Submited date : 2024-05-28 Accepted date : 2024-06-14

Keywords:

References:

- ابن بابویه، محمد بن علی. (1392). عیون اخبار الرضا (ع). ج 1 و ۲. ترجمه و شرح آقا نجفی اصفهانی. قم: نبوغ. چاپ دوم.
- ابن شعبه حرانی، ابومحمد. (1393). تحف العقول. ترجمه صادق حسن زاده. قم: آل علی (ع).
- برقي ، احمدبن محمد. (1374). المحاسن. تحقيق مهدي الرجائي. قم : المجمع العالمي لاهل البيت (ع)
- تاجور، آذر؛ پورطهماسبی، الهام. (1394). «اهداف و روش‌های تعلیم و تربیت در سیرۀ امام رضا (ع)». همایش علمی ـ پژوهشی تعلیم و تربیت در فرهنگ رضوی. از مجموعه برنامه‌های سیزدهمین جشنواره بین المللی امام رضا (ع). دانشگاه فرهنگیان خراسان رضوی (پردیس شهید بهشتی مشهد).
- حر عاملی، محمد بن حسن. (1386). وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه. مصحح عبدالرحیم ربانی شیرازی. تهران: اسلامیه.
- حکیمی، محمد رضا. (1380). الحیاه. ترجمه احمد آرام. ج اول. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. چاپ چهارم.
- دهقان سرخ آبادی، سیده محدثه؛ کرامتی، انسی. (1396). «روش‌های آموزشی در سیرۀ رضوی و دلالت‌های آن برای تربیت عقلانی در دانشگاه فرهنگیان». فرهنگ رضوی. 5 (17). صص: 35- 58.
- رضوی‌دوست، غلامرضا؛ موسوی، سید محمدحسین؛ حسومی، ولی اله؛ شایانفر، جواد. (1394). «بایستگی‌های اخلاقی زیست‌خانوادگی از منظر امام رضا (ع)». نشریه اخلاق زیستی. دوره 5. شماره 15. صص: 41- 70.
- صدرالدین‌شیرازی، محمدبن‌ابراهیم. (1394). الحجه. تهران: برگ سبز.
- صمدی، معصومه؛ دوایی، مهدی؛ اقبالیان، طاهره. (1391). «مبانی، اصول و روش‌های تربیت اخلاقی در سیرۀ پیامبر(ص) و اهل بیت (ع)». مجله پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی. سال بیستم. دورۀ جدید. شماره 16. صص: 37-64.
- عطاردی قوچانی، عزیزاله. (1391). مسندالامام الرضا (ع). ج1 و2. تهران: عطارد.
- علی بن موسی (ع). (1406 ق.). الفقه المنسوب الی الامام الرضا (ع). قم: موتمرالعالمی للامام الرضا (ع).
- غلامزاده، مهین؛ جاربی، علی. (1396). «بررسی تاثیر فعالیت‌های فوق برنامه بر ایجاد مهارت‌های شهروندی دانش‌آموزان مدارس خاص شهر میناب». مجموعه مقالات همایش ملی آموزش ابتدایی. تهران: وزارت آموزش و پرورش. صص:513- 535.
- قمقامی، مریم؛ میدانی، محمد؛ رشوند آوه، اشرف. (1394). «ویژگی‌های الگوی تربیتی در سیرۀ رضوی». ارائه شده در اولین کنفرانس بین‌المللی علوم انسانی با رویکرد بومی ـ اسلامی و با تاکید بر پژوهش‌های نوین.
- قمي، عباس. (1390). منتهي‌الآمال. ويراسته كاظم عابديني مطلق. تهران: مبين انديشه.
- کلینی، محمد بن یعقوب. (1392). اصول کافی. ترجمه محمدباقر کمره ای. ناشر: اسوه.
- مجلسی، محمدباقر. (1389). بحارالانوار. ج 2، 7 ، 44، 59، 62 ، 67 و 78 . تهران: دارالکتب الاسلامیه.
- محدثی، جواد. (1396). حکمت‌های رضوی. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی(به نشر).
- محمدی ری‌شهری، محمد. (1395). میزان الحکمه. قم: دار الحدیث.
- مسعودیان، پریسا و بهشتی، سعید. (1391). «بررسی اهداف و اصول و روش‌های تربیت سیاسی بر مبنای نهجالبلاغه». پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی. 20 (17). صص: 7-25.
- مفيد، محمد بن محمد. (1372). الارشاد في معرفة حجج الله على العباد. محقق / مصحح: مؤسسة آل البيت (ع). قم: کنگره بزرگداشت شیخ مفید.‌
- میرزامحمدی، محمد‌حسن؛ جهانی جوانمردی، فاطمه؛ نوروزی، محمد. (1396). «بازشناسی آموزه‌های تربیتی امام رضا (ع) و کاربست آن‌ها در عصر حاضر». فرهنگ رضوی. 5 (20). صص: 69-104.
- نجفی، محمد؛ قربانی، منصوره؛ نصرتی هشی، کمال؛ شاهی، محمد. (1393). «روش‌های تربیت اخلاقی در سیره رضوی (ع)». مجله پژوهش‌های اخلاقی. سال پنجم. شماره یک. صص: 113- 127.
- نوروزی مصیر، رضا؛ رحمانی، جهانبخش. (1395). «مقایسه نمرات دانش‌آموزان مدارس مقطع متوسطه دارای فعالیت‌های فوق برنامه و فاقد فعالیت‌های فوق برنامه در آزمون رشد مهارت‌های اجتماعی ماتسون». پژوهش در برنامه‌ریزی درسی. 13(48). صص: 145-155.‎
- نیرو، محمد. (1395). «تجربۀ دانش‌آموزان زائر دبیرستانی از زیارت حرم مطهر امام رضا (ع): مطالعه‌ای پدیدارشناسی». فصلنامه علمی پژوهشی مسائل کاربردی تعلیم و تربیت اسلامی. 1(2). صص: 128-146.‎
- Braun, V. & Clarke, V. (2006). Using Thematic Analysis in Psychology. Qualitative Research in Psychology, 3(2), 77-101.

Full-Text:



مجله فقه و تاریخ تمدن، مقاله پژوهشی، دوره 10 ، شماره 1، بهار 1403، صفحه 1-10

 

ابعاد تربیتی فعالیت‌های فوق برنامه مدارس مبتنی بر سیره امام رضا (ع)

 حبیب الله تقی پور سهل آبادی1  عفت عباسی2 مرجان کیان 3 محمدعلی رضایی کرمانی نسب پور4

 

1 دانشجوی دکترای، دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی، دانشگاه خوارزمی تهران، ایران نویسنده مسئول. [e-mail]               

2 استادیار، گروه مطالعات برنامه درسی، دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران: [e-mail]

3 استادیار، گروه مطالعات برنامه درسی، دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران: [e-mail]

4دانشیار علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران: [e-mail]

نویسنده مسئول:  [e-mail]                       

تاریخ دریافت: 08/03/ 1403   تاریخ پذیرش: 25/03/ 1403

 

 

 

چکیده

     مسئله اساسی پژوهش حاضر از نقد روش‌هاي سنتی متکی بر منفعل بودن دانش آموزان نشأت گرفته و لذا برای مقابله با ضعف مذکور، با عنایت به سیره تربیتی امام رضا (ع) به شناسایی ابعاد تربیتی مناسب با توجه ظرفیت فعالیت هاي فوق برنامه در مدارس کوشش شده است. چرا که ایده پژوهش حاضر با تمرکز بر مسئله بهره‌مندی از مفاهیم بلند تربیتی معصوم (ع) به ویژه سودمندی اندیشه‌های تربیتی امام رضا (ع) در امر تربیت فرزندان ایجاد شده است. در این مطالعه از روش پژوهش تحلیل مضمون (تم) استفاده شد. مشارکت کنندگان در پژوهش از جامعه پژوهش (شامل پژوهشگران و اساتید دانشگاهی خبره در حوزه آموزش و پرورش و همچنین اساتید حوزه علمیه متخصص در مبانی سیره رضوی) به صورت هدفمند و به شیوه گلوله برفی به تعداد 17 نفر انتخاب شدند. از خبرگان مذکور مصاحبه نیمه ساختارمند انجام گرفت. در مرحله اول جهت کدگذاری مضامین و مفاهیم از متن به متخصصان حوزه رجوع شد و در مرحله دوم جهت تایید کدهای انتخابی متناسب با فعالیت‌های فوق برنامه مدارس از نظرات متخصصان دانشگاهی استفاده شد. طبق یافته‌های پژوهش پنج بعد تربیتی منطبق با سیره تربیتی امام رضا (ع) برای فعالیت‌های فوق برنامه مدارس شناسایی و ارائه شد: خودسازی، توانایی تصمیم‌گیری و حل مساله، روابط اجتماعی، رشد شخصیتی، ارتباطات بین فردی. در چارچوب ابعاد مذکور، از طریق مطالعۀ سیرۀ آن حضرت می‌توان تعالیم مربوط به اخلاق فردی، اجتماعی و مهارت‌های زندگی را در فعالیت‌های فوق برنامه مدارس مورد توجه قرار داد. با عنایت به این که هدف تربیت از نظر امام رضا(ع) رشد تمام ابعاد وجودی انسان است و توجه به تمامی ابعاد درونی و محیطی فرد اعم از جامعه و خانواده و فرزندان را شامل می‌شود، لازم است توجه و عنایت برنامه ریزان و مسئولین آموزش و پرورش برای بهره‌برداری از مفاهیم و اندیشه تربیتی امام رضا (ع) در ساختار فعالیت‌های فوق برنامه مدارس، بیشتر شود و ساختاری برای فعالیت های فوق برنامه مدارس با نظر اساتید و خبرگان تهیه گردد که در آن ابعاد تربیتی بر مبنای سیره رضوی (ع) لحاظ شود.

کلیدواژه: روش تربیتی رضوی، روش تحلیل مضمون، فعالیت‌های فوق برنامه درسی، مضامین تربیتی

 

 

 

مقدمه

مشاهده ناهنجاريهاي رفتاري و عدم توجه به مقررات، ارزش‌ها و انضباط اجتماعی و بی توجهی به حقوق شهروندان در بین برخی از جوانان، مواردی است که می‌توان آنها را به نوعی خلأ در نظام تعلیم و تربیت مرتبط دانست؛ به گونه‌ای که تردید ما را نسبت به تأثیرگذاري آموزش‌هاي ارائه شده در زمینه موضوعات اجتماعی افزایش می‌دهد. 

     با عنایت به مسئله یاد شده، در اینجا این پرسش به ذهن خطور می‌کند که در سطح  مدارس کشور چقدر عموم آموزش ها بر پایه روش‌هاي سنتی متکی بر فعال بودن معلم و منفعل بودن دانش آموزان طراحی و اجرا می شود و برعکس چقدر به ظرفیت  فعالیت هاي فوق برنامه در مدارس توجه جدي شده است. لذا با نگاه مثبت به ظرفیت‌های فعالیت هاي فوق برنامه در مدارس می‌توان گفت که یکی از راه‌هاي برون رفت از چالش‌ها و ناهنجاری‌های اجتماعی، در درازمدت، طراحی و اجرای مناسب فعالیت هاي فوق برنامه در مدارس است.

    یکی از وظایف روشن و بدیهی آموزش و پرورش آماده كردن نسل جديد براي جامعه فردا است و انتظار عمومي از آموزش و پرورش اين است كه دانش آموزاني تربيت كند كه در جامعه درست زندگي کنند. ایران یک کشور اسلامی است و در شرایط عصر حاضر، جامعه اسلامی برای رشد و بالندگی خود، می‌تواند در مدارس از سیره تربیتی معصوم (ع) برای تربیت افراد بهره‌برداری کند. در این راستا برای جامعه اسلامی ایران حائز اهمیت است که با عنایت ویژه به مضامین و ویژگی‌های روش تربیتی امام رضا علیه السلام از آن بعنوان الگو و مبنا در جهت رفع چالش های تربیتی موجود بهره‌مند شود. چرا که در تایید این ادعا، يكي از اهداف تربيتي امام رضا (ع) در تعليم و تربيت، توجه دادن مسلمانان به اخلاق، آداب اجتماعي، تقواي الهي و رشد تربيت ديني است (تاجور و پورطهماسبی، 1394).

بر مبنای آنچه بیان شد، در نظام های تعلیم و تربیت می‌توان بهره مندی از سیره تربیتی امام رضا (ع) را به عنوان پشتوانه و سرمایه معنوی و الهی، مغتنم شمرد و با معیار قرار دادن آن در آموزش و تربیت دانش آموزان گام های ارزشمند و موثری برداشت. در این میان رسالت نظام آموزش و پرورش در ترویج تعلیم و تربیت اسلامی حائز اهمیت است؛ و لذا در این راستا با ارائه و اجرای فعالیت های فوق برنامه بر مبنای مضامین و ویژگی های روش تربیتی امام رضا (ع) می توان در جهت  رفع برخی نابسامانی هاي یادگیري قدم‌های موثری برداشت و به امر  نهادینه سازي مقررات در بین جامعه دانش آموزان  کمک نمود. به‌طوری که از طریق فعالیت‌های فوق برنامه در مدارس زمینۀ یادگیری نظم و مقررات اجتماعی، ارزش‌ها و انضباط اجتماعی در بین جامعۀ دانش‌آموزان ایجاد کرد.

 

تعریف فعالیت‌های فوق برنامه مدارس

دربارۀ مفهوم فعالیت‌های فوق برنامۀ مدارس صاحب‌نظران دیدگاه‌هاي مختلفی ارائه کرده‌اند. در بسیاری از نظام‌های آموزشی، غیر از برنامه‌های آموزش رسمی، فعالیت‌های غیر رسمی و فوق برنامه اصطلاحاتی هستند که از طریق آن‌ها می‌توان به جبران کاستی‌های برنامۀ آموزش رسمی اقدام کرد. فعالیت‌های فوق برنامه می‌تواند در ابعاد تسهیل رشد اجتماعی دانش‌آموزان، ترویج ارزش‌های اخلاقی، تقویت روحیۀ نظم‌پذیری کمک‌کننده باشد. همچنین شرکت دانش‌آموزان در فعالیت‌های فوق برنامه در مدرسه موجب دلبستگی و تعهد بیشتر دانش‌آموزان به مدرسه و افزایش تجربیات دانش‌آموزان و منجر به خلاقیت، اصلاح رفتار و تعالی شخصیت و رشد اجتماعی دانش‌آموزان می‌شود (نوروزی مصیر و رحمانی، 1395: 147). لذا در تعریف فعالیت‌های فوق برنامه می‌توان این فعالیت‌ها را مجموعه تلاش‌هایي دانست که از ناحیۀ کودکان و نوجوانان با هدایت و برنامه‌ریزی و نظارت مربیان صورت می‌گیرد تا استعدادهای فردی که در نهاد آنان پنهان است، آشکار و بر توانمندی آنان افزوده شود؛ از سوی دیگر با کسب مهارت‌های زندگی در زندگی اجتماعی جامعه آماده می‌شود تا آنان بتوانند ضمن ادامۀ حیات، برای خود و دیگران مفید باشند و تاثیر مثبتی در زندگی فردی و جمعی بگذارند. این فعالیت‌ها را می‌توان با مولفه‌هایی چون برگزاری اردو و سفر علمی، جلسات مباحثه و مناظره، مطالعه و تحقیق گروهی، عبادت، سخنرانی، ایفای نقش معرفی کرد(غلامزاده و جاربی، 1396: 515).

 

تاریخچه مطالعه و بحث پیرامون بهره‌مندی از سیرۀ تربیتی ائمه معصوم (ع) در امر تربیت فرزندان:

مطالعه پژوهش‌های مرتبط در خصوص استفاده از مفاهیم بلند تربیتی معصوم (ع) در امر تربیت، برای غنا و جهت‌گیری منطقی پژوهش سودمند است. این پژوهش‌ها هرچند اندک اما از منظر‌های متنوعی صورت گرفته است. برای نمونه میرزامحمدی، جهانی جوانمردی، نوروزی (1396) و نیز قمقامی، میدانی و رشوند آوه (1394) با مطالعه و بازشناسی آموزه‌های تربیتی امام رضا(ع) چنین نتیجه گرفته‌اند که هدف تربیت از نظر امام رضا(ع) و نیز سیرۀ پیامبر اسلام، رشد تمام ابعاد وجودی انسان است. همچنین طبق یافته‌های مطالعۀ دهقان‌سرخ‌آبادی و کرامتی(1396) که به بررسی روش‌های آموزشی در سیرۀ رضوی پرداخته است، پنج روش تدریس شامل آموزش انفرادی، بحث گروهی، پرسش و پاسخ، مناظره و عبرت‌آموزی بر اساس سیرۀ رضوی معرفی شده است. علاوه بر این‌ها در پژوهش محمدی پویا و همکاران(1394) محتوای نهج‌البلاغه در زمینۀ آموزش و پرورش بررسی شده و مولفه‌های مختلف اعتقادی و عبادی، اجتماعی و سیاسی، تربیت زیستی و ظاهری، زیبایی‌شناختی و هنری، اقتصادی و حرفه‌ای و علمی و فناوری بخش‌بندی شده است و در پژوهش مسعودیان و بهشتی(1391) اهداف و اصول و روش‌های تربیت سیاسی بر مبنای نهج‌البلاغه مورد مطالعه قرار گرفته است. در پژوهش رضوی دوست، موسوی، حسومی و شایانفر (1394) بایسته‌های اخلاقی زندگی خانوادگی از منظر امام رضا(ع) شامل تربیت فرزندان، تامین معیشت خانواده، نقش مدیریتی در خانواده، رفتار مناسب نسبت به میهمانان و ... مطالعه شده است. همچنین پژوهش صمدی، دوایی و اقبالیان (1391) با عنوان بررسی روش‌های تربیت اخلاقی در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) و پژوهش نجفی، قربانی، نصرتی هشی، شاهی (1393) که به بررسی روش‌های تربیت اخلاقی در سیرۀ رضوی پرداخته‌اند، چهار عنوان کلی برای روش‌های تربیت اخلاقی مطرح شده است: 1. روش‌های زمینه‌ساز: پرهیز از معاشرت با صاحبان رذایل، ایجاد فضای اخلاقی در جامعه، محبت و احسان، جذبه و آراستگی. 2. روش‌های آگاهی و بصیرت اخلاقی: الف. روش‌های آشنا کردن متربی با آموزه‌های اخلاقی: آموزش اصول و معیارهای اخلاقی، تبیین موانع رفتارهای اخلاقی و راه‌های غلبه بر آن، بیان عواقب و پیامدهای رفتارهای اخلاقی و ضد اخلاقی، بیان داستان‌های اخلاقی. ب. روش‌های پرورش تفکر اخلاقی: تشویق به تفکر در مسائل اخلاقی، تشویق به تفکر قبل از اقدام به عمل، بحث و گفت‌وگو در مسائل اخلاقی. 3. روش‌های پرورش گرایش‌ها و عادات مطلوب: میل و رغبت در برابر خوف و ترس، تحریک انگیزه‌های ایمانی، ارائه الگو، توصیه به تحمیل رفتارهای پسندیده بر نفس، امر به فضیلت‌ها و نهی از رذیلت‌ها، نظارت و مراقبت. 4. روش‌های اصلاح رذایل: شناخت روحیۀ متربی، اغماض و چشم‌پوشی و برخورد قاطع. پژوهشی متمایز از پژوهش‌های مذکور توسط رضوی‌دوست و همکاران(1394) به بایسته‌های اخلاقی زندگی خانوادگی از منظر امام رضا(ع) پرداخته است. در مطالعه مذکور به طور کلی به مواردی چون تربیت فرزندان، تامین معیشت خانواده، نقش مدیریتی در خانواده، رفتار مناسب نسبت به مهمانان توجه شده است.

با اتکا به نتایج مطالعات مذکور و بر مبنای آنچه پیشتر در ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻓﻮق ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ مدارس بیان شد و از آنجایی که این قبیل برنامه‌ها وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و آﺛـﺎر ﻣﺜﺒﺘـﯽ در ﺟـﺬب داﻧـﺶ‌آﻣـﻮزان و ﮔﺮاﯾﺶ آن‌ها ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺗﺮﺑﯿﺖ دارد،  ضرورت بهره‌گیری از منابع اسلامی و زندگی و سنت عملی معصومین (ع) به ویژه سیره تربیتی امام رضا (ع) از طریق این فعالیت‌ها به روشنی درک می‌شود. لذا می‌توان با طراحی علمی برخی آموزش‌ها در برنامه‌های تربیتی مدارس که داراي جذابیت است و با مشارکت دانش آموزان اجرا می‌گردد سیرۀ تربیتی و زندگی شخصی امام رضا(ع) را در زمینه‌های به دانش‌آموزان معرفی نمود. به طوری که از طریق مطالعۀ سیرۀ آن حضرت تعالیم مربوط به اخلاق فردی، اجتماعی و مهارت‌های زندگی از جمله مهارت تفکر، مهارت سخن گفتن، مهارت انتقاد و ... را در فعالیت‌های فوق برنامه مدارس مورد توجه قرار داد. چرا که آموزش معارف اسلامی نه تنها به معنای انتقال مطالب برنامه درسی آموزش و پرورش اسلامی است، بلکه در واقع برای ایجاد شخصیت خوب دانش آموزان، و تمرین مهارت های ارائه شده در کلاس درس است. لذا مغتنم است بر مبنای اجرای فعالیت‌های فوق برنامه مدارس، از مضامین و ویژگی های روش تربیتی امام رضا (ع) و سیره ی ارزشمند آن حضرت- که از سرمایه معنوی و الهی برخور دار است - در جهت تربیت دانش آموزان، بهره بگیریم. از اینرو مناسب است با عنایت به این پشتوانه معنوی، در خصوص چگونگی تلفیق مضامین روش تربیتی رضوی با ویژگی ها، شرایط و اصول حاکم بر فوق برنامه های تربیتی مدارس در نظام آموزش و پرورش امروز، استنتاج لازم صورت بگیرد. بر اساس مسائل مطرح شده، هدف از این پژوهش تحلیل ابعاد فعالیت‌های فوق برنامه مدارس مبتنی بر سیره و روش تربیتی امام رضا (ع) است.

با عنایت به قابلیت‌های فعالیت های فوق برنامه در مدارس و انتظارات تربیتی که در مدارس از فعالیت‌های فوق برنامه است، در این پژوهش سعی شد این انتظارات با مراجعه به متن احادیث و روایایت امام رضا ع بررسی شده و ارتباط آنها را با ساختار فعالیت های فوق برنامه در ابعاد تربیتی برآمده از متون با برنامه‌های مختلف تربیتی در مدرسه تطبیق داده شود. لذا بر مبنای نظرات خبرگان (دانشگاه و حوزه) ابعاد، مضامین مرتبط و سرفصل برنامه‌ها تعیین شد تا متولیان و مجریان برنامه های تربیتی ضمن مراجعه به آن، پشتوانه ارزشمندی برای فعالیت فوق برنامه خود در مدارس داشته باشند.

 

روش پژوهش

این مطالعه به صورت کیفی با استفاده از روش تحلیل مضمون (تم) به منظور شناسایی، تحلیل و گزارش مضامین موجود در داده‌ها انجام شد و بر همین مبنا به طور ویژه در این پژوهش از این روش فرایندی برای تحلیل داده های متنی بهره گرفته شد. چرا که در این روش داده های پراکنده و متنوع را به داده هایی غنی و تفصیلی تبدیل می كند (براون و کلارک¹، 2006). لذا برای دستیابی به هدف پژوهش جهت بررسی و تحلیل ابعاد تربیتی فعالیت‌های فوق برنامه مدارس مبتنی بر سیره و روش تربیتی امام رضا (ع)، مضامین روش تربیتی رضوی از طریق محتواي کتب و منابع مربوط به سیره و روش تربیتی امام معصوم (ع) استخراج گردید و با توجه به ویژگی‌ها، شرایط و اصول حاکم بر فوق برنامه‌های تربیتی مدارس مورد بررسی قرار گرفت.

مشارکت کنندگان در پژوهش از جامعه پژوهش (شامل پژوهشگران و اساتید دانشگاهی خبره در حوزه آموزش و پرورش و همچنین اساتید حوزه علمیه متخصص در مبانی سیره رضوی) به صورت هدفمند و به شیوه گلوله برفی به تعداد 17 نفر انتخاب شدند (11 نفر از پژوهشگران و اساتید دانشگاهی و 6 نفر از اساتید حوزه علمیه).

برای جمع آوری اطلاعات از مصاحبة نیمه ساختاریافته بهره گرفته شد، به این دلیل كه در این روش علاوه بر امكان تبادل نظرها، می‌توان بحث دربارة موضوع را در دست یابی به اهداف پژوهش هدایت كرد. بر این اساس ابتدا از طریق مصاحبه با 6 تن از خبرگان و اساتید حوزه علمیه در مرحله نخست کدهای استخراج شده از منابع سیره رضوی دسته بندی شدند و در مرحله بعد با هدف پاسخ به اعتبارسنجی کدها و موارد شناسایی شده از منابع سیره رضوی از نظر تایید کدهای انتخابی متناسب با فعالیت‌های فوق برنامه مدارس، بر اساس نظرات 11 تن از خبرگان و اساتید دانشگاه نسبت به شناسایی سرفصل فعالیت‌های فوق برنامه‌ مدارس مبتنی بر سیره رضوی اقدام شد. لازم به ذکر است در این راستا، قبل از مصاحبه با اساتید حوزه و دانشگاه منابعی از جمله عیون اخبار الرضا، فقه‌الرضا، مسندالامام‌الرضا، بحار الانوار، الحیاه، اصول کافی، منتهی‌الآمال، میزان‌الحکمه، وسایل‌الشیعه، مجالس صدوق، حکمت‌های رضوی، تحف‌العقول، فروع کافی، الحجه، الحدیث، مستدرک‌الوسائل، کامل‌الزیارات، المحاسن، مکارم‌الاخلاق، تهذیب‌الاحکام، الارشاد به طور دقیق توسط محقق مورد بررسی قرار گرفت و کدهای مربوطه استخراج گردید.

در فرایند اعتبار بخشی داده‌ها اقدامات زیر مورد توجه قرار گرفت:

برای افزایش قابلیت اعتماد یافته های پژوهش، پیش‌نویس مصاحبه شامل شیوة شروع مصاحبه، ورود به بحث و سیر پرسش ها تدوین شد و در طول مصاحبه‌ها راهنماي پژوهشگر در مصاحبه بود تا پراكنده‌گویی و نوسان زیاد در مصاحبه‌ها اتفاق نیفتد. از سوي دیگر، با مشخص نمودن محورهاي اصلی مصاحبه و آزاد بودن پژوهشگر براي طرح پرسش های خود در هر محور، روایی پژوهش نیز حفظ شد. مستقل بودن پژوهشگر نسبت به موضوع پژوهش و حذف تعصب و پیش فرض های غیر لازم، مهم ترین عنصر پایایی در پژوهش های كیفی است (دانایی فرد و مظفری، 1377). علاوه بر این، در این مطالعه امكان مرور تطبیقی داده هاي به دست آمده از منابع مختلف فراهم گردید كه این امر به بهبود اعتمادپذیري داده ها کمک کرد. همچنین استفاده از نظرات 17 تن به اعتبار کدها و موارد استخراج شده از منابع سیره رضوی افزود.‌

 

یافته‌ها

در این بخش، ابتدا یافته‌های نظری در قالب کدها و مضامین تربیتی از منابع استخراج شد. این کدها، در مرحله اول خام بوده و در مراحل بعدی به طور دقیق بررسی و تحلیل شدند و موارد تکراری حذف شد. در بخش مصاحبه با خبرگان به منظور پاسخ به اعتبارسنجی کدها و موارد شناسایی شده از منابع سیره رضوی و همچنین تایید کدهای انتخابی متناسب با فعالیت‌های فوق برنامه مدارس، بر اساس نظرات 11 تن از خبرگان و اساتید دانشگاه نسبت به شناسایی سرفصل فعالیت‌های فوق برنامه‌ مدارس مبتنی بر سیره رضوی اقدام شد. به این ترتیب که ابتدا ابعاد و مضامین تربیتی رضوی و بر مبنای آن سرفصل‌‌ها و روش اجرا برای بهره‌برداری در فوق برنامه مدارس ارائه شد:

 

1-       بعد خودسازی

بعد تربیتی «خودسازی» از طریق ارتباط میان معانی و مضامین تربیتی سیره رضوی شامل پیوند با اهل بیت (ابن بابویه، 1392: 565)، خویشتن‌داری و افزایش ظرفیت شخصی (عطاردی قوچانی، 1391: 149)، روحیه جهادی (علی بن موسی، 1406 ق.: 380)، ایجاد روحیه امر به معروف و نهی از منکر (عطاردی قوچانی، 1391: 382)، محاسبه نفس (مجلسی، 1389: 352) طبق نظر خبرگان تلخیص و ارائه گردید. با لحاظ نمودن بعد تربیتی «خودسازی» در فعالیت‌های برنامه تربیتی مدارس، سرفصل‌ های مبتنی بر سیره رضوی برای بخشی از فعالیت‌های برنامه تربیتی مدارس به ترتیب زیر ارائه شد:

-       آشنایی با سیره و زندگی ائمه

-       خواندن ادعیه و زیارت ائمه

-       آشنایی با روش‌های خویشتن‌داری

-       پرورش روحیه حریت و آزادگی

-       ترغیب به تعهد

-       شناخت جهاد اکبر

-       پرورش جهاد اکبر در دوران جوانی

-       شناخت شرایط امر به معروف و نهی از منکر

-       شناخت روش‌های امر به معروف و نهی از منکر

-       آشنایی با برکات امر به معروف و نهی از منکر

-       آشنایی با اهمیت محاسبه نفس در خودسازی

-       آشنایی با روش‌های محاسبه نفس

 

1.       بعد تربیتی توانایی تصمیم‌گیری و حل مساله

     بعد تربیتی «توانایی تصمیم گیری و حل مسئله» از طریق ارتباط میان معانی و مضامین تربیتی سیره رضوی شامل گزینش خردمندانه (مجلسی، 1389: 34 و حکیمی، 1380: 558)، توسل به اهل بیت(ع) در تصمیم‌گیری‌ها (عطاردی قوچانی، 1391: 235)، دعا و نیایش در هنگام حل مسائل و تصمیم‌گیری (کلینی، 1392: 469 و عطاردی قوچانی، 1391: 40)، ریزبینی و توجه بالا (قمي، 1390: 263 و 264) طبق نظر خبرگان تلخیص و ارائه گردید. با لحاظ نمودن بعد تربیتی «توانایی تصمیم‌گیری و حل مساله» در فعالیت‌های برنامه تربیتی مدارس7 سرفصل‌ مبتنی بر سیره رضوی برای بخشی از فعالیت‌های برنامه تربیتی مدارس ارائه شد:

-       آشنایی با شاخص‌های گزینش خردمندانه 

-       اهمیت توسل به اهل بیت در تصمیم‌گیری‌ها

-       آشنایی با شیوه‌های توسل به اهل بیت در تصمیم‌گیری‌ها

-       اهمیت دعا و نیایش در حل مسائل

-       شیوه‌های دعا و نیایش در حل مسائل

-       شناخت ابعاد ریزبینی در حل مسائل

-       شیوه‌های بررسی و تحلیل در حل مسائل

 

 

2.       بعد رشد روابط اجتماعی

     بعد تربیتی «رشد روابط اجتماعی» طبق نظر خبرگان از طریق ارتباط میان معانی و مضامین تربیتی سیره رضوی شامل قدردانی و تشکر از خوبی دیگران (عطاردی قوچانی، 1391: 299)، دوست‌یابی (علی بن موسی ، 1406 ق. : 338 و ابن شعبه حرانی، 1393: 442)، روحیه انتقادپذیری (عطاردی قوچانی، 1391: 456)، هم‌زبانی و هم‌اندیشی(ابن بابویه، 1392: 252)، دوری از خودستایی و غرور(ابن بابویه، 1392: ۸۴)، دوستی و محبت با مردم(عطاردی قوچانی، 1391: 285)، مشورت دادن و مشورت گرفتن(عطاردی قوچانی، 1391: 286)، پرهیز از خصومت و دشمنی با دیگران(حر عاملی، 1386: 82 )، گوش فرادادن به دیگران(محمدی ری‌شهری، 1395: 94) تلخیص و ارائه گردید که با لحاظ نمودن بعد تربیتی «رشد روابط اجتماعی» در فعالیت‌های برنامه تربیتی مدارس، 18 سرفصل‌ مبتنی بر سیره رضوی برای بخشی از فعالیت‌های برنامه تربیتی مدارس ارائه شد:

-       اهمیت تشکر از خوبی همدیگر

-       آموزش تشکر از همدیگر به صورت عملی

-       اهمیت صلۀ رحم

-       چگونگی صلۀ رحم طبق روش تربیتی رضوی

-       اهمیت پیدا کردن و نگه‌داشتن دوست

-       روش‌های دوست‌یابی و نگهداری صحیح دوست

-       آشنایی با روش انتقادپذیری

-       روش‌های ایجاد روحیه انتقادپذیری

-       اهمیت هم‌زبانی و هم‌اندیشی با همدیگر

-       روش‌های هم‌زبانی و هم‌اندیشی با همدیگر

-       شناخت ابعاد و حوزه‌های فروتنی در لایه‌های مختلف اجتماع

-       اهمیت و چگونگی دوستی و محبت با مردم

-       اهمیت و چگونگی مشورت دادن

-       اهمیت و چگونگی مشورت گرفتن

-       اهمیت کارگروهی

-       ضوابط و شرایط کار گروهی در سیره رضوی

-       شناخت اهمیت و روش‌های دوری از دشمنی با دیگران

-       اهمیت ارتباط موثر و گوش فرادادن به دیگران

 

3.       بعد رشد شخصیتی

     بعد تربیتی «رشد شخصیتی» طبق نظر خبرگان از طریق ارتباط میان معانی و مضامین تربیتی سیره رضوی شامل: مدیریت اندوه و شادی(عطاردی قوچانی، 1391: 81 و ۲۶۰)، کرامت و بخشش(عطاردی قوچانی، 1391: 299)، استقلال و اثرنپذیرفتن از فشارهای اجتماعی(عطاردی قوچانی، 1391: 456)، صبر و بردباری(عطاردی قوچانی، 1391: 273 و 258)، رفتار هوشمندانه با بدخواهان(محدثی، 1396: ۵۳)، مدیریت یاس و ناامیدی و امیدواری(ابن بابویه، 1392: ۶۵۵ و ۶۵۶)، حفظ آبروی دیگران(مفيد، 1372: 255)، مدیریت خشم(صدرالدین‌شیرازی، 1394: 314 و500)، ساده‌زیستی(ابن بابویه، 1392: ۱۹۲)، رعایت آداب غذا خوردن (برقی، 1374: 200)، مهربانی و عطوفت (عطاردی قوچانی، 1391: 45) و مدیریت زمان (عطاردی قوچانی، 1391: 84) تلخیص و ارائه گردید.

با لحاظ نمودن بعد تربیتی «رشد شخصیتی» در فعالیت‌های برنامه تربیتی مدارس، 1۷ سرفصل‌ مبتنی بر سیره رضوی برای بخشی از فعالیت‌های برنامه تربیتی مدارس ارائه شد:

-       آشنایی با چگونگی مدیریت اندوه و شادی در سیرۀ رضوی

-       اهمیت کرامت در زندگی دنیوی و اخروی

-       اصول کرامت و بخشندگی در ابعاد زندگی

-       اهمیت و فواید استقلال یافتن

-       شرایط و رویکردهای استقلال یافتن

-       اهمیت و فواید صبر

-       شرایط ایجاد و رشد صبر و بردباری

-       چگونگی شناخت بدخواهان و رفتار با آن‌ها

-       روش‌های مدیریت یاس و ناامیدی

-       ایجاد و تقویت روحیه امیدواری و انگیزه

-       اهمیت حفظ آبرو

-       شیوه‌ها و اصول حفظ آبرو در سیره رضوی

-       روش‌های کنترل خشم

-       اصول ساده‌زیستی در سیره رضوی

-       یادگیری آداب غذا خوردن از سیره رضوی

-       شیوۀ مهربانی و عطوفت با افراد مختلف

-       شیوۀ مدیریت زمان به سبک رضوی

 

همچنین مطابق با یافته‌ها، جهت اجرای فعالیت‌های فوق برنامه در مدارس، متناسب با سرفصل‌های یاد شده روش‌هایی برای اجرا پیشنهاد گردید، نظیر: برگزاری مراسم دعا؛ سفر به اماکن زیارتی؛ آموزش توسط اساتید؛ مباحثه و تحقیق گروهی دانش‌آموزان؛ پخش فیلم و مستند؛ برگزاری مراسم معنوی؛ سفر فرهنگی و اردوهای سیاحتی گروهی؛ برگزاری برنامه‌های رقابتی و اجرای مسابقه؛ حضور و شرکت در مراسم عبادی و سیاسی؛ اجرای عملی آموزش داده‌شده و ....

 

بحث و نتیجه‌گیری

همان طور که پیشتر در مقدمه بیان شد، در این پژوهش هدف این بود که با بهره گیری از متن احادیث و روایات و سیره امام رضا (ع) فعالیت فوق برنامه در مدارس در قالب سرفصل‌های مشخص برای متولیان تربیتی و مجریان فوق برنامه مدارس تهیه شود.

از آنجایی که برای ﻳﺎﻓﺘﻪ های این مطالعه ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﻣﺮﺗﺒﻂ کمی وجود داشت، شاید ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ های پژوهش حاضر در ﻧﻮع ﺧﻮد ﻧﻮﻳﻦ اﺳﺖ و اطلاعات ﻣﻔﻴﺪي را ﺑﺮاي پژوهش های بعدی معرفی می کند. طبق یافته‌های پژوهش حاضر، با بهره‌برداری از زندگی و اندیشه های تربیتی امام رضا (ع) و دیگر ائمه معصوم، ابعاد زندگی اجتماعی دانش آموزان (از جمله تربیت مسئولیت‌پذیری، صداقت، وفای به عهد، و ... ) مطابق با سیره تربیتی آن حضرت در سرفصل‌های فوق برنامه مدارس مورد توجه قرار می‌گیرد. در این خصوص بین پژوهش حاضر و پژوهش مسعودیان و بهشتی (1391) که به بررسی اهداف و اصول و روش‌های تربیت سیاسی بر مبنای نهج‌البلاغه پرداخته است، تا حدودی همخوانی وجود دارد. همچنین در پژوهش محمدی پویا و همکاران (1394) نیز که به بررسی محتوای نهج‌البلاغه در زمینه آموزش و پرورش پرداختند و مولفه‌های مختلف اعتقادی و عبادی، اجتماعی و سیاسی، تربیت زیستی و ظاهری، زیبایی شناختی و هنری، اقتصادی و حرفه‌ای و علمی و فناوری را بخش‌بندی نمودند، یافته‌های مطالعه حاضر نیز با توجه به همخوانی یافته‌ها به شکلی دیگر این موارد را در سرفصل‌های فوق برنامه مدارس پیشنهاد داده است. همچنین در پژوهش نیرو (1395) که با ﻫﺪﻑ برﺭﺳﻲ ﭘﺪﻳﺪﺍﺭﺷﻨﺎﺳﻲ ﺩﺍﻧﺶ ﺁﻣﻮﺯﺍﻥ ﺯﺍﺋﺮ ﺣﺮﻡ ﻣﻄﻬﺮ ﺣﻀﺮﺕ ﺍﻣﺎﻡ ﺭﺿﺎ (ع) انجام یافته است می‌توان طبق یافته‌های آن، همسویی قابل ملاحظه‌ای با پژوهش حاضر مشاهده کرد طبق یافته‌های پژوهش مذکور برنامه تربیتی سفر زیارتی ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮﺍﺗﻰ ﺩﺭ ﺳﻪ ﺯﻣﻴﻨﻪ ﺭﻓﺘﺎﺭﻯ (ﻓﺮﺩﻯ، ﺟﻤﻌﻰ)، ﻣﻌﻨﻮﻯ، ﺭﻭﺣﻰ ـ ﺭﻭﺍﻧﻰ  می‌شود.

در بخشی دیگر از یافته های پژوهش حاضر به تربیت اخلاقی و ویژگی های اخلاقی همچون محبت و احسان و پیامدهای اخلاق پسندیده و نیز تشویق افراد به تفکر در مسائل مربوط به اخلاق شده است و طبق نظر خبرگان در سرفصل های فعالیت های فوق برنامه جایگاه ویژه ای دارد. همچنین از یافته های این تحقیق استخراج مولفه های اخلاقی زندگی امام رضا (ع) بود که به جنبه های مختلف از جمله تربیت فرزند، مدیریت خانواده، رفتار مناسب با دیگران و ... که در سرفصل‌های فعالیت‌های فوق برنامه مدارس به آنها توجه شده است و از این نظر با پژوهش رضوی دوست و همکاران (1394) همخوانی دارد. چرا که آنها نیز در مطالعه خود به بررسی بایسته‌های اخلاقی زندگی خانوادگی از منظر امام رضا(ع) شامل تربیت فرزندان، تامین معیشت خانواده، نقش مدیریتی در خانواده، رفتار مناسب نسبت به میهمانان و ... پرداختند. این یافته ها با پژوهش نجفی و همکاران (1393) که به بررسی روش‌های تربیت اخلاقی در سیره رضوی پرداخته‌اند همخوانی زیادی دارد‌. چرا که آنان در پژوهش خود روش‌هایی را مطرح کردند که با یافته های تحقیق حاضر همسو است. پژوهش صمدی و همکاران (1391) نیز تحت عنوان بررسی روش‌های تربیت اخلاقی در سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) در همین راستا انجام شده است.

موارد فوق و یافته‌های پژوهش‌های دیگر موید این یافته پژوهش حاضر است که رشد ابعاد وجودی انسان از منظر سیره تربیتی امام رضا (ع) اعم از فردی و اجتماعی در قالب فعالیت‌های فوق برنامه قابل دست‌یابی است. این یافته با مطالعه میرزامحمدی و همکاران (1396) و نیز پژوهش قمقانی و همکاران (1394) همخوانی دارد، چرا که آنها نیز با بررسی و بازشناسی آموزه‌های تربیتی امام رضا(ع) چنین نتیجه گرفته اند که هدف تربیت از نظر امام رضا(ع) و نیز سیره پیامبر اسلام رشد تمام ابعاد وجودی انسان است و توجه به تمامی ابعاد درونی و محیطی فرد اعم از جامعه و خانواده و فرزندان را شامل می‌شود.

 یکی دیگر از یافته های مطالعه حاضر، در بخش روش اجرا برای سرفصل های فوق برنامه مدارس به بحث گروهی، مناظره و بحث علمی و برگزاری اردو توجه شده است که از این جهت با مطالعه دهقان‌سرخ‌آبادی و کرامتی (1396)، که به بررسی روش‌های آموزشی در سیره رضوی پرداخته بودند، همخوانی دارد. به این دلیل که در بخشی از یافته های پژوهش آنها به پنج روش تدریس شامل: آموزش انفرادی، بحث گروهی، پرسش و پاسخ، مناظره و عبرت آموزی بر اساس سیره رضوی پرداخته شده است.

در جمع‌بندی از آنچه بیان شد، مطالعات فوق هرکدام به شکلی متنوع و متمایز با دیگری به شیوه‌های تربیتی در سیره و روش تربیتی ائمه معصوم و از جمله اندیشه‌های تربیتی امام رضا (ع) پرداخته‌ا‌ند. بنابراین در مقابله یافته‌های پژوهش حاضر با برخی مطالعاتی که اشاره شد، همخوانی و همسویی یافته‌ها با مطالعات مذکور می‌تواند پشتوانه علمی برای اعتبار یافته‌های پژوهش حاضر باشد و از این نظر توجه و عنایت برنامه ریزان و مسئولین آموزش و پرورش را برای بهره‌برداری از پیشنهاد ارائه شده در ساختار فعالیت‌های فوق برنامه مدارس، فراهم نماید.

در واقع از طریق یافته‌های این پژوهش در خصوص تلفیق مضامین روش تربیتی رضوی با ویژگی های فعالیت های فوق برنامه مدارس و نحوه استفاده از آن در بخشی از اجرای فعالیت های فوق برنامه مدارس با استفاده از نظرات متخصصان بررسی های لازم صورت گرفت به نحوی که امکان استفاده از مضامین روش تربیتی امام رضا (ع) را برای فعالیت های فوق برنامه مدارس، در فرایند تربیت دانش آموزان میسر می‌سازد. به این ترتیب ت؛ به‌گونه‌ای که از هر بعد تربیتی، مضامین و ویژگی های روش تربیتی امام رضا (ع) - که از سرمایه معنوی و الهی برخوردار است - در جهت تربیت دانش آموزان، بهره گرفته شود. لذا از این جهت پیشنهاد می‌شود در نظام تعلیم و تربیت از طریق تلفیق مضامین روش تربیتی رضوی با ویژگی های فعالیت های فوق برنامه مدارس، در بخشی از اجرای فعالیت‌های فوق برنامه مدارس امکان استفاده از مضامین روش تربیتی امام رضا (ع) در فرایند تربیت دانش آموزان در چارچوب فعالیت های فوق برنامه، اقدامات لازم صورت پذیرد.

 

 

منابع و ماخذ

-       ابن بابویه، محمد بن علی. (1392). عیون اخبار الرضا (ع). ج 1 و ۲. ترجمه و شرح آقا نجفی اصفهانی. قم: نبوغ. چاپ دوم.

-       ابن شعبه حرانی، ابومحمد. (1393). تحف العقول. ترجمه صادق حسن زاده. قم: آل علی (ع).

-       برقي ، احمدبن محمد. (1374). المحاسن. تحقيق مهدي الرجائي. قم : المجمع العالمي لاهل البيت (ع)

-       تاجور، آذر؛ پورطهماسبی، الهام. (1394). «اهداف و روش‌های تعلیم و تربیت در سیرۀ امام رضا (ع)». همایش علمی ـ پژوهشی تعلیم و تربیت در فرهنگ رضوی. از مجموعه برنامه‌های سیزدهمین جشنواره بین المللی امام رضا (ع). دانشگاه فرهنگیان خراسان رضوی (پردیس شهید بهشتی مشهد).

-       حر عاملی، محمد بن حسن. (1386). وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه. مصحح عبدالرحیم ربانی شیرازی. تهران: اسلامیه.

-       حکیمی، محمد رضا. (1380). الحیاه. ترجمه احمد آرام. ج اول. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. چاپ چهارم.

-       دهقان سرخ آبادی، سیده محدثه؛ کرامتی، انسی. (1396). «روش‌های آموزشی در سیرۀ رضوی و دلالت‌های آن برای تربیت عقلانی در دانشگاه فرهنگیان». فرهنگ رضوی. 5 (17). صص: 35- 58.

-       رضوی‌دوست، غلامرضا؛ موسوی، سید محمدحسین؛ حسومی، ولی اله؛ شایانفر، جواد. (1394). «بایستگی‌های اخلاقی زیست‌خانوادگی از منظر امام رضا (ع)». نشریه اخلاق زیستی. دوره 5. شماره 15. صص: 41- 70.

-       صدرالدین‌شیرازی، محمدبن‌ابراهیم. (1394). الحجه. تهران: برگ سبز.

-       صمدی، معصومه؛ دوایی، مهدی؛ اقبالیان، طاهره. (1391). «مبانی، اصول و روش‌های تربیت اخلاقی در سیرۀ پیامبر(ص) و اهل بیت (ع)». مجله پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی. سال بیستم. دورۀ جدید. شماره 16. صص: 37-64.

-       عطاردی قوچانی، عزیزاله. (1391). مسندالامام الرضا (ع). ج1 و2. تهران: عطارد.

-       علی بن موسی (ع). (1406 ق.). الفقه المنسوب الی الامام الرضا (ع). قم: موتمرالعالمی للامام الرضا (ع).

-       غلامزاده، مهین؛ جاربی، علی. (1396). «بررسی تاثیر فعالیت‌های فوق برنامه بر ایجاد مهارت‌های شهروندی دانش‌آموزان مدارس خاص شهر میناب». مجموعه مقالات همایش ملی آموزش ابتدایی. تهران: وزارت آموزش و پرورش. صص:513- 535.

-       قمقامی، مریم؛ میدانی، محمد؛ رشوند آوه، اشرف. (1394). «ویژگی‌های الگوی تربیتی در سیرۀ رضوی». ارائه شده در اولین کنفرانس بین‌المللی علوم انسانی با رویکرد بومی ـ اسلامی و با تاکید بر پژوهش‌های نوین.

-       قمي، عباس. (1390).  منتهي‌الآمال. ويراسته كاظم عابديني مطلق. تهران: مبين انديشه.

-       کلینی، محمد بن یعقوب. (1392). اصول کافی. ترجمه محمدباقر کمره ای. ناشر: اسوه.

-       مجلسی، محمدباقر. (1389). بحارالانوار. ج 2، 7 ، 44، 59، 62 ، 67 و 78 . تهران: دارالکتب الاسلامیه.

-       محدثی، جواد. (1396). حکمت‌های رضوی. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی(به نشر).

-       محمدی ری‌شهری، محمد. (1395). میزان الحکمه. قم: دار الحدیث.

-       مسعودیان، پریسا و بهشتی، سعید. (1391). «بررسی اهداف و اصول و روش‌های تربیت سیاسی بر مبنای نهج‌البلاغه». پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی. 20 (17). صص: 7-25.

-       مفيد، محمد بن محمد. (1372). الارشاد في معرفة حجج الله على العباد. محقق / مصحح: مؤسسة آل البيت (ع). قم: کنگره بزرگداشت شیخ مفید.‌

-       میرزامحمدی، محمد‌حسن؛ جهانی جوانمردی، فاطمه؛ نوروزی، محمد. (1396). «بازشناسی آموزه‌های تربیتی امام رضا (ع) و کاربست آن‌ها در عصر حاضر». فرهنگ رضوی. 5 (20). صص: 69-104.

-       نجفی، محمد؛ قربانی، منصوره؛ نصرتی هشی، کمال؛ شاهی، محمد. (1393). «روش‌های تربیت اخلاقی در سیره رضوی (ع)». مجله پژوهش‌های اخلاقی. سال پنجم. شماره یک. صص: 113- 127.

-       نوروزی مصیر، رضا؛ رحمانی، جهانبخش. (1395). «مقایسه نمرات دانش‌آموزان مدارس مقطع متوسطه دارای فعالیت‌های فوق برنامه و فاقد فعالیت‌های فوق برنامه در آزمون رشد مهارت‌های اجتماعی ماتسون». پژوهش در برنامه‌ریزی درسی. 13(48). صص: 145-155.‎

-       نیرو، محمد. (1395). «تجربۀ دانش‌آموزان زائر دبیرستانی از زیارت حرم مطهر امام رضا (ع): مطالعه‌ای پدیدارشناسی». فصلنامه علمی پژوهشی مسائل کاربردی تعلیم و تربیت اسلامی. 1(2). صص: 128-146.‎

-       Braun, V. & Clarke, V. (2006). Using Thematic Analysis in Psychology. Qualitative Research in Psychology, 3(2), 77-101.

 

 

 

---

[1]  Braun & Clarke,2006