود که می­توانست آب را از کانال­های لب­ریز شده تخلیه کند. این دریچه­ها چنان ترتیب یافته بودند که آب می‌توانست در کانال­ها یا حفره­های پاگردها یا در هر دو جاری شود.⁶⁶

در گذشته حجم آب این پلکان‌ها گاهی چنان افزایش می­یافت که آب سر ریز شده و پله­ها را می­پوشاند و هر کسی را که آنجا بود خیس می­کرد. این کار را از روی عمد انجام می­دادند تا اسباب شوخی و تفریح رهگذران را فراهم کنند.⁶⁷ این همه توجه در پیوند دادن انسان با آب و بازی گرفتن آب برای دلخوشی او، یکی از شیوه‌هایی بود که در معماری برای تبدیل کردن فضا به محیطی سرزنده و پویا اهمیت اساسی داشت. آب و باغ از جمله عناصری بودند که به فضاهای مرده و کاربردی که از هیچ عنصر شاخصی برخوردار نبودند روح و سرزندگی می‌بخشیدند. شاید طراحان آب­نمای پلکانی خواسته بودند از این طریق به فضای عملکردی پله­ها حیات و زندگی ببخشند. کانال­هایی که امروزه بر کناره این پله­ها وجود دارد ظاهرا بسیار ساده­تر از طرح اولیه آن‌هاست، اما درک توصیفات موجود را بسیار آسان می­کند.

توصیفات ناواگیرو حتی پیش از سال 964ق/1556م که نامه­هایش منتشر شوند در میان کسانی که او را می‌شناختند دست به دست شده و بر دوستانش که باغ­هایی در ونِتو در ایتالیا می­ساختند تاثیر گذاشت. یکی از این باغ­ها، باغ تیولی در رم ایتالیا بود. در آنجا پلکان‌هایی وجود داشت که ظاهرا از روی همین پلکان‌ها الگوبرداری شده بود. طبق نظر گلومبگ سیستم زنجیره­های آب در این باغ تحت تاثیر توصیفات ناواگیرو از باغ­های اسلامی به آنجا رفته بود.⁶⁸ طرح زنجیره آب که در معماری اسلامی بسیار رایج بود به معنی جریان آب از کانال­ها و حوض­ها و سایر اشکال آب به سمت یکدیگر به شکلی سلسله­وار بود.

6.نهرهای راست­گوش و کانال­های متقاطع

یکی از طرح­های معروف در باغ­سازی اسلامی شیوه چهارباغ بود که ارتباط تنگاتنگی با بناها و کانال­های آب داشت. در طراحی چهارباغ دو محور به شکل خیابان‌هایی عمود بر هم طراحی می­شد و در قسمت­های چهارگانه ای که پدید می­آمد باغ­هایی احداث می­گردید. در بهترین حالتِ چهارباغ، نهرها در محورهای باغ قرار گرفته و همدیگر را قطع می­کردند. معمولا در محل تقاطع، یک کوشک احداث می­شد و در طرحی دیگر کوشک به انتهای محور باغ منتقل شده و در محل تقاطع محورها یک حوض قرار می­گرفت. محورهای متقاطع، طرح نهرهای متقاطع را پدید می­آورد، اما در برخی از موارد تنها در یکی از محورها نهری مستقیم و طولانی قرار می­گرفت که به یک کوشک ختم می­شد.

در طراحی کوشک­های اسپانیایی گذر نهرها و تقسیم­بندی باغچه­ها محورهای اصلی و فرعی فضا را به وجود می­آوردند. این جوی­ها که در میان معبرهای منظم و راست­گوش جریان داشتند، رسما حدود منطقه را نیز مشخص می­کردند. همانطور که بنای کاخ­ها از نظمی رسمی با طرح­های متقارن پیروی می­کرد، آب و سبزه­ها نیز به صورت محوری و هندسی آرایش داده می­شدند؛ آب به عنوان شریان اصلی به ترکیب مجموعه قوت می‌بخشید و همچون محوری عمل می­کرد که مناظر در اطراف آن شکل می­گرفتند. در اسپانیا برخلاف ایران، نمونه­های زیادی از طرح چهارباغ­ باقی مانده که به زعم محققانِ ایرانی و اروپایی، الگوبرداری از باغ‌ ایرانی ‌اند. برای نمونه قصر عبدالرحمن اموی در الزهرا، سه حیاط در الکازار اشبیلیه، حیاط خلوت جنه­العریف و حیاط شیران هنوز موجودند.

در الزهرا-گرچه از طرح چهارباغ برخوردار است- کانال­های آب نقشی محوری و تعیین کننده ندارند بلکه جای خود را به حوض­های چهارگانه داده­اند. بهترین نمونه از کوشک باغ­های موجود اسپانیایی در سده 6 و 7ق/12و 13م، قصر المبارک، کاخِ مشهور بنی عباد در اشبیلیه است. این قصر به سلطان شاعر معتمد بن عبّاد (431-487ق/1040-1095م) تعلق داشت. در حیاط خلوت این قصر که حفاری شده بود، فضایی چهارگوش در مقابل یک عمارت وجود داشت. در آنجا کانال­های متقاطعِ آب در یک حوض چهارگوش مرکزی به هم متصل می‌شدند. باغچه­ها نسبت به خیابان‌های عمود بر هم، یک متر و هشتاد سانتی­متر پایین­تر قرار گرفته و آنقدر عمیق بودند که دیوار پیرامونی آن‌ها به شکل طاقگان‌هایی پیاپی طراحی شده بود. در وسط هر یک از خیابان‌ها کانال­های وسیع متقاطعی وجود داشت. در محل تقاطع دو محور نیز یک حوض کوچک مدور به سبک حوض­های مرکزی قرار گرفته بود.⁶⁹

باغ کروثرو از سده 6ق/12م نیز بخشی از کاخ المبارک بود. در این باغ خیابان‌ها به صورت محورهای عمود بر هم، پل‌های کاملی از آجر و سنگ را تشکیل می­دادند و بر باغچه­هایی با چهار متر و نیم عمق مشرف بودند. کانال­های آب در این خیابان‌ها قرار گرفته بود و در محل تقاطع آن‌ها نیز یک حوض مدور تعبیه شده بود.⁷⁰ 

تصویر6: الحمرا، نهرهای چهارگانه در حیاط شیران.

کاملترین و زیباترین طرح چهارباغ با نهرهای متقاطع، در صحن شیران وجود داشت. صحنی چهارگوش در میانه این کاخ بود و مجسمه شیرهای فواره‌ نیز در آن قرار داشت. در چهار طرف این حوض و فواره­ها چهار خیابان باریک قرار داشت که از وسط هر یک، جوی آبی بسیار باریک­تر، تنها با چند سانتی‌متر عمق عبور می‌کرد. گویی این کانال­ها وظیفه داشتند نقطه مرکزی را به اجزای پیرامونی­اش پیوند بزنند و بر حس تقارن تاکید کنند. با نگاهی به پلان کلی این حیاط و تالارهای پیرامونی­اش این نظر بیشتر جلوه می­کند. تنها نوآوری در حیاط شیران نسبت به اشبیلیه که در آن آبگیری گود وجود داشت همین نقطه تقارن محورهاست.⁷¹ این خیابان‌ها حد و مرز چهار باغچه بودند که در عمق 80 سانتی­متری از کف ساختمان ساخته شده بود. در تغییرات اخیر باغچه­ها از بین رفته­اند و محل آن‌ها تسطیح شده است.⁷² کانال­های آب در این صحن با باغچه­ها اختلاف سطح داشتند، به نحوی که این خیابان‌های برجسته شده و کانال‌های مینیاتوریِ آن به خوبی به نمایش گذاشته می‌شد.⁷³(تصویر6)

بخش مرکزی مجموعه جنه­العریف حیاط اندرونی ساقیه بود که هنوز پابرجاست و حیاط­های دیگر پیرامون آن قرار گرفته بودند.⁷⁴ حیاط ساقیه به سبب معابر متقاطعش که باغچه­های چهارگانه را پدید آورده بود به حیاط شیران شباهت داشت، اما در آنجا تنها یک کانال طویل و مستقیم آب با تاکید قوی بر محور عمودی طرح وجود داشت. طول این باغ سه برابر و نیم عرض آن بود. کانال شاخص آب در وسط این حیاط قرار گرفته و باغچه­هایی باریک را در کنار آب به وجود آورده بود. این کانال در سرتاسر طول مسیرش دارای فواره­های مایلی بود که آب را درون آن می‌ریختند.⁷⁵ کانال از هر دو سو تا جلوی ایوان تالارها پیش می­رفت و عمیقا با فضای داخلی مانوس می­شد. در این اضلاع حوض­هایی کوچک از نوع حوضچه­های فواره اندلسی نیز قرار گرفته بود.

این نوع حیاط خلوت­ها یا باغ­های اندرونی که معمولا نقشه­ای مستطیل داشت و سرتاسر حاشیه نهرها را گیاهان تزئینی یا درخت­های کوچک می­پوشاند، به تدریج، به الگویی برای ساختن باغ در سرزمین­های غربی جهان اسلام خصوصا مغرب اقصی تبدیل شد.

نقشه 3. شمال شام، کانال­های چهارگانه در قلعه صهیون

یکی دیگر از بناهایی که شباهت کلی به صحن شیران دارد اما به قرن­ها پیش از آن مربوط می­شود، حیاط قلعه ایوبی صهیون⁷⁶ از اواخر قرن 6ق/12م است. این بنا در جبال العلوین در شمال شام واقع بود. متاسفانه این قلعه به سختی آسیب دیده اما در آن طرح نهرهای چهارگانه به خوبی پیداست. در عرصه و میدانی از قصر یک حوض مرکزی وجود داشته که ظاهرا سابقا فواره­ای نیز در آن بوده است. چهار کانال آب با نظمی هندسی این حوض را احاطه می­کردند. هر یک از این کانال­ها به یکی از گوشه‌های مخزنی در کنار ایوان می­رسیدند که در میان بستر سنگی کنده شده بود. از شیب طبیعی محل برای جاری کردن آب به مخزن­های شمالی و از آنجا به حوض استفاده می‌کردند.⁷⁷(نقشه3)

 

نتیجه

1. در کوشک باغ­های اندلسی، آب نقشی مهم در برقراری تعادل بصری و تامین ایده تقارن دارد. حوض­ها و کانال­ها با قرار گرفتن بر روی نقاط کلیدی فضا بر محورهای بصری تاکید می­کنند. این ایده چنان مقبول بود که در کوشک باغ­های قرن هشتم و نهم هجری/چهاردهم و پانزدهم میلادی دیگر خبری از نهرهای مارپیچ نبود و تنها کانال­های مستقیم و حوض‌های مدور و چهارگوش در طراحی به کار می­رفت.

2. طرح چهارباغ که شالوده طراحی این کوشک باغ­ها بود، تحت تاثیر الگوی ایرانی حیات خود را در اندلس از الزهرا آغاز کرد و در کوشک باغ­های قرن پنجم و ششم تا هشتم و نهم ادامه پیدا کرد. طرح­های متقارن، حوض­ها و کانال­ها و فواره‌های هندسی به خوبی در این الگو جانمایی می­شدند و طرح­هایی بسیار زیبا را خلق می‌کردند. نمونه­های غرناطه اوج طراحی چهارباغ را به نمایش گذاشته­اند.

3. پیوند شاخص تالارهای پذیرایی و حیاط و باغ مهم­ترین هدفی بود که از این طراحی­ها به دست می­آمد. این ایده نیز از تالار ریکو و باغ مقابلش آغاز شد و بعدها در کوشک باغ­های الحمرا و جنه­العریف به اوج کمال رسید. در این دوره آب با کمک کانال­ها به فضاهای داخلی وارد می­شد و با طرح زنجیره آب از یک حوض به حوضی دیگر و از فواره­ای به فواره دیگر منتقل می­شد.

4. بازی با آب در غرناطه بیش از همه جا به چشم می­خورد. مهم­ترین جلوه این شیوه، چرخش آب درفضاهای داخلی و خارجی و پیوند زدن عناصر مختلف بنا و منسجم کردن آن بود. بازی با آب در حیاط ساقیه و صحن شیران با فواره­های کمانی و کانال­های آب اهمیت زیادی داشت. پایبندی معماران مسلمان اندلسی به این شیوه بیش از همه در طراحی آبشار پلکانی و خیس کردن عمدی رهگذران به چشم می­خورد.

5. علاوه بر بازی با آب، مهم­ترین عاملی که کوشک باغ­های قرن 5 و 6 هجری به بعد را از کوشک عبدالرحمن متمایز می­کرد، کوچکتر شدن طراحی آب بود. حوض­های بزرگ الزهرا به مرور به حوض­هایی کوچک تبدیل شدند که در مقابل کوشک­ها پناه می­گرفتند. بعدها این حوض­های کوچک در حوضچه­های فواره غرناطه متبلور شد. کوشک باغ­های غرناطه طرحی مینیاتوری از چهارباغ را در تابلویی زیبا مقابل چشم بیننده قرار می‌داد. کانال­ها چنان ظریف و کوچک شده بودند که گاهی تنها چند سانتی­متر عرض و عمق داشتند.

6. در این میان کوشک باغ­های قرن 5 و 6 ق/12 و 13 م همچون پلی بودند که سازه­های آبی عصر الزهرا را به اشکال آب در عصر غرناطه پیوند می­زدند. در باغ­های این دوره مثل کوشک باغ جعفریه که یادآور طرح الزهرا بودند، حوض­ها کوچکتر و قرینه شدند و بعدها با حوضچه­های فواره به اوج خود رسیدند. در کروثرو، طرح چهارباغ با حوض کوچک و فواره میانی در حیاطی کوچک مقابل عمارت پیاده شد و چند قرن پس از آن در حیاط ساقیه و حیاط شیران به کمال رسید.

 

 

 

فهرست نقشه ها:

نقشه1. الزهرا، کوشک­ها و حوض­های قصر عبدالرحمن،

http://www.spanish-architecrure/SP-GR-006.htm,2012/9/7.

نقشه2. حوض­های مرکزی در الحمرا، منبع 17، تصویر شماره 19.

نقشه 3. شمال شام، کانال­های چهارگانه در قلعه صهیون، منبع 17، تصویر شماره 12.

 

فهرست تصاویر:

تصویر1. الحمرا، حیاط ریاحین، حوض رو به کوشک، http://www.alhambradegranada.org/en/info/placesandspots/courtofthemyrtles.asp,2013/1/16.

تصویر2. اشبیلیه، کروثرو، حوض مرکزی،

 Jose Romon Piarro. http://www.photaki.com/.htm.(1023/6/7)

تصویر3. حوضچه فواره در حیاط ریاحین،

http://www.martingracephotography.com /?search=Nasrid+dynasty,2013/3/27.

تصویر4. الحمرا، ارتباط فضای داخلی و خارجی بنا با کمک کانال­های آب،

Dainis Derics. http://www.123rf.com/photo_2637615_famous-lion-fountain-alhambra-castle-granada-spain.html, 2013/1/25.

تصویر5. الحمرا، جوی باریک آب در کف تالار ابن سراج، منبع 16، تصویر شماره 226.

تصویر6. الحمرا، نهرهای چهارگانه در حیاط شیران،

http://en.wikipedia.org/wiki/Court_of_the_Lions.

 

 

 

 

فهرست منابع:

ابن زیدون، دیوان ابن زیدون و رسائله، تحقیق علی عبدالعظیم، مکتبه نهضه مصر بالفجاله، 1957م.

بادوکاند، ماریانه، بدنورتس، آخیم، معماری اسلامی در اندلس، ترجمه فائزه دینی، تهران، فرهنگستان هنر، 1386ش. 

بلر، شیلا، بلوم، جاناتان، هنر و معماری اسلامی(2)، ترجمه یعقوب آژند، سمت، فرهنگستان هنر،1381ش.

بوتشیش، ابراهیم القادری، «جمالیه فی المنشآت المعماریه المائیه بمدینه غرناطه»، الموتمر العلمی الدولی بعنوان: «الفن فی الفکر الاسلامی»، سعید بن حماده، عمان، اردن، المعهد العالمی للفکر الاسلامی، 1433ق/2012م.

پرایس، کریستین، تاریخ هنر اسلامی، ترجمه مسعود رجب نیا، چ2، تهران، انتشارات امیرکبیر، 2535 شاهنشاهی.

جعفری، بهرام، «الحمرا چشم­اندازی از تمدنی عظیم»، کیهان فرهنگی، ش111، سال یازدهم، تهران، تیر73.

الجمل، محمد، «منشآت سلاطین بنی نصر فی قصور الحمراء»، المعهد المصری (دراسات الاسلامیه مدرید)، العدد28، السنه 1996م.

دهخدا، علی اکبر، معین، محمد، لغت نامه، دانشگاه تهران، سازمان لغت نامه، 1337ش.

داندیس، دونیس اِ، مبادی سواد بصری، ترجمه مسعود سپهر، سروش، تهران، 1390.

الذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، ط2، دارالکتاب العربی، بیروت، 1413ق/1993م.

زکی، یعقوب(جیمز دیکی)، «باغ اسپانیایی- عربی: توضیحاتی درباره گونه­شناسی»، ترجمه محمد تقی اکبری، میراث اسپانیای مسلمان، زیر نظر سلمی خضرا جیوسی، گروه ترجمه زبانهای اروپایی، چ1، بنیاد پژوهش­های آسان قدس رضوی، 1380ش.

فتح بن خاقان، قلائد العقیان، بی جا، بی تا.

المقری التلمسانی، احمد بن محمد، نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، دارالفکر، بیروت، 1419م.

مور، چارلز، و، آب و معماری، ترجمه هدی علم الهدی، سازمان میراث فرهنگی کشور، معاونت فرهنگی و آموزش، 1381ش.

-Golomberk, Lisa, “From Timur to TivoliI: reflections on Il Giadino All Italiana”, Muqarnas , Necipoglu, Gulru, V.15, Brill NV, Leiden,The Netherlands, copyright 1001.

-Lehrman, Jonas, Eaethly Paradise(Garden and Courtyard in Islam), Berkeley and Los Angeless,University of California Press, 2910.

- Tabbaa, Yasser, "The Medieval Islamic Garden: Typology and Hydraulics”, Garden History: Issues, Approaches, Methods, John Dixon Hunt, Washington, Harvard University,2991.

 

 

منابع تصاویر و نقشه­ها

Dainis Derics. http://www.161rf.com/photo_2637615_famous-lion-fountain-alhambra-castle-granada-spain.html.( 1023/2/15)

http://www.alhambradegranada.org/en/info/placesandspots/courtofthemyrtles.asp.( 1023/2/26)

http://www.artencordoba.co.uk/MADINAT-AL-ZAHRA/Medina-Azahara-Cordoba-Archeological-site-pool-house.html.( 1021/1/24)

http://gardenin.ru/islamic_gardens.html.( 1021/7/12)

http://www.martingracephotography.com/?search=Nasrid+dynasty.( 1023/3/17)

http://www.qantara-med.org/qantara4/public/show_document.php?do.( 1021/22/9)

 

http://rolfgross.dreamhosters.com/Islam-Web/Chapter3103.htm.( 1021/21/23)

http://www.spanish-architecrure.info/SP-GR-006.htm.( 1021/9/7)

 

http://en.wikipedia.org/wiki/Court_of_the_Lions

Jose Romon Piarro. http://www.photaki.com/picture-patio-del-crucero-house-of-trade-sevilla_300166.htm.( 1023/6/7)

Lehrman, Jonas, Eaethly Paradise(Garden and Courtyard in Islam), Berkeley and Los Angeless,University of California Press, 2910.

 

Tabbaa, Yasser, "The Medieval Islamic Garden: Typology and Hydraulics”, Garden History: Issues, Approaches, Methods, John Dixon Hunt, Washington, Harvard University,2991.

 

 

1

 

---

[1]  . المقری، 2 /88.

[2]  . چنان عمیق هستند که به رنگ آبی دیده می­شوند و حاشیه­هایی پر سایه آن‌ها را احاطه کرده است. این حوض­ها، برکه­هایی پوشیده از سوسن بودند. شب هنگام، سوسن­های آبی عطرافشانی می­کردند و در آب غرق می­شدند تا نور صبحگاهی چشمشان را بگشاید.( نک: ابن زیدون، 140-139).

[3]  .Rich,Rico.

[4]  . زکی، 682.

[5]  . المقری، 5/ 262.

[6]  . زکی، 682؛ بادوکاند، 246.

[7]  . تعادل یکی از بنیادی­ترین عناصر آفرینش هر اثر هنری است و نبود آن، منجر به بی ثباتی و در نتیجه باعث تزلزل در ارزش­های زیبایی‌شناختی اثر می­گردد. چشم ما برای حفظ تعادل، هنگام دیدن اشیاء و یا بیان تصویری آن‌ها، ابتدا برای آن‌ها یک محور عمودی که بر یک پایه افقی قرار دارد، در نظر می­گیرد و بدین وسیله تعادل شیء را سنجیده و اندازه گیری می­کند (داندیس، 48). در شیوه طراحی حوض در برابر عمارت، اغلب، کوشک در انتهای یک محور قرار می­گرفت و حوض در مقابل آن در طول محور امتداد می­یافت و بدین شکل بر محورهای بصری تاکید می­شد.

[8]  . Zaragoza,Saragossa.

[9]  . زکی، 683؛ بادوکاند، 152-150.

[10]  . همو، 684.

[11]  . Jeneralif.

[12]  . محمد پنجم دو دوره حکومت کرد و مشخص نیست که در کدام دوره اقدام به ساخت این بخش کرد.(دوره اول: 755-760ق/1354-1359م، دوره دوم: 763-793ق/1362-1391م).

[13]  . از سال 422 تا 897ق/1030-1491م اسپانیای مسلمان به دست حاکمان محلی و به صورت ملوک­الطوایف اداره می­شد.

[14]  . بادوکاند، 246.

[15]  . حیاط ریاحین با نام­های حیاط برکه(Alberca Court) یا میرتِلس(Myrtles) نیز شناخته می­شود.

[16]  . بلر،  313.

[17]  . زکی، 692.

[18]  . Abencerrjes.

[19]  . قاعه الأختین(Sala de las dosHermanas,Hall of the two Sisters). نام تالار دو خواهران به دلیل کشف دو قطعه رخام هم اندازه در سطح زمین اتاق بوده است. 

[20]  . پرایس، 110.

[21]  . Partal.

[22]  . بادوکاند، 245.

[23]  . Alkazar Geni.

[24]  . زکی، 690 -689؛ الجمل، 73.

[25] . بادوکاند، 258.

[26] . Pijuan, 2012/11/9.

[27]  . Seville.

[28]  . Crucero.

[29]  . زکی، 683.

[30]  . Rafael Manzano.

[31]  . بادوکاند، 212و 146.

[32]  . زکی، 683.

[33]  . نک: 2/ 160؛ 4/171، ...

[34]  . نک: همانجا.

[35]  . بادوکاند، 163.

[36]  . بوتشیش، 9.

[37]  . زکی، 692.

[38]  . Acequia.

[39]  . بادوکاند، 245.

[40]  . ناواگیرو در 933ق/1526م به الحمرا، غرناطه و اشبیلیه سفر کرد و مشاهداتش را در نامه­هایی به ثبت رساند(بادوکاند، 245).

[41]  . زکی، 694.

[42]  . بادوکاند، 246؛ زکی، 694-693.

[43]  . بادوکاند، 245.

[44]  . المقری، 2/ 88، 2/ 58؛ الذهبی، 24/ 47.

[45]  . بادوکاند، 126.

[46]  . Museo Arqueologico y Etnologico.

[47]  . gantara-med.org,2012/11/9.

[48]  .gantara-med.org, 2012/11/9

[49]  .Lehrman, 14.

[50]  . Loc. cit

[51]  . جعفری، 81.

[52]  . زکی، 694.

[53]  . همانجا.

[54]  . زکی، 672.

[55]  . همو، 677.

[56]  . فتح بن خاقان،  55-54.

[57]  . زکی، 677-676.

[58]  . میزاب. آبریز، آب­گذر، آبراهه، ناودان(دهخدا، 45/ 289).

[59]  . زکی، 677.

[60]  . Patio de Yeso.

[61]  . بادوکاند،212-209.

[62]  .Tabbaa, 67, see:Lehrman, 27.

[63]  . نک: بادوکاند، 246.

[64]  . بادوکاند، 245.

[65]  .Golomberk, 244.

[66]  . مور، 63؛ Golomberk, 244

[67]  .Golomberk, 244.

[68]  . Golomberk, 244.

[69]  .Tabbaa,318-319.

[70]  . بادوکاند، 164.

[71]  . زکی، 682.

[72]  .Lehrman,96.

[73]  .Id,95,Tabbaa, 327-328.

[74]  . بادوکاند، 245.

[75]  . مور،63.

[76]  . صهیون سواحل دریای شام از اعمال حمص که مشرف بر دریا نیست. (یاقوت،  3/ 436).

[77]  .Tabbaa, 317-318.

---