Subject Areas :

Received: 2024-12-21 Accepted : 2024-12-21 Published : 2024-12-21

Keywords:

Full-Text:



تاريخ و تمدّن اسلامى                                                           Islamic History and Civilization

سال 20، شماره 48، پاییز 1403  Vol.20, No.48, Autumn 2024

صص 3-22 (مقاله پژوهشی)

 

واحدهای جغرافیایی- اداری اندلس بر اساس آثار ابن دلائی و ابن غالب¹

الهام امینی کاشانی²

استادیار گروه مطالعات غرب جهان اسلام، بنیاد دایره المعارف اسلامی، تهران، ایران

 

چکیده

دو اثر مهم جغرافیایی- تاریخی در حوزه اندلس که در آنها به نظام تقسیمات جغرافیایی سرزمین اندلس اشاره دارد کتاب ترصیع الاخبار و تنویع الآثار ابن دلائی و کتاب فرحه الانفس ابن غالب­اند. بررسی این دو اثر، مجموعه اصطلاحاتی را به پژوهشگر امروزی می­دهد که در ظاهر با اصطلاحات جغرافیایی- اداری شرق جهان اسلام یکسان است؛ اصطلاحاتی همچون مدینه، قریه، کوره، اقلیم و ... اما به­رغم این اشتراک لفظی، این اصطلاحات از جهت معنایی و چگونگی کاربرد آن در سرزمین اندلس بسیار متفاوت­اند. این پژوهش بر آن است تا بدین پرسش­ها پاسخ دهد که در تقسیمات جغرافیایی - اداری اندلس چه اصطلاحاتی به کار رفته و هر کدام از این اصطلاحات در این نظام تقسیماتی چه جایگاهی داشته­اند؟ و نیز این اصطلاحات چه تفاوتی با اصطلاحات همسان خود در شرق جهان اسلام داشته­اند؟ یافته­ها بدین شرح است که برخی از اصطلاحات جغرافیایی - اداری اندلس همان اصطلاحات جغرافیایی- اداری شرق جهان اسلام است، اما در این میان برخی اصطلاحات همچون مدینه و اقلیم علاوه بر معنای کلی خود، معنای دیگری نیز دارند که تنها در تقسیمات سرزمین اندلس رایج بوده و به کار می­رفته است.

 

کلیدواژه­ها: جغرافیای تاریخی اندلس، واحدی­های جغرافیای-اداری اندلس، ابن دلائی، ابن غالب.

مقدمه

در بیشتر آثار جغرافی­نگاران مسلمان به طور مستقیم به تقسیمات جغرافیایی – اداری سرزمین­های مختلف اشاره نشده است و جز معدود آثاری همچون احسن التقاسیم مقدسی به ترسیم نقشه راه خود و نوع نگاهشان به تقسیمات سرزمین­های مختلف نپرداخته­اند، حتی به رغم استفاده بسیار از اصطلاحات نظام تقسیمات جغرافیایی – اداری به معنای این اصطلاحات و جایگاهشان نیز اشاره­ای نکرده­اند. در این میان باز مقدسی و نیز یاقوت حموی پیشتاز دیگر جغرافی­نگاران­اند، چه به عنوان مثال یاقوت حموی بخشی از مقدمه کتابش معجم البلدان را به توضیح برخی اصطلاحات مهم جغرافیایی – اداری سرزمین­های جهان اسلام اختصاص داده است. با وجود این تلاش­ها، شناخت دقیق از معنای همه اصطلاحات به کار رفته در آثار جغرافی­نگاران و جایگاهشان در نظام تقسیماتی سرزمین­های مختلف جز با بازخوانی تمام آثار جغرافیایی و بررسی تطبیقی­شان در این مورد ممکن نیست. در خلال این مسیر نیز یافته­هایی به دست می­آِید که نشان می­دهد اصطلاحات جغرافیایی – اداری در سرزمین­های مختلف به رغم یکسان بودن در شکل ظاهری گاه از نظر معنا و مفهوم و نوع کاربردشان بسیار متفاوت از یکدیگرند.

درباره تقسیمات جغرافیایی – اداری در اندلس اثر مستقلی در دست نیست و آنچه موجود است اغلب اشاره­ای به برخی از این اصطلاحات در بخشی از یک کتاب یا مقاله است که از میان آنها شاید مهمترینش کتاب فجر الاندلس حسین مونس بوده باشد که بخشی از کتابش را به توضیح درباره برخی اصطلاحات مهم در تقسیمات جغرافیایی – اداری در اندلس اختصاص داده است، از این رو پژوهشی که دربرگیرنده تمام این اصطلاحات باشد و جایگاه و معنای آنها را در مقایسه با اصطلاحات شرق جهان اسلام بررسی کند ضروری می­نماید. اساس کار در این پژوهش کتابخانه­ای و متکی بر دو اثر ابن دلائی و ابن غالب است. بنابراین مولف برآن است با استخراج تمام اصطلاحات جغرافیایی- اداری موجود در این دو کتاب مشخص کند که این دو جغرافی نگار این اصلاحات را در چه معنایی به کاربرده اند و سپس با مقایسه برداشت آنان از این اصطلاحات با اصطلاحات همسان در آثار جغرافی نگاران شرق جهان اسلام به درک درستی از تقسیمات سرزمین اندلس برسد.  

 

ابن دلائی و کتاب ترصیع الاخبار و تنویع الآثار

 ابوالعباس احمد بن عمر بن انس بن دَلهاث عُذری مشهور به ابن دَلایی مورخ و جغرافی­نگار اندلسی قرن پنجم. در393 در دلایه در نزدیکی المریه³ به دنیا آمد. ابن دلایی از همان کودکی به تحصیل علم پرداخت و مقدمات علوم را در زادگاه خویش فراگرفت و نزد ابومحمد علی بن حزم اندلسی و ابوعمر یوسف بن عبدالبر استماع حدیث كرد. و در حالیکه نوجوانی بیش نبود به همراه با خانواده­اش در ۴۰۷  به مشرق سفر کرد و  در ۴۰۸ به مکه رسید و پس از ۸ یا ۹ سال اقامت در مكه تلمذ نزد محدثان و فقیهان بزرگ به اندلس بازگشت و به نقل روایات و نشر احادیث پرداخت و در آنجا از دانشمندان و محدثان اندلسی و دیگران حدیث شنید. ابن دلایی به سبب عمر طولانی شاگردان بسیار تربیت كرده و شمار بسیاری از علمای بزرگ اندلس نزد وی حدیث شنیده و از او روایت كرده‌اند و حتی افرادی چون ابن حزم و ابن عبدالبر كه پیش از رفتن وی به مشرق استاد او بودند، پس از بازگشت ابن دلایی به اندلس از او حدیث شنیدند و روایت كردند تا اینکه در 478 از دنیا رفت و در المریه دفن شد(ابن بشکوال،1410: 1/115-117؛ یاقوت حموی،1995:  ۲/ 378؛ برای اطلاع بیشتر نک: رفیعی 1374 ، 3/ 511-513)

تنها اثر باقی مانده از وی ترصیع الاخبار و تنویع الآثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالك الی جمیع الممالك است. نسخه‌ای منحصر به فرد از این كتاب در مكتبة البدیری در قدس و میكروفیلمی از آن در ۴۸ برگ در معهد المخطوطات جامعة الدول العربیة موجود است( ابن دلائی، 1965: مقدمه اهوائی هـ ). این كتاب در ۱۹۶۵ م در مادرید به كوشش عبدالعزیز اهوانی در ۲۳۸ صفحه (شامل مقدمه، متن، حواشی، تعلیقات و فهرستهای عمومی) به چاپ رسیده است. ترصیع الاخبار در اصل جزء هفتم از كتابی بزرگ در جغرافیا و مطالب آن درباره جغرافیای تاریخی اندلس است (ابن دلائی،1965: مقدمه اهوائی ،ص و).

مطالب کتاب شامل هشت کوره: بلاد تُدمیر⁴، بَلَنسیه⁵، سَرَقُسطَه⁶، البیره⁷، اِشبیلیه⁸، لَبله⁹، شَذونه¹⁰، الجزیره / جزیره الخضراء¹¹و نیز وصف شهر قرطبه¹²، مسجد جامع شهر، قصر قرطبه، قصر الزهرا و اقالیم قرطبه است. در پایان كتاب نیز قصیده‌ای در مدح خلیفه الناصر وجود دارد. ابن دلائی در ابتدا نام کوره و یا مركز کوره را ذكر كرده است و سپس نام شهرها، غرایب و عجایب، راهها، اقلیمها و در آخر هر ناحیه شورشها و نام شورشیان آن ناحیه را یكی پس از دیگری بیان كرده است. در این كتاب گاهی از قبیله‌های كه به نواحی مذكور هجوم آورده و مسلط شده‌اند، مانند قبایل مضر، یمانی، تُجیبیون، بنوسلمه و حمدون و گاهی هم از هجوم مجوسیان  یا همان نورمان­ها/وایکینگ‌ها و نیز از حكام و فرمانروایان مناطق مزبور سخن به میان آمده است. ابن‌دلایی در این قسمت از كتاب حوادث تاریخی را از فتنۀ بین دو قبیلۀ مضر و یمانیان شروع كرده و تا حوادث سال ۴۶۱ ق/  ۱۰۶۹ م، زمان وفات المعتضد عباد بن محمد بن عباد از حـاكمان لبله به پـایان برده است( ابن دلائی،1965:  ۱- ۱۰۸؛ برای اطلاع بیشتر از محتوای کتاب  نک: صادقی و اشکواری، 1393: 65-76 ) . وی در اثرش هم از مورخان پیش از خود همچون ابوبکر احمد رازی( متوفی 344ق)  و دیگران سود برده( ابن دلائی،1965:  49، 64،87 ) و هم مشاهدات عینی خود از حوادث را ذکر کرده است( برای نمونه نک: همو،1965:  84 به بعد ).

ابن غالب و کتاب فرحه الانفس

محمد بن ايوب بن غالب غَرناطی مورخ و جغرافی­نگار مسلمان اندلسی در قرن ششم است که درباره زندگی وی اطلاع چندانی دردست نیست، به گونه­ای که تاريخ تولد و مرگ نیز در منابع ذکر نشده است و تنها بر اساس شواهد موجود از گزارش­های وی در کتابش همچون اشاره به ابوسعید عثمان بن عبدالله بن عبدالمومن، که در 568 امیر غرناطه شد و نیز قول دیگران همچون مقّری می­توان گفت که تا ۵۶۵ ﻫزنده بوده است (مقّری، 1408: 3 / 181-182؛ ابن غالب، 1956: 8، 29؛ ابن خلدون،1408: 6/322). از اثر معروف وی به صورتهای مختلف فَرحة يا فُرحة الانفس(ابن سعيد،بی تا: ۲ / ۲۵۰، ۳۸۲؛  مقّری، 1408:  ۱ / ۲۹۲) و  فرحة الاندلس (مقّری، 1408:  ۱ / ۴۵۹ ) و غیره ياد شده است (برای اطلاع بیشتر نک: ابن غالب،1956:   3-6 ).

اصل کتاب فرحه الانفس مشتمل بر دو بخش  بوده است. بخش اول چنانکه مقّری ثبت کرده با نام فرحة الانفس للآثار الاولیه التى فى الاندلس احتمالا اثری جغرافيايی و تاريخی بوده که بخش تاريخی آن موجود نيست و تنها در آثار باقی مانده از دیگران می­توان رد پایی از بخش تاریخی وی را مشاهده کرد ( برای نمونه نک: مقّری، 1408:  ۱ / ۲۹۰-۲۹۷). از بخش جغرافيايی آن نیز تنها گزيده‌ای برجای مانده كه لطفی عبدالبديع آن را تصحيح كرده و در معهد المخطوطات العربية  در مجلد اول جزء اول رمضان 1374/1955 با نام نص اندلسی جدید ، قطعه من کتاب فرحه الانفس لابن غالب عن کور الاندلس ومدنها بعد الاربعمائه به چاپ رسانده است. بخش دوم نیز با نام فرحة الانفس فی فضلاء العصر من الاندلس(مقّری، 1408: ۳ / ۳۸۶) می­بایست در اخبار گروهى از دانشمندان اندلس بوده باشد.

بخش جغرافیایی دربرگیرنده بخش­ها و شهرهایی از اندلس است که بعد از ۴۰۰ﻫ در تصرف مسلمانان بوده است (ابن غالب، 1956:  13). کتاب مقدمه مختصری از موقعیت جغرافیایی اندلس و محدوده غرب جهان اسلام دارد و سپس اطلاعات جغرافیایی اثر با ذکر کوره قَبره آغاز می­شود و پس از برشمردن کوره و شهرهای دیگر با شهر قرطبه به بخش پایانی می­رسد. وی در این اثر موقعیت هر کوره را نسبت به کوره دیگر و گاه فاصله بین آنها را ذکر کرده است و در ذیل عنوان هر کوره به ذکر شهرهای آن کوره، اقالیم و حصون آن پرداخته و اطلاعاتی درباره ابتدا و انتهای کوه‌ها، سرچشمه و مصب و طول هر يك از رودخانه‌ها، معادن، وضعیت زراعی و محصولات کشاورزی و صنعتی هر منطقه داده است. بخش پایانی کتاب نیز به وصف شهر قرطبه و مسجد جامع آن، بنای شهر الزهراء و گزارشی کوتاه از عبدالرحمن الناصر، بانی الزهرا اختصاص دارد. در نهایت کتاب با ذکر کوتاه و ناقصی از دوره حکمرانی خلفای اموی اندلس و اشارۀ مختصری به دوران حكومت بنی­حمّود  که آنها را فاطمیین نامیده خاتمه می­یابد (ابن غالب،  1956:  13-41). وی بیشتر مطالب خود را به نقل از کتاب احمد رازی آورده و از دیگرانی همچون ابن حیّان و ابن نظّام سود برده است (همو،1956: 10-11، 13، 26، 27،31). ابن غالب گاه متناسب با موضوع شعرهايی نيز آورده است (برای نمونه نک: همو، 1956:  33، 37 ؛ برای اطلاع بیشتر از ابن غالب و کتابش نک: جلیلی، 1370، 4/ 352-354).

 

تقسیمات جغرافیایی – اداری در اندلس

تقسیمات جغرافیایی – اداری در اندلس ریشه در تقسیمات اداری رومیان دارد و اساس آن همان‌طورر که جغرافی­نگاران اندلس از آن یاد کرده­اند به تقسیمات کنستانتین باز می­گردد که بر اساس آن اسپانیا به‌عنوان ایالتی در بخش غربی امپراتوری روم به شش استان تقسیم می­شد که جغرافی­نگاران مسلمان همچون ابن دلائی بدان اشاره کرده­اند: بر اساس گزارش وی اندلس بر اساس تقسیمات کنستانتین (قسطنطین) به شش جزء تقسیم می­شود: سه جزء که از قرطاجنه حَلفا (لورقه¹³) شروع می­شود و در ادامه دو شهر بلنسیه و شاطبه¹⁴ تا منتهی الیه غرب ادامه دارد و بدان اندلس ادنی ( نزدیک) می­گویند و سه جزء دیگر با نام اندلس اقصی (دور) از اوریوله تا سرقسطه و سرزمین­های اطراف آن است. وی در ادامه به تقسیم­بندی دیگری اشاره می­کند که بر پایه تقسیمات کنستانتین نیست و بر اساس آن اندلس به دو جزء اندلس شرقی و غربی تقسیم می­شود. مبنای این تقسیم­بندی جهت جریان رودخانه­هاست یعنی آن قسمت که رودخانه­هایش به طرف غرب جاری است را اندلس غربی و بخشی را که رودخانه­هایش به سمت مشرق است اندلس شرقی می­خوانند ( ابن دلائی،1965:  20) . بکری نیز بر اساس تقسیمات کنستانتین اندلس را به شش جزء تقسیم کرده است. وی بدون اشاره به نام هر یک از اجزا تنها به ذکر شهرهای آن جزء و حدود آن پرداخته و در سه مورد نیز به مرکز این اجزاء اشاره کرده است. همچنین گاه برای شهری توابعی نیز برشمرده است (بکری،1992:  2/ 891-893 ). برای نمونه او در جزء ششم می­گوید که مرکز این جزء شهر اشبیلیه است و سپس شهرهایی همچون لبله، قرطبه، قرمونه¹⁵ و ... برای این جزء برمی­شمارد و در ضمن نام بردن از شهر قَبره اشاره می­کند که قبره توابعی نیز دارد ( همو،1992:  2/ 893). نکته قابل توجه در تقسیمات بکری این است که اساس این تقسیمات بر پای شهر گذاشته شده است. شهرهایی که محدوده یک جزء را مشخص می­کنند، مرکز یک جزء­اند و برای خود توابع دارند و این همان معنای واقعی شهر در تقسیمات اندلس است. ( نک: ادامه مقاله)

 

مدینه ( شهر)

اصطلاح شهر در منابع جغرافیای اسلامی شرق جهان اسلام به صورت واژه­های مختلفی همچون مدینه، بَلَد، قَصَبه، مصر به کار رفته است ( برای نمونه نک: مقدسی،1906: 76، 83، 117-118؛ یاقوت حموی،1995:  5/ 198؛ بکری،1992:  2/ 713)، در این میان، اصطلاح مدینه رواج بیشتری نسبت به دیگر مترادف­های خود دارد و در تقسیمات جغرافیایی – اداری مسلمانان در دو معنا به کار رفته است؛ معنای اول معادل شهر امروزی و معنای دوم معادل شهر مرکزی و پایتخت. مدینه در معنای دومش به صورت­های "المدینه، مدینه العظمی، مدینه الکبری و اعظم المدینه" نیز دیده می­شود ( برای نمونه نک: ابن حوقل،1967: 1/ 111، 2/ 414، یعقوبی،1892: 273).

مدینه در معنای شهر

مدینه در معنای خاص آن یعنی شهر واحدی بود که معمولا از سه بخش کهن­دژ/ قهندژ، شارستان/ شهرستان و ربض تشکیل و بر اساس وسعت و جمعیتش به سه گروه شهر بزرگ، کوچک و متوسط تقسیم می­شد. شهرها واحدهای کوچک و زیر مجموعه یک کشور و کوره به شمار می­آمدند، چه به طورر کلی هر کشور به چند کوره تقسیم می­شد و هر کوره خود به چند رُستاق و هر رستاق خود زیرمجموعه­های کوچکتری داشت که همان قریه یا دیه است. شهرها زیر مجموعه کوره­ها قرار می­گرفتند. در این میان در هر کوره بزرگترین و مهمترین شهر مرکز یک کوره و از میان آنها مهمترین شهر مرکز/ پایتخت یک کشور تعیین می­شد ( برای اطلاع از این تقسیم بندی ها نک: امینی کاشانی،1394: 157-160، 174-184).

اما معنای مدینه در اندلس فارغ از معنای کلی شهر معنای مهم­تری نیز داشته که در تقسیمات ابن غالب کاملا مشهود است. وی در ضمن تقسیمات اندلس به کوره همچون کوره اِلبیره، جَیّان¹⁶، بَلَنسیه و ... به شهرهای طَرکونه¹⁷، لارده¹⁸، بَربطانیه، اَشقَه، تُیله، سَرَقُسطه، مدینه سالم¹⁹، شَنتُبریه²⁰، طُلیطَلَه²¹، قلعه رَباح²²، مدینه قلعه اُوریط و فِرّیش²³ اشاره می­کند که به عنوان واحدی بزرگ درنظر گرفته شده­اند که خود زیرمجموعه­های کوچکتری از خود داشته­اند. این معنا از شهر با آنچه در شرق جهان اسلام به کار می­رود بسیار متفاوت است. ابن غالب در ذیل هر شهر ابتدا محدوده و فاصله آن را با کوره یا شهر قبل مشخص می­کند و سپس به وصف آن شهر و موقعیتش از نظر کشاورزی و صنعتی می­پردازد و در انتها برای هر شهر شهرهای دیگر، حصن/ قلعه و نیز شماری اقلیم برمی­شمرد ( ابن غالب، 1956: 16-21). داشتن حصن با توجه به اینکه این شهرها به جز فریش در ثغور شمالی و شمال غربی واقع شده و همواره درگیر با حکومت­های مسیحی اندلس بودند امری طبیعی است، اما اینکه چندین شهر و اقلیم تابع شهر باشند نشان از این است مدینه در اینجا فارغ از معنای رایج آن واحدی بزرگ در تقسیمات جغرافیایی – اداری اندلس و مترادف با معنای کوره است، شاهد این مدعا گزارشی از ابن حوقل است که به گفته وی در اندلس شهرهایی وجود دارد که به لحاظ جایگاه و خراج و مرتبه والیان و قاضیان بر یکدیگر فزونی دارند. همه شهرهای آن آباد و شامل رستاق­های پهناورند که به حد کوره می­رسند ( ابن حوقل،1967: 1/ 116؛ نیز نک: بکری،1992: 2/ 891-893)، و شاید از همین روست که جغرافی­نگاران شرق جهان اسلام بیش از کوره از شهرهای اندلس نام برده­اند که توابع داشته­ ( برای نمونه نک: اصطخری،1927: 41-43؛ ابن حوقل، 1967:1/ 116-117) و گاه در وصف شهری آن را کوره نیز خوانده­ و برای آن شهر و حصون و اقلیم ذکر کرده­اند ( برای نمونه نک: بکری،1992:  2/902، 905). کاربرد مدینه در این معنا ریشه در تقسیمات رومی و سپس گوتی اندلس دارد، چرا که شهر اساس سازمان اداری – سیاسی رومیها و به تبع آن گوت­ها را تشکیل می­داد. شهر در نظر رومیها صرفا یک شهر نبود، بلکه حومه­ای داشت که تابع آن بود و همان جایگاه شهر را داشت. در واقع هیچ ناحیه­ای نبود که تابع شهر نباشد و هرگاه نام شهری برده می­شد توابع آن نیز منظور بود ( مونس،1405: 547-552 ) و چه بسا پیرو همین امر شهرهایی که در منطقه ثغور قرارداشتند و به مسیحیان نزدیکتر بودند الگوی قدیم خود را حفظ کرده و در تقسیمات خود اساس کار را همچنان برمبنای شهر باقی گذاشتند.

مدینه در معنای مرکز و پایتخت

شهرهای حاکم­نشین و در کل اصلی­ترین شهر و مرکز یک واحد بزرگتر همچون کشور، کوره و جُند در آثار جغرافی­نگاران همچون ابن دلائی و ابن غالب بسیار اهمیت دارد و آنان برای مشخص کردن این شهرها و اهمیت­شان نسبت به شهرهای دیگر از اصطلاحات مختلفی استفاده کرده­اند که این اصطلاحات در آثار جغرافی­نگاران شرق جهان اسلام نیز رایج بوده است. از آن جمله است: اُمّ و جمع آن: اُمَّهات ( ابن غالب،1956:  17، 26)، حاضِرَه ( همو،1956:  14، 22، 25)، دارالمُلک( ابن دلائی،1965:  95؛ ابن غالب، 26)، قاعِده( ابن دلائی،1965:  1، 4، 10، 17؛ ابن غالب، 1956: 19، 23، 26)،  قَصَبات (مفرد قصبه) ( ابن غالب،1956:  ص 38) و کُرسی ( همانجا).

 

کوره و زیر مجموعه­های آن

اصطلاح دیگری که در تقسیم­بندی این دو کتاب وجود دارد اصطلاح کوره است. ابن دلائی در بخشی از کتابش که دردسترس ماست از ده کوره  بلاد تُدمیر، بَلَنسیه، سَرَقُسطَه، البیره، اِشبیلیه، لَبله، شَذونه، الجزیره، باجه²⁴ و وشقه ²⁵و ابن غالب از 15 کوره قَبرَه²⁶، اِلبیره، جَیّان، تُدمیر، بَلَنسیه، مارده²⁷، باجَه، لَبلَه²⁸، قَرمونه²⁹، اِشبیلیه، مورور³⁰، شَذونه³¹، جزیره الخضراء، رَیَّه ³²و اِستَجَّه³³ نام می­برد.

کوره معرّب خوره در تقسیمات شرق جهان اسلام واحدی کلان و زیر مجموعه کشور بود که شاید بتوان آن را با اغماض معادل اصطلاح امروزی استان دانست. هسته نخستین یک کوره اغلب شهری بود که یک یا چند رستاق ( برای اطلاع از رستاق نک: امینی کاشانی و رودگر، 1391: 73-83.) و دیه را بدان می­پیوستند. این شهر گاه چنان اهمیت می­یافت که هم نام خود را بر کل کوره می­گستراند هم به عنوان مرکز کوره برگزیده می­شد ( برای نمونه از کوره و زیرمجموعه های آن نک: بلاذری،1280: 318؛ اصطخری،1927: 97-98؛ برای اطلاع بیشتر نک: امینی کاشانی و رودگر، 1393: 48-59). کوره در اندلس نیز تقریبا همان معنای کوره در شرق جهان اسلام داشت، شاید علت این مساله این باشد که کوره­هایی که ابن دلائی و ابن غالب از آنان نام برده­اند درجنوب و جنوب غربی اندلس قرار داشتند که این مناطق نسبت به سرحدات شمالی بیشتر تحت نفوذ مسلمانان بوده­اند ( نک: مونس،1405:  577). کوره در اندلس یعنی بزرگترین واحد جغرافیایی – اداری پس از کشور که یک مرکز و زیرمجموعه­هایی داشت. از میان شهرها یک شهر که از همه اهمیت بیشتری داشت مرکز کوره بود، مثلا شهر شَریش مرکز کوره شذونه و اَرشُذونه مرکز رَیَّه بود ( ابن غالب،1956:  25) و شهر بلنسیه مرکز کوره بلنسیه بود که این کوره نام خود را نیز از این شهر وام گرفته بود (ابن دلائی،1965:  17 ). اما تفاوت کوره در شرق جهان اسلام با اندلس در زیرمجموعه­های آن است، چنانکه در شرق جهان اسلام زیرمجموعه­های کوره اغلب شامل شهر، رستاق و دیه­اند در حالیکه کوره در اندلس علاوه بر شهر مرکزی و شهرهای دیگر، دو واحد اقلیم و جزء نیز دارد، چنانکه ابن دلائی، در وصف کوره بلنسیه، از شهر بلنسیه به عنوان مرکز کوره یاد می­کند و شاطبه، دانیه و جزیره شقر را از دیگر شهرهای این کوره برمی­شمارد و علاوه بر ذکر قلعه­ها/ حصون به واحدهای کوچکتری با نام اقلیم و جزء اشاره می­کند؛ فی المثل برای بلنسیه 10 اقلیم و 13 جزء برمی­شمارد(همو،1965:  17-20 ).

 

اقلیم

اقلیم در شرق جهان اسلام واحدی بزرگ به شمار می­آید که در دو معنا به کار رفته­است: 1. هر یک از پاره­های هفتگانه زمین بر اساس تقسیمات ایرانیان که ربع مسکون را به هفت اقلیم یا کشور تقسیم می­کردند ( یاقوت حموی،1995:  1/ 23-32) و دوم به معنای هر سرزمینی که شهر و دیه داشته باشد مثلا اقلیم فارس، اقلیم خراسان، اقلیم شام و ...( همو،1995: 1/ 26؛ برای نمونه بیشتر نک: ابن حوقل،1967: 2/ 418-419، اصطخری،1927: 3-4) اما معنای اقلیم و کاربرد آن در اندلس بسیار متفاوت بود. درباره معنای اقلیم در این سرزمین دو گزارش وجود دارد. مقدسی در این باره نوشته است: "من از برخى دانايان ايشان درباره رستاق­ها و شهرهای پیرامون قرطبه كه بدان نسبت داده مى‏شوند پرسيدم، آن اندلسى گفت. ما رستاق را «اقليم» مى‏خوانيم، اقليم‏ها و شهرهاى پيرامون قرطبه سيزده تا هستند"( مقدسی، 1906:  222). یاقوت حموی نیز ذیل وصف معنای اقلیم می­نویسد: اصطلاح ويژه اندلسیان است که ايشان هر ديه بزرگ پرجمعيت را اقليم خوانند و اين اصطلاح را جز خواص ایشان کسی نمی­داند و معنای اقلیم در اینجا همان است که از حمزه اصفهانى نقل كردم. پس هر گاه يك اندلسى بگويد: من از فلان اقليم هستم مقصود وى شهر يا رستاقی است كه در آن ساکن است ( یاقوت حموی،1995:  1/ 24). بر اساس این دو گزارش به نظر می­رسد اقلیم به معنای رستاق واحدی کوچکتر از کوره و خود شامل چندین دیه یا قریه بوده­است. تقسیماتی که ابن دلائی در کتابش از اقلیم آورده با گفته مقدسی و یاقوت حموی مطابقت دارد. وی در وصف قرطبه از اقالیم 15 گانه آن همچون اقلیم مُدَوَّر، اقلیم قَصَب، اقلیم لوره، اقلیم صَدَف و ... نام می­برد و در ذیل هر اقلیم از شمار دیه­های آن و نیز مجموع مالیاتی را که دیه­های زیرمجموعه آن اقلیم گرفته می­شود برمی­شمارد( ابن دلائی،1965:  124-127). برای نمونه اقلیم بنی مَسَره شامل 17 دیه یا قریه است که مالیات این دیه­ها از محصول گندم 117 مدی{ ...} قفیز و از جو 245 مدی و سه قفیز است، هر چند بیشترین کاربرد اقلیم در معنای رستاق برای اندلس بوده است، اما برخی جغرافی­نگاران دیگر این معنا را برای سایر بلاد نیز به­کار برده­اند، فی­المثل ابن خرداذبه برای کوره­های شام اقلیم­هایی برشمرده که گویا منظور وی نیز از اقلیم در این روایت­ها رستاق بوده باشد( ابن خرداذبه،1889: 75-76، 77). از میان پژوهشگرانی که معنای اقلیم را در اندلس بررسی کرده­اند حسین مونس است که وی اقلیم در اندلس را تنها به معنای روستای بزرگ یا شهر و حومه متصل بدان دانسته، هیچ اشاره­ای به رستاق و معنای آن نکرده است. همچنین وی معتقد است که حدود اقلیم­ها پیش از مسلمانان مشخص بوده و مسلمانان آنها را آنچنان که بود حتی با نام­های قدیمشان پذیرفتند و تنها در مواردی با توجه به استقرار قبایل عرب و بربر، برخی اقلیم­ها نامهای جدیدی گرفتند( مونس، 1405: 579، 585).

 

جزء

ابن دلائی در تقسیماتی که در کتابش دارد به واحد جغرافیایی – اداری دیگری با نام جزء اشاره کرده و بدون توضیحی خاص، آنها را بعد از اقلیم­ها آورده است. برای مثال وی برای اقالیم بلنسیه 13 جزء همچون جزء ساحل، جزء براکانه و جزء مدینه التراب آورده است ( ابن دلائی،1965:   20، 90، 92). جالب آنکه ابن غالب به واحدی به نام جزء اشاره نکرده است.

درباره جزء می­توان دو نظریه مطرح کرد. اول آنکه جزء جمع آن اجزاء واحدی خرد و زیرمجموعه یک واحد بزرگتر از خود همچون اقلیم بوده است، شاهد این مدعا اشاره­های خود ابن دلائی است که در بخش­هایی از کتابش دیه یا حصنی را جزء خوانده است. وی در وصف اقلیم البیره از حصن شانت أفلیج به عنوان یکی از اجزای این اقلیم نام برده (همو، 1965:  92) و یا در جایی دیگر از جزء باغه با عنوان دیه باغه یاد کرده است (همو، 1965:  93).

معنای دیگر جزء را می­توان از دو گزارش یاقوت حموی برداشت کرد. وی در بحث از قلعه رباح در اندلس اشاره می­کند که این شهر چندین دیه و ناحیه دارد که آنها را اجزاء می­گویند و در ادامه می­نویسد؛ اجزاء چنانکه در معنای اقلیم از دیدگاه اندلسیان گفتیم، جایگزین اقلیم­اند و از جمله اجزای این شهر جزء بکریین و جزء لخمین­اند( یاقوت حموی،1995:  3/ 23 ) و در جای دیگر در وصف رمل الجزء می­گوید که رمل الجزء بین شِحر و یبرین است و تا آن دو ماه راه است و توده­ای از قبایل یمن و مُعد در آن فرود آیند و آن را بدین جهت جزء خوانند که در ایام بهار شتران در آن به چرا می­پردازند( همو،1995: 2/ 132). حسین مونس بر اساس این دو گزارش یاقوت حموی و با توجه به اینکه اجزایی که ابن دلائی نام برده همگی در مناطق پرمرتع که طوایف عرب در آنجا ساکن بوده­اند قرار داشته بدین نتیجه رسیده است که اجزاء احتمالا زمین­هایی بوده-اند مخصوص شتران و چهارپایان که مشمول قوانین اسلامی در مورد مراتع و چراگاه­ها هستند و متعلق به تمام مردم­اند و مالیاتی بر آنها بسته نمی­شود ( مونس،1405:  586-587).

در مجموع می­توان گفت اصطلاح جزء اگر به عنوان زیر مجموعه اقلیم از یک کوره خاص به­کار رود به معنای واحدی خرد یعنی دیه یا حصن است. اما اگر اقلیم زیرمجموعه یک شهر قرار بگیرد به معنای زمین­هایی برای چرای شتران و دیگر چهارپایان است.

 

واحدهای جغرافیایی – اداری دیگر:

واحدهایی که در بالا نام برده و توضیح داده شد اساس تقسیمات جغرافیایی – اداری اندلس را بر مبنای آثار ابن دلائی و ابن غالب تشکیل می­دادند. اما در لابه لای آثار آنان اصطلاحات دیگری نیز یافت می­شود که اشاره­ای هرچند کوتاه بدانها چندان خالی از فایده نیست:

بَلده، بُلدان و بِلاد: اصطلاح رایج برای شهر در آثار ابن دلائی و ابن غالب "مدینه" است که در جای جای آثار آنان دیده می­شود. اما در کنار اصطلاح مدینه، اصطلاح بَلدَه مونث واژه بَلَد نیز به معنای مطلق شهر به کار رفته است، چنانکه ابن غالب در ذیل کوره البیره از شهر باغُه به عنوان بَلده­ای آباد و پر درخت یاد کرده است ( ابن غالب،1956:  14). ابن دلائی نیز از دو اصطلاح بُلدان و بِلاد  یادکرده است. وی اصطلاح بُلدان (جمع بلد) را در همان معنای رایج آن یعنی مطلق شهر به کار برده و شهر سَرَقُسطَه را در زمره بهترین شهرهای (بلدان) کوره سرقسطه دانسته است( ابن دلائی،1965:  22). در جای دیگر از کوره تدمیر با نام بلاد تدمیر یاد کرده( همو، 1965: 1) که بلاد در اینجا نه به معنای جمع واژه بلد (یعنی: شهرها) بلکه واحدی بزرگتر معادل کوره است.

ثَغر و جمع آن ثُغور: این اصلاح بر تمام مرزها و سرحدات سرزمین­های اسلامی با غیرمسلمانان در شرق و غرب جهان اسلام اطلاق می­شد که در اندلس شامل مرزهای شهرهای اسلامی با پادشاهان مسیحی شمال اسپانیا بود که به سه بخش ثغر اعلی به مرکزیت سرقسطه در شمال شرقی اسپانیا، ثغر وسطا به مرکزیت مدینه سالم و بعد طلیطله در شمال و شمال غرب و ثغر سفلا به مرکزیت قوریه در جنوب غربی اندلس تقسیم می­شد( برای اطلاع بیشتر از ثغر نک: امینی کاشانی،1394: 43-48). ابن غالب از شهر بَربَشتر و ابن دلائی از شهر سرقسطه به عنوان ثغر یاد کرده­اند( ابن دلائی،1965:  24، 44، 46؛ ابن غالب،1956:  17).

جُند: ابن دلائی تنها یکبار از این اصطلاح استفاده کرده و مدینه لبله را از شهرهای جند حمص دانسته است ( ابن دلائی،1965:  110). سابقه استفاده از جند در اندلس به پس از سال 125ﻫ بازمی­رسد که ابوالخطار حسام بن ضرار پس از کشته شدن بلج قشیری در 124 ﻫاز شام با سپاهیانش به اندلس آمد و امور را به دست گرفت. وی سپاهیان شامی و همراهانشان را بر اساس تقسیمات شام به پنج جند دمشق، حمص، اردن، فلسطین و قنسرین در اندلس اسکان داد؛ بدین ترتیب که، مردمانی از دمشق را در «البیره» اسکان داد و آن‌جا را «دمشق» نامید و مردمان حمص را در «اشبیلیه» ساکن کرد و آن‌جا را «حمص» خواند. مردمانی از اردن را در شهر «ریّه» اقامت داد و آنجا را «اردن» نام گذارد و مردم فلسطین را در شهر «شذونه» جای داد و نام فلسطین را بر آن نهاد. مردم قنسرین را در شهر «جیان» مقیم کرد و آنجا را «قنسرین» خواند ( ابن قوطیه،1410: 43-44؛ یاقوت حموی، 1995: 1/ 38). تفاوت اجناد شام با اجناد اندلس در این است که هر یک از جندهای شام شامل چندین کوره بودند، در حالیکه جندهای اندلس فقط یک کوره داشتند. این اجناد تا اواسط قرن چهارم ﻫاز شریان­های قدرت نظامی در اندلس بودند (یعقوبی،1892: 327، بلاذری،1280: 138؛ مونس،1405:  556 ).

حِصن: حصن در اصطلاح واحدی معادل قلعه و استحکامات نظامی در برابر حمله­های دشمن است. شهرهای مرزی اندلس نیز اغلب برای دفاع از حملات مسیحیان یک یا چند حصن داشته­اند که به کرات در دو کتاب ابن دلائی و ابن غالب به چشم می­خورد( برای نمونه نک: ابن غالب،1956:  15، 16، 17، 19-20). برخی از این حصن­ها به مرور کارکرد نظامی خود را از دست داده و به دیه یا قلعه – شهری کوچک تبدیل می­شدند، چنانکه ابن دلائی در کوره وشقه به حصن بیطره شِل اشاره می­کند که مسجد جامع داشته و پرجمعیت بوده است(ابن دلائی،1965:  55-56 ).

حوز و جمع آن اَحواز: این اصطلاح به معنای توابع و اعمال است. ابن غالب احواز را به معنای توابع و اعمال یک کوره که هم مرز کوره دیگر باشد گرفته است. به گفته وی کوره البیره به احواز کوره جَیّان می­رسد و این احواز زمین­هایی بسیار نیکو و سرسبزاند که در آنها انواع میوه کشت می­شود( ابن غالب،1956:  15، نیز نک: همو،1965:  14،16، 17،18؛ ابن دلائی،1965:  109، 111).

عَمَل: اصطلاحی است که امروزه می­توان معادل توابع یک ناحیه دانست. کاربرد اعمال در تمام سرزمین­ها یکسان نبود و می توانست زیرمجموعه واحدهای مختلفی باشد( برای اطلاع بیشتر از ناحیه نک: امینی کاشانی،1394: 132-134)، اما بر اساس گزارش ابن دلائی( ابن دلائی،1965:  18) که شهر شاطبه را از اعمال شهر بلنسیه دانسته باید گفت در اینجا شاطبه زیر مجموعه شهر بزرگتر از خود بلنسیه بود و به احتمال تامین امنیت شاطبه بر عهده بلنسیه بود و نیز مالیات آن به بلنسیه پرداخت می­شد.

فَحص: این اصطلاح نیز بیشتر در غرب جهان اسلام به کار می­رفت و به معنای هر زمین قابل سکونتی بود که در آن امکان کشت و زرع وجود داشته باشد( امینی کاشانی،1394: 136-137). ابن دلائی و ابن غالب هر دو به این اصطلاح اشاره کرده­اند و فحص­ها را زیرمجموعه­ای از شهرها دانسته­اند ( ابن دلائی،1965:  2، 10، 19-20، 39-40؛ ابن غالب،1956:  14).

قَریَه: قریه در بیشتر متون اسلامی به معنای دیه/ ده است. قریه اغلب به عنوان کوچکترین واحد جغرافیایی – اداری  می­توانست زیرمجموعه واحدهای بزرگتر همچون کوره و شهر باشد ( برای نمونه نک: ابن دلائی،1965:  1، 8، 90، 108-109، 110).

مَعاقل (مفرد: مَعقِل): این اصطلاح بیشتر در غرب جهان اسلام رایج بود و تقریبا معادل همان حصن است با این تفاوت که معاقل یک مکان بارودار بود که جان پناه کشاورزان به شمار می­آمد و آنان هنگام حملات مسیحیان بدانجا پناه می­بردند( مونس، 1405: 590؛ امینی کاشانی،1394: 186-187). ابن دلائی در ذیل کوره وشقه یکبار از این اصطلاح استفاده کرده است و ظاهرا معقل را بی هیچ تفاوتی همان حصن دانسته است ( ابن دلائی،1965:  55؛ نیز نک: ابن غالب، 1956:: ص 38).

ناحیه: ناحیه اصطلاح­واره­ای است عام برای اشاره به واحدهای جغرافیایی خرد و کلان ( برای اطلاع بیشتر از ناحیه نک: امینی کاشانی،1394: 191-196). ابن دلائی در دو جا به ناحیه لورقه و نیز ناحیه اشبیلیه اشاره می­کند که در هر دو مورد مراد از ناحیه همان کوره است ( ابن دلائی،1965:   2، 98).

 

نتیجه

دربارۀ واحدهای جغرافیایی-اداری اندلس، اثری که این نظام تقسیماتی را به صورت جزء به جزء با ذکر تحولات آن در طول دوره­های مختلف بیان کند وجو ندارد، از این رو تنها راه شناخت این تقسیمات و اصطلاحات آن بررسی آثار جغرافیایی همچون آثار ابن دلائی و ابن غالب است. در مجموع می­توان گفت که اصطلاحات جغرافیایی – اداری به شکل متداول آن در شرق جهان اسلام به اندلس راه یافت؛ اما این اصطلاحات گاه از نظر معنایی و نوع کاربردش متفاوت با معادل­هایش در شرق جهان اسلام بود، چه اندلسیان در نظام تقسیماتشان علاوه بر مسلمانان از نظام تقسیماتی رومیها و گوت­ها هم استفاده کردند، چنانکه نظام تقسیماتی آنان به ویژه در سرحدات شمالی اندلس کاملا وامدار رومیها و گوت­هاست. همچون اصطلاح مدینه که جز معنای خود به عنوان مطلق شهر، در معنای کلی­تر مترادف با واحد بزرگتری چون کوره به کار رفته است. مناطق مرکزی و جنوبی نیز که بیشتر تحت نفوذ مسلمانان بودند در نظام تقسیماتی خود به شرق بیشتر تمایل داشتند، فی­المثل بزرگترین واحد جغرافیایی – اداری در این مناطق همچون شرق کوره بود. به هر روی بر اساس آثار ابن دلائی و ابن غالب فارق از اصطلاحات مشابه با شرق جهان اسلام، در یک تقسیم­بندی کلی می­توان گفت: بزرگترین واحد جغرافیایی در اندلس کوره و یا مدینه (شهر) معادل کوره بوده است که هر کدام شهری به عنوان مرکز و این مراکز به نوبه خود شهر، حصون و توابعی داشته­اند. هر کوره یا شهر مهم نیز به اجزای کوچکتری با نام اقلیم تقسیم می­شد و در نهایت کوچکترین واحد جغرافیایی جزء نام داشت.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

کتابنامه

ابن بشکوال (1410). الصلة. به­کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره و بیروت: دارالکتاب المصری و دارالکتاب اللبنانی.

ابن حوقل ( 1967)، صورة الارض، به­کوشش م. ی. دخویه، لیدن:بریل .

ابن خرداذبه ( 1889). المسالک و الممالک، به­کوشش م. ی. دخویه، لیدن: بریل.

ابن خلدون( 1408). تاریخ ابن خلدون. به­کوشش سهیل زکار، بیروت: دارالفکر.

ابن دلائی(1965). ترصیع الاخبار و تنویع الاثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی جمیع الممالک. به­کوشش عبدالعزیز اهوائی، مادرید: معهد الدراسات الاسلامیه.

ابن سعید ( بی تا). المُغرب فی حلی المَغرب، به کوشش شوقی ضیف،قاهره: دارالمعارف.

ابن غالب (1956). نص اندلسی جدید قطعة من کتاب فرحة الانفس فی تاریخ الاندلس، به­کوشش لطفی عبدالبدیع، قاهره: مطبعه مصریه.

ابن قوطیه (1410). تاریخ افتتاح الاندلس. به­کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره و بیروت،دارالکتاب المصری و دارالکتاب اللبنانی.

اصطخری (1927). المسالک و الممالک. به­کوشش م. ی. دخویه، لیدن: بریل.

امینی کاشانی، الهام (1394). فرهنگنامه اصطلاحات اماکن عام تقسیمات جغرافیایی بر پایه آثار کلاسیک جغرافیایی جهان اسلام. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی .

امینی کاشانی، الهام و رودگر، قنبرعلی ( 1393ش). جایگاه کوره در نظام تقسیمات جغرافیایی – اداری مسلمانان تا سدة هفتم هجری قمری. مطالعات تاریخ اسلام، 6 (21)، 47-60.

امینی کاشانی، الهام و رودگر، قنبرعلی ( 1391ش). بررسی واژه­شناختی و معناشناختی روستا و رستاق در دوره اسلامی تا سده هفتم هجری. تاریخ و تمدن اسلامی، ش 16 ، 73-86.

بکری ( 1992م). المسالک و الممالک. به­کوشش ادریان فان لیوفن و اندری فیری، بیروت: دارالغرب الاسلامی.

بلاذری(1280). فتوح البلدان، قاهره: شرکه طبع الکتب العربیه.

جلیلی، مهدی ( 1370). «ابن غالب». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم بجنوردی، تهران: مرکز دایرة­المعارف بزرگ اسلامی.

رفیعی، علی ( 1374ش). «ابن دلائی». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم بجنوردی، تهران: مرکز دایرة­المعارف بزرگ اسلامی.

صادقی، مسعود و اشکواری، محمدجعفر (1393). احمد بن عمر العذری (393-478 ق): نخستین جغرافی­دان عجایب نگار اندلسی، مطالعات تاریخ اسلام، 6 ( 20) ، 57-78.

مقدسی ( 1906م). احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم. لیدن: بریل.

مقّری، احمد بن محمد (1408). نفح الطيب من غصن الاندلس الرطيب‏. به­کوشش احسان عباس، بیروت: دارصادر .

مونس، حسین (1405). فجر الاندلس دراسه فی تاریخ الاندلس من الفتح الاسلامی الی قیام الدوله الامویه ( 711-756 م). جده: دارالسعودیه.

یاقوت حموی ( 1995 م). معجم البلدان. بیروت: دارصادر.

یعقوبی، احمد بن اسحاق ابی­یعقوب ( 1892م). البلدان. لیدن: بریل .

 

 

 

---

[1] . تاریخ دریافت: 09/05/1403 ؛ تاریخ پذیرش: 17/08/1403                 .

[2] . رایانامه: [e-mail]

[3]  Almería

[4] . Teodomir/Tudmir

[5] . Valencia

[6] .  Saragossa

[7] . Elvira

[8] . Sevilla

[9] . Sidonia

[10] . Niebla

[11] . Algeciras

[12] . Cordoba

[13] . Lorca

[14] . Xativa/Jativa

[15] . Carmona

[16] . Jaén

[17] . Tarragona

[18] . Lérida/ Lleida

[19] . Medinaceli

[20] . Santaver.

[21] . Toledo

[22] . Calatrava/kalatarva

[23] . Firrish/ firrich

[24] . Beja

[25] . Huesca

[26] . Cabra/ Kabra

[27] . Mérida

[28] . Niebla

[29] . Carmona

[30] . Morón

[31] . Medina-Sidonia

[32] . Rio

[33] . Écija