Identifying the antecedents and consequences of the internationalization of family businesses
Subject Areas : مدیریتZahra Aghazadeh 1 , mehdi alvani 2 * , Hassan Esmailpour 3 , Seyed Rasoul Hoseini 4
1 - PhD student, Entrepreneurship Department, Qazvin Branch, Islamic Azad University, Qazvin, Iran
2 - Professor, Department of Public Administration, Qazvin Branch, Islamic Azad University, Qazvin, Iran (Correspondence Officer)
3 - Assistant Professor, Business Management Department, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
4 - Assistant Professor, Educational Management Department, Farhangian University, Tehran, Iran
Keywords: Entrepreneurship, International Entrepreneurship, Family Businesses, meta-analyze Approach,
Abstract :
In this study, with the aim of identifying the antecedents and consequences of internationalization of family businesses based on systematic review of articles and their analysis by the method of meta- analysis qualitative analysis. Accordingly, after searching the databases in the period 2000 to 2020, finally 45 articles selected and the relevant concepts and codes identified and extracted through the content analysis of the texts. The importance and priority of each determined using Shannon entropy. Based on the research findings, family business culture, environment, strategy, human capital, networks, resources and capabilities, succession process, socio-emotional wealth, family business structure gained the highest importance among the identified dimensions affecting the internationalization of family businesses. The results also showed the consequences of internationalization of this type of business in two categories of positive consequences such as financial benefits, increasing family credit and social status, increasing job opportunities for family members, increasing security for future generations, managing uncertainty and additional information processing needs, countering resistance In the face of change and family conflicts, transfer of ownership to foreign partners, appointment of managers outside the family, learning to relocate assets to external locations, adapting to new environments, financial benefits, growth and competitive advantage, organizational learning, business credibility, time Management and organizational costs were categorized to produce the necessary resources and negative consequences such as fear of losing control of the business and loss of reputation and revenue if internationalization fails.
مجله مدیریت توسعه و تحول 56 (1403) 9-1
شناسایی پیشایندها و پیامدهای بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی
زهرا آقازاده1، سید مهدی الوانی2،*، حسن اسماعیل پور3، سیدرسول حسینی4
1دانشجوی دکتری، گروه کارآفرینی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران
2استاد، گروه مدیریت دولتی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران (عهده‌دار مکاتبات)
3استادیار، گروه مدیریت بازرگانی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
4استادیار، گروه مدیریت آموزشی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران
تاریخ دریافت: 25/08/1402 تاریخ پذیرش نهایی: 25/02/1403
چكيده
در این مطالعه با هدف شناسایی پیشایندها و پیامدهای بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی مبتنی بر مرور نظام‌مند مقالات و تحلیل آنها با استفاده از روش تحلیل کیفی فراترکیب صورت گرفته است. بر همین اساس بعد از جستجو در پایگاه‌های اطلاعاتی در محدوده زمانی 2000 تا 2020، در نهایت 45 مقاله انتخاب و مفاهیم و کدهای مربوطه از طریق تحلیل محتوای متون شناسایی و استخراج شدند. اهمیت و اولویت هر یک با استفاده از آنتروپی شانون تعیین گردید. بر اساس یافته‌های تحقیق، فرهنگ کسب‌و‌کارخانوادگی، محیط، استراتژی، سرمایه انسانی، شبکه‌ها، منابع و قابلیت‌ها، فرایند جانشینی، ثروت اجتماعی-احساسی، ساختار کسب‌و‌کارخانوادگی بیشترین ضریب اهمیت را در بین ابعاد شناسایی شده اثرگذار بر بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی به دست آوردند. همچنین نتایج نشان داد پیامدهای بین‌المللی‌سازی این نوع کسب‌و‌کارها در دو دسته پیامدهای مثبت همانند مزایای مالی، افزایش اعتبار خانواده و موقعیت اجتماعی، افزایش فرصتهای شغلی برای اعضای خانواده، افزایش امنیت برای نسل‌های بعدی، مدیریت عدم قطعیت و نیازهای پردازش اطلاعات اضافی، مقابله با مقاومت در برابر تغییر و درگیری‌های خانوادگی، واگذاری مالکیت به شرکای خارجی، انتصاب مدیرانی خارج از خانواده، یادگیری استقرار دارایی در مکان‌های خارجی، سازگار شدن با محیط‌های جدید، مزایای مالی، رشد و مزیت رقابتی، یادگیری سازمانی، اعتبار برای کسب و کار، زمان مدیریتی و هزینه‌های سازمانی برای تولید منابع ضروری و پیامدهای منفی همانند ترس از دست دادن کنترل بر کسبوکار و از بین رفتن شهرت و درآمد در صورت شکست در بین المللی‌سازی دسته‌بندی شدند.
واژه‌های اصلی: کارآفرینی، کارآفرینی بین‌المللی، کسبوکارهای خانوادگی، رویکرد فراترکیب
1- مقدمه
کارآفرینی بین المللی1 (IE) به عنوان زمینه تحقیقاتی شناخته شده از مطالعه فعالیت بین‌المللی شرکتهای جدید پدید آمده است. این پدیده برای دهه‌ها در نتیجه جهانی شدن و پیشرفت‌های تکنولوژیکی مورد مطالعه قرار گرفته است، که باعث گسترش سریع جغرافیایی شرکتهای جدید در نتیجه تعداد زیادی از رقبای بین‌المللی در یک بازار به طور فزاینده جهانی شده است ]11[. نقطه شروع مطالعات کارآفرینی بین‌المللی را می‌توان در مطالعه‌ای که توسط ]21[، دانست که بر روی بین‌المللی‌سازی سرمایه‌گذاری‌های جدید که با پیشرفت در فن‌آوری‌های ارتباطی و حمل و نقل و عمدتا با تغییر نقش کارآفرین تسهیل شده است، متمرکز بود. این رویکرد جدید جهت کاملاً جدیدی را در تحقیقات کسب‌و‌کاربین‌المللی گشود، که در نهایت منجر به آن شد که امروزه به عنوان کارآفرینی بین‌المللی شناخته می‌شود. تحقیقات کارآفرینی بین‌المللی توانسته است به سرعت رشد کند و مورد توجه بسیاری از محققان مشهور قرار گرفته است]4[. از سویی دیگر، توسعه و پیشرفت فناوری‌های دیجیتال، سیستم حمل و نقل سریع و کارآمد میان کشورهای مختلف و کاهش هزینه‌های تجارت خارجی و ارتباط با تامین‌کنندگان و توسعه مشتریان خارجی از مجاری شبکه‌های فرامرزی ارکان اصلی بین‌المللی شدن کسب‌و‌کارها را مهیا نموده است و سازمان های کنونی در پیشی گرفتن از یکدیگر تنها به بازارهای محلی اکتفا نکرده و اشباع این بازارها، آنها را ناگزیر به ورود به بازارهای خارجی نموده است. در این میان کسبوکارهای خانوادگی نیز از این قاعده مستثنی نبوده و برای ادامه حیات راهی جز همسویی با این موج قدرتمند را ندارند.
شرکتهای کوچک و متوسط تحت مالکیت و مدیریت خانواده در اقتصاد محلی در سراسر جهان نقش اساسی دارند ]10[. دو عامل مهم، کسبوکارهای خانوادگی را از همتایان غیرخانواده‌شان متمایز می‌کند. اولاً، به دلیل آشنایی، شرکتهای کوچک و متوسط خانوادگی، در مقایسه با همتایان غیرخانواده، تمایلات، اهداف سازمانی و ترجیحات سرمایه‌گذاری و گرایشات ریسک‌پذیری متفاوتی دارند. مدیران کسبوکارهای خانوادگی تمایل به محافظه‌کاری و ریسک پذیری دارند زیرا، تصور می‌کنند که بین‌المللی شدن ممکن است منجر به از دست دادن کنترل تجار، ثروت خانواده، اعتبار خانوادگی، موقعیت اجتماعی و افزایش احتمال درگیری‌های خانوادگی شود ]8[. دوم، به دلیل کوچک بودن، این شرکتها منابع محدودتری دارند. چنین محدودیت هایی منجر به فقدان قابلیتهای مدیریتی مرتبط می‌شود ]12[ که برای مدیریت پیچیدگی‌های خارج از کشور بسیار مهم است. در عین حال، شرکتهای کوچک و متوسط خانوادگی انعطاف‌پذیرتر از بنگاه‌های بزرگتر هستند و اینرسی سازمانی2 کمتری دارند، ویژگی‌هایی که ممکن است در بهره‌گیری از فرصتهای بین‌المللی مفید باشد ]29[. بین‌المللی‌سازی میتواند منافع قابل توجهی را برای شرکتها از جمله استفاده از دارایی‌های موجود، دستیابی به صرفه‌جویی‌های اقتصادی، مدیریت نوسانات تولید درآمد و تقویت در داخل کشور مبدا به همراه داشته باشد.
انتخاب کسبوکارهای کوچک و متوسطی که به صورت خانوادگی اداره می‌شوند و برجسته کردن اهمیت کارآفرینی خانوادگی و بین‌المللی سازی آنها و اهمیت ورود آنها به فضای کسبوکارهای بین‌المللی به این دلیل است که کسبوکارهای خانوادگی بر اقتصاد جهانی تسلط دارند و ستون فقرات توسعه اقتصادی اجتماعی هستند ]24[. این کسب‌و‌کارها مهم هستند زیرا اکثر کسبوکارهای کوچک و متوسط در ابتدا به عنوان کسبوکارهای خانوادگی شروع می‌شوند و سپس بر اساس عملکرد خود به کسبوکارهای بزرگتر تبدیل می‌شوند. سیاستمداران بخش عمومی هر کشور به دلیل ایجاد ثروت و استخدام نیروی کار توسط کسبوکارهای خانوادگی، توجه ویژه‌اي به بهبود، موفقیت و افزایش طول عمر این نوع کسب‌و‌کارها دارند ]19[. با وجود اینکه کسب‌و‌کارهاي خانوادگی سهم بسیار زیادی در توسعه اقتصادي کشورها و از جمله ایران دارند ولی در ادبیات گسترده مدیریت، خصوصاً در تئوری‌هاي توسعه شرکتها توجه چندانی به این نوع شرکتها معطوف نشده است. این کم توجهی جاي تاسف دارد چرا که از نظر سهم و خصوصا تعداد، کسبوکارهای خانوادگی به عنوان یک سازمان اقتصادي نقش برجسته‌اي در سراسر جهان و ایران دارند. از سوی دیگر با توجه به فضای اقتصادی حاکم بر کشور، مبنی بر اقتصاد مقاومتی که یکی از راهبردهای آن توسعه صادراتی است، بهبود فضای کسب‌و‌کارها و گسترش توسعه فعالیت‌های کارآفرینانه به فراتر از مرزهای ملی و افزایش درآمدهای ارزی کشور بیش از پیش حائز اهمیت است. درک هوشمندانه تغییرات محیط بین‌المللی و انطباق به هنگام با آنها نیازمند برخورداری از تفسیری نوین و چیدمان بخردانه و هم‌افزایی عناصر موثر در کسبوکار بین‌المللی است ]2[. از این جهت کارآفرینی بین‌المللی و بین‌المللی شدن کسبوکارهای خانوادگی در زمینه‌های تحقیقاتی قابل توجهی در حال توسعه است]28[. بنابراین با توجه به آنچه گفته شد می‌توان گفت اقدامات بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی یکی از مهمترین مسائل ضروری پیشروی همه کشورها است که بایستی به آن توجه ویژه‌ای داشت. ما در این مطالعه به دنبال دستیابی به عوامل اثرگذار بر بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی و همچنین پیامدهای این اقدام هستیم.
2- مروری بر ادبیات و مبانی نظری
2-1- کارآفرینی بین المللی
رخدادهای چند دهه قبل باعث شده است که نه تنها اقتصاد جهانی بلکه تئوری کسبوکار بین‌المللی نیز دچار تغییر چشمگیری شده بگونه‌ای که چشم‌انداز اقتصادی جدید نیازمند ترکیبی از کارآفرینی، نوآوری و بین‌المللی‌سازی است ]14[. مفهوم کارآفرینی بین‌المللی در اواخر سالهای 1980 بوجود آمد و تئوری کارآفرینی بین‌المللی در اواسط دهه 90 میلادی توسط مک دوگل3 مطرح شد ]33[. اکنون کارآفرینی بین‌المللی بطور گسترده در حال توسعه است. کارآفرینی بین المللی، که دو حوزه تحقیقاتی - تئوری کارآفرینی و تئوری کسب‌و‌کاربین‌المللی را بهم پیوند می‌دهد، به تدریج به عنوان رویکرد غالب در تئوری بین‌المللی‌سازی (رویکرد اصلی نسبت به روند بین‌المللی‌سازی کسب و کار) ظهور نموده است. ]34[، از جمله محققان کسبوکار بین‌المللی،کارآفرینی بین‌المللی را به عنوان عرصه تحقیقاتی تازه ظهور برجسته نمودند. از نظر ایشان این عرصه شامل موارد زیر است: (1) مقایسه رفتار کارآفرینانه در کشور و فرهنگ‌های مختلف و همچنین (2) رفتار سازمانی که آن سوی مرزهای ملی گسترش می‌یابد و سازمانی کارآفرینانه به شمار می‌رود ]34[. محققان کارآفرینی معتقدند که کارآفرینی بین‌المللی ترکیبی از رفتار نوآورانه، پیشگام و جستجوگر ریسک است که از مرزهای ملی عبور می‌کند و برای ایجاد ارزش در سازمان‌ها در نظر گرفته شده است ]21[. سطوح شخصی، گروهی و سازمانی رفتار در مطالعات این حوزه مورد تو جه قرار گرفته‌اند. لذا، کارآفرینی بین‌المللی با تمرکز بر سرمایه‌گذاری های خطرپذیر جدید از جمله کارآفرینی شرکتی تکامل یافته است ]6[، ]35[.
کارآفرینی بین‌المللی بر اساس دیدگاه شین و ونکاترمن4 شامل موارد زیر می باشد:
§ بر فرصتها تمرکز دارد؛
§ جایز است اما نیازی به تشکیل سازمان‌های جدید نیست؛
§ امکان کارآفرینی شرکتی را فراهم می‌کند و
§ بر فعالیت های کارآفرینانه در بین مرزهای ملی تاکید می نماید]21[.
با توجه به موارد مطرح شده، کارآفرینی بین‌المللی به عنوان کشف، تصویب، ارزیابی و بهره‌برداری از فرصتها - در آن سوی مرزهای ملی- جهت ایجاد کالاها و خدمات در آینده تعریف می‌شود. عبارت «فراتر از مرزهای ملی» در تعریف مطرح شده مورد تاکید می‌باشد چرا که در این زمینه معنای خاصی دارد. بازیگرانی (سازمان ها، گروه ها یا اشخاصی) که فرصتهای ایجاد کالاها یا خدمات آینده را کشف، تصویب، ارزیابی یا بهره‌برداری می‌نمایند و برای این کار از مرزهای ملی عبور می‌کنند، بازیگران کارآفرینی بین‌المللی هستند. علاوه بر این، محققانی نیز به مقایسه بین سیستم‌ها، فرهنگ ها و رفتارهای کارآفرینانه داخلی در بین مرزهای ملی می پردازند.
2-2- کسبوکارهای خانوادگی و بین‌المللی‌سازی
کسبوکارهای خانوادگی برای پیشرفت اقتصادی بسیار مهم هستند ]22[. زمینه‌های فرهنگی و جغرافیایی برای تعیین پایداری طولانی مدت یک کسب‌و‌کارخانوادگی مهم است. تقریباً 30٪ مشاغل خانوادگی فراتر از نسل اول است و بین 10٪ تا 15٪ به نسل سوم می رسند. شرکتهای تحت کنترل خانواده در قلب صنعتی شدن هستند و امروزه حدود 80٪ از کل شرکتهای سراسر جهان را تشکیل می‌دهند. گرچه بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی از دهه 1990 مورد مطالعه قرار گرفته است، تحقیق در این زمینه به طور پیوسته افزایش یافته است]9[. جهانی شدن اقتصاد جهانی و سهم قابل توجه شرکتهای خانوادگی در بسیاری از کشورها، بین‌المللی‌سازی این شرکتها را تبدیل به موضوع جالب تحقیقات در بسیاری از کشورها نموده است. مهمترین دلیل دیگر آن مربوط به نقش مهم کسبوکارهای کوچک و متوسط و شرکتهای خانوادگی است که غالبا SME هستند]23[ و به عنوان زیرمجموعه SME ها بین‌المللی شدن آنها در اقتصاد جهانی حائز اهمیت است. در سالهای اخیر بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی کوچک و متوسط بیش از گذشته مورد بحث بوده است و در هزاره جدید مطالعات در مورد این موضوع رشد سریعی را تجربه کرده است و اوج این رشد در چند سال اخیر قابل مشاهده است. نظریه‌هایی که اغلب در مقالات مورد بررسی استفاده شده است عبارتند از کارآفرینی بین‌المللی؛ تئوری مرحله بین‌المللی‌سازی؛ تئوری مبتنی بر منابع و قابلیت‌ها، تئوری مباشرت و تئوری نمایندگی بوده است ]17[. دلیل عمده افزایش علاقه به پژوهش در ابعاد بین‌المللی کسب‌و‌کارخانوادگی (IFB) این است که الگوهای بین‌المللی‌سازی و جهانی شدن در دهه‌های اخیر تغییر کرده‌اند و بازیگران جدیدی مانند شرکتهای جهانی زاد، SME های چند ملیتی و شرکتهای چند ملیتی درکشورهای در حال ظهور بوجود آمده‌اند و این سناریو در حال تغییر فرصتهای جدیدی برای شرکتهای خانوادگی که اکثر کوچکتر از شرکتهای غیر‌خانوادگی هستند فراهم می‌کند ]9[. روبر (2016)، در مطالعه خود مطرح نموده است که توجه بین‌المللی دانشمندان به بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی بیشتر شده است]28[. همچنین محققان زیادی معتقدند که تحقیقات در مورد بین‌المللی شدن در شرکتهای خانوادگی هنوز راه طولانی در پیش دارد]18[.]22[.
جونز وکوویلو (2005)، فرایند بین‌المللی‌سازی را به عنوان زنجیره‌ای از الگوهای اثر انگشت بین‌المللی و مجموعه‌ای از جریان حوادث پویا (بین‌المللی سازی) در نظر می گیرند ]9[. بعضی از کسبوکارهای خانوادگی به دلیل عدم ریسک‌پذیری، کمتر علاقه‌مند ورود به بازارهای جهانی هستند، به این معنی که تعدادی از شرکتهای خانوادگی به دلیل وجود دشواری‌های بازارهای جهانی در برابر فرصتهای بین‌المللی مقاومت می‌کنند. علاوه بر این، به دلیل اهداف و ارزش های مختلف حاکم بر خانواده تمرکز بر روی تلاش های بین‌المللی سازی برای برخی از این کسب‌و‌کارها دشوار می گردد. برخی دیگر از کسبوکارهای خانوادگی با تمرکز سریع بر روی فرصتهای بین‌المللی، رشد خود را تسهیل می‌کنند. این امر برای برخی از کسبوکارهای خانوادگی دشوار است زیرا، بازار بین‌المللی می تواند فرآیند سختی باشد که انجام آن نیازمند منابع زیادی است که برای موفقیت لازم است ]26[. علی رغم اینکه واقعیت چیز دیگری را نشان می‌دهد اما پیش از این به طور گسترده‌ای در ادبیات شرکتهای خانوادگی اینگونه در نظر گرفته می‌شدند: داشتن روابط قوی در بازارهای داخلی، ریسک گریز بودن و عدم استفاده از همه فرصت‌هایی که در بازارهای بین‌المللی وجود دارد. در حقیقت حضور بین‌المللی گسترده و موفقیت آمیز بسیاری از شرکتهای خانوادگی در بسیاری از نقاط مختلف جهان رایج شده است، حتی در نگاهی به بازارهای نوظهوری مثل چین و هند که فرهنگ بسیار متفاوتی نسبت به کشورهای غربی دارند در می‌یابیم این بازارها به طور کلی محیط‌های چالش برانگیز خاصی برای کسبوکارهای خارجی به حساب می‌آیند ]16[. هرچند مطالعات متعددی در مورد استراتژی‌های بین‌المللی سازی درشرکت‌های خانوادگی وجود دارد، اما در این مطالعات شواهد متفاوتی از نتایج ارائه داده شده است ]30[. مطالعات موجود عمدتاٌ دو دیدگاه مخالف را برجسته می‌کنند: یک دیدگاه بر محدودیت‌های دخیل در خانواده تاکید می‌کند (مثل فقدان سرمایه و منابع، مقاومت در برابر تغییر، تضادهای خانوادگی، ترس از دست دادن کنترل)، در حالی که دیدگاه دیگر ویژگی‌های مثبت شرکتهای خانوادگی (مثل انعطاف‌پذیری، سرعت تصمیم‌گیری، جهت‌گیری بلندمدت، نظارت) را نسبت به سایر شرکتها برجسته می‌کند. در مورد دیدگاه اول انتظار می‌رود شرکتهای خانوادگی کمتر از سایر بنگاه‌ها بین‌المللی شوند، در حالیکه بر اساس دیدگاه دوم انتظار می‌رود شرکتهای خانوادگی بین‌المللی‌سازی بیشتری داشته باشند. بنابراین تحقیقات مفهومی و تجربی موجود درباره بین‌المللی‌سازی نشان می‌دهد مشارکت خانواده برای بین‌المللی‌سازی اهمیت دارد، با این حال پیامدهای دقیق این دخالت هنوز معلوم نیست و مشکلات مهمی برای پیشرفت نظری تحقیقات در مورد بین‌المللی شدن و شرکتهای خانوادگی ایجاد می‌کند]3[. کسب وکارهای خانوادگی به عنوان یکی از انواع کسبوکارهای کارآفرینانه با سه مولفه خانواده، مالکیت و مدیریت شکل می گیرند. در این نوع کسب‌و‌کارها اصلی‌ترین تصمیمات و سیاست‌ها تحت تأثیر و نفوذ اعضای خانواده است. به عبارتی خانواده می تواند سرمایه مهمی برای تداوم و پایداری کسب وکار باشد. آماده سازی نسل های جدید برای ورود به کسبوکارهای خانوادگی دغدغه ای است که عموم صاحبان این نوع کسب‌و‌کارها درمورد فرزندان خود دارند. جانشین پروری موثر و ارزش مدار منجر به تداوم کسب‌و‌کارخانوادگی به عنوان میراثی ماندگار است. با وجود اینکه کسبوکارهای خانوادگی به طور سنتی در بازارهای داخلی راه اندازی می‌شوند و به فعالیت می پردازند اما به منظور بقاء در بازاری هایی که رقابت در آنها بیش از پیش در سطح جهانی در حال وقوع است، بطور فزاینده ای خود را موظف به بین‌المللی شدن کرده اند. از آنجایی که بین‌المللی شدن کسبوکارهای خانوادگی ممکن است از بین‌المللی شدن سایر شرکت ها به جهت ساختار متفاوت مالکیت حاکم بر آنها فرق داشته باشد، بررسی کسبوکارهای خانوادگی به عنوان یک نهاد مجزا، و تلاش برای شناسایی ویژگی‌های خاص آنها در زمینه بین‌المللی شدن بسیار مهم است. همانطور که پژوهشهای بالا نشان داد محققان در پرداختن به این سوال مهم، پیشایندها، فرایندها و نتایج بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی را بررسی نموده اند]3[، اما نتایج مطالعات یافته‌های مبهمی را ایجاد نموده است. بر اساس مطالعات نویسندگانی همچون ]3[، زمینه کشورهای مختلف از عوامل اثرگذار بر کسبوکارهای خانوادگی و بین‌المللی‌سازی آنها هستند با این وجود با توجه به شرایط همه‌گیری کووید 19 در سراسر جهان و مشکلات کمابیش مشترک بین کشورهای مختلف و همچنین با هدف دستیابی به عواملی کلی که خاص کسبوکارهای خانواددگی در هر جای دنیا هستند، ما در مطالعه حاضر با اتخاذ رویکرد فراترکیب به دنبال استخراج و شناسایی عوامل اثرگذار بر بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی و پیامدهای بین‌المللی‌سازی در این کسب‌و‌کارها بوده ایم.
3- روش‌شناسی
پژوهش حاضر به دنبال شناسایی عوامل اثرگذار بر بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی و پیامدهای بین‌المللی‌سازی در این کسب‌و‌کارها با استفاده از روش فراترکیب بوده است. بر همین اساس، داده‌ها و منابع در این پژوهش از نوع داده‌های ثانویه به شمار می‌آیند. از نظر هدف، پژوهش کیفی (توصیفی- تبیینی) است که از طریق مرور نظام‌مند مطالعات موجود با منطق استقرایی صورت گرفته است (کمالی، 1394). روش فراترکیب مورد استفاده روش هفت مرحله‌ای سندولوسکی و باروسو5 (2007) بود.
نمودار (1):: هفت مرحله فراترکیب بر اساس رویکرد سندولوسکی و باروسو (2007)
§ مرحله اول: تنظیم پرسش‌های پژوهش
جدول (1): پارامترهای پژوهش
شاخص‌ها | سوالات |
چه چیزی(what) | چه عواملی بر بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی تاثیرگذارند؟ |
جامعۀ مطالعه(who) | جامعۀ موردمطالعه برای دستیابی به دستیابی به این عوامل کدام است؟ |
محدودة زمانی(when) | موارد فوق در چه دورة زمانی بررسی و جست وجو شدند؟ |
چگونه(how) | چه روشی برای فراهم کردن مطالعات استفاده شده است؟ |
§ مرحله دوم: بررسی نظام‌مند متون: در این پژوهش پایگاه‌های اطلاعاتی خارجی و داخلی با تمرکز بر مطالعات مربوط به بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی بین سالهای 2000 تا 2021 بررسی شده است. نتیجه جستجوی پایگاه‌های اطلاعاتی شامل ProQuest، Emerald،ScienceDirect، Sage، Springer، Scopus منجر به دستیابی به تعداد 245 مقاله شد.
§ مرحله سوم: جستجو و انتخاب مقالات مرتبط: جهت انتخاب مطالعات مناسب بر اساس فرایند ذکر شده در نمودار 2، معیارهایی همچون عنوان، چکیده، محتوا و روش پژوهش در نظر گرفته شد.
نمودار (1): فرایند انتخاب مقالات
§ مرحله چهارم: استخراج نتایج: مقالات بر مبنای نویسنده، سال انتشار و محتوای مورد اشاره طبقه‌بندی شدند.
§ مرحله پنجم: تحلیل و ترکیب داده ها: بر اساس نتایج حاصله در این مرحله، در مجموع تعداد 2 مقوله، 11 مفهوم جهت بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی کشف و برچسب‌گذاری شدند. در جدول1، نتایج مربوط به مقوله بندی یافته ها آورده شده است.
[1] International Entrepreneurship
[2] organizational inertia
[3] McDougall
[4] Shane and Venkataraman
[5] Sandelowski & Barroso
جدول(2) : مقوله‌بندی یافته‌های مربوط به پیشایندهای بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی
مقوله | مفاهیم | کدها | نویسندگان |
|---|---|---|---|
پیشایندهای بین‌المللی در کسبوکارهای خانوادگی | محیط | محیط عمومی (فرهنگی، صنعتی، ملی، فنی) محیط خصوصی (خانواده، رقابتی، اجتماعی) | کاسیلاس آسدو،2007، 2010، 2012 |
استراتژی | استراتژی شرکت استراتژی رقابتی | کاسیلاس، آسدو؛2007؛ مورنو و همکاران،2016 ،رکسپی و همکاران،2017؛راتن و همکارلان،2017؛لود و کالابرو،2019 | |
سرمایه انسانی | افراد خانواده فعال (فعلی)، افراد خانواده (گذشته)، افراد خانواده منفعل (فعلی)، دانش،تعهد و شایستگی | کاسیلاس آسدو،2007، کاسیلاس،آسدو و مورنو،2012 | |
شبکه‌ها | شبکه کسب و کار: رقبا، تامین‌کنندگان، همکاران استراتژیک، مشتریان، سهامداران شبکه اجتماعی: افراد، فامیل، دوستان، همکاران، کارکنان، آشنایان شبکه نهادی: دولت، سازمان‌های غیردولتی، انکوباتورهای کسب و کار، موسسات تحقیقاتی، آژانس‌های توسعه بین‌المللی، دفاتر مشاوره و پشتیبانی | گریوس و توماس،2004؛فرناندز و نیتو،2005؛کاسیلاس و آسشرو،2007؛اسکولز و همکاران،2015؛رکسپی و همکاران،2017؛ کامپوری و همکاران،2017؛ پوکال و کالابرو،2014؛ | |
منابع و قابلیت‌ها | دانش و تعهد، منابع و قدرت مالی، منابع و قابلیتهای تکنولوژیکی، اعتبار و تصویر شرکت | کاسیلاس،2007، کاسیلاس و آسدو،2012؛ اسکولز و همکاران،2015 | |
فرهنگ کسب‌و‌کارخانوادگی | فرهنگ و ساختار خانواده، فرهنگ کارآفرینانه در کسب و کار | شارما و همکاران،1997، کاسیلاس و آسدو،2007، دنز،2008، کالابرو .و موسولینو،2011؛ پوکال و کالابرو،2014، اسکولز و همکاران،2015،گومز و مجیا2007؛ سگارو،لاریمو و جونز،2014؛ | |
ساختار کسب‌و‌کارخانوادگی | مدیریت بزرگتر، پذیرش تصمیمات راحت‌تر، جداسازي مديريت و مالکيت در ادامه فعاليت کسب و کار؛ اهمیت استقلال نظام و ساختار مديريتي | کاسیلاس و آسدو،2007، میتر و همکاران،2014؛پوکال و کالابرو،2014؛کالابرو و همکاران،2017؛ آنجلو و همکاران،2017؛پاچکو،2017؛ واچ (2017) | |
فرایند جانشینی | انتقال مدیریت از یک نفر به نفر بعدی در خانواده | کاسیلاس و آسدو، 2007 ، 2010 ، 2012، اتیگ و همکاران،2017؛فنگ و همکاران،2017،2018؛ پورفیریو ، فلیشیو و کارلیو 2020؛ ژئو ، گارنی، ژانگ و ژئو، 2018 | |
ثروت اجتماعی-احساسی | قدرت روابط عاطفی بین اعضای خانواده، فرهنگ تشریک مساعی در بین اعضای خانواده، روابط سالم بين اعضای خانواده تاثیرگذاری و کنترل کسب‌و‌کارتوسط خانواده، هویت گرفتن اعضای خانواده با اسم و رسم کسب و کار، ایجاد پیوندها و شبکه‌های اجتماعی برای خانواده، دلبستگی احساسی اعضای خانواده، تجدید مجدد اوراق قرضه خانوادگی شرکت از طریق جانشینی سلسله مراتبی و نگرانی‌های مربوط به انتقال شرکت به نسل بعدی | کمپرز و همکاران،2019؛ پوکال و کالبرو،2014؛ اسکولز و همکاران،2015؛کالابرو و همکاران،2016؛کسینجر و همکاران، 2016؛ مزید و دیگران ، 2019 برون، کروز و گومز مجیا،2012؛ پراگل،2018 |
جدول(2): مقوله‌بندی یافته‌های مربوط به پیامدهای بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی
مقوله | مفاهیم | نویسندگان | |
|---|---|---|---|
پیامدهای بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی
| پیامدهای مثبت | مزایای مالی | دی ماسیس و دیگران، 2018 |
افزایش اعتبار خانواده و موقعیت اجتماعی | اسچولز و دیگران، 2016 | ||
افزایش فرصتهای شعلی برای اعضای خانواده | آلایو و دیگران، 2019
| ||
افزایش امنیت برای نسل های بعدی | شی و دیگران، 2019 | ||
مدیریت عدم قطعیت و نیازهای پردازش اطلاعات اضافی | سیگارو و دیگران، 2014 | ||
مقابله با مقاومت در برابر تغییر و درگیری های خانوادگی | ماجوچی و دیگران، 2018 | ||
واگذاری مالکیت به شرکای خارجی | چن و دیگران، 2014 | ||
انتصاب مدیرانی خارج از خانواده | دی، آنجلو و دیگران، 2016 | ||
یادگیری استقرار دارایی در مکان های خارجی | دی، آنجلو و دیگران، 2016 | ||
سازگار شدن با محیط های جدید | هنارت و دیگران، 2019 | ||
مزایای مالی | میلر و دیگران، 2013 | ||
رشد و مزیت رقابتی | شی و دیگران، 2019 | ||
یادگیری سازمانی | کونتین و اوجالا، 2011 | ||
اعتبار برای کسب و کار | بائورارتز و دیگران، 2019 | ||
زمان مدیریتی و هزینه های سازمانی برای تولید منابع | ماجوچی و دیگران، 2018 | ||
پیامدهای منفی | ترس از دست دادن کنترل بر کسب و کار | فرناندز و نیتو، 2005 | |
از بین رفتن شهرت و درآمد در صورت شکست در بین‌المللی سازی | مرینو و دیگران، 2015 بولیز و دیگران، 2016 | ||
4- یافته ها
بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی شامل 11 مفهوم به دست آمده در بخش پیشین می‌باشد که در دو مقوله عوامل اثرگذار بر بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی(پیشایندها) و پیامدهای بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی دسته‌بندی شدند.
مرحله ششم: کنترل کیفیت کدهای استخراجی
برای سنجش پایایی و کیفیت مفاهیم استخراج شده از مقایسه نظر دو خبره متخصص استفاده و میزان توافق بر حسب ضریب کاپای کوهن1 سنجیده شد. در پژوهش حاضر، ضریب کاپای کوهن برابر با 8379% در سطح معناداری 000/0 حاصل شد که گویای تایید آن است. در ادامه پژوهش، جهت تحلیل محتوا از روش آنتروپی شانون استفاده شد. در جدول 3، میزان اهمیت هر مفهوم ازمنظر مجموع مطالعات پیشین نشان داده شده است.
جدول (3): رتبه‌بندی و ضریب اهمیت پیشایندهای بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی
فراوانی | عدم اطمینان Ej | ضریب اهمیت Wj | رتبه | |
|---|---|---|---|---|
فرهنگ کسب‌و‌کارخانوادگی | 8 | 717/. | 082/0 | 1 |
محیط | 3 | 701/. | 079/. | 2 |
استراتژی | 11 | 693/. | 077/. | 3 |
سرمایه انسانی | 13 | 658/. | 074/. | 4 |
شبکه‌ها | 10 | 609/. | 068/. | 5 |
منابع و قابلیت‌ها | 11 | 588/. | 066/. | 6 |
فرایند جانشینی | 8 | 566/. | 065/. | 7 |
ثروت اجتماعی-احساسی | 8 | 565/. | 064/. | 8 |
ساختار کسب‌و‌کارخانوادگی | 7 | 499/. | 059/. | 9 |
بر اساس ضرایب محاسبه شده در جدول 2، مشخص گردید که به ترتیب مفاهیم فرهنگ کسب‌و‌کارخانوادگی، محیط، استراتژی، سرمایه انسانی، شبکه‌ها، منابع و قابلیت‌ها، فرایند جانشینی، ثروت اجتماعی-احساسی، ساختار کسب‌و‌کارخانوادگی دارای بیشترین ضریب اهمیت می‌باشند و بالاترین رتبه را در مجموع مفهوم فرهنگ کسب‌و‌کارخانوادگی کسب نموده‌اند؛ بدین معنا که جهت بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی این عوامل بیشتر مورد توجه و بررسی قرار گرفته‌اند.
مرحله هفتم: ارائه یافته‌های نهایی
بر اساس یافته‌های بدست آمده در مراحل پیشین، بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی تحت تاثیر 9 مفهوم تحت عنوان پیشایندها قرار دارد و این عوامل با کمک به اقدامات بین‌المللی کس‌و‌کارهای خانوادگی منجر به پیامدهایی می‌گردد. در شکل زیر خلاصه یافته‌های مطالعه حاضر آورده شده است:
[1] Cohen’s Kappa Coefficient
شکل (1): پیشایندها و پیامدهای بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی
5- نتیجه‌گیری
بین‌المللی شدن شرکتها یکی از مهمترین موضوعات سناریوی اقتصادی کنونی است، زیرا پویایی و استراتژی‌های اتخاذ شده توسط شرکتها را به شدت تغییر داده و به معنای گسترده، بر رفتار مصرف‌کنندگان و سبک زندگی میلیون‌ها نفر نیز تأثیرگذار است و به آنها امکان دسترسی به فرصتهای بی نهایت جدید را می‌دهد. رویدادی با چنین وسعتی تنها شرکتهای بزرگتر را درگیر نمی‌کند، برعکس این امر برای شرکت‌هایی همانند شرکتهای کوچک و متوسط به یک اولویت تبدیل شده است]1[، ]20[. بین‌المللی‌سازی در مورد کسبوکارهای خانوادگی از نظر نقش اساسی آنها در اقتصاد ملی، و از نظر تمایل آنها نسبت به واقعیت‌ها و فرصتهای خارجی به دلیل ریسك پذیری بالاتر، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است ]27[. پژوهش حاضر با هدف شناسایی پیشایندها و پیامدهای بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی با استفاده از رویکرد فراترکیب صورت گرفت. مهمترین نتیجه‌گیری در این پژوهش آن است که بین الملللی سازی برای کسبوکارهای خانوادگی بیش از پیامدهای منفی، پیامدها و نتایج مثبتی را به همراه می‌آورد. این موضوع تحت عنوان رویکرد تسهیل‌کننده1و رویکرد محدودکننده2 بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی در ادبیات مطرح شده است]31[. در رابطه با رویکرد تسهیل‌کننده می‌توان گفت که این مطالعات عمدتاً مبتنی بر تئوری خادمیت3 هستند و از ویژگی‌های خانواده‌محور همانند همسویی منافع با اهداف شرکت، تعهد، نوع دوستی و اعتماد به عنوان عوامل پیوند‌دهنده متداول بین‌المللی‌سازی استفاده می‌کند، در عین حال به نگرانی‌های مربوط به ریسک مربوط به بین‌المللی‌سازی نیز اشاره دارد. در این مطالعه این دسته از پیامدها تحت عنوان پیامدهای مثبت شامل مفاهیم مزایای مالی، افزایش اعتبار خانواده و موقعیت اجتماعی، افزایش فرصتهای شغلی برای اعضای خانواده، افزایش امنیت برای نسل های بعدی، مدیریت عدم قطعیت و نیازهای پردازش اطلاعات اضافی، مقابله با مقاومت در برابر تغییر و درگیری های خانوادگی، واگذاری مالکیت به شرکای خارجی، انتصاب مدیرانی خارج از خانواده، یادگیری استقرار دارایی در مکان های خارجی، سازگار شدن با محیط های جدید، مزایای مالی، رشد و مزیت رقابتی، یادگیری سازمانی، اعتبار برای کسب و کار، زمان مدیریتی و هزینه های سازمانی برای تولید منابع ضروری شناسایی و نامگذاری شدند. مطالعات صورت گرفته در زمینه رویکرد محدودکننده، عمدتا مبتنی بر مدل عاملیت رفتاری4، تئوری هزینه مبادله5، چشم انداز ثروت اجتماعی-عاطفی6 (SEW) و تئوری وابسته به منابع است. در این رابطه مطالعاتی نیز به مسائلی از جمله اهداف متناقض کسبوکارهای خانوادگی، ریسک‌گریزی و عدم تمایل این نوع کسب‌و‌کارها به بازارهای بین‌المللی اشاره نموده‌اند. در این مطالعه پیامدهای منفی در دو مفهوم ترس از دست دادن کنترل بر کسبوکار و از بین رفتن شهرت و درآمد در صورت شکست در بین المللی‌سازی نامگذاری شدند.
در رابطه با عوامل اثرگذار بر بین‌المللی‌سازی کسب وکارهای خانوادگی، همانطور که نتایج مرور متون نشان داد، فرهنگ کسبوکارهای خانوادگی بیشترین ضریب اهمیت را در بین‌المللی‌سازی این کسب وکارها داشته است. مطالعات پیشین همانند وربک و دیگران7 (2018) نشان داده‌اند که شرکتهای خانوادگی با ارزشهای محافظه‌کاری قوی، تمایل کمتری به بین‌المللی‌سازی دارند چرا که بعید است به دنبال منابع بیرون از خانواده باشند که بتواند بین‌المللی‌سازی را حمایت نماید. همچنین موضوع فاصله فرهنگی بین بازارهای داخلی و خارجی الگوهای رفتاری شرکتهای خانوادگی را در جهت شناسایی فرصتهای بین‌المللی تحت تاثیر قرار می‌دهد ]7[. عامل دوم اثرگذار بر بین‌المللی‌سازی شرکتهای خانوادگی، محیط بود. محققانی همانند کاسیلاس، مورنو، آسدو (2012) به تاثیر محیط خصوصی (خانواده، رقابتی، اجتماعی) و محیط عمومی (فرهنگی، صنعتی، ملی، فنی) در وسعت و سرعت استراتژی‌های بین‌المللی اتخاذ شده توسط شرکتهای خانوادگی اشاره داشته‌اند. عامل دیگر مربوط به استراتژی‌های اتخاذ شده توسط کسبوکارهای خانوادگی است. نویسندگانی همانند زوکلا و اسکابینی (2016)، مطرح نموده اند که استراتژی‌های شرکتهای بین‌المللی بر منابع و قابلتیهای آنها در این بازار تاثیرگذارند. ما در این مطالعه استراتژی‌های شرکتهای خانوادگی را در دو مفهوم استراتژی شرکت و استراتژی رقابتی دسته‌بندی نمودیم. عامل اثرگذار دیگر بر بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی مفهوم سرمایه انسانی است. مطالعاتی همانند سراتو و پیوا8 (2012) و دنز (2008)، به سطح سرمایه انسانی شرکتهای خانوادگی بر بین‌المللی‌سازی آنها اشاره نموده‌اند و معتقدند سرمايه انسانی (تعداد فارغ التحصيلان بر تعداد کل کارکنان) با تمایل به بين المللی شدن و میزان بين المللی‌سازی رابطه مثبت دارد. مطالعات بسیاری به شبکه‌ها به عنوان عامل اثرگذار بر بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای خانوادگی در ادبیات اشاره داشته‌اند. شبکه‌های در دسترس شرکتهای خانوادگی از مهمترین منابع و توانمندسازهای بین‌المللی‌سازی آنها می‌باشند]7[. عامل دیگر، فرایند جانشینی در کسبوکارهای خانوادگی است. ]32[، به نقش تغییرات نسلی یا جانشینی در بین‌المللی شدن کسبوکارهای خانوادگی به شکل شرکتهای دوباره جهانی زاداشاره نموده‌اند و معتقدند که جهت‌گیری بلند مدت نسل بعدی یکی از مهمترین عوامل مدل دوباره جهانی زاد در کسبوکارهای خانوادگی است. فرایند جانشینی و استفاده از نیروی جوان در خانواده میتواند در موفقیت نسل‌های بعدی کسب‌و‌کارخانوادگی تعیین‌کننده باشد ]32[. عامل دیگر مربوط به مفهوم ثروت اجتماعی – احساسی است که یک ابزار مهم و محوری برای تشخیص شرکتهای خانوادگی از سایر کسب‌و‌کارها ست. مفهوم ثروت اجتماعی- احساسی به جنبه‌های غیر اقتصادی مدیریت که در فرآیند تصمیم‌گیری مدیریت در شرکتهای خانوادگی وارد می‌شوند اشاره می‌کند. محققان معتقدند که این مفهوم مهمترین تمایز شرکت خانوادگی به عنوان یک موجودیت منحصر به فرد است ]5[، ادبیات موجود نشان داده است که کسبوکارهای خانوادگی به علت اینکه تمام ثروت و دارایی یک خانواده هستند، کمتر میل به ریسک دارند و محافظه‌کارانه عمل می‌کنند ]13[. گول و همکاران (2013) به نقش همدلانه مدیران اجرایی خانواده در روند ایجاد ثروت اجتماعی – احساسی اشاره نموده‌اند. در نهایت اینکه این مفهوم منعکس‌کننده ویژگی‌های شرکت خانوادگی مثل منحصر به فرد بودن ]13[، نوآوري ]15[، بين‌المللي‌سازی ]25[، و حاکمیت در این شرکت‌هاست. در رابطه با مفهوم ساختار کسب‌و‌کارخانوادگی، محققان زیادی به مفاهیمی همچون جداسازي مديريت و مالکيت در ادامه فعاليت کسبوکار؛ اهمیت استقلال نظام و ساختار مديريتي اشاره نموده‌اند
6- پیشنهادات
در این بخش پیشنهادات کاربردی آورده شده است:
[1] facilitative approach
[2] restrictive approach
[3] stewardship theory
[4] behavioral agency model
[5] transaction cost theory
[6] socio-emotional wealth
[7] Verbeke et al
[8] Cerrato and Piva
منابع و مأخذ
[1] عزتی‌راد, هاله, اکبری, مرتضی, موسی خانی, مرتضی, بدیع زاده, علی. (1399). بین‌المللی‌سازی کسبوکارهای کوچک و متوسط روستایی: با رویکرد فراترکیب. پژوهشهای روستائی. 11(4)، 612-629
[2] جانسون، هانس(1393)، استراتژی کسب و کار بین‌الملل در کشور بازارهای نو ظهور رویکرد شبکه نهادی. ترجمه: رضوانی، مهران صفی پور رشوانلو، مجتبی.تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
[3] Arregle, Jean–Luc, Patricio Duran, Michael A Hitt, and Marc Van Essen. 2017. 'Why is family firms’ internationalization unique? A meta–analysis', Entrepreneurship Theory and Practice, 41: 801-31.
[4] Baier-Fuentes, Hugo, José M Merigó, José Ernesto Amorós, and Magaly Gaviria-Marín. 2019. 'International entrepreneurship: a bibliometric overview', International Entrepreneurship and Management Journal, 15: 385-429.
[5] Berrone, Pascual, Cristina Cruz, and Luis R Gomez-Mejia. 2012. 'Socioemotional wealth in family firms: Theoretical dimensions, assessment approaches, and agenda for future research', Family Business Review, 25: 258-79.
[6] Birkinshaw, Julian. 1997. 'Entrepreneurship in multinational corporations: The characteristics of subsidiary initiatives', Strategic Management Journal, 18: 207-29.
[7] Calabrò, Andrea, Giovanna Campopiano, Rodrigo Basco, and Thilo Pukall. 2017. 'Governance structure and internationalization of family-controlled firms: The mediating role of international entrepreneurial orientation', European Management Journal, 35: 238-48.
[8] Carney, Michael, Marc Van Essen, Eric R Gedajlovic, and Pursey PMAR Heugens. 2015. 'What do we know about private family firms? A meta–analytical review', Entrepreneurship Theory and Practice, 39: 513-44.
[9] Casillas, José C, and Ana M Moreno-Menéndez. 2017. 'International business & family business: Potential dialogue between disciplines', European Journal of Family Business, 7: 25-40.
[10] D’Angelo, Alfredo, Antonio Majocchi, and Trevor Buck. 2016. 'External managers, family ownership and the scope of SME internationalization', Journal of world Business, 51: 534-47.
[11] Felzensztein, Christian. 2016. 'International entrepreneurship in and from emerging economies', Journal of International Entrepreneurship, 14: 5-7.
[12] Fernández, Zulima, and María Jesús Nieto. 2006. 'Impact of ownership on the international involvement of SMEs', Journal of international business studies, 37: 340-51.
[13] Gomez-Mejia, Luis R, Cristina Cruz, Pascual Berrone, and Julio De Castro. 2011. 'The bind that ties: Socioemotional wealth preservation in family firms', Academy of Management Annals, 5: 653-707.
[14] Hagen, Birgit, Stefano Denicolai, and Antonella Zucchella. 2014. 'International entrepreneurship at the crossroads between innovation and internationalization', Journal of International Entrepreneurship, 12: 111-14.
[15] Hauck, Jana, and Reinhard Prügl. 2015. 'Innovation activities during intra-family leadership succession in family firms: An empirical study from a socioemotional wealth perspective', Journal of Family Business Strategy, 6: 104-18.
[16] Hoskisson, Robert E, Lorraine Eden, Chung Ming Lau, and Mike Wright. 2000. 'Strategy in emerging economies', Academy of Management journal, 43: 249-67.
[17] Ivanova, Yordanka V, Nikolay A Dentchev, and Kiril A Todorov. 2015. 'Family business internationalization in the new millennium: achievements and avenues for future research?', International Review of Entrepreneurship, 13: 299-332.
[18] Kontinen, Tanja, and Arto Ojala. 2010. 'The internationalization of family businesses: A review of extant research', Journal of Family Business Strategy, 1: 97-107.
[19] Le Breton–Miller, Isabelle, and Danny Miller. 2015. 'Article commentary: the arts and family business: linking family business resources and performance to industry characteristics', Entrepreneurship Theory and Practice, 39: 1349-70.
[20] Marletta, Davide, and Tiziano Vescovi. 2020. 'Internationalization of Family Business: The Prosecco Family Firms Case', Journal of Applied Business and Economics, 22: 121.
[21] McDougall, Patricia Phillips, and Benjamin M Oviatt. 2000. 'International entrepreneurship: the intersection of two research paths', Academy of Management journal, 43: 902-06.
[22] Melin, Leif, Mattias Nordqvist, and Pramodita Sharma. 2013. The SAGE handbook of family business (Sage).
[23] Pacheco, Luís Miguel. 2017. 'Internationalization vs family ownership and management: The case of Portuguese wine firms', International Journal of Wine Business Research.
[24] Poutziouris, Panikkos Zata. 2006. '30 The structure and performance of the UK family business PLC economy', Handbook of research on family business: 552.
[25] Pukall, Thilo J, and Andrea Calabro. 2014. 'The internationalization of family firms: A critical review and integrative model', Family Business Review, 27: 103-25.
[26] Ratten, Vanessa, Veland Ramadani, Leo-Paul Dana, Frank Hoy, and Joao Ferreira. 2017. 'Family entrepreneurship and internationalization strategies', Review of International Business and Strategy.
[27] Ray, Sougata, Arindam Mondal, and Kavil Ramachandran. 2018. 'How does family involvement affect a firm's internationalization? An investigation of Indian family firms', Global strategy journal, 8: 73-105.
[28] Reuber, A Rebecca. 2016. 'An assemblage–theoretic perspective on the internationalization processes of family firms', Entrepreneurship Theory and Practice, 40: 1269-86.
[29] Schwens, Christian, Julia Eiche, and Ruediger Kabst. 2011. 'The moderating impact of informal institutional distance and formal institutional risk on SME entry mode choice', Journal of Management Studies, 48: 330-51.
[30] Sciascia, Salvatore, Pietro Mazzola, Joseph H Astrachan, and Torsten M Pieper. 2012. 'The role of family ownership in international entrepreneurship: Exploring nonlinear effects', Small Business Economics, 38: 15-31.
[31] Sestu, Maria Cristina, and Antonio Majocchi. 2020. 'Family firms and the choice between wholly owned subsidiaries and joint ventures: A transaction costs perspective', Entrepreneurship Theory and Practice, 44: 211-32.
[32] Stieg, Philipp, Martin RW Hiebl, Sascha Kraus, Felix Schüssler, and Sven Sattler. 2017. 'Born-again globals: generational change and family business internationalisation', European Journal of International Management, 11: 581-605.
[33] Wach, Krzysztof. 2017. 'Exploring the role of ownership in international entrepreneurship: how does ownership affect internationalisation of polish firms?', Entrepreneurial Business and Economics Review, 5: 205-24.
[34] Wright, Richard W, and David A Ricks. 1994. 'Trends in international business research: Twenty-five years later', Journal of international business studies, 25: 687-701.
[35] Zaheer, Srilata. 1995. 'Overcoming the liability of foreignness', Academy of Management journal, 38: 341-63.