Comparative comparison of the state of sustainable development in terms of social-environmental-economic dimensions (Case study: Municipal regions 2 and 6 of Tabriz)
Subject Areas : Environment, economy, engineering, urban planning and sustainable development
Mostafa Ranjori Heravi
1
,
Saeedeh Feizi
2
1 - Department of Architecture and Urban Planning, Azarshahr Branch, Islamic Azad University, Azarshahr, Iran
2 - Department of Architecture and Urban Planning, Azarshahr Branch, Islamic Azad University, Azarshahr, Iran
Keywords: Sustainable development, Tabriz city, Social-environmental dimension, Urban spaces,
Abstract :
Sustainable development involves integrating social, environmental, and economic objectives to enhance human well-being while safeguarding the capacity of future generations to fulfill their requirements. The development of cities that are socially, environmentally, and economically stable, capable of addressing the challenges posed by rapid population growth and migration, stands as a central task in this century. Over the past few decades, the swift urbanization and expansion of industrial activities have led to a decline in urban infrastructure and an increase in environmental waste. The socio-environmental and economic dimensions of sustainable urban development serve as valuable tools for enhancing urban cohesion. Consequently, the study of sustainable development in Tabriz holds significant importance. In this study, we conducted a comparative analysis of the socio-environmental and economic dimensions of sustainable development in Tabriz city, focusing on regions 2 and 6. Our investigation involved reviewing relevant literature, conducting field observations, and administering questionnaires. The present study employed a descriptive and field-based research method. Data were collected through a questionnaire administered to various groups, including residents and experts from regions 2 and 6. The data analyses were conducted using SPSS software. The results indicated that urban sustainability in region 2 was assessed on a scale of 5 to 105 points, categorized into three ranges: poor (5-38), average (39-72), and good (73-105). In region 2, the evaluation of urban sustainability revealed the following distribution: 0% poor, 57.77% average, and 42.22% good. Meanwhile, in region 6, the distribution was 11.11% poor, 48.88% average, and 40% good. Notably, residents and experts expressed greater satisfaction with the sustainability of region 2 compared to that of region 6. Given that sustainable development is a crucial aspect of urban planning, it is essential to incorporate forward-looking strategies tailored to the unique conditions of each area within Tabriz city. This consideration should inform the planning of urban spaces, aligning with the principles of sustainable development.
[1] Zendieh, M., Parvardinejad, S., 2010, Sustainable development and it’s concept in housing architecture of Iran, Housing and Rural Environment, 29, 2. (in Persian)
[2] Navabakhsh, M., Pourmosavi, S.M., Tajik, Z., 2013, Comparative survey on the sustainable social development indexes Tehran metropolis, case study: District 6 &10, Applied Research in Geographical Sciences, 13, 179. (in Persian)
[3] Ebrahimzadeh, I., Zare, M., 2014, Evaluation of social capital participation and urban sustainable development (Case study: District no.3 of Zahedan metropolis), Geography and Territorial Spatial Arrangement, 4, 15. (in Persian)
[4] Bardi Anamoradnejad, R., Nikpour, A., Hosni, S.Z., 2018, The physical-spatial analysis of urban areas based on the indicators of the urban smart growth (A case study: Babol), Research and Urban Planning, 9, 19. (in Persian)
[5] Meimandi Parizi, S., 2018, Assessment and comparative analysis level of sustainability in old and new urban neighborhoods (Case study: Old and new urban neighborhoods in Kerman), Quarterly Journal of Environmental Based Territorial Planning, 10, 77. (in Persian)
[6] Maleki, L., Habibi, M., 2012, Evaluating the environmental quality in urban neighbourhoods (Case study: Chizar neighbourhood, Tehran), Journal of Architecture and Urban Planning, 4, 113. (in Persian)
[7] Baghban S., Shokouhi, M.A., 2021, Applying a futuristic approach to understand the factors affecting sustainable urban development in Mashhad (Case study: disticts 1 and 2), Journal of Physical Development Planning, 6, 25. (in Persian)
[8] Mohammadi Sangli, Kh., Qorashi, S.S., 2016, Sustainable urban development, global approach with local solutions, case study: Investigation of sustainability criteria in the traditional architecture of Yazd city, Art And Architecture Studies, 4, 87. (in Persian)
[9] Taher Tolou Del, M.S., Zare, M., Sadat, S.A., 2021, Study the Social Instability in Informal Settlements based on the Challenges of Sustainable Urban Development (Case Study: 2nd District in Tehran Farahzad Neighborhood), Journal of Geography and Environmental Studies, 38, 83. (in Persian)
[10] Imani, B., Joudi Gollar, P., Heydarvand, M., 2019, Role of sustainable urban development indices in organizing the declined urban areas (Case study: Neighborhood Alighapoo Ardabil), Geographical Urban Planning Research, 6, 717. (in Persian)
[11] Hosseini, S.A., Gholipoor, Y., Mozafari, A., 2018, The analysis of parameters of creative city and it´s relatioship with sustainale urban development (Case study: Rasht city), Journal of Iranian Architecture & Urbanism, 8, 209. (in Persian).
[12] Taghvaei, M., Safarabadi, A., 2013, Urban sustainable development and selected variables affecting it (Case of study: The city of Kermanshah), Journal of Sociological Urban Studies, 3, 1. (in Persian).
[13] Mouzarmi, S., Sarvar, R., Vali Shareeatpanahi, M., 2020, Evaluating sustainable urban development indexes along with emphasis on infill urban development: Case study of eight regions of Ahvaz, Human Geography Research, 52, 1319. (in Persian).
[14] Sasanpour, F., Tavalaie, S., Jafari Asadabadi. H., 2014, Livability of cities in sustainable urban development (Case study: Tehran metropolis), Geography, 12, 129. (in Persian).
[15] Aina, Y.A., Wafer, A., Ahmed, F., Alshuwaikhat, H.M., 2019, Top-down sustainable urban development? Urban governance transformation in Saudi Arabia, Cities, 90, 272.
[16] Sajadi Naeini, M., 2005, History of Isfahan, Tuba half of the world, Isfahan Municipality Recreational - Cultural Publishing, 3, 87. (in Persian).
[17] Mardiah, W.M.R.W.N., 2015, Compact urban form for sociability in urban neighbourhoods. International Journal of Social Science and Humanity, 5, 822.
[18] Samaninejad, M.J., Pakar, M., Tavakoli Kashani, M., 2020, Clarifying the role of citizens participation in the sustainability of urban neighborhoods, (Case study: Kashan neighborhoods), 10th National Conference on Urban Planning, Architecture, Civil Engineering and Environment, Research Institute of Payashahr Atrak and Payashahr Scientific Journal, 21 September, Shirvan, Iran. (in Persian)
دوره 1، شماره 1، پیاپی 1 بهار 1403، صفحات 87-69 |
دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز
فصلنامه آلودگیهای محیطی و توسعه پایدار شهری
"مقاله پژوهشی"
مقایسه تطبیقی وضعیت توسعه پایدار از لحاظ ابعاد اجتماعی- محیطی- اقتصادی
(نمونه موردی: مناطق ۲ و ۶ شهرداری تبریز)
مصطفی رنجوری هروی1، سعیده فیضی2*
1 دانشجوی کارشناسی ارشد طراحی شهری، واحد آذرشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، آذرشهر، ایران
2 استادیار گروه معماری و شهرسازی، واحد آذرشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، آذرشهر، ایران
*پست الکترونیکی نویسنده مسئول: sa.feizi@iau.ac.ir
(دریافت مقاله: 01/09/1402، پذیرش نهایی: 17/02/1403)
چکیده
توسعه پایدار به معنی تلفیق اهداف اجتماعی، محیطی و اقتصادی برای ایجاد آسایش انسان بدون آسیب رساندن به تواناییهای نسل آینده در برآوردن نیازهایشان میباشد. شکلگیری شهرها که به لحاظ بعد اجتماعی، محیطی و اقتصادی پایدار بوده و توانایی مقابله با چالشهای رشد شتابان جمعیت و مهاجرت را داشته باشد یکی از اصلیترین وظایف قرن حاضر هست. در چند دهه گذشته رشد شتابان شهرنشینی و گسترش فعالیتهای صنعتی، زیرساختهای شهری را کاهش و ضایعات زیستمحیطی را افزایش داده است. بعد اجتماعی - محیطی و اقتصادی توسعه پایدار شهری ابزاری مفید در خدمت انسجام شهری هست. از این رو بررسی توسعه پایدار شهر تبریز دارای اهمیت زیادی است. در این پژوهش پس از بررسی ادبیات موضوع و همچنین برداشتهای میدانی و تکمیل پرسشنامهها به مقایسه تطبیقی ابعاد اجتماعی - محیطی و اقتصادی توسعه پایدار شهر تبریز در مناطق ۲ و ۶ پرداخته شده است. روش تحقیق پژوهش حاضر بهصورت توصیفی و میدانی بوده که بهوسیله پرسشنامه در گروههای مختلف ساکنین، کارشناسان و متخصصین مناطق ۲ و ۶ انجامگرفته است. در این پژوهش تحلیلها بر اساس نرمافزار SPSS مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج نشان میدهد، وضعیت پایداری شهری در منطقه ۲، با ۱۰۵-۵ امتیاز، در سه طیف ضعیف ۳۸-۵، متوسط ۷۲-۳۹ و خوب ۱۰۵-۷۳، رتبهبندی گردید. وضعیت پایداری شهری، در منطقه ۲، %0 ضعیف، %7۷/5۷ متوسط و %2۲/4۲ خوب و در منطقه ۶، %۱۱/۱۱ ضعیف، %8۸/4۸ متوسط و %۴۰ خوب ارزیابی گردید. رضایت ساکنین و کارشناسان در زمینه پایداری منطقه ۲ نسبت به پایداری منطقه ۶ بیشتر میباشد. با توجه به اینکه توسعه پایدار بهعنوان مقوله مهم برنامهریزی شهری هست از این رو ضرورت برنامهریزی و آیندهنگری در مناطق مختلف شهر تبریز با توجه به شرایط منحصربهفرد هر منطقه بایستی در برنامهریزی فضاهای شهری با در نظر گرفتن رویکرد توسعه پایدار مورد توجه قرار گیرد.
واژههای کلیدی: توسعه پایدار، شهر تبریز، بعد اجتماعی – محیطی، فضاهای شهری
مقدمه
شهرنشینی بهعنوان دومین انقلاب در فرهنگ انسان، باعث دگرگونی در روابط متقابل انسانها با یکدیگر گردیده بطوریکه با افزایش جمعیت شهرنشین، بهرهبرداری از محیط تشدید میگردد. در چند دهه گذشته رشد شتابان شهرنشینی و گسترش فعالیتهای صنعتی، زیرساختهای شهری را کاهش و ضایعات زیستمحیطی را افزایش داده است. در لغتنامه دهخدا پایداری به معنای با دوام و ماندنی آمده است. در فرهنگ معین این واژه به معنای پایدار بودن و مقاومت از مصدر پایش به معنای پایداری کردن و استقامت نشان دادن است. فعل Sustain از ریشه لاتین Sustinere و از دو جزء Su به معنای از پایین به بالا و Tinereبه معنای نگه داشتن و حفظ کردن تشکیل شده و از سال ۱۲۹۰ در زبان انگلیسی به کار گرفته شده است. این فعل با مفاهیمی از قبیل حمایت، پشتیبانی و تداوم آمیخته است و صفت sustainable در توصیف شرایط، حالت و یا چیزی به کار میرود که مورد پشتیبانی قرارگرفته یا بهواسطه کمک یا تأمین معاش، همچنان تداوم یافته است (1). شهر تبریز يکي از کلانشهرهای تاريخي كشورمان محسوب میشود كه از نظر تقسیمات شهری به ۱۰ منطقه تقسیم میشود. منطقه ۲ تقریباً دارای بافت جدید و توسعه یافته بوده و همچنین امکانات مختلفی را دارا هست این در حالی است که روند رشد جمعیت در مناطقی از شهر که قبلاً روستا بوده سپس به شهر پیوستهاند مانند منطقه ۶ دارای رشد کاهندهای بوده است. فرسودگي بافت مناطق قدیمی و روستایی، آلودگیهای زیستمحیطی و شهری بیشترين جلوه را در اين منطقه دارند. زیرساختها و خدمات شهری امروزی پوشش مناسب را در اين مناطق ندارند. همه اين عوامل باعث كاهش ارزشهای باقیمانده و میزان شاخصهای پايداری شهری و محلهای در این مناطق شده است. هدف ارزیابی شاخصهای توسعه پایدار در ابعاد اجتماعی - محیطی و اقتصادی در منطقه ۲ و منطقه ۶ شهر تبریز در جهت پاسخگویی به سؤالات زیر هست:
- وضعیت توسعه پایدار از لحاظ ابعاد اجتماعی- محیطی و اقتصادی در دو منطقه ۲ و ۶ به چه شکل است؟
- مقایسه وضعیت توسعه پایدار ازلحاظ سه بعد مورد نظر، از دیدگاه کارشناسان دو منطقه و ساکنان دو منطقه و متخصصان، به چه شکل است؟
- چه راهکارهایی جهت بهبود توسعه پایدار از لحاظ سه بعد مورد نظر، در دو منطقه ۲ و ۶ میتوان انجام داد؟
پیشینه پژوهش
در جدول (1) مقالات و پایاننامههای داخلي و خارجی بر اساس عنوان اثر و نتیجهگیری كه از كل مقاله بر اساس ديدگاه نگارندگان اتخاذ شده تهيه و گردآوری شده است.
مبانی نظری
توسعه پايدار يك مفهوم قابل بحث با دامنه گستردهای از معاني است. در يك سطح انتزاعي و ذهني، پايداري با حفاظت و يا بهبود دستگاههای یکپارچه طبيعي كه در كل، زندگي در روی سیارهمان را شامل میشود، ارتباط دارد (2). نقطه مركزي و كانون اين دستگاهها و پایداریشان جمعيت انساني است، به این دلیل که سلطه انسانها و فعالیتهایشان بهطور فراوانی محيط جهاني را متأثر كرده است.
جدول (۱): پیشینه مقالات داخلی و خارجی مرتبط با موضوع مقاله
ردیف | سال | نویسنده | عنوان اثر | نتیجه |
۱ | 1400 | باغبان -شکوهی | شناخت عوامل مؤثر بر توسعه پایدار شهری در شهر مشهد با رویکرد آیندهپژوهی مطالعه موردی: مناطق شهری ۱ و ۲ | هدف اين پژوهش تحلیل و سنجش شاخصهای پايداری در ناحیه ۱ منطقه ۱ و ناحیه ۱ منطقه ۲ بهعنوان نمونه مطالعاتي هست. نتايج تحقیق نشاندهنده پايداری كالبدی، اقتصادی و اجتماعي-فرهنگي ناحیه ۱ منطقه ۱ و پايداری كالبدی ناحیه ۱ منطقه ۲ هست. درمجموع ناحیه ۱ منطقه ۱ نسبتاً پايدار و ناحیه ۱ منطقه ۲ ناپايدار ارزیابیشده است. لذا، میتوان نتیجه گرفت كه تنها توجه به شرايط كالبدی و عملکردی در میزان پايداری كافي نیست و عواملي چون وضعیت اقتصادی خانوارهای ساكن و عوامل اجتماعي - فرهنگي نیز در پايدار بودن يک ناحیه تأثیرگذار است. |
۲ | ۱۴۰۰ | سادات و همکاران | بررسی چالش ناپایداري اجتماعی در اسکان غیررسمی مبتنی بر شاخصهای توسعۀ پایدار شهري (مطالعه موردي: منطقۀ ۲ تهران محله فرحزاد ۱) | هدف این پژوهش، شناسایی علل و پیامدهاي اجتماعی اسکان غیررسمی ناحیۀ ۹ منطقۀ ۲ شهرداري تهران محله فرحزاد بر اساس شاخصههای توسعه پایدار شهري است. بر اساس یافتههای این پژوهش؛ بخش عمده اسکان غیررسمی محله فرحزاد، ناشی از مهاجرت براي دستیابی به زندگی بهتر است. حاشیهنشینان این محله از عدم رضایت و عدم تعلق اجتماعی شهروندي مواجه هستند. درنتیجه بهبود وضعیت اسکان و زیرساخت اجتماعی و فرهنگی از مهمترین اولویت بهبود هست. |
۳ | ۱۳۹۹ | رمضانی | وظایف مراقبتی، کیفیت زندگی و پایداری شهر (مطالعه تطبیقی: مناطق یک و هفده شهر تهران) | مشاهدات پژوهشگر نشان داد، عواملی مانند شرایط اقتصادی مطلوب، شرایط اجتماعی مناسب و وضعیت مناسب فرهنگی و کالبدی، توجه و اهمیت به جایگاه والا و حقوق زن، پایین بودن میزان بافت قدیمی و فرسودگی ساختمانها در منطقه یک و در مقابل، شرایط اقتصادی ضعیف، شرایط اجتماعی اسفناک، ضعیف فرهنگی و کالبدی نابسامان در منطقه هفده سبب شده است تا توزیع وظایف مراقبتی و درنتیجه شرایط زیستی و پایداری بین دو منطقه نابرابر باشند؛ یعنی کیفیت زندگی و پایداری شهری در منطقه هفده نسبت به منطقه یک، در سطح پایینتری قرار بگیرد. |
4 | 1399 | موزرمی و همکاران | ارزیابی توسعه پایدار شهری با تأکید بر شاخصهای توسعه میان افزایی شهری (مطالعه موردی: مناطق هشتگانه شهر اهواز) | در پژوهش مورد نظر ارزیابی شاخصهای توسعه پایدار شهری با تأکید بر شاخصهای توسعه میان افزای شهری در شهر اهواز در قالب سه بعد اجتماعی، کالبدی و فضایی از طریق بررسی 33 شاخص صورت گرفت. نتایج حاکی از آن میباشد که از نظرشاخص خدمات شهری منطقه 8 بهعنوان محرومترین مناطق از لحاظ توسعه پایدار شهری میباشد. |
5 | 1399 | رضازاده و همکاران | نقش کارکردی شهرهای کوچک در توسعه شاخصهای پایداری شهرهای حوزه نفوذ (مطالعه موردی: شهرستان نیک شهر) | هدف پژوهش نقش کار کردی شهرهای کوچک در توسعه شاخصهای پایداری شهرهای حوزه نفوذ مطالعه موردی: شهرستان نیک شهر هست. نتایج اولویتبندی ابعاد توسعه اقتصادی و اجتماعی نشان داد، در بین ابعاد توسعه به ترتیب بعد اقتصادی رتبه اول و بعد اجتماعی رتبه دوم را به خود اختصاص دادهاند. درنهایت نتایج رتبهبندی شهرهای حوزه نفوذ نیک شهر با تأکید بر ابعاد توسعه نشان داد که شهر اسپکه و شهر بنت به ترتیب، در اولویت اول و دوم قرار دارند. |
ادامه جدول (1) | ||||
ردیف | سال | نویسنده | عنوان اثر | نتیجه |
6 | 1398 | سرور و همکاران | ارزیابی توسعه پایدار شهری با تأکید بر شاخصهای توسعه میان افزایی شهری (مطالعه موردی: مناطق هشتگانه شهر اهواز) | در این پژوهش شاخصهای توسعه میانافزاي شهري در شهر اهواز در قالب سه بُعد اجتماعی، كالبدي و فضايی از طريق بررسی 33 شاخص بررسی شده است. نتايج بررسی نشان داد میزان برخورداري مناطق هشتگانه شهر اهواز به لحاظ شاخصهای منتخب توسعه پايدار شهري متفاوت است؛ به طوری که از لحاظ برخورداري از شاخص اجتماعی منطقه 4 ، شاخص خدمات شهري منطقه 1 و از نظر شاخص خدمات شهري منطقه 8 بهعنوان محرومترین مناطق از لحاظ برخورداري از شاخصهای منتخب توسعه پایدار شهری مشخص شدند.
|
7 | 1397 | ایمانی و همکاران | واکاوی نقش شاخصهای توسعه پایدار شهری در ساماندهی نواحی دچار افت شهر (مطالعه موردی: محلةعالیقاپوی اردبیل) | در این پژوهش نویسنده به دنبال شناخت و تبیین مفاهیم و ارکان پایداری شهری و ردیابی آنها در چارچوب احیای نواحی دچار افت شهری است. طبق نتایج بهدستآمده مهمترین راهکارهای دستیابی به توسعه پایدار در بافت فرسوده محله شیخ صفی (عالیقاپو) ازجمله برنامهریزیهای مشارکتی، عدالت اجتماعی و آموزش به ساکنان برای ارتقای سطح اجتماعی و نظایر آن میباشد.
|
8 | 1395 | سید علی حسینی و همکاران | تحليل شاخصهای شهر خلاق و ارتباط آن با توسعه پايدار شهري (نمونه موردي: شهر رشت) | موضوع پژوهش حاضر در مرحله اول ارزيابي شاخصهای شهر خلاق در کلانشهر رشت هست و سپس ارتباط اين شاخصها با ابعاد توسعه پايدار شهري مورد سنجش قرارگرفته است. نتايج نشان میدهد كه وضعيت شهر رشت بر اساس شاخصهای شهر خلاق کمتر از ميانگين مورد انتظار است. همچنين بين شاخصهای شهر خلاق و ابعاد توسعه پايدار رابطه آماري مثبت و معناداري وجود دارد.
|
9 | 2015 | ویکتوریا پینونسلی1 | فرم شهر و پایداری | نتایج محقق، فرمی را پایدار میداند که بر پایهریزی عملکردی مجموعهای از سیستم شهری، استفاده پایدار از منابع، فراهم آوردن پایههای اقتصادی جهت ارتقاء کیفیت زندگی ساکنان استوار است. در نهایت با طرح این سؤال که زیرساختهای شهری را بتوان به سمت پراکنده روی گسترش داد اما هزینه بالای آن را چه کسانی متحمل میشود، اشاره میکند که برنامهریزی باید در سطح محلهای و منطقهای صورت گیرد تا اولویتهای توسعه بهدرستی مشخص شود.
|
10 | 2009 | کیت ویلیامز2 | شهرهای پایدار: تحقیق و مطالعه چالشها | در اين مقاله نويسنده سعی کرده تا با بررسی چالشهای موجود در راه رسیدن به شهرهای پایدار به راهحلهای مناسبی با استفاده تجربیات خود و ارائه مدلهای مختلف دست یابد. |
[1] Victoria Pinoncely
[2] Katie William
ظرفيت زمين براي تامین انسانها متاثر از محدودیتهای طبيعي و عوامل انسانی و در ارتباط با اقتصاد، محيط و فرهنگ است. در نتیجه ظرفيت قابل تحمل انساني، متغير، پويا و نامطمئن است. توسعه پایدار شهری، شکلی از توسعه است که میتواند توسعه مداوم شهرها و جوامع شهری نسلهای آینده را تضمین کند (3). توسعه شهری از آغاز تاکنون تنها به مسائلی از قبیل گسترش فضای شهری، پذیرایی از جمعیت بیشتر، ایجاد کاربریهای متعدد، بهرهبرداری بیشتر از منابع، تولید و مصرف بیشتر توجه نموده است، اما توسعه پایدار شهری تلاش میکند ناهنجاریها و ناآرامیهای ناشی از توسعه شهری را با ایدههای جدید کاهش و به ایجاد برابری در شهر کمک کند. همچنین الگوی پایدار حمل و نقل را پیاده سازد، به فضای سبز و حفاظت و گسترش آن بهای بیشتری دهد، مردم را به استفاده بیشتر از دوچرخه و پیادهروی توصیه کند. امروزه عناصر تشکیلدهنده شهر با بدترین شرایط ممکن در طول تاریخ مواجه گشتهاند (4). علاوه بر این پایداری شهری این سؤال را مورد توجه قرار میدهد که چه طور توسعه علوم و دستگاههای شهری، اطمینان مشروط به توسعه برای نسل آینده را حاصل مینمایند(5). توسعه پایدار شهری، یعنی شرایطی که شهرنشینان امروز و شهروندان فردا بتوانند در آن در کمال آرامش و امنیت زندگی کنند و ضمن تندرستی، از عمر دراز و در عین حال سازنده بهرهمند گردند. از طرف دیگر، نظریه توسعه پایدار شهری، مسائلی مانند جلوگیری از آلودگیهای محیط شهری و ناحیهای، جلوگیری از کاهش ظرفیتهای تولید محیط محلی، ناحیهای و ملی، عدم حمایت از توسعههای زیانآور و برطرف ساختن شکاف میان فقیر و غنی را مطرح میکند (6). از نظر کالبدی، توسعه پایدار شهری یعنی تغییراتی که در کاربری زمین و سطوح تراکم بهمنظور رفع نیازهای ساکنان شهر در زمینه مسکن، حمل و نقل، اوقات فراغت و غذا به عمل میآید تا در طول زمان، شهر را از نظر زیستمحیطی، قابل سکونت و زندگی، از نظر اقتصادی بادوام و از نظر اجتماعی همبسته و هماهنگ نگه دارد (7). در توسعه پایدار شهری بایستی روابط منطقی میان محیط، عوامل اقتصادی و اجتماعی بهخوبی رعایت گردد. به قول مومان موناسینگ1، در گرو ارتباط متقابل و تنگاتنگ سه عامل محیطی، اقتصادی و اجتماعی است که یک شهر پایدار ایجاد میشود. بهطورکلی، از مهمترین مسائل در طراحی و احداث شهرهای آینده، علاوه بر برخورداری از مزیت تمرکز شهری، وجود یک سیستم منسجم، منظم و یکپارچه برای ارائه خدماتدهی مناسب به شهروندان است که از این طریق بتوان در جهت کاهش شرایط توسعه ناپایدار شهری گام برداشت و آن را به حداقل ممکن کاهش داد (8)، زیرا رشد افقی و لجامگسیخته شهرها در طی سالیان اخیر یکی از معضلات شهری بوده و این امر باعث به وجود آمدن محیطی نامناسب برای شهروندان و ساکنان شهرها شده است. پراکندگی شهری و ساختوسازهای جدید در اطراف شهر باعث آسیبهای اجتماعی- اقتصادی و تخریب منابع زیستمحیطی در شهرها و اطراف آنها شده است. با توجه به تأثیر اساسی شکل شهر بر پایداری آن لزوم شناخت، مطالعه و درک ابعاد مختلف آن و هدایت آن در راستای دستیابی به توسعه پایدار احساس میشود (9). در فرایند شهرنشینی پایدار، اصول و رهیافتهای توسعه پایدار را بهعنوان اصلی در مطالعات توسعه شهرها پیشنهاد میکنند که توجه به برابری و مساوات در رشد اقتصادی، عدالت اجتماعی و حقوق شهروندی، دسترسی مناسب به خدمات و نیازهای اساسی و ارتقای آگاهی نسبت به محیطزیست حرکتی مناسب بهسوی کارایی بیشتر در استفاده از منابع، محیطزیست و عدالت اجتماعی خواهد بود که شهرها را بهسوی پایداری سوق خواهد داد (10). مشخصات کلیدی پایداری شهری که غالباً در ادبیات موضوع و اسناد بیان میشوند عبارتاند از: برابری درون نسلها، برابری بین نسلها، حفاظت از محیط طبیعی، استفاده حداقل از منابع تجدید نشدنی، بقای اقتصادی و تنوع، جامعه خوداتکا، رفاه فردی و رفع نیازهای اساسی افراد جامعه. بهعلاوه، توسعه پایدار شهری شکلی از توسعه است که توان توسعه مداوم شهرها و جوامع شهری نسلهای آینده را تأمین میکند (11). ازنظر کالبدی، تغییراتی در کاربری زمین و سطوح تراکم برای رفع نیازهای ساکنان شهر در زمینه مسکن، حمل و نقل، اوقات فراغت به وجود میآورد تا در طول زمان شهر را از نظر زیست محیطی قابل سکونت، از نظر اقتصادی بادوام و از نظر اجتماعی همبسته نگه دارد (12). توسعه شهری، بهعنوان مفهوم فضایی، زمانی دارای توسعه پایدار خواهد بود که شهروندان بتوانند درآمدی عادلانه، مسکنی مناسب، و زندگی سالم و راحتی داشته باشند (18-4). مفهوم پایداری توسعه شامل چندین بعد است: پایداری اکوسیستم محیطزیست، پایداری منابع طبیعی، پایداری توسعه اقتصادی و پایداری رفاه انسانی. در هر صورت اگر مفهوم اصلی پایداری عبارت از پایدار کردن کیفیت زندگی مردم باشد، اهداف اجتماعی و اقتصادی با سهولت بیشتری قابلشناسایی خواهند بود. اهداف اجتماعی شامل دستیابی به برابری و حفظ تنوع فرهنگی، ارتقای نقش خانواده، افزایش حس جمعی و شهروندی، دستیابی به کیفیت و بهتر کردن کیفیت زندگی است. اهداف اقتصادی مشتمل بر اهداف کلی و هر نوع تغییر در فعالیتهای اقتصادی خواهد بود که موجب ارتقای کیفیت زندگی شود. این موارد شامل ایجاد اقتصاد محلی پایدار است که زندگی مردم را بهتر میکند و شرایط کاری را بهبود میبخشد. به همین ترتیب اهداف زیستمحیطی نیازمند ارتقای ظرفیت بهمنظور بهبود بخشی به کیفیت زندگی اجتماعات انسانی هستند. کاهش آلودگی، زندگی سالم را ارتقا میدهد و حفظ محیط طبیعی برای همه لذتبخش است و بر کیفیت زندگی میافزاید. این بدین معنی است که حتی اگر حفاظت از محیط مفهوم اصلی نباشد، هدف زیستمحیطی نقش مهمی را در پایدار کردن محیطزیست و ارتقای کیفیت زندگی ایفا میکند (6). بهرهوری از مفاهیم علم اقتصاد و مدیریت است که چنین تعریف میشود: مقدار کالا و یا خدمات تولید شده در مقایسه با هر واحد از انرژی و یا کار هزینه شده بدون کاهش کیفیت یا به شکل اثربخشی به همراه کارایی. بهعبارت دیگر بهرهوری عبارت است از به دست آوردن حداکثر سود ممکن به منظور ارتقاء رفاه جامعه با بهرهگیری و استفاده بهینه از نیروی کار، توان، استعداد و مهارت نیروی انسانی، زمین، ماشین، پول، تجهیزات، زمان و مکان. بهرهوری به نسبت کار انجام شده به کاری که باید انجام میشده، اطلاق میشود. میتوان گفت برای نخستین بار لغت «بهرهوری» توسط فردی به نام «کوئیزنی» در سال ۱۷۷۶ بکار برده شد. بیش از یک قرن بعد یعنی در سال ۱۸۳۳ فردی به اسم لیتر، بهرهوری را «قدرت و توانایی تولید کردن» تعریف کرد. بایستی توجه داشت که واژه بهرهوری با گسترش انقلاب صنعتی و جهت افزایش سودمندی حاصل از نیروی کار، سرمایه و مواردی از این دست گسترش یافت ولی اصطلاح بهرهوری آب در چندساله اخیر و به دلیل کمبود این ماده ارزشمند گسترش یافته است. توسعه پایدار شهری را میتوان بهرهوری در استفاده بهینه از زمین و تشویق بر بهرهگیری مجدد از ساختمانها دانست که امکان عدالت گستری اجتماعی، در بستر فضا و برابری اجتماعی را محقق میگرداند و با فراهم نمودن امکانات رفاهی، اجتماعی، خدمات شهری و حقوق شهروندی، بهبود کیفیت زیستمحیطی شهری و رضایت شهروندی را میسر میسازد. بر این اساس شهرسازی باید بهعنوان ابزاری مؤثر برای اجرا و تحقق سیاستهای ملّی و محلی، فرصتهایی مطلوب را برای استفاده بهینه از منابع انرژی زمین و محیطزیست در ساختار شهری ارائه کند تا به ایجاد سکونتگاهی امکان دهد که نهتنها زندگی مطلوب و شایسته برای نسل حاضر بلکه نسلهای آینده را نیز فراهم میکند و همچنین پایداری کره زمین و روح انسانی را نیز تضمین مینماید. حقیقت این است که نمیتوان شهر پایدار را با دقت و وضوح تصویر کرد و در نتیجه راهکارهای دستیابی به آن را مشخص ساخت، زیرا از یک سو، مقوله پایداری از مقیاس جهانی تا مقیاس محلی است و از سوی دیگر، هنوز بر سر پیامدهای بسیاری از اقدامات و فرایندهای توسعه، نظریات متناقضی وجود دارد، بنابراین شهر پایدار نه به شیوهای اقتدارگرایانه و از بالا، بلکه بهگونهای مردمسالارانه و از پایین ساخته شود. نگرش توسعه پایدار بر این اندیشه است که فنآوری نمیتواند هرگونه کاهش منابع طبیعی را جبران سازد و سرمایه طبیعی مکمل سرمایه انسان ساخت است و در این راستا سازمان ملل از مبانی و دیدگاه مفهومی توسعه پایدار حمایت میکند و راه دستیابی به توسعه پایدار را وجود بسترهای فرهنگی مناسب میداند که با آموزش و آگاهی دادن به مردم میتوان به آن دست یافت (7).
[1] Munasing Muhan
نمودار 1: نمودار کلی شاخصهای توسعه پایدار
محدوده مورد مطالعه
شهر تبریز یکی از کلانشهرهای تاریخی کشورمان محسوب میشود که از نظر تقسیمات شهری به ۱۰ منطقه تقسیم میشود. منطقه ۲ تقریباً دارای بافت جدید و توسعهیافته بوده که امکانات مختلفی را دارا است این در حالی است که روند رشد جمعیت در مناطقی از شهر که قبلاً روستا بوده و سپس به شهر پیوستهاند مانند منطقه ۶ دارای رشد کاهندهای بوده است، فرسودگی بافت مناطق قدیمی و روستایی، آلودگیهای زیستمحیطی و شهری بیشترین جلوه را در این منطقه دارند، زیرساختها و خدمات شهری امروزی پوشش مناسب را در این مناطق ندارند. همه این عوامل باعث کاهش ارزشهای هنوز باقیمانده و میزان شاخصهای پایداری شهری و محلهای در این مناطق شده است.
منطقه 2 شهر تبریز به وسعت 2080 هكتار (8/35 درصد از كل وسعت شهر) در جنوب شرق شهر و در دامنههاي پاييني كوه سهند و در تراز ارتفاعي 1430 تا 1620 متر گسترش یافته است. جمعیت این منطقه طبق آخرین سرشماری 169047 نفر برآورد شد محلههای این منطقه عبارتند از: زعفرانیه، ائلگلی، یاغچیان، آبرسان، ولیعصر جنوبی، مخابرات، حافظ، بزرگمهر، میرداماد، دادگستری، کوی فردوس، شهید رجایی، پرواز، گلشهر، ویلاشهر، بهارستان، شمسآباد. طيف ارتفاع 1550 تا 1600 متر، با وسعتي در حدود 6/786 هكتار بيشترين وسعت را در اين منطقه دارد بهطوریکه 37 درصد از كل مساحت منطقه را در برمیگیرد. گروه اراضي نيمه هموار كه سطوح شيب 5 تا 15 درصد را شامل میشوند. با مساحتي برابر 6/855 هكتار در حدود 40/8 درصد از كل مساحت اين منطقه را شامل شده است. بهاینترتیب 8/11 درصد از كل اراضي نيمه هموار شهر تبريز در اين منطقه گسترش دارد. اراضي هموار با 4/737 هكتار وسعت 35 درصد از مساحت منطقه را در برگرفته كه 5/3 درصد از كل اراضي هموار در شهر تبريز است. مهمترین ويژگي اراضي هموار در اين منطقه گسترش قابلتوجه آنها در طيف ارتفاع 1500 تا 1600 متري است. بهطوریکه نزديك به 60 درصد از كل اراضي هموار منطقه در طيف ارتفاعي مزبور قرار دارند. سيماي مورفولوژي يال – دره كه تناوب نسبتاً منظمي از پشتهها و میانابهای پرشيب با درهها و شبکههای آبراههای است.
منطقه 6 شهر تبریز به وسعت 7318 هكتار بزرگترین و وسیعترین منطقه شهر تبريز است كه حدود 30 درصد از كل مساحت شهر را شامل شده است. جمعیت این منطقه طبق آخرین سرشماری 94897 نفر برآورد شد. محلههای این منطقه عبارتند از: شهرک شهید صیاد شیرازی، آنا خاتون، شنب غازان، قره لر باغی، الوار علیا، قراملک، خانههای سازمانی نیروی هوایی، شهرک امام خمینی، خطیب، شهرک راهآهن. گسترش جغرافيايي آن در جهات غرب و شمال غرب شهر تبريز بسياري از حوزههای هموار دشتي و نيز دشتهای دامنهای و كوهپایههاي شمالي شهر و نيز دره رودخانه آجي چاي را شامل میشود. عليرغم وسعت زياد، اختلاف ارتفاع در اين منطقه به نسبت نواحي شرقي شهر كمتر است. بهطوریکه حداقل ارتفاع آن در بستر رودخانه آجي چاي و مهرانرود در 1337 متر و حداكثر ارتفاع آن در شمال غرب منطقه و در ارتفاع 1477 متري قرار دارد. بهاینترتیب اختلاف ارتفاعي حدود 140 متر بين پستترین تا بلندترين نقاط اين منطقه مشاهده میشود. قسمتهای وسيعي از اين منطقه را اراضي هموار و كم شيب و بدون محدودیتهای جغرافيايي در برگرفته است. بهطوریکه 6/5975 هكتار از مساحت منطقه كه 5/82 درصد از كل مساحت آن است در گروه اراضي هموار و با شيب كمتر از 5 درصد است. اراضي ناهموار و کاملاً ناهموار در اين منطقه وسعت چنداني نداشته بهطوریکه وسعت اراضي ناهموار 6/179 هكتار، برابر 5/2 درصد از مساحت منطقه و حدود 5 درصد از كل اراضي ناهموار در شهر تبريز است. در این مقاله به بررسی و تحلیل و ارزیابی پایداری منطقه ۲ و منطقه ۶ شهر تبریز از لحاظ شاخصهای توسعه پایدار شهری و مقایسه تطبیقی آنها پرداخته شده است همچنین این پژوهش شامل مطالعه ابعاد مختلف توسعه پایدار شهری در دو منطقه نسبتاً متفاوت از لحاظ توسعه شهری است. با توجه به آنچه گفته شد بررسی و تحلیل شاخصهای پایداری شهری در این دو منطقه (شکل (1)) و مطالعه تطبیقی آنها یکی از ضرورتها محسوب میشود.
منطقه 6 شهر تبریز | منطقه 2 شهر تبریز |
|
|
شکل (1): محدوده مورد مطالعه مناطق 2 و 6 تبریز
روش تحقیق
شیوه پژوهش، کمی و از نوع پیمایشی است. جامعه آماری شامل اساتید و متخصصان دانشگاهی، کارشناسان شهرداری مناطق 2 و 6 و ساکنان دو منطقه مذکور است. روايي مورد اندازهگیری در این پژوهش روايي محتوايي است كه براي تعيين آن از قضاوت متخصصان دراینباره كه سؤالهای آزمون تا چه اندازه معرف محتوا و هدفهای پژوهش هستند، استفاده شده است. برای بررسی روایی محتوایی پرسشنامه از شاخص لاوشه یا cvr استفاده شده است. ابتدا 10 پرسشنامه بین متخصصان (اساتید مربوطه) توزیع شده و از آنها درخواست شد تا هر آیتم را بر اساس طیف سهقسمتی ضروری است، مفید است ولی ضرورتی ندارد و ضرورتی ندارد بررسی نمایند. بر اساس تعداد پاسخدهنده حداقل مقدار روایی هر سؤال باید 62/0 باشد که سوالاتی که دارای روایی لازم بودند (25 سؤال) حفظ و بقیه (4 سؤال) حذف شدند. درنهایت پس از بررسی پرسشنامههای مقدماتی و پاسخهای سؤالهای تشریحی تعداد سؤالهای پرسشنامه اصلی به 25 سؤال اصلاح گردید و بین 30 نفر ساکنان منطقه 2، 30 نفر ساکنان منطقه 6 شهر تبریز، 10 نفر کارشناسان شهرداری منطقه 2، 10 نفر کارشناسان منطقه 6 و10 نفر اساتید دانشگاه توزیع گردید. برای تحلیل پرسشنامه از برنامه spss استفادهشده است. برای بررسی پایایی پرسشنامه از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد. مقدار ضریب الفای کرونباخ 83/0 به دست آمد که نشاندهنده این مطلب است که پرسشنامه از پایایی قابل قبولی برخوردار است (زیرا ضریب پایایی بیشتر از 7/0 است)، مقدار ضریب الفای کرونباخ به تفکیک شاخصهای پژوهش به ترتیب، برای شاخص اجتماعی 87/0، شاخص محیطی 85/0 و شاخص اقتصادی 88/0 است (جدول (2)).
جدول (2): مقدار ضریب آلفای کرونباخ کل برای پرسشنامه
آمارهای مربوط به قابلیت اعتماد (پایایی) | ||
ضریب آلفای کرونباخ | تعداد سؤالات | شاخصها |
83/0 | 25 | کل شاخصها |
87/0 | 9 | اجتماعی |
85/0 | 9 | محیطی |
88/0 | 7 | اقتصادی |
بهترین و مناسبترین روش نمرهگذاری پرسشنامه استفاده از مدل ساده لیکرت که به ترتیب 1 = خیلی کم، 2 = کم، 3 = متوسط، 4 = زیاد، 5 = خیلی زیاد است. برای بررسی نرمال بودن توزیع متغیرها از آزمون کلموگراف - اسمیرنوف استفاده شده است. برای بررسی کلی سؤالات از طیف لیکرت استفاده شده است که در سه بازه ضعیف (5-24)، متوسط (25-49) و (50-74) خوب امتیازبندی شدهاند. برای بررسی وضعیت پایداری هر یک از گویههای مورد پژوهش، از لحاظ بعد اجتماعی، بعد محیطی و بعد اقتصادی در دو منطقه 2 و 6، از آزمون آنالیز واریانس استفاده شده است و برای مقایسه وضعیت پایداری از لحاظ سه بعد، از نظر کارشناسان دو منطقه، ساکنان دو منطقه و نیز متخصصان، از نمودار فراوانی استفاده شده است.
یافتههای توصیفی
برای بررسی نرمال بودن توزیع تغییرات از آزمون کلموگراف - اسمیرنوف استفاده شده است. با توجه به سطح معنیداری کل بهدست آمده نتیجه گرفته میشود که مؤلفهها دارای توزيع نرمال ميباشند (سطح معنیداری> 05/0). پس برای تحلیل دادهها از آزمونهای پارامتریک استفاده شده است (جدول (3)).
جدول (3): نتایج آزمون كولموگروف–اسميرنوف براي بررسي نرمال بودن توزيع مؤلفهها
عنوان شاخصها | تعداد | آماره Z كولموگروف-اسميرنوف | سطح معنيداري |
اجتماعی | 90 | 7/0 | 71/0 |
محیطی | 90 | 15/1 | 14/0 |
اقتصادی | 90 | 97/0 | 29/0 |
کل | 90 | 02/1 | 24/0 |
شاخصهای میانگین توصیفی چهار مؤلفه اصلی مورد بررسی در بین 90 نفر به ترتیب، مؤلفه اجتماعی در بازه 5-27 دارای میانگین 6/27، انحراف معیار یا پراکندگی دادهها در اطراف میانگین 24/6 است که نشاندهنده پراکندگی کم دادهها است. حداقل نمره این بعد 17 و حداکثر نمرگان 40، برای توزیع کاملاً متقارن چولگی باید صفر باشد، در این مؤلفه مقدار چولگی برابر 25/0 است و در بازه 2، 2- قرار دارد، یعنی ازلحاظ کجی مؤلفه مورد نظر نرمال بوده و توزیع آن متقارن است. مقدار کشیدگی آن 7/0- است و در بازه 2، 2- قرار دارد، این نشان میدهد توزیع متغیر از کشیدگی نرمال برخوردار است. مؤلفه محیطی در بازه 27-5 دارای میانگین 7/22، انحراف معیار یا پراکندگی دادهها در اطراف میانگین 74/5 است که نشاندهنده پراکندگی کم دادهها است. حداقل نمره این بعد 11 و حداکثر نمره آن 36، برای توزیع کاملاً متقارن چولگی باید صفر باشد، در این مؤلفه مقدار چولگی برابر 27/0 است و در بازه 2، 2- قرار دارد، یعنی از لحاظ کجی مؤلفه موردنظر نرمال بوده و توزیع آن متقارن است. مقدار کشیدگی آن 77/0- است و در بازه 2، 2- قرار دارد، این نشان میدهد توزیع متغیر از کشیدگی نرمال برخوردار است. مؤلفه اقتصادی در بازه 22-5 دارای میانگین 1/16، انحراف معیار یا پراکندگی دادهها در اطراف میانگین 73/4 است که نشاندهنده پراکندگی کم دادهها است. حداقل نمره این بعد 7 و حداکثر نمره آن 27، برای توزیع کاملاً متقارن چولگی باید صفر باشد، در این مؤلفه مقدار چولگی برابر 26/0 است و در بازه 2، 2- قرار دارد، یعنی از لحاظ کجی مؤلفه مورد نظر نرمال بوده و توزیع آن متقارن است. مقدار کشیدگی آن 24/0- است و در بازه 2، 2- قرار دارد، این نشان میدهد توزیع متغیر از کشیدگی نرمال برخوردار است (جدول (4)).
جدول (4): شاخصهای توصیفی مؤلفههای مورد بررسی
عنوان مؤلفهها | تعداد | ميانگين | انحراف معيار | مينيمم | ماكزيمم | کجی | کشیدگی |
اجتماعی | 90 | 6/27 | 24/6 | 17 | 40 | 25/0 | 7/0- |
محیطی | 90 | 7/22 | 74/5 | 11 | 36 | 27/0 | 77/0- |
اقتصادی | 90 | 1/16 | 73/4 | 7 | 27 | 26/0 | 24/0- |
یافتههای استنباطی
برای پاسخ به سؤال اول، یعنی وضعیت پایداری از لحاظ بعد اجتماعی در دو منطقه 2 و 6 به چه شکل است؟ از آزمون آنالیز واریانس استفاده شده است. بررسی با 9 گویِ یا سنجه، نشان میدهد که با 45-9 امتیاز، در سه طیف ضعیف 21-9، متوسط 33-22 و خوب 45-34، رتبهبندی گردید. وضعیت پایداری از لحاظ بعد اجتماعی، در منطقه 2، %55/15 ضعیف، 77%/57 متوسط و %66/26 خوب و در منطقه 6، 77%/17 ضعیف، %77/77 متوسط و %44/4 خوب ارزیابی گردید. از لحاظ تکتک گویهها، کیفیت اجرای برنامههای بازیافت زباله در منطقه 2 و منطقه 6 به ترتیب، %4/68 و %4/60 است. دسترسی به مسیرهای دوچرخهسواری و پیادهروی نیز، در منطقه 2 و منطقه 6 به ترتیب، %2/70 و %8/52 هست و همچنین کیفیت فضاهای عمومی مانند پارک، فضای سبز، میدان و ...، در منطقه 2 و منطقه 6 به ترتیب، %6/66 و %6/61 است. کیفیت شبکه ایمنی پیاده راهها و مسیرهای دوچرخه، نیز در منطقه 2 و منطقه 6 به ترتیب، %67 و 52% است. ازلحاظ کیفیت اجرای برنامههایی جهت کاهش پسماند، در منطقه 2، %63 و در منطقه 6، %51 و کیفیت دسترسی به خدمات بهداشتی و پزشکی، در منطقه 2، 67% و در منطقه 6، %8/68 است. کیفیت دسترسی به محیطهای آموزشی مانند مدرسه، آموزشگاه و دانشگاه و ... نیز، به ترتیب در منطقه 2، %8/68 و در منطقه 6، %2/61 است. کیفیت دسترسی به مکانهای اجتماعی مانند کافیشاپ و رستوران نیز در منطقه 2، %4/69 و در منطقه 6، %4/60 هست و در نهایت از نظر کیفیت کنترل ازدحام و مشکل ترافیک، در منطقه 2، %44 و در منطقه 6، %4/51 است. در کل کیفیت تمامی گویهها، در منطقه 2 بهتر از منطقه 6 است بهجز موارد دسترسی به خدمات بهداشتی و کیفیت کنترل مشکل ترافیک (شکل (2) و جدول (5)).
گویه | گویه | گروه | میانگین | انحراف معیار | سطح معنیداری | درجه آزادی |
X1 | کیفیت اجرای برنامههای بازیافت زباله | منطقه 2 | 42/3 02/3 | 83/0 | 2/0 |
1 |
منطقه 6 | 75/0 | |||||
X2 | دسترسی به مسیرهای دوچرخهسواری و پیادهروی | منطقه 2 | 51/3 64/2 | 01/1 | 0/0 | |
منطقه 6 | 93/0 | |||||
X3 | کیفیت فضاهای عمومی | منطقه 2 | 33/3 08/3 | 82/0 | 18/0 | |
منطقه 6 | 92/0 | |||||
X4 | کیفیت شبکه ایمنی پیاده راهها و مسیرهای دوچرخه | منطقه 2 | 35/3 6/2 | 85/0 | 0/0 | |
منطقه 6 | 96/0 | |||||
X5 | کیفیت اجرای برنامههای کاهش پسماند | منطقه 2 | 15/3 55/2 | 85/0 | 003/0 | |
منطقه 6 | 03/1 | |||||
X6 | کیفیت دسترسی به خدمات بهداشتی و پزشکی | منطقه 2 | 35/3 44/3 | 98/0 | 62/0 | |
منطقه 6 | 72/0 | |||||
X7 | کیفیت دسترسی به محیطهای آموزشی | منطقه 2 | 44/3 06/3 | 03/1 | 07/0 | |
منطقه 6 | 91/0 | |||||
X8 | کیفیت دسترسی به مکانهای اجتماعی | منطقه 2 | 47/3 02/3 | 23/1 | 04/0 | |
منطقه 6 | 83/0 | |||||
X9 | کیفیت کنترل ترافیک | منطقه 2 | 2/2 57/2 | 17/1 | 11/0 | |
منطقه 6 | 07/1 |
جدول (5): نتایج آزمون واریانس براي مقایسه وضعیت پایداری از لحاظ بعد اجتماعی در دو منطقه 2 و 6
شکل (2): مقایسه وضعیت پایداری ازلحاظ بعد اجتماعی در دو منطقه 2 و 6
برای پاسخ به سؤال دوم، یعنی وضعیت پایداری از لحاظ بعد محیطی در دو منطقه 2 و 6 به چه شکل است؟ از آزمون آنالیز واریانس استفاده شده است. بررسی با 9 گویه یا سنجه، نشان میدهد که با 45-9 امتیاز، در سه طیف ضعیف 21-9، متوسط 33-22 و خوب 45-34، رتبهبندی گردید. وضعیت پایداری ازلحاظ بعد اجتماعی، در منطقه 2، %44/44 ضعیف، %55/55 متوسط و 0% خوب و در منطقه 6، %33/33 ضعیف، %66/66 متوسط و %0 خوب ارزیابی گردید. ازلحاظ تکتک گویهها، امکانات و فضا برای فعالیت بدنی و سلامتی مانند باشگاه و پارکهای ورزشی، در منطقه 2، %2/58 و در منطقه 6، %8/61 است و کیفیت دسترسی به حملونقل عمومی مانند اتوبوس، مترو و تاکسی، در منطقه 2، %51 و در منطقه 6، %2/62 هست. کیفیت اجرای برنامههای شهرسازی برای حفظ محیطزیست و کاهش آلودگی هوا در منطقه 2، %4/43 و در منطقه 6، %8/56 است و کیفیت بازسازی و بازآفرینی بافتهای فرسوده، در منطقه 2، %8/38 و در منطقه 6، %4/51 است. کیفیت اجرای برنامههایی جهت کاهش تلفات آب و انرژی در منطقه 2، %48 و در منطقه 6، %2/46 است و کیفیت اجرای پروژههایی برای استفاده از منابع تجدید پذیر مانند انرژی خورشیدی یا بادی در منطقه 2، %4/31 و در منطقه 6، %4/43 هست و نیز کیفیت اجرای برنامههایی جهت حفظ و توسعه فضای سبز و پارک در منطقه 2، %8/40 و در منطقه 6، %8/62 است. کیفیت استفاده از فناوریهای مدرن و هوشمند در حمل و نقل عمومی در منطقه 2، %8/40 و در منطقه 6، %4/51 است و در جهت پاسخ فضاهای عمومی بهطور مستقیم به نیاز ساکنان و بازدیدکنندگان، %2/42 و در منطقه 6، %2/53 است که در کل کیفیت دسترسی به فضاهای عمومی، کیفیت اجرای برنامههایی برای حفظ محیطزیست و میزان پاسخدهی فضاهای عمومی به نیاز ساکنان، در منطقه 2، پایینتر است (شکل (3) و جدول (6)).
جدول (6): نتایج آزمون واریانس براي مقایسه وضعیت پایداری از لحاظ بعد محیطی در دو منطقه 2 و 6
گویه | گویه | گروه | میانگین | انحراف معیار | سطح معنیداری | درجه آزادی |
X10 | میزان امکانات و فضا برای فعالیت بدنی | منطقه 2 | 91/2 09/3 | 99/0 | 88/0 |
1 |
منطقه 6 | 05/1 | |||||
X11 | کیفیت دسترسی به حملونقل عمومی | منطقه 2 | 55/2 11/3 | 89/0 | 16/0 | |
منطقه 6 | 17/1 | |||||
X12 | کیفیت اجرای برنامههای شهرسازی برای حفظ محیطزیست | منطقه 2 | 17/2 84/2 | 61/0 | 01/0 | |
منطقه 6 | 02/1 | |||||
X13 | کیفیت بازآفرینی بافت فرسوده | منطقه 2 | 94/1 75/2 | 6/0 | 001/0 | |
منطقه 6 | 98/0 | |||||
X14 | کیفیت اجرای برنامههای کاهش تلفات آب و انرژی | منطقه 2 | 4/2 31/2 | 08/0 | 00/0 | |
منطقه 6 | 13/0 | |||||
X15 | میزان استفاده از منابع تجدید پذیر | منطقه 2 | 57/1 17/2 | 10/0 | 19/0 | |
منطقه 6 | 13/0 | |||||
X16 | کیفیت اجرای برنامه جهت حفظ و توسعه فضای سبز | منطقه 2 | 04/2 14/3 | 09/0 | 02/0 | |
منطقه 6 | 15/0 | |||||
X17 | کیفیت استفاده از فناوریهای مدرن در حملونقل عمومی | منطقه 2 | 04/2 57/2 | 76/0 | 10/0 | |
منطقه 6 | 89/0 | |||||
X18 | میزان پاسخدهی فضاهای عمومی به نیاز ساکنان | منطقه 2 | 11/2 66/2 | 88/0 | 08/0 | |
منطقه 6 | 09/1 |
شکل (3): مقایسه وضعیت پایداری ازلحاظ بعد محیطی در دو منطقه 2 و 6
برای پاسخ به سؤال سوم، یعنی وضعیت پایداری از لحاظ بعد اقتصادی در دو منطقه 2 و 6 به چه شکل است؟ از آزمون آنالیز واریانس استفاده شده است. بررسی با 7 گویه یا سنجه، نشان میدهد که با 34-7 امتیاز، در سه طیف ضعیف 16-7، متوسط 25-17 و خوب 34-26، رتبهبندی گردید. وضعیت پایداری از لحاظ بعد اقتصادی، در منطقه 2، %6/66 ضعیف، 55%/15 متوسط و %77/17 خوب و در منطقه 6، 11%/31 ضعیف، %22/62 متوسط و %66/6 خوب ارزیابی گردید. ازلحاظ تکتک گویهها، میزان اجرای برنامههای حمایتی در جهت رشد کسب وکارهای کوچک در هر دو منطقه کم و به ترتیب در منطقه 2، 6%/51 و در منطقه 6، %2/53 است. ازلحاظ کیفیت اجرای برنامههایی برای توسعه اقتصادی پایدار در منطقه 2، %4/40 و در منطقه 6، %4/51 است و کیفیت اجرای برنامههایی برای اشتغالزایی منطقهای، در منطقه 2، 8%/36 و در منطقه 6، %6/50 است. کیفیت فرصت شغلی با توجه به برابری جنسیتی، در منطقه 2، %35 و در منطقه 6، %8/52 هست و میزان استفاده از منابع موجود برای ایجاد شغل پایدار و توسعه اقتصادی در منطقه 2، %36 و در منطقه 6، %8/52 است.
گویه | گویه | گروه | میانگین | انحراف معیار | سطح معنیداری | درجه آزادی |
X19 | میزان اجرای برنامههای حمایتی در جهت رشد کسبوکارهای کوچک | منطقه 2 | 58/2 66/2 | 90/0 | 69/0 |
1 |
منطقه 6 | 87/0 | |||||
X20 | کیفیت اجرای برنامههایی برای توسعه اقتصادی پایدار | منطقه 2 | 02/2 75/2 | 69/0 | 00/0 | |
منطقه 6 | 93/0 | |||||
X21 | کیفیت اجرای برنامههایی برای اشتغالزایی | منطقه 2 | 84/1 53/2 | 63/0 | 00/0 | |
منطقه 6 | 72/0 | |||||
X22 | کیفیت فرصت شغلی با توجه به برابری جنسیتی | منطقه 2 | 75/1 64/2 | 67/0 | 00/0 | |
منطقه 6 | 90/0 | |||||
X23 | میزان استفاده از منابع موجود برای ایجاد شغل پایدار | منطقه 2 | 8/1 64/2 | 80/1 | 00/0 | |
منطقه 6 | 64/2 | |||||
X24 | میزان اجرای سیاستهایی جهت کاهش هدر رفتن منابع | منطقه 2 | 88/1 42/2 | 88/1 | 001/0 | |
منطقه 6 | 42/2 | |||||
X25 | کیفیت اجرای برنامهها جهت جذب سرمایهگذار | منطقه 2 | 48/1 64/2 | 48/1 | 00/0 | |
منطقه 6 | 64/2 |
جدول (7): نتایج آزمون واریانس براي مقایسه وضعیت پایداری از لحاظ بعد اقتصادی در دو منطقه 2 و 6
میزان استفاده از سیاستهایی جهت کاهش هدر رفتن منابع و انرژی در صنایع و کسب وکارها در منطقه 2، 6%/37 و در منطقه 6، %4/48 است و در نهایت کیفیت اجرای برنامهها جهت جذب سرمایهگذار و سرمایههای پایدار در منطقه 2، %74 و در منطقه 6، 8%/52 است. در کل در هر دو منطقه 2 و منطقه 6، وضعیت پایداری از لحاظ بعد اقتصادی، در سطح پایینی قرار دارد (شکل (4) و جدول (7)).
شکل (4): مقایسه وضعیت پایداری ازلحاظ بعد اقتصادی در دو منطقه 2 و 6
برای پاسخ به سؤال چهارم، یعنی مقایسه وضعیت پایداری از لحاظ سه بعد، از نظر کارشناسان دو منطقه و ساکنان دو منطقه و کارشناسان به چه شکل است؟ از نمودار فراوانی استفاده شده است. از نظر متخصصان و اساتید دانشگاه، پایداری شهری در منطقه 2، از لحاظ بعد اجتماعی، %44/64، بعد اقتصادی، %11/31 و بعد محیطی، %22/42 و از نظر کارشناسان منطقه 2 شهرداری شهر تبریز، پایداری شهری در منطقه 2، از لحاظ بعد اجتماعی، %33/73، بعد اقتصادی، %33/53 و بعد محیطی، %55/75 و از نظر ساکنان منطقه 2 شهرداری شهر تبریز، پایداری شهری در منطقه 2، از لحاظ بعد اجتماعی، %11/71، بعد اقتصادی، %88/48 و بعد محیطی %66/66 است. از نظر متخصصان و اساتید دانشگاه، پایداری شهری در منطقه 6، از لحاظ بعد اجتماعی، %40، بعد اقتصادی، %66/26 و بعد محیطی، %11/31 و از نظر کارشناسان منطقه 6 شهرداری شهر تبریز، پایداری شهری در منطقه 6، از لحاظ بعد اجتماعی، %60/66، بعد اقتصادی، %55/55 و بعد محیطی، %44/64 و از نظر ساکنان منطقه 6 شهرداری شهر تبریز، پایداری شهری در منطقه 6، از لحاظ بعد اجتماعی، %60، بعد اقتصادی، %11/51 و بعد محیطی %60 است (شکل (5)).
شکل (5): مقایسه وضعیت پایداری ازلحاظ سه بعد در دو منطقه 2 و 6،
مقایسه وضعیت پایداری از لحاظ سه بعد در دو منطقه 2 و 6، از نظر کارشناسان دو منطقه، متخصصان و ساکنان دو منطقه در نهایت وضعیت پایداری در منطقه 2 شهرداری شهر تبریز، از لحاظ بعد اجتماعی، 44%/64، بعد اقتصادی، %22/42، بعد محیطی، %77/57 و وضعیت پایداری، در منطقه 6 شهرداری شهر تبریز، از لحاظ بعد اجتماعی، %55/57، بعد اقتصادی، 40%، بعد محیطی، %55/55 است (شکل (6)).
شکل (6): مقایسه وضعیت پایداری ازلحاظ سه بعد در دو منطقه 2 و 6
مقایسه تطبیقی، وضعیت پایداری در دو منطقه 2 و 6، نشان میدهد، پایداری شهری در منطقه 2، %71/69 و در منطقه 6، %29/63 است که نشاندهنده این مطلب است که در کل پایداری شهری در منطقه 2 بیشتر از منطقه 6 است (شکل (7)).
شکل (7): مقایسه وضعیت پایداری کلی در دو منطقه 2 و 6
نتیجهگیری
امروزه اکثریت جمعیت جهان در شهرها زندگی میکنند، برخلاف سال 1950 که کمتر از 30 درصد ساکنان شهر بودند؛ با توجه به افزایش و رشد جمعیت و آسیب رساندن به محیط زیست مشکلات زیادی برای موجودات به وجود آمده و چرخه زیستی را دچار آسیبهای جدی کرده است. ابر شهرهای وسیع بیپایان در هر دو جهت عمودی و افقی در حال گسترش هستند، محیطهای زندگی متراکمتر، رابطه متضادتری بین محیط شهری و محیط طبیعی به وجود آورده است. پایداری شهری به کلید آینده تمدن ما تبدیلشده است. با توجه به تمرکز متراکم جمعیت و فعالیتهای صنعتی، کیفیت زندگی ساکنان شهرها در حال حاضر با چالشهای مختلفی از جمله آلودگی هوا و صوتی، ازدحام ترافیک و استرس اجتماعی بسیار بیشتر از همتایان غیرشهری خود مواجه هستند. گسترش سریع شهری تقریباً همیشه با تأثیرات منفی بر پیوستگی اجتماعی شهر همراه است که اغلب منجر به فقدان برابری برای ساکنان شهری، بهویژه در مورد دسترسی به زیرساختهای شهری و سایر خدمات اساسی و نیز نابرابری درآمد میشود. با این وجود، رشد شهری مستمر اجتنابناپذیر است. شهرنشینی بهعنوان دومین انقلاب در فرهنگ انسان، باعث دگرگونی در روابط متقابل انسانها با یکدیگر شده، با افزایش جمعیت شهرنشین، بهرهبرداری از محیط تشدید میشود. در چند دهه گذشته رشد شتابان شهرنشینی و گسترش فعالیتهای صنعتی، زیرساختهای شهری را کاهش و ضایعات زیستمحیطی را افزایش داده است. شهر تبریز يکي از کلانشهرهای تاريخي كشورمان محسوب میشود كه از نظر تقسیمات شهری به 10 منطقه تقسیم میشود. منطقه 2 تقریباً دارای بافت جدید و توسعهیافته بوده و همچنین امکانات مختلفی را دارا هست این در حالی است که روند رشد جمعیت در مناطقی از شهر که قبلاً روستا بوده سپس به شهر پیوسته اند مانند منطقه 6 دارای رشد کاهندهای بوده است، فرسودگي بافت مناطق قدیمی و روستایی، آلودگیهای زیستمحیطی و شهری بیشترين جلوه را در اين منطقه دارند، زیرساختها و خدمات شهری امروزی پوشش مناسب را در اين مناطق ندارند. همه اين عوامل باعث كاهش ارزشهای باقیمانده و میزان شاخصهای پايداری شهری و محلهای در این مناطق شده است. روش تحقیق بهکار رفته در این پژوهش ابتدا توصیفی و تحلیلی بوده است که از طریق مطالعه کتابخانهای انجام شده است. سپس روش جمعآوری دادهها متکی بر برداشت میدانی با استفاده از پرسشنامه بوده است. پرسشنامه مذکور در 3 شاخص اجتماعی، اقتصادی و محیطی طراحی گردید. بعد از مراحل فوق اقدام به دستهبندی دادهها با استفاده از نرمافزار SPSS نموده و میانگین هر شاخص را محاسبه، سپس با توجه به پاسخ افراد، میانگین پاسخ آنها با میانگین نظری هر گویه از شاخصها مقایسه گردید و درنهایت با آزمون t تک نمونهای مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. با بررسی پرسشنامهها و تحلیلهای آماری نتایج به دست آمده نشان میدهد، وضعیت پایداری شهری در منطقه 2، با 105-5 امتیاز، در سه طیف ضعیف 38-5، متوسط 72-39 و خوب 105-73، رتبهبندی گردید. وضعیت پایداری شهری، در منطقه 2، 0% ضعیف، %77/57 متوسط و %22/42 خوب و در منطقه 6، %11/11 ضعیف، %88/48 متوسط و %40 خوب ارزیابی گردید. کلانشهر تبریز نمونهای از شهرهایی است که بهرغم انسجام فضایی و فشردگی در مرحله پیدایش، در پی تحولات ناشی از شهرسازی دهههای اخیر بهکلی متحول شده و امروزه سطح اشغالشده آن بر روند رشد جمعیت پیشیگرفته که این امر ضمن افزایش مشکلات زیستمحیطی، زیرساختی و اقتصادی، مدیریت شهری را با مشکلات عدیدهای روبرو کرده است؛ اما در کل ضرورت برنامهریزی و آیندهنگری در مناطق مختلف شهر تبریز با توجه به شرایط منحصربهفرد هر منطقه بایستی در برنامهریزی فضاهای شهری با در نظر گرفتن رویکرد پایداری مورد توجه قرار گیرد.
تعارض منافع
نویسندگان هیچگونه تعارض منافعی برای اعلام ندارند.
منابع
[1] Zendieh, M., Parvardinejad, S., 2010, Sustainable development and it’s concept in housing architecture of Iran, Housing and Rural Environment, 29, 2. (in Persian)
[2] Navabakhsh, M., Pourmosavi, S.M., Tajik, Z., 2013, Comparative survey on the sustainable social development indexes Tehran metropolis, case study: District 6 &10, Applied Research in Geographical Sciences, 13, 179. (in Persian)
[3] Ebrahimzadeh, I., Zare, M., 2014, Evaluation of social capital participation and urban sustainable development (Case study: District no.3 of Zahedan metropolis), Geography and Territorial Spatial Arrangement, 4, 15. (in Persian)
[4] Bardi Anamoradnejad, R., Nikpour, A., Hosni, S.Z., 2018, The physical-spatial analysis of urban areas based on the indicators of the urban smart growth (A case study: Babol), Research and Urban Planning, 9, 19. (in Persian)
[5] Meimandi Parizi, S., 2018, Assessment and comparative analysis level of sustainability in old and new urban neighborhoods (Case study: Old and new urban neighborhoods in Kerman), Quarterly Journal of Environmental Based Territorial Planning, 10, 77. (in Persian)
[6] Maleki, L., Habibi, M., 2012, Evaluating the environmental quality in urban neighbourhoods (Case study: Chizar neighbourhood, Tehran), Journal of Architecture and Urban Planning, 4, 113. (in Persian)
[7] Baghban S., Shokouhi, M.A., 2021, Applying a futuristic approach to understand the factors affecting sustainable urban development in Mashhad (Case study: disticts 1 and 2), Journal of Physical Development Planning, 6, 25. (in Persian)
[8] Mohammadi Sangli, Kh., Qorashi, S.S., 2016, Sustainable urban development, global approach with local solutions, case study: Investigation of sustainability criteria in the traditional architecture of Yazd city, Art And Architecture Studies, 4, 87. (in Persian)
[9] Taher Tolou Del, M.S., Zare, M., Sadat, S.A., 2021, Study the Social Instability in Informal Settlements based on the Challenges of Sustainable Urban Development (Case Study: 2nd District in Tehran Farahzad Neighborhood), Journal of Geography and Environmental Studies, 38, 83. (in Persian)
[10] Imani, B., Joudi Gollar, P., Heydarvand, M., 2019, Role of sustainable urban development indices in organizing the declined urban areas (Case study: Neighborhood Alighapoo Ardabil), Geographical Urban Planning Research, 6, 717. (in Persian)
[11] Hosseini, S.A., Gholipoor, Y., Mozafari, A., 2018, The analysis of parameters of creative city and it´s relatioship with sustainale urban development (Case study: Rasht city), Journal of Iranian Architecture & Urbanism, 8, 209. (in Persian).
[12] Taghvaei, M., Safarabadi, A., 2013, Urban sustainable development and selected variables affecting it (Case of study: The city of Kermanshah), Journal of Sociological Urban Studies, 3, 1. (in Persian).
[13] Mouzarmi, S., Sarvar, R., Vali Shareeatpanahi, M., 2020, Evaluating sustainable urban development indexes along with emphasis on infill urban development: Case study of eight regions of Ahvaz, Human Geography Research, 52, 1319. (in Persian).
[14] Sasanpour, F., Tavalaie, S., Jafari Asadabadi. H., 2014, Livability of cities in sustainable urban development (Case study: Tehran metropolis), Geography, 12, 129. (in Persian).
[15] Aina, Y.A., Wafer, A., Ahmed, F., Alshuwaikhat, H.M., 2019, Top-down sustainable urban development? Urban governance transformation in Saudi Arabia, Cities, 90, 272.
[16] Sajadi Naeini, M., 2005, History of Isfahan, Tuba half of the world, Isfahan Municipality Recreational - Cultural Publishing, 3, 87. (in Persian).
[17] Mardiah, W.M.R.W.N., 2015, Compact urban form for sociability in urban neighbourhoods. International Journal of Social Science and Humanity, 5, 822.
[18] Samaninejad, M.J., Pakar, M., Tavakoli Kashani, M., 2020, Clarifying the role of citizens participation in the sustainability of urban neighborhoods, (Case study: Kashan neighborhoods), 10th National Conference on Urban Planning, Architecture, Civil Engineering and Environment, Research Institute of Payashahr Atrak and Payashahr Scientific Journal, 21 September, Shirvan, Iran. (in Persian)
Environmental Pollutions and Sustainable Urban Development, Spring 2024, Vol. 1, Issue 1, Serial No. 1, pages 69-87.
|
Comparative comparison of the state of sustainable development in terms of social-environmental-economic dimensions
(Case Study: Municipal regions 2 and 6 of Tabriz)
Mostafa Ranjori Heravi, Saeedeh Feizi*
Department of Architecture and Urban Planning, Azarshahr Branch, Islamic Azad University, Azarshahr, Iran
*Corresponding author: sa.feizi@iau.ac.ir
(Received: 22 November 2023, Accepted: 6 May 2024)
Abstarct
Sustainable development involves integrating social, environmental, and economic objectives to enhance human well-being while safeguarding the capacity of future generations to fulfill their requirements. The development of cities that are socially, environmentally, and economically stable, capable of addressing the challenges posed by rapid population growth and migration, stands as a central task in this century. Over the past few decades, the swift urbanization and expansion of industrial activities have led to a decline in urban infrastructure and an increase in environmental waste. The socio-environmental and economic dimensions of sustainable urban development serve as valuable tools for enhancing urban cohesion. Consequently, the study of sustainable development in Tabriz holds significant importance. In this study, we conducted a comparative analysis of the socio-environmental and economic dimensions of sustainable development in Tabriz city, focusing on regions 2 and 6. Our investigation involved reviewing relevant literature, conducting field observations, and administering questionnaires. The present study employed a descriptive and field-based research method. Data were collected through a questionnaire administered to various groups, including residents and experts from regions 2 and 6. The data analyses were conducted using SPSS software. The results indicated that urban sustainability in region 2 was assessed on a scale of 5 to 105 points, categorized into three ranges: poor (5-38), average (39-72), and good (73-105). In region 2, the evaluation of urban sustainability revealed the following distribution: 0% poor, 57.77% average, and 42.22% good. Meanwhile, in region 6, the distribution was 11.11% poor, 48.88% average, and 40% good. Notably, residents and experts expressed greater satisfaction with the sustainability of region 2 compared to that of region 6. Given that sustainable development is a crucial aspect of urban planning, it is essential to incorporate forward-looking strategies tailored to the unique conditions of each area within Tabriz city. This consideration should inform the planning of urban spaces, aligning with the principles of sustainable development.
Conflict of interest: None declared.
Keywords: Sustainable development, Tabriz city, Social-environmental dimension, Urban spaces
