Subject Areas : Applied Economics
اسماعیل سرآمد قرانقیه 1 , فرید عسکری 2 , فرزانه خلیلی 3 , عبدالرحیم هاشمی دیزج 4
1 - دانشجوی دکتری دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر
2 - استادیار گروه اقتصاد، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.
3 - استادیار گروه اقتصاد، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.
4 - استادیار، گروه اقتصاد، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.
Keywords:
Abstract :
اثرات فناوری اطلاعات و ارتباطات بر تولید ناخالص داخلی در ایران و مجموعه کشورهای حوزه خلیج فارس
چکیده
هدف: اخیراً نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) به‌عنوان یکی از نیروهای محرکه رشد اقتصادی موردتوجه اقتصاددانان قرار گرفته است. لذا هدف از این مقاله، بررسی تأثیر شاخص‌های ICT بر تولید ناخالص داخلی در دو نمونه ایران و کشورهای حوزه خلیج فارس است.
روش: این تحقیق با استفاده از رویکرد خود توضیح با وقفههای گسترده (ARDL) برای نمونه ایران و گشتاورهای تعمیم‌یافته (GMM) برای نمونه کشورهای حاشیه خلیج‌فارس انجام شد.
یافته‌ها: نتایج نشان می‌دهد تأثیر واردات و صادرات کالا و خدمات ICT در کشورهای حاشیه خلیج‌فارس در کوتاهمدت و بلندمدت مثبت و معنادار است. تأثیر این شاخص برای ایران در کوتاهمدت بی‌معنا به دست آمد. شاخص‌های دولت الکترونیک و تعداد کاربران اینترنت در هر دو نمونه تحقیق هم در کوتاهمدت و هم در بلندمدت مثبت و معنادار به دست آمد. همچنین تأثیر سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و دولتی در ICT در کوتاهمدت و بلندمدت بر تولید ناخالص داخلی در ایران تأثیرگذار به دست آمد؛ اما این تأثیر در کوتاهمدت در نمونه کشورهای حاشیه خلیج‌فارس بی‌معنا شد. تأثیر سیاست‌های اقتصاد مقاومتی در ایران هم در کوتاهمدت و هم در بلندمدت مثبت و معنادار به دست آمد.
نتیجه‌گیری: شاخص‌های ICT در بلندمدت منجر به تولید ناخالص داخلی می‌شود و اقتصاد مقاومتی عاملی اثرگذار بر تولید ناخالص داخلی در حوزه ICT است.
واژگان کلیدی: اقتصاد مقاومتی، فناوری اطلاعات و ارتباطات، گشتاورهای تعمیم‌یافته (GMM)؛ خود توضیح با وقفههای گسترده (ARDL)
مقدمه
گفتمان‌های معاصر در مورد رشد اقتصادی، ICT1 را به‌عنوان الزامی برای رشد اقتصادی و بهبود شرایط اجتماعی معرفی می‌کنند. این بحث تازگی ندارد و از زمان ظهور رایانه‌ها و راه‌های ارتباطی الکترونیکی مطرح شده است. سیاست‌گذاران، دولت‌ها و آژانس‌های توسعه بین‌المللی به فرصت‌هایی که این فنآوری برای رشد اقتصادی فراهم میکند، اشاره کرده‌اند. بااین‌حال، اخیراً، ارتباط بین ICT و رشد اقتصادی در شرایط هشداردهنده «شکاف دیجیتال» قرار گرفته است. چرا که کشورهای در حال توسعه از فرصت‌های رشد اقتصادی و بهبود زندگی که توسط اقتصادهای پیشرفته به دلیل بهره‌گیری مناسب از ICT روی می‌دهد، به‌ویژه اتصال مطلوب اینترنت، محروم هستند.
ICT تأثیرات بسیاری بر متغیرهای مختلف اقتصادی دارد. در واقع ICT بر هر دو طرف عرضه و تقاضا تأثیرگذار است. در طرف تقاضا، رفتار اقتصادی مصرف‌کننده را از طریق تابع مطلوبیت و در طرف عرضه رفتار محصول را از طریق تابع تولید تحت تأثیر قرار می‌دهد. در طرف عرضه، ICT در کنار دیگر نهاده‌های تولید، منجر به ارتقای بهره‌وری سرمایه، سازمان‌دهی مجدد فرآیندهای اقتصادی و در نهایت افزایش رشد اقتصادی و بهره‌وری عوامل تولیدی به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه می‌شود. البته از آنجا که در کشورهای در حال توسعه، فضای رقابتی مناسبی وجود ندارد و بخش گسترده‌ای از بازار تحت کنترل دولت است، اثرات ICT بر رشد اقتصادی و بهره‌وری با کمی تأخیر مشاهده می‌شود. با این حال، مطالعات در دهه ۱۹۹۰ نشان داد که افزایش سرمایه‌گذاری در این زمینه موجب ظهور رابطه مثبت و قابل‌ملاحظه‌ای بین رشد اقتصادی و فنآوری اطلاعات و ارتباطات، می‌شود (ارکان2، 2021)؛ بنابراین تحقیقات در این حوزه اهمیت زیادی دارد چرا که این تحقیقات کمک می‌کنند تا وضعیت فعلی استفاده از ICT در کشورهای نمونه و تأثیرات آن بر رشد اقتصادی شناسایی شود. همچنین این تحقیقات اجازه تحلیل دقیق تأثیرات مثبت و منفی کاربرد ICT بر اقتصاد را میدهند. از طرفی، تحقیقات در این زمینه به صورت مستقیم در تدوین سیاست‌های دولتی و عمومی مؤثر در ارتقاء استفاده از ICT و تحقق رشد اقتصادی نقش دارند. بر این اساس میتوان فرض کرد میان فناوری اطلاعات و ارتباطات و رشد اقتصادی رابطه وجود دارد؛ بر این اساس هدف از این مطالعه بررسی رابطه بین دو متغیر پیش‌گفته در دو نمونه منتخب ایران (با داده‌های سری زمانی) و کشورهای حاشیه خلیج فارس (با داده‌های ترکیبی یا پانلی) مورد بررسی قرار گرفته است. در خصوص سطح استفاده از فناوری اطلاعات در ایران و کشورهای حوزه خلیج فارس لازم به توضیح است در ایران، دسترسی به اینترنت به دلیل تحریم‌های بین‌المللی و سیاست‌های داخلی محدودتر است، در حالی که کشورهای حوزه خلیج فارس دارای ارتباطات اینترنتی پرسرعت و دسترسی به اینترنت بیشتری هستند. همچنین کشورهای حوزه خلیج فارس به عنوان مراکز تجارت الکترونیکی شناخته می‌شوند و بسیاری از شرکت‌های بزرگ تکنولوژی در این منطقه فعالیت دارند. در مقابل، در ایران مشکلات تحریم‌ها و قوانین مرتبط با تجارت بین‌المللی وجود دارد. ایران تلاش‌های زیادی برای توسعه نرم‌افزارهای ملی و مستقل از تکنولوژی‌های خارجی داشته است، در حالی که کشورهای حوزه خلیج فارس معمولاً به نرم‌افزارها و خدمات تکنولوژی از خارج اعتماد می‌کنند. در مجموع، استفاده از فناوری اطلاعات در کشورهای حوزه خلیج فارس به طور کلی پیشرفته‌تر و رو به رشد‌تر است نسبت به ایران، اما هر کشوری دارای محدودیت‌ها و چالش‌های خود در زمینه فناوری اطلاعات است. بنابراین سؤال اصلی تحقیق به این صورت که فناوری اطلاعات و ارتباطات بر تولید ناخالص داخلی در راستای چه تأثیری دارد؟ و این تأثیر با توجه به رویکرد اقتصاد مقاومتی در ایران چگونه است؟ از طرف دیگر نوآوری تحقیق حاضر به مقایسه دو نمونه تحقیق مبتنی بر داده‌های سری زمانی (ایران) و داده‌های ترکیبی یا پانلی (مجموعه کشورهای حاشیه خلیج‌فارس) و بررسی نقش ابلاغ سیاست‌های اقتصاد مقاومتی در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات بر تولید ناخالص داخلی در ایران است که در مطالعات دیگر با رویکرد اتخاذ شده در این مطالعه، مشاهده نشد.
سازمان‌دهی مقاله حاضر به این شکل است که در بخش اول پس از مقدمه، مبانی نظری و مروری بر پیشینه تحقیق ارائه می‌شود. سپس با ارائه روش‌شناسی تحقیق، در بخش چهارم به ارائه نتایج به‌دست‌آمده پرداخته شده است و در پایان نیز جمع‌بندی و پیشنهاد‌ها مطرح گردیده است.
ادبیات پژوهش
در طول دهه‌های گذشته، نفوذ گسترده فنآوری اطلاعات و ارتباطات (ICT)، باعث تبدیل جهان به یک جامعه اطلاعاتی شده است. به لطف زیرساخت‌های ICT مانند تلفن‌های ثابت، تلفن‌های همراه، اینترنت و پهنای باند، مردم، شرکت‌ها و دولت‌ها در حال حاضر دسترسی بسیار بهتری به اطلاعات، دانش و خِرد نسبت به گذشته از نظر مقیاس، دامنه و سرعت دارند. نفوذ ICT به‌طور قابل‌توجهی کارایی تخصیص منابع را بهبود بخشیده، هزینه‌های تولید را کاهش داده و تقاضا و سرمایه‌گذاری بیشتری را در تمام بخش‌های اقتصادی فراهم کرده است (جورجنسون و استیرو3، ۱۹۹۹؛ وو4، ۲۰۱۱؛ لی و همکاران5، ۲۰۱۲؛ گریمز و همکاران6، ۲۰۱۲؛ پرادون و همکاران7، ۲۰۱۵). از سوی دیگر مزایای یک تکنولوژی می‌تواند به مالکان (به شکل سود بالاتر)، کاربران (از طریق قیمت‌های پایین‌تر)، یا نیروی کار (از طریق دستمزد بالاتر) برسد (صندوق بین‌المللی پول، 2019). با توجه به اهمیت رو به رشد ICT و روشی که از طریق آن در حال تغییر جهان است، بسیاری از صاحب‌نظران و محققان بر مطالعه تأثیر ICT بر رشد اقتصادی در سطح صنعت، در سطح ملی و در سطح بین کشوری تمرکز کرده‌اند. مطالعات نظری و تجربی متعددی برای پاسخ به این مسئله انجام شده است که به‌واقع تأثیر ICT بر رشد اقتصادی چگونه است؟ ادبیات تحقیق نشان می‌دهد که بر اساس مبانی نظری موجود، ICT به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای، نقش اساسی در تسریع رشد اقتصادی ایفا میکند، اما مطالعات تجربی در مورد این رابطه به نتایج گوناگونی دست‌یافته‌اند (وو، ۲۰۱۱؛ ساسی و گواید8، ۲۰۱۳). برخی از مطالعات تجربی تائید کرده‌اند که نفوذ ICT نقش مثبت و قابل‌توجهی در بهبود رشد اقتصادی، به‌ویژه در کشورهای توسعه‌یافته ایفا میکند (رولر و واورمن9، ۲۰۰۱؛ اینکلاار و همکاران10، ۲۰۰۵؛ کوتروممیس11، ۲۰۰۹)؛ مطالعات دیگر نشان می‌دهد رشد اقتصادی در بسیاری از کشورها و مناطق جهان تحت تأثیر منفی نفوذ ICT قرار دارد (دیوان و کرامر12، ۲۰۰۰؛ پوهجولا13، ۲۰۰۲؛ پاپایونو و دیملیس14، ۲۰۰۷؛ یوسفی15، ۲۰۱۱؛ پرادهان و همکاران، ۲۰۱۵).
در بسیاری از کشورهای در حال توسعه نیز با استفاده از داده‌های بین کشوری به بررسی رابطه بین فناوری اطلاعات و ارتباطات و رشد اقتصادی پرداخته شده است (ناساب و آقایی16، ۲۰۰۹؛ آندریانایو و کاپدار17، ۲۰۱۱؛ ساسی و گواید، ۲۰۱۳؛ پرادون و همکاران، ۲۰۱۵؛ آقایی و رضازاده18، ۲۰۱۷). در میان کشورهای در حال توسعه، برخی مطالعات اخیر علاقه خاصی به مطالعه تأثیر نفوذ ICT بر رشد اقتصادی کشورهای در حال توسعه در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) (حسن19، ۲۰۰۵؛ ساسی و گواید، ۲۰۱۳) و منطقه آفریقای جنوبی نشان داده‌اند (آندریاناوو و کاپودر، 2011؛ لی و همکاران، 2011؛ وامبوی و همکاران20، 2012). این مطالعات نیز نتایج گوناگونی را مطرح کردند. این تفاوت در نتایج به دلایل مختلفی می‌تواند باشد. از جمله اینکه حسب نمونه منتخب تحقیق، ابزار گردآوری اطلاعات، اطلاعات در دسترس، روش تخمین و ارزیابی می‌تواند موجب تغییر در نتایج شود؛ بنابراین این امر نشان‌دهنده آن است که این موضوع هنوز هم جای تحقیق و بررسی دارد. توجه به نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات بر تولید ناخالص داخلی به این دلیل مورد توجه قرارگرفته است که در سالهای اخیر بیشتر کشورهای توسعه یافته و توسعه نیافته افزایش چشمگیری در استفاده از ICTs را تجربه کرده‌اند؛ این امر توسط چندین شاخص مانند مشترکان تلفن ثابت و تلفن همراه، تعداد کاربران اینترنت و اشتراک پهنای باند اندازه‌گیری می‌شود (اتحادیه ارتباطات بین‌المللی بانک جهانی، ۲۰۱۷). علاوه بر این، مرور متون نشان می‌دهد که در مقایسه با کشورهای توسعه یافته و آسیایی، تحقیقات در زمینه ICT در مناطق خاورمیانه و شمال آفریقا هنوز در مراحل ابتدایی خود است و نیاز به بحث‌های بیشتر برای بررسی تأثیر نفوذ ICT بر رشد اقتصادی در این مناطق دارد.
شاخص‌های اقتصادی - اجتماعی جهانی در گزارش‌های سالانه آژانس‌های توسعه بین‌المللی، مانند گزارش‌های بانک جهانی و برنامه توسعه سازمان ملل متحد (UNDP)21 نشان می‌دهد که فقدان ICT عامل مهمی در گسترش شکاف بین کشورهای «توسعه‌یافته» و «در حال توسعه» است. به عنوان مثال اقدامات بسیاری برای حل این مشکل با هدف ایجاد آگاهی در مورد مزایای ICT، افزایش سرمایه‌گذاری و ترویج اقدامات سیاسی برای استقرار زیرساخت‌های مخابراتی و استفاده از برنامه‌های کاربردی ICT در تمام بخش‌ها و در کشورهای مختلف انجام شده است. بسیاری از محققان و متخصصان سیستم‌های اطلاعاتی، ارتباط ICT با رشد اقتصادی را مورد بررسی قرار دادند. در اغلب مطالعات به این نتیجه رسیدند که ICT بر رشد اقتصادی تأثیر غیر قابل انکاری دارد (بالیامون22، 2021). روش اندازه‌گیری سهم ICT در رشد و بهره‌وری بر اساس کار اصلی سولو23 (۱۹۵۷)و جورگنسون و گریلیچس24 (۱۹۶۸)است و بعداً توسط آلیا اولاینر و سیشل25 (۲۰۰۰)و جورگنسون و استیرو26 (۲۰۰۰)توسعه داده شده است. از آنجا که محصولات و خدمات ICT هر دو خروجی صنایع ICT و ورودی‌ها به صنایع ICT با استفاده از ICT هستند، ICT می‌تواند رشد اقتصادی را از طریق چهار کانال اصلی تحت تأثیر قرار دهد (جلاوا و پوجولا27۲۰۰۲):
(i) تولید کالاها و خدمات ICT که به‌طور مستقیم به ارزش‌افزوده کل تولید شده در یک اقتصاد کمک میکند؛
(ب)افزایش بهره‌وری تولید در بخش ICT که به بهره‌وری کلی در یک اقتصاد (TFP)کمک میکند؛
(۳)استفاده از سرمایه ICT به‌عنوان ورودی در تولید سایر کالاها و خدمات؛
(۴)کمک به TFP در سراسر اقتصاد از افزایش بهره‌وری در بخش‌های تولید غیر ICT ناشی از تولید و استفاده از ICT (اثرات سرریز)؛
بنابراین چهار عامل فوق در بهبود رشد اقتصادی کشورها از طریق توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات با رویکردهای مذکور ضروری است. این در شرایطی است که گفتمان سازمان‌های توسعه بین‌المللی در مورد نقش ICT که بر موارد فوق تأکید داشته‌اند، شایسته توجه است؛ زیرا بخشی از فرآیندهای شکل‌گیری سیستم‌های اطلاعاتی را تشکیل می‌دهد (آوگرو، ۲۰۰۲). این گفتمان بر مشروعیت مداخلات حرفه‌ای به سمت اهداف خاص تأثیر می‌گذارد و کاربران را نسبت به دیدگاه خاصی از روش تأثیر ICT بر زندگی آن‌ها حساس میکند. تأکید کنونی بر شکاف دیجیتال به‌عنوان مشکل اصلی معاصر که کشورهای درحال‌توسعه با آن مواجه هستند نیز تعیین میکند که معنای سیستم‌های اطلاعاتی مبتنی بر ICT ازنظر جهانی چگونه درک می‌شود. این گفتمان‌ها دیدگاه‌های خاصی را در مورد اینکه چرا دسترسی به اینترنت دارای اهمیت است و چه وضعیتی را باید حتی برای دورترین جوامع جهان فراهم کرد، منتقل میکند. برای مثال، مداخلات برای توسعه خدمات ICT در مناطق فقیر، وعده‌های ضمنی برای مزایای اقتصادی از طریق مشارکت در بازار جهانی و برای تعاملات منطقی شهروندان / دولت نشان از این اهمیت دارد (بری28، 2018). به عبارت دیگر، یک گفتمان جهان‌شمول درباره ICT و ساختارهای رشد و توسعه به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه گسترش یافته و چشم‌انداز توسعه خاص زندگی مدرن باواسطه فنآوری جدید را ارائه میکند.
علی ایحال با توجه به موارد فوق میتوان گفت فناوری اطلاعات و ارتباطات در حال رشد بوده و در آینده بسیاری از شیوه‌های ارتباطات سنتی را به چالش فرا می‌خواند؛ بنابراین محیط در حال تغییر و غیر ایستا حکم میکند که راهبردهای اثربخشی در راستای بسترسازی برای توسعه این پدیده در کشور توسعه پیدا کند. فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌تواند سکوی پرتاب بسیاری از صنایع و کسب‌وکارهای کشور باشد. با توجه به اهمیت موضوع فناوری اطلاعات و ارتباطات به‌ویژه در دنیای پیشرفته امروزی، در این مطالعه تلاش شده است رابطه میان فناوری اطلاعات و ارتباطات و تولید ناخالص داخلی مدل‌سازی و آزمون شود. در مجموع و با توجه به تمامی موارد پیش‌گفته به این نتیجه میتوان دست‌یافت که به‌موازات استفاده از ارتباطات و فناوري اطلاعات در تمامي ابعاد حيات بشري، جهان به‌سرعت در حال تبديل به يک جامعه اطلاعاتي است. امروزه امکان دستيابي به اينترنت و استفاده از منابع اطلاعاتي در تمامي جوامع بشري روندي تصاعدي را طي مي‌نمايد و جوامع مختلف هر يک با توجه به زيرساخت‌هاي متعدد ايجاد شده، از مزاياي ارتباطات و فناوري اطلاعات، استفاده مي‌نمايند. ايجاد زيرساخت‌هاي ارتباطي، قانوني و تربيت نيروي کار آشنا با ارتباطات و فناوري اطلاعات، نمونه‌هايي از تلاش انجام‌شده در اين خصوص است. رشد شکاف ديجيتالي بين کشورهاي توسعه يافته و در حال توسعه، جوامع شهري و روستايي، شهروندان ماهر و آموزش‌ديده و فاقد مهارت، جاي هيچ‌گونه شک و ترديدي در رابطه با تدوين استراتژي‌ها و تبعيت از سياست‌ها و رويکردهاي مناسب براي نيل به يک جامعه مدرن اطلاعاتي را باقي نگذاشته است.
تمامي کارشناسان و سياست‌گذاران کشورهاي متفاوت به اين موضوع اذعان نموده‌اند که ارتباطات و فناوري اطلاعات داراي پتانسيل لازم براي توسعه در تمامي ابعاد به‌ویژه تولید ناخالص داخلی است. در اين راستا اکثر کشورها، استراتژي‌هاي خاصي را به‌منظور توسعه ارتباطات و فناوري اطلاعات، تدوين نموده‌اند؛ بنابراین ضرورت پرداختن به امر توسعه آن و فراهم نمودن اطلاعات و آگاهی‌های لازم در خصوص عوامل مؤثر بر توسعه و همچنین پیامدهای مثبت و منفی آن در راستای بهره‌گیری از ارتباطات الکترونیکی و به عبارتی الکترونیکی شدن در کلیه فعالیت‌ها و سیستم‌ها با توجه به ویژگی‌هایی مانند افزایش شفافیت و اعتماد ملی و کاهش فساد، امری ضروری به نظر می‌رسد و این ضرورت بر کسی پوشیده نیست.
پیشینه پژوهش
در این بخش، مطالعاتی که به هر نحو مرتبط با موضوع تحقیق حاضر هستند، مورد مرور و ارزیابی قرار گرفته است.
مطالعات داخلی
هاشمی و همکاران (1402) در مطالعه خود با عنوان «بررسی تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر رشد اقتصادی و بیکاری در کشورهای منطقه منا» در چارچوب داده‌های تابلویی با استفاده از اثرات ثابت (FE) و مدل FGLS برای سالهای 2000 الی 2019 به این نتیجه رسیدند که متغیرهای ضریب نفوذ اینترنت و نرخ اشتراک سیم‌کارت تلفن همراه تأثیر مثبت معنادار بر رشد اقتصادی و افزایش درآمد سرانه حقیقی کشورهای منا دارد. نصیری پور و معصومی (1400) در مطالعه خود با عنوان «تأثیر فناوری اطلاعات بر روی رشد اقتصادی» به بررسی رابطه بین تأثیر فناوری اطلاعات بر روی رشد اقتصادی ۴۳ کشور در بازه زمانی ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۱ توسعه‌یافته نئوکلاسیک پرداختند. در این مطالعه با روش پانل، نتایج حاصله نشان داد که به‌کارگیری ICT نقش مثبت و سازنده‌ای در ابعاد خرد و کلان اقتصاد کشور دارد و دراین‌بین، نظام‌های نوآوری محلی و منطقه‌ای چارچوب‌های مناسبی در بحث توسعه اقتصادی مبتنی بر ICT می‌باشند. محفوظی (1398)، در تحقیق خود با عنوان «حجم مبادلات بازار سهام و رشد اقتصادی: نقش تعدیل گر فناوری اطلاعات و ارتباطات با توجه به توسعه‌یافتگی کشورها» به بررسی تأثیر حجم مبادلات سهام بر رشد اقتصادی با تعدیل گری فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشورهای توسعه‌یافته و کشورهای درحال‌توسعه در بازه‌ی زمانی 2016-2011 پرداختند. در این مطالعه با روش داده‌های تابلویی به این نتیجه رسیده است که فناوری اطلاعات و ارتباطات رابطه‌ی بین حجم مبادلات سهام و رشد اقتصادی را تنها در کشورهای توسعه‌یافته تحت تأثیر قرار می‌دهد که این امر ناشی از توسعه این نوع فناوری‌ها در کشورهای توسعه‌یافته است. به نظر می‌رسد که کشورهای درحال‌توسعه برای دستیابی به رشد اقتصادی بیشتر باید هم پای کشورهای توسعه‌یافته به فناوری اطلاعات و ارتباطات مجهز شوند. آل‌عمران (1397)، در مطالعه خود با عنوان «تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر رشد اقتصادی کشورهای عضو گروه D8» به بررسی تأثیر فنآوری اطلاعات و ارتباطات بر رشد اقتصادی کشوهای عضو گروه D8 با روش پنل دیتا پرداختند. بر اساس نتایج تحقیق اثرگذاری ضرایب متغیرها بر اساس مبانی نظری مورد انتظار و ازنظر آماری نیز معنی‌دار بوده و فنآوری اطلاعات و ارتباطات تأثیر مثبت و معنی‌دار بر رشد اقتصادی این کشورها دارد.
مطالعات خارجی
رمیکین و همکاران29 (2021) در مطالعه خود تحت عنوان «نقش توسعه ICT در تقویت رشد اقتصادی در اقتصادهای در حال گذار» مطرح می‌کنند که در طول دهه‌های گذشته، توسعه قابل‌توجه فنآوری اطلاعات و ارتباطات (ICT ها)منجر به تغییرات اقتصادی و غیراقتصادی در همه کشورهای جهان شده است. پیشرفت ICT به‌طور قابل‌توجهی بر اقتصاد کلان تأثیر گذاشته و به‌عنوان یک عامل مهم گذار به سمت یک سیستم اقتصادی جدید شناخته‌شده است. این گذار به‌ویژه برای اقتصادهای پیشروی سابق چالش‌برانگیز بوده است. ازآنجاکه این اقتصادها با استانداردهای نسبتاً پایین زندگی، زیرساخت‌های ضعیف و تغییرات مداوم در ساختار اقتصادی و چارچوب نظارتی مشخص می‌شوند، توسعه ICT می‌تواند تأثیر منفی بر فعالیت‌های اقتصادی داشته باشد. از این نظر، این مطالعه به نقش توسعه ICT در افزایش رشد اقتصادی در ۱۱ اقتصاد گذار اتحادیه اروپا در دوره ۲۰۰۰-۲۰۱۹ با استفاده از تجزیه‌وتحلیل رگرسیون خطی می‌پردازد. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد که توسعه ICT تأثیر مثبتی بر رشد اقتصادی کشورهای موردنظر دارد. بااین‌حال، تنها ارتباط بین تعداد کاربران اینترنت و رشد اقتصادی ازنظر آماری معنادار است. ارکان (2021) در مطالعه خود با عنوان «تأثیر فنآوری بر رشد اقتصادی در ترکیه» به بررسی تأثیر فنآوری بر رشد اقتصادی در ترکیه بین سالهای ۱۹۸۰ و ۲۰۱۹ پرداخته است. در این مطالعه از آزمون هم انباشتگی جوهانسن جوسیلیوس (JJ)، مدل تصحیح خطای برداری (VECM)، آزمون VECM - Wald، واکنش ضربه و تجزیه‌وتحلیل کاهش واریانس برای نشان دادن رابطه بین فنآوری و رشد اقتصادی استفاده‌شده است. این مطالعه رابطه مثبتی را بین این دو متغیر به‌ویژه در بلندمدت نشان میدهند. از سوی دیگر، یک رابطه علیت یک‌طرفه از تکنولوژی به رشد اقتصادی را نشان می‌دهد. علاوه بر این، افزایش هزینه‌های تحقیق و توسعه به‌طور مثبتی به تکنولوژی و درنتیجه به رشد اقتصادی کمک میکند.
پرایس30 (2020)، در مطالعه خود با عنوان «تجزیه‌وتحلیل اثرات فناوری ارتباطات از راه دور و نوآوری در رشد اقتصادی» کشورها را بر اساس سطح توسعه اقتصادی و فناوری ارتباطات از راه دور به دو گروه درحال‌توسعه و توسعه‌یافته تقسیم نمودند. در این مطالعه به این نتیجه رسیدند که اثر پیچیدگی بر رابطه بین توسعه ارتباطات از راه دور و رشد اقتصادی در کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه وجود دارد و تأثیر برخی از متغیرهای مرتبط بسته به‌اندازه متفاوت است در این مطالعه درمجموع به این نتیجه رسیدند که فناوری ارتباطات از راه دور و نوآوری تأثیر نسبتاً گسترده‌تری بر رشد اقتصادی کشورهای درحال‌توسعه نسبت به کشورهای پیشرفته دارد. نایر (2020)، در مطالعه خود با عنوان «پویایی درون‌زا بین تحقیق و توسعه، فناوری اطلاعات و ارتباطات و رشد اقتصادی» با استفاده از یک مدل خود متجاوز بردار پانل، روابط درون‌زا بین تحقیق و توسعه، توسعه زیرساخت ICT و رشد اقتصادی در کشورهای OECD بین 1961 و 2018 را بررسی نمودند. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که هر دو تحقیق و توسعه و توسعه زیرساخت‌های ICT به رشد اقتصادی درازمدت در کشورهای OECD کمک می‌کنند. پویایی کوتاهمدت نشان می‌دهد که روابط متقابل پیچیده‌ای بین این متغیرها وجود دارد. در این مطالعه آمده است برای دستیابی به رشد اقتصادی پایدار، سیاست‌گذاران در اقتصادهای OECD باید چارچوبی مشتمل بر سیاست‌های توسعه مشترک مربوط به سرمایه‌گذاری R&D، انتشار ICT و ابتکارات تقویت رشد اقتصادی را در نظر بگیرند.
ماتیاس31 (2018) در مطالعه خود با عنوان «ICT، قابلیت هدایت و رشد اقتصادی نتایج تجربی در سطح کشور» به بررسی رابطه بین فنآوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) و قابلیت هدایت و رشد اقتصادی می‌پردازد. در این مطالعه آمده است؛ ICT، به‌عنوان یکی از نیروهای محرک برای توسعه بهره‌وری و درنتیجه برای رشد اقتصادی، مدنظر است. در این مطالعه با استفاده از تحلیل رگرسیون به بررسی نقش ICT در رشد اقتصادی برای دوره بلندمدت ۳۰ سال (۱۹۸۰ - ۲۰۱۰)می‌پردازد. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که زیرساخت‌های ICT رشد درآمد سرانه را در طول دوره زمانی موردبررسی به‌صورت معنادار و معنادار توضیح می‌دهد. عاصمی32 (2018) در مطالعه خود با عنوان «فناوری اطلاعات و توسعه ملی در ایران» به انتقال و جذب فنآوری اطلاعات (IT)و توسعه ملی در کشور ایران پرداخته است. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که تنگناهای اصلی در کاربرد IT را میتوان در استفاده از فنآوری یافت. استفاده از تکنولوژی تحت تأثیر عواملی مانند سیاست و زیرساخت است. بااین‌حال، وضعیت اقتصادی و اجتماعی - فرهنگی نیز تأثیر زیادی بر استفاده از فنآوری جدید دارد و هم از آن تأثیر می‌پذیرد. برای پر کردن شکاف فنآوری اطلاعات تمام سازمان‌های مرتبط و گروه‌های کاربر از صنایع مؤسسات اجتماعی باید در فعالیت‌های توسعه و حمایت از پروژه‌ها فعال باشند.
ظفر (2017) در مطالعه خود با عنوان «تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات: شواهدی از کشورهای آسیائی» مطرح می‌کنند که استفاده از ICT در کشورهای آسیایی در طول دهه گذشته افزایش چشمگیری داشته است. بر این اساس راه‌اندازی تلفن همراه بر روی رشد اقتصادی در ۴۳ کشور آسیایی در دوره زمانی ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۵ با استفاده از داده‌های تابلویی متوازن موردبررسی قرار گرفت. در برآورد تأثیر ICT بر رشد اقتصادی (با استفاده از شاخص تولید ناخالص داخلی)، در این مطالعه از طیف وسیعی از متغیرها استفاده‌شده است. شاخص‌های ICT ازجمله نفوذ تلفن همراه، سرمایه‌گذاری بر ICT و استفاده از آن اینترنت روش کلی برآوردگر لحظه‌ای (GMM)برای تخمین تأثیر ICT بر تولید ناخالص داخلی با استفاده از سه معادله رگرسیونی مختلف (درنتیجه اندازه‌گیری خاص) تأثیر هر یک از شاخص‌های منتخب بر رشد اقتصادی کشورهای منتخب آسیایی نتایج تائید میکند که تمام شاخص‌های ICT استفاده‌شده در این مطالعه (ازجمله سرمایه‌گذاری در ICT، توسعه تلفن همراه و استفاده از اینترنت) به رشد اقتصادی در کشورهای آسیایی کمک میکند.
وضعیت ICT در کشورهای نمونه تحقیق
با توجه به موارد فوق و اهمیت فناوری اطلاعات و ارتباطات در تولید ناخالص داخلی و همچنین ضرورت آگاهی از تأثیرات این فناوری برای کشورها با شرایط بومی مختص هر کشور و قیاس نتایج آن با دیگر کشورها و همچنین با توجه به مسئله تحقیق، هدف از این مطالعه بررسی تأثیر نفوذ ICT بر تولید ناخالص داخلی دو نمونه منتخب شامل ایران (با داده‌های سری زمانی) و مجموعه منتخب کشورهای حوزه خلیج فارس (با داده‌های پانلی) در دوره زمانی 2000-2021 با رویکرد ترکیبی است. بر اساس این اطلاعات، ایجاد زیرساخت برای پشتیبانی از توسعه و استفاده درست از فنآوری اطلاعات، از جمله امکانات برای آموزش و زیرساخت‌های ارتباطی، فراهم کردن امکانات نگهداری سخت‌افزار و نرم‌افزار کامپیوتر و مکانیزم سازمانی برای تدارکات، توسعه و کاربرد فنآوری ضروری می‌شود. این شرایط نه تنها در یک بخش یا یک سازمان مورد نیاز است، بلکه توسعه این قابلیت در سطح ملی ضروری است. بر این اساس، دولت داخل اگر قرار باشد کشور در این عرصه اطلاعات جهانی به‌طور کامل ایستادگی کند، نقش مهمی را ایفا خواهد کرد. با توجه به گزارش مرکز آمار ایران، آخرین وضعیت فناوری اطلاعات و ارتباطات در ایران به صورت زیر است:
جدول (1). مقایسه خانوارهای کشور برحسب دسترسی به فاوا (1387-1396)
شاخص | تعداد | درصد |
وضعیت دسترسی به رادیو | 22,874,651 | 7/92 |
وضعیت دسترسی به تلویزیون | 22,590,768 | 6/99 |
وضعیت دسترسی به تلفن ثابت | 19323166 | 3/78 |
وضعیت دسترسی به تلفن همراه | 23667918 | 9/95 |
وضعیت دسترسی به رایانه | 17216069 | 7/69 |
وضعیت دسترسی به فاوا | 17960302 | 8/72 |
منبع: مرکز آمار ایران
بر اساس آخرین گزارش سازمان ارتباطات و فناوری اطلاعات در سال 1400، مقایسه خانوارهای کشور در سه دوره آخر آمارگیری از شاخص‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات نشان می‌دهد که در سال 1396 سهم خانوارهای دارای دسترسی به تلفن، رایانه و اینترنت در محل سکونت نسبت به سال 1392 به ترتیب 2/1 درصد، 8/23 درصد، 35 درصد و نسبت به سال 1394 به ترتیب 1/0 درصد، 3/12 درصد و 3/17 درصد بیشتر شده است. بر اساس آمارگیری سال ۱۳۹۶ از مجموع جمعیت کشور تعداد 9/47 میلیون نفر کاربر اینترنت بوده‌اند که نشان درصد جمعیت از اینترنت استفاده کرده‌اند اندازه‌ی این سهم برای جمعیت ۶ ساله و بیشتر کشور 64 درصد (ضریب نفوذ اینترنت) کشور و برای نقاط شهری و روستایی کشور به ترتیب 70 درصد و 2/46 درصد بوده است. مقایسه اطلاعات دوره‌های اخیر آمارگیری نشان می‌دهد که در سال ۱۳۹۶ ضریب نفوذ اینترنت نسبت به سالهای ۱۳۸۷، ۱۳۸۹ و ۱۳۹۲ و ۱۳۹۴ در بین افراد ۶ ساله و بیشتر به ترتیب 52 درصد، 1/48 درصد، 3/34 درصد و 7/18 درصد بیشتر شده است همچنین ضریب نفوذ اینترنت 64 درصدی سال ۱۳۹۶ در مقایسه با ضریب نفوذ اینترنت 3/45 درصدی سال ۱۳۹۴ بیانگر رشد 3/41 درصدی نسبت به دوره‌ی قبل می‌باشد. همچنین شکل (1) نیز شاخص دولت الکترونیک در سال 2022 در مجموعه کشورهای حاشیه خلیج فارس را نشان می‌دهد. لازم به ذکر است دلیل انتخاب نمونه تحقیق حاضر حضور کشورها در یک محدوده جغرافیایی یکسان، کشورهای دارای منابع طبیعی و دارای رانت استفاده از منابع طبیعی می‌باشد.
شکل (1). شاخص دولت الکترونیک در سال 2022 در مجموعه کشورهای حاشیه خلیج فارس
منبع: شاخص دولت الکترونیک سازمان ملل (2023)
همان‌گونه که شکل (1) نشان می‌دهد شاخص دولت الکترونیک در تمامی کشورهای نمونه تحقیق به‌جز کشور عراق از میانگین جهانی این شاخص بیشتر است. بیشترین مقدار این شاخص در میان کشورهای مذکور به ترتیب مربوط به کشورهای امارات متحده عربی، عربستان صعودی و عمان است. ایران در این مجموعه رتبه هفتم را داراست. همچنین نمودار (1) رشد تولید ناخالص داخلی کشورهای مورد بررسی را در کنار تعداد کاربران اینترنت به تصویر کشیده است.
منبع: سازمان ملل متحد (2023)
همان‌گونه که در نمودار (1) نشان داده‌شده است، تولید ناخالص داخلی در کشورهای مورد بررسی نوسانات قابل‌توجهی داشته است اما تعداد کاربران اینترنت با شیب ملایمی در دوره زمانی مذکور رشد کرده‌اند. نمودار (2) نشان‌دهنده روند این دو متغیر در کنار یکدیگر در دوره زمانی 2000-2021 در مجموعه کشورهای مورد بررسی می‌باشد.
نمودار (2). روند سرمایه‌گذاری در فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشورهای حاشیه خلیج فارس
منبع: شاخص‌های توسعه بانک جهانی (2023)
نمودار (2) نشان می‌دهد روند میانگین سرمایه‌گذاری در ICT در کشورهای مورد بررسی به‌صورت نسبتاً نوسانی صعودی است.
روش پژوهش
در این مقاله با یک نمونه پانلی (مجموعه کشورهای حاشیه خلیج فارس) و روش گشتاورهای تعمیم یافته (GMM) و یک نمونه سری زمانی (ایران) با روش خودرگرسیونی با وقفههای توزیعی (ARDL)، تأثیر ICT بر تولید ناخالص داخلی مورد بررسی قرار گرفته است. لازم به توضیح است، مبنای تصمیم‌گیری برای بررسی رابطه میان تولید ناخالص داخلی و فناوری اطلاعات و ارتباطات، مبانی نظری موضوع و نتایج حاصل از مطالعات پیشین می‌باشد. بر اساس مبانی نظری و مطالعات انجام‌شده، رابطه میان متغیرهای تولید ناخالص داخلی و ICT می‌تواند ارتباطی یک‌سویه، دوسویه و یا فاقد رابطه معنی‌دار باشد. بر این اساس در این مقاله از روش ARDL برای داده‌های سری زمانی تحقیق استفاده شده است. از مزایای روش مذکور این است که توجه به درجه جمع بستگی متغیرها اهمیتی ندارد و تنها با تعیین تعداد وقفههای مناسب برای متغیرها میتوان بدون پیش‌داوری و استفاده از نظریه‌های اقتصادی، بردار منحصر به فردی را که رابطه بلندمدت یا همجمع بستگی را ایجاد میکند، به دست آورد (کیانی و رنجبری، 1380).
از طرفی، برای تخمین روابط در بخش داده‌های پانلی نیز از روش گشتاورهای تعمیم‌یافته (GMM)33 استفاده شده است چرا که وقتی در مدل داده‌های پانل، متغیر وابسته به‌صورت وقفه در طرف راست ظاهر می‌شود، دیگر، برآوردگرهای OLS سازگار نیست (آرلانو و باند34، 1991) و باید به روش‌های برآورد دومرحله‌ای 2SLS اندرسون و هسیائو35 (1981) یا آرلانو و باند (1991) متوسل شد. برآورد 2SLS ممکن است به دلیل مشکل در انتخاب ابزارها، واریانس‌های بزرگ برای ضرایب به دست دهد و برآوردها ازلحاظ آماری معنی‌دار نباشند (طیبی و همکاران، 1390). لذا روش GMM دومرحله‌ای توسط آرلانو و باند برای حل این مشکل پیشنهاد شده است. آرلانو و باند معادله تفاضلی زیر را پیشنهاد کرده‌اند:
رابطه (1) |
| |||
رابطه (2) |
| |||
متغیر | آماره | احتمال | درجه پایایی |
LGDP | 2.03- | 0.02 | (0)I |
LICTG&S | 5.04 | 1.000 | (1)I |
LUSER | 5.23- | 0.000 | (0)I |
LEGOV | 1.20- | 0.11 | (1)I |
منبع: محاسبات تحقیق ** LGDP لگاریتم تولید ناخالص داخلی، LICTG&S شاخص واردات و صادرات کالا و خدمات، LUSR تعداد کاربران اینترنت، LEGOV شاخص دولت الکترونیک
همان‌گونه که نتایج جدول (2) نشان می‌دهد، درجه پایایی متغیرهای تحقیق از درجه صفر و یا یک است؛ بنابراین برای اطمینان از صحت نتایج، از آزمون همجمعی نیز استفاده می‌شود. برای بررسی همجمعی متغیرها، آزمونهای مختلفی همچون فیشر43 و کائو44 وجود دارد که در این تحقیق با توجه به اینکه اطلاعات ماهیتاً ناهمگون هستند، آزمون همجمعی پدرونی45 مبتنی بر روش بین گروهی با سه آماره مبنای تصمیم‌گیری قرار گرفته است. دو نوع آزمون به‌وسیله پدرونی پیشنهاد شده است. نتایج آزمون همجمعی پدرونی در جدول (3) ارائه‌شده است:
جدول (3). نتایج آزمون همجمعی پدرونی
آماره | مقدار | احتمال |
آماره Rho گروهی | 735/0 | 76/0 |
آماره pp گروهی | 77/7- | 000/0 |
آماره ADF گروهی | 05/2- | 02/0 |
منبع: محاسبات تحقیق
همان‌طور که از جدول (3) قابل‌مشاهده است، نتایج حاصل از آزمون همجمعی میان متغیرها نشان می‌دهد که درمجموع، فرضیه صفر مبنی بر عدم وجود همجمعی بین متغیرهای مورد بررسی رد و میتوان گفت که در بلندمدت، متغیرها با یکدیگر ارتباط دارند. با توجه به اثبات وجود رابطه همجمعی میان متغیرها، ابتدا می‌بایست اندازه مقداری این رابطه را در قالب مدل‌های اقتصادسنجی پویا برآورد نمود، برای این کار از روش GMM استفاده شده است؛ نتایج برآورد در جدول (4) نشان داده شده است:
جدول (4). برآورد ضرایب اثرگذاری متغیرها بر تولید ناخالص داخلی
نام متغیر | ضریب | معناداری |
LGDP(-1) | 0.0156 | 0.0008 |
LICTG&S | 0.044 | 0.08 * |
LUSER | 0.273 | 0.011 |
LEGOV | 2.60 | 0.000 |
منبع: محاسبات تحقیق ** LGDP لگاریتم تولید ناخالص داخلی، LICTG&S شاخص واردات و صادرات کالا و خدمات، LUSR تعداد کاربران اینترنت، LEGOV شاخص دولت الکترونیک * متغیر واردات و صادرات کالا و خدمات ICT در سطح اطمینان 90 درصد معنادار و باقی متغیرها در سطح اطمینان 99 درصد معنادار است.
همان‌گونه که نتایج جدول (4)، نشان می‌دهد ضریب اثرگذاری تمامی متغیرهای مربوط به فناوری اطلاعات و ارتباطات بر تولید ناخالص داخلی مثبت و معنادار به‌دست‌آمده است.
برآورد ضرایب اثرگذاری متغیرها بر تولید ناخالص داخلی در ایران
قبل از برآورد الگو لازم است نسبت به پایایی یا عدم پایایی متغیرها اطمینان حاصل کرد. برای بررسی پایایی متغیرها از آزمون دیکی فولر تعمیم‌یافته (ADF)46 استفاده شده که نتایج آن در جدول (5) ارائه‌شده است.
جدول (5) نتیجه‌ی آزمون پایایی متغیرهای مدل
متغیر | آماره ADF | احتمال | نتیجه آزمون |
LGDP | 23/3- | 04/0 | متغیر پایاست |
LICTG&S | 38/3- | 02/0 | متغیر پایاست |
LUSER | 44/2- | 14/0 | متغیر پایانیست |
LEGOV | 709/0- | 818/0 | متغیر پایانیست |
منبع: تحقیق حاضر
همان‌طور که در جدول (5) قابل‌مشاهده است، تمامی متغیرها به‌جز متغیر شاخص دولت الکترونیک، پایا نیستند. بنابراين داده‌های سري زماني اين مطالعه همگی ايستا نبوده و استفاده از روش OLS ميتواند به نتايج گمراه‌کننده‌ای بيانجامد؛ بر این اساس به‌منظور برآورد الگوي موردنظر، از رهيافت خود توزيع با وقفههای گسترده استفاده می‌شود. در ادامه، نتايج به‌دست‌آمده از مدل موردنظر با به‌کارگیری رویکرد ARDL47 در چارچوب الگوي پوياي کوتاهمدت، روابط درازمدت و الگوي تصحيح خطا ارائه‌شده است.
در این مطالعه، دادهها به‌صورت ساليانه می‌باشد و نظر به اينكه وقفه 1 به برآورد بهتري از الگو منجر شد، بيشترين وقفه 1 لحاظ شده است. همچنين ازآنجاکه نمونه مورد بررسی کمتر از 100 بود، در نهایت الگوي (ARDL(1,0,0,0,0 بر اساس معیار شوارتز-بیزین انتخاب گرديد. نتايج به‌دست‌آمده از برآورد الگوي ARDL(1,0,0,0,0) در جدول (6) ارائه‌شده است:
جدول (6): برآورد الگوي کوتاهمدت ARDL(1,0,0,0,0)
متغیر | ضریب | انحراف استاندارد | آماره t | احتمال (prob) |
LGDP (-1) | 825/0 | 025/0 | 5/32 | 000/0 |
LICTG&S | 011/0 | 016/0 | 68/0 | 497/0 |
LUSER | 304/1 | 043/0 | 7/29 | 000/0 |
LEGOV | 53/1 | 63/1 | 77/2 | 0141/0 |
DUMMY | 171/0 | 09/0 | 89/1 | 06/0 |
ضریب تعیین: 83 درصد | ||||
ضریب تعیین تعدیل‌شده: 80 درصد | ||||
آماره دوربین- واتسون: 63/2 | ||||
نتايج الگوي پوياي ARDL در کوتاهمدت نشان می‌دهد، ضریب تولید ناخالص داخلی با وقفهLGDP (-1) مثبت است. ضریب متغیرهای دیگر الگو نیز به‌جز متغیر واردات و صادرات کالاها و خدمات ICT مثبت و معنادار به‌دست‌آمده است. ضریب مربوط به متغیر شاخص دولت الکترونیک نیز مثبت و معنادار به دست آمده است. بر این اساس با افزایش یک واحد در این شاخص، تولید ناخالص داخلی به‌اندازه 53/1 واحد افزایش پیدا میکند. از طرفی بر اساس نتایج به‌دست‌آمده، ضريب تعيين 83 درصد حاكي از قدرت توضيح دهندگي بالاي الگو ميباشد. حال به‌منظور بررسي اينكه آيا رابطه بلندمدت بين متغيرهاي الگو موجود است يا نه از آماره t محاسباتی بنرجی، دولادو و مستر استفاده می‌شود:
ازآنجاکه آماره‌ی t محاسباتی (17/39) ازنظر قدر مطلق از كميت بحراني ارائه‌شده توسط بنرجي، دولادو و مستر در سطح اطمینان 99 درصد (27/5) بیشتر است، فرضیه صفر مبنی بر عدم وجود رابطه بلندمدت یا همجمعی رد می‌شود، لذا میتوان نتیجه گرفت که یک رابطه بلندمدت بین متغیرهای فناوری اطلاعات و ارتباطات مؤثر بر تولید ناخالص داخلی برقرار است که نتایج به‌دست‌آمده از اين رابطه بلندمدت در جدول (7) ارائه‌شده است.
جدول (7): نتایج تخمین ضرایب بلندمدت
متغیر | ضریب | انحراف استاندارد | آماره t | احتمال |
LICTG&S | 008/0 | 003/0 | 62/3 | 0079/0 |
LUSER | 46/7 | 141/1 | 53/6 | 000/0 |
LEGOV | 9/25 | 6/10 | 44/2 | 027/0 |
DUMMY | 248/0 | 07/1 | 195/2 | 0344/0 |
منبع: یافتههای تحقیق
بر اساس نتايج جدول (7)، ضريب بلندمدت برآورد شده براي متغیرهای تولید ناخالص داخلی و متغیرهای فناوری اطلاعات و ارتباطات مثبت و درعین‌حال معنادار می‌باشد. توجیه ضرایب در فصل بعدی ارائه خواهد شد. همچنين به‌منظور بررسي روابط کوتاهمدت موجود، نتايج تحليل در چارچوب الگوي تصحيح خطا نیز مورد بررسی قرار گرفته است. ميزان ضريب جمله تصحيح خطا 174/0- می‌باشد که بيانگر سرعت نسبتاً پایین تعديل (رفع عدم تعادل کوتاهمدت به سمت تعادل بلندمدت) بوده، به طوری که در هر دوره، 174 درصد از خطاي عدم تعادل دوره پيش به‌صورت نمایی تعديل می‌شود، بنابراين این نتیجه به دست می‌آید که هر عاملی که موجب ایجاد عدم تعادل در الگوی فوق شود رابطه تعادلی بلندمدت را برهم میزند و تعدیل آن مدت نسبتاً زیادی طول خواهد کشید که این جریان نشان‌دهنده سرعت پایین تعدیل می‌باشد.
برای آزمون ثبات ساختاری ضرایب الگو از آزمونهای CUSUM استفاده شده است که بر اساس جمع تجمعی جملات پسماند انجام می‌شوند. در این آزمون نمودار جمع تجمعی جملات پسماند در مقابل زمان هستند. همچنین خطوط بحرانی در این نمودار قابل‌مشاهده است. اگر جمع تجمعی جملات پسماند از منطقه بین دو خط بحرانی خارج شود نشانگر عدم ثبات ساختاری معادله است (شیرین بخش و خوانساری، 1384). نمودار (3) نتایج آزمون ثبات ساختاری الگوی تحقیق را نشان میدهند. اگر این نمودار فواصل اطمینان را قطع کنند فرض صفر رد می‌شوند، به عبارتی مدل از ثبات ساختاری برخوردار نخواهد بود. همان‌طور که مشاهده می‌شود، نمودار در داخل فاصله اطمینان قرار دارد و بنابراین با اطمینان 95 درصد ثبات ساختاری مدل مورد تائید است.
|
|
کشورهای حاشیه خلیج‌فارس | ایران | ||
کوتاهمدت | بلندمدت | ||
واردات و صادرات کالاها و خدمات ICT | تأثیر دارد | تأثیر ندارد | تأثیر دارد |
کاربران اینترنت | تأثیر دارد | تأثیر دارد | تأثیر دارد |
دولت الکترونیک | تأثیر دارد | تأثیر دارد | تأثیر دارد |
سیاست‌های اقتصاد مقاومتی | - | تأثیر دارد | تأثیر دارد |
نتیجه‌گیری و پیشنهاد‌ها
این تحقیق به بررسی تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر تولید ناخالص داخلی با دو نمونه ایران (با داده‌های سری زمانی) و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس (با داده‌های پانل) انجام شد. دلیل انتخاب نمونه تحقیق تشابهات منطقه جغرافیایی استقرار کشورها و نیز برخورداری از منابع نفت و گازی است. در بخش نمونه ایران از روش خود رگرسیونی با وقفههای گسترده (ARDL) و در بخش نمونه کشورهای حاشیه خلیج‌فارس از روش گشتاورهای تعمیم‌یافته (GMM) استفاده شده است. در این تحقیق شاخص‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات با شاخص‌های واردات و صادرات کالا و خدمات، شاخص دولت الکترونیک و تعداد کاربران اینترنت مشخص شده است. بر اساس نتایج تحقیق حاضر تأثیر واردات و صادرات کالا و خدمات ICT در کشورهای حاشیه خلیج فارس بر تولید ناخالص داخلی مثبت و معنادار است. تأثیر این شاخص برای ایران در کوتاهمدت بی‌معنا به‌دست‌آمده است اما در بلندمدت بر تولید ناخالص داخلی تأثیرگذار به‌دست‌آمده است. شاخص‌های دولت الکترونیک و تعداد کاربران اینترنت در هر دو نمونه ایران و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس مثبت و معنادار به‌دست‌آمده است. برای پاسخ به این سؤال که فناوری اطلاعات چگونه باعث بهبود تولید ناخالص داخلی می‌شود باید به چند نکته توجه کرد. اولین نکته افزایش سرعت گردش اطلاعات بین افراد می‌دهد. از سوی دیگر فناوری اطلاعات به دلیل افزایش دسترسی‌پذیری به علوم مختلف، هزینه‌های تولید را کاهش می‌دهد. هزینه کاسته شده نیز به سهم خود درجه ناکارآمدی و عدم اطمینان را کاهش می‌دهد. مزیت دیگر استفاده از فناوری اطلاعات، حذف یا نهایتاً کاهش محدودیت‌های ناشی از زمان و مکان را به دنبال دارد. همین مزیت باعث می‌شود انتقال اطلاعات میان خریداران و فروشندگان افزایش یابد و حدود معاملات از مرزهای جغرافیایی کشورها نیز فراتر رود. استفاده از چنین فناوری‌هایی باعث می‌شود فعالان اقتصادی برتری خود بر دیگران در اقتصاد بازار را راحت‌تر درک کنند، شفافیت در بازار افزایش یابد و تقاضای فردی برای دسترسی آسان‌تر به اطلاعات بیشتر شود. همچنین میتوان تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر تولید ناخالص داخلی را از جنبه عرضه و تقاضا بررسی کرد. وجود فناوری اطلاعات و ارتباطات باعث افزایش تقاضا برای محصولات و خدمات جدید می‌شود. از سوی دیگر رشد فناوری اطلاعات و ارتباطات و مهارت‌های مرتبط با آن باعث افزایش کارایی عوامل تولید در فعالیت‌های اقتصادی می‌شود؛ بنابراین از هر بعدی که به موضوع نگریسته شود نتایج این تحقیق با مبانی نظری سازگاری دارد. نتایج این بخش در خصوص متغیرهای تأثیرگذار در بلندمدت و کوتاهمدت همسو با مطالعات رمکین و همکاران (2022)، ژائو و همکاران48 (2022)، بالیمون (2021)، ارکان (2021)، مک‌دونالد و همکاران49 (2020)، کنی (2019)، پیت و کریستین (2019)، عاصمی (2018) و نصیری پور و معصومی (1400) می‌باشد.
بر اساس نتایج به‌دست‌آمده تأثیر اجرای سیاست‌های اقتصاد مقاومتی بر تولید ناخالص داخلی هم در کوتاهمدت و هم در بلندمدت مثبت و معنادار به‌دست‌آمده است. به عبارتی با اجرای سیاست‌های مذکور، تولید ناخالص داخلی در ایران بهبود خواهد یافت. ضریب این متغیر در کوتاهمدت 171/0 و در بلندمدت 248/0 به‌دست‌آمده است. در توجیه ضرایب به‌دست‌آمده میتوان گفت بر اساس بیانات رهبر انقلاب، ایران اسلامی بااستعدادهای سرشار معنوی و مادی و ذخایر و منابع غنی و متنوع و زیرساخت‌های گسترده و مهم‌تر از همه، برخورداری از نیروی انسانی متعهد و کارآمد و دارای عزم راسخ برای پیشرفت، اگر از الگوی اقتصادی بومی و علمی برآمده از فرهنگ انقلابی و اسلامی که همان اقتصاد مقاومتی است، پیروی کند نه‌تنها بر همه مشکلات اقتصادی فائق می‌آید، بلکه خواهد توانست در جهانی که مخاطرات و بی‌اطمینانی‌های ناشی از تحولات خارج از اختیار، مانند بحران‌های مالی، اقتصادی، سیاسی و غیره در آن رو به افزایش است، با حفظ دستاوردهای کشور در زمینه‌های مختلف و تداوم پیشرفت و تحقق آرمان‌ها و اصول قانون اساسی و سند چشم‌انداز بیست‌ساله، اقتصاد متکی به دانش و فناوری، عدالت بنیان، درون‌زا و برون‌گرا، پویا و پیشرو را محقق سازد و الگویی الهام‌بخش از نظام اقتصادی اسلام را عینیت بخشد. لذا لازم است قوای کشور بی‌درنگ و با زمان‌بندی مشخص، اقدام به اجرای آن کنند و با تهیه قوانین و مقررات لازم و تدوین نقشه راه برای عرصه‌های مختلف، زمینه و فرصت مناسب برای نقش‌آفرینی مردم و همه فعالان اقتصادی را در این جهاد مقدس فراهم آورند (دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، 1392). بر این اساس وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات نیز در راستای تحقق سیاست‌های مذکور و اجرای بسته‌های رونق تولید و اشتغال مصوب ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی، تعداد دو پروژه و هشت برنامه اجرایی را با استفاده از ظرفیت دستگاه‌های تابعه خود و همکاری و هماهنگی سایر ذی‌نفعان در دستور کار خود قرار داده است و در حال اجرای آن است. سرفصل این پروژه‌ها شامل پروژه‌های ساماندهی منابع کمیاب ملی از قبیل طیف فرکانس، مدیریت نشانی مکان محور و استعلامات میان دستگاهی اماکن، ساخت ماهواره بومی مخابراتی و سنجش‌ازدور و تأمین ماهواره‌های ملی مخابراتی و سنجش‌ازدور با استفاده از ظرفیت بخش غیردولتی، برنامه اجرایی فراهم کردن امکان دسترسی خانوارها به شبکه ملی اطلاعات با حداقل سرعت دسترسی 20Mbps با استفاده از حداکثری از ظرفیت بخش غیردولتی، رصد، پژوهش و ارتقا دانش فناوری‌های نوین بخش ارتباطات و فناوری اطلاعات، ایجاد اپراتورها، شرکت‌های ارائه‌کننده خدمات و محتوای الکترونیکی و توسعه زیرساخت و محتوای بومی، افزایش ظرفیت ترانزیت ترافیک به 20Mbps با استفاده حداکثری از ظرفیت بخش غیردولتی، ارائه 100 درصد خدمات دولت به‌صورت الکترونیکی بر بستر شبکه ملی اطلاعات با استفاده از ظرفیت سازمان توسعه‌ای دستگاه‌های تابعه خود با مشارکت حداکثری بخش غیردولتی، ایجاد کریدور فناوری اطلاعات و ارتباطات با تمرکز بر ایجاد مناطق آزاد و توسعه زیرساخت سرویس‌های پست الکترونیک و ایجاد و توسعه سرویس لجستیک هوشمند پستی است. نتیجه به‌دست‌آمده در این مطالعه همسو با مطالعات ستوده نیا و همکاران (1397) و یوسفی و مصطفوی (1398) است. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده، پیشنهاد‌هایی به شرح ذیل قابل طرح است:
1-با توجه به تأثیر واردات و صادرات کالاها و خدمات فناوری اطلاعات و ارتباطات بر تولید ناخالص داخلی پیشنهاد می‌شود، با تعیین سیاست‌های حمایتی، تسهیلات مالی برای کسب‌وکارهای فناورانه و افزایش همکاری‌های بین‌المللی در زمینه ICT و ارتقا واردات و صادرات مرتبط با این صنعت را تسهیل کنند چرا که این امر می‌تواند به کشورها کمک کند تا از فناوری‌های نوین بهره‌مند شده و در این حوزه پویاتر عمل کنند.
2-با توجه به تأثیر مثبت و معنادار تعداد کاربران اینترنت بر تولید ناخالص داخلی پیشنهاد می‌شود، فضای امنی برای فعالیت کاربران به‌ویژه کاربرانی که به فعالیت‌های اقتصادی نظیر خرید، فروش و تجارت می‌پردازند، ایجاد و تقویت شود. چراکه این فضا در چنین شرایطی می‌تواند درآمد ملی و متعاقباً تولید ناخالص داخلی را بهبود ببخشد.
4-با توجه به تأثیر مثبت و معنادار دولت الکترونیک بر تولید ناخالص داخلی پیشنهاد می‌شود، ازآنجاکه رابطة دولت با شهروندان و شرکت‌ها و مؤسسات در سطح خدمات شکل می‌گیرد و دولت‌ها از یک‌سو با پیشرفت سریع فناوری و از سوی دیگر با افزایش و تنوع تقاضاهای خدماتی کاربران (شهروندان و شرکت‌ها/ اشخاص حقیقی و حقوقی) مواجه هستند؛ بنابراین، دولت‌ها برای افزایش قدرت پاسخگویی خود به این مطالبات، نیاز به برنامه‌ریزی میان‌مدت و بلندمدت برای عرضة خدمات خود دارند. بر این اساس انتظار می‌رود که در آینده، عرضة خدمات دولت الکترونیک در روندی همسوگرایانه با پیشرفت فناوری باشد و دولت‌ها با آگاهی از ظرفیت‌های فناوری اطلاعات، از این ظرفیت‌های نوظهور برای ارائه خدمات الکترونیک استفاده کنند. از سوی دیگر، عرضۀ خدمات الکترونیک از کانال‌ها و مجراهای متعدد و متنوع امکان‌پذیر خواهد بود و «دولت همه‌جا حاضر» آینده، امکان استفاده از خدمات الکترونیک خود را در هر مکانی و هر زمانی با هر کانال و محملی به یکایک شهروندان متناسب با نیازهای آنان ارائه میکند که از یک‌سو به معنای قدرتمندی شهروند در جهت‌دهی به فعالیت خدماتی دولت و مشارکت در فعالیت‌های دولت و از سوی دیگر به معنای قدرتمندی دولت با به حداکثر رساندن رضایت‌مندی شهروندان است.
5-پس از ابلاغ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی در سال 1392، هر یک از سازمان‌ها و دستگاه‌ها، به فراخور وظایف و اهداف سازمانی برخی رویکردها و راهکارها برای تحقق سیاست‌های مذکور ارائه نمودند. یکی از این دستگاه‌ها وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات است که همان‌گونه که در فصل دوم بیان شد نسبت به این امر اقدام نموده و پروژه‌هایی را تعریف کرده است؛ بنابراین با توجه به تأثیر مثبت و معنادار سیاست‌های اقتصاد مقاومتی بر تولید ناخالص داخلی پیشنهاد می‌شود وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات نسبت به اقدام بی‌کم‌وکاست در راستای اجرای پروژه‌های ارائه‌شده و نیز تعریف طرح‌ها و پروژه‌های دیگر در این حوزه در راستای تحقق سیاست‌های مذکور و متعاقباً رشد تولید ناخالص داخلی گام بردارند.
منابع و مآخذ
1. آل‌عمران، رویا، آل‌عمران، سیدعلی، 1397، تأثیر فنآوری اطلاعات و ارتباطات بر رشد اقتصادی کشورهای عضو گروه D8، نشریه: پردازش و مدیریت اطلاعات (علوم و فناوری اطلاعات)، سال:1397، دوره:33، شماره:4، صفحات:1559-1576
2. ستوده نیا، سلمان، احمدی راد، حسین، دانش نیا، محمد، احمدی راد، فرنگیس، قزلباش، اعظم، (1397)، اقتصاد مقاومتی، سیاست‌های پولی و مالی و تأثیر آن بر رشد اقتصادی در ایران، منبع: سیاست‌های راهبردی و کلان سال ششم زمستان 1397 شماره ویژه
3. کیانی، کامبیز. رنجبری، بهراد، 1380، بررسی رابطه درازمدت بین نهاده‌های انرژی، کار و سرمایه در بخش کشاورزی، مجله اقتصادکشاورزی و توسعه، شماره 35.
4. طیبی. سید کمیل، حاجی کرمی. مرضیه، سریری. هما، (1390)، تحلیل درجه باز بودن مالی و تجاری روی توسعه مالی ایران و شرکای تجاری، فصلنامه تحقیقات اقتصادی راه اندیشه، صص 39-60.
5. محفوظی، غلامرضا، اکبری، محسن، فرخنده، مهسا، ایاغ، زهرا، 1398، حجم مبادلات بازار سهام و رشد اقتصادی: نقش تعدیل گر فناوری اطلاعات و ارتباطات با توجه به توسعه یافتگی کشورها، نشریه: مهندسی مالی و مدیریت اوراق بهادار (مدیریت پرتفوی)، سال:1398، دوره:10، شماره:40، صفحات:365-385
6. نصیری پور، امیراشکان و معصومی، فائزه،1400، تأثیر فناوری اطلاعات بر روی رشد اقتصادی، پنجمین کنفرانس بین‌المللی مطالعات مدیریت اقتصاد و حسابداری صنعت محور، تهران
7. یوسفی، مجید، موسوی نژاد، مصطفی، 1398، نقش و جایگاه رشد اقتصادی در الگوی اقتصاد مقاومتی جمهوری اسلامی ایران، نشریه: مطالعات دفاعی استراتژیک، سال:1398، دوره:17، شماره:78، صفحات:179-202
8. هاشمی دیزج، عبدالرحیم، حمیدی، داود، فرهنگ، امیر علی، 1402، بررسی تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر رشد اقتصادی و بیکاری در کشورهای منطقه منا. جغرافیا و مطالعات شهری و منطقه‌ای، 12(46)، 26-43.
9. Aghaei, Majid, and Mahdieh Rezagholizadeh. 2017. The impact of information and communication technology (ICT) on economic growth in the OIC Countries. Environmental & Socio-Economic Studies 17: 255–76.
10. Andrianaivo, Mihasonirina, and Kangni Kpodar. 2011. ICT, Financial Inclusion, and Growth: Evidence from African Countries, Working Paper No. 11/73, International Monetary Fund, IMF Working Paper.
11. Asemi, A., 2018. Information Technology and National Development in Iran, INTERDISCIPLINARY JOURNAL OF CONTEMPORARY RESEARCH IN BUSINESS, OCTOBER 2011, VOL 3, NO 6
12. Baliamoune, N.M., 2021. "the new economy and developing countries: assessing the role of ICT diffusion", united nation university, wider discussion paper no.
13. Berry, C. J. 2018. Adam Smith Very Short Introductions Series. Oxford: Oxford University Press. Retrieved from ISBN 978-0-198-78445-6. https://doi.org/10.1093/actrade/9780198784456.001.0001
14. Dewan, Sanjeev, and Kenneth L. Kraemer. 2000. Information technology and productivity: Preliminary evidence from country-level data. Management Science 46: 548–62.
15. Ercan, M., (2021), the impact of technology on economic growth in turkey. Master thesis in international trade and finance, department of international trade and finance
16. Grimes, Arthur, Cleo Ren, and Philip Stevens. 2012. The need for speed: Impacts of internet connectivity on firm productivityS. Journal of Productivity Analysis 37: 187–201. [CrossRef]
17. Hassan,Mohammad. Kabir. 2005. FDI, Information Technology and Economic Growth in theMENA Region. 10th ERF Paper. Available online: http://www.mafhoum.com/press6/171T42.pdf (accessed on 15 December 2018).
18. IMF. 2020. “The Information Technology Revolution.” In the World Economic Outlook. October. Washington, DC: IMF.
19. Inklaar, Robert, Mary O’Mahony, and Marcel Timmer. 2005. ICT and Europe’s productivity performance: Industry-level growth account comparisons with the United States. Review of Income and Wealth 51: 505–36.
20. Jorgenson, Dale W., and Kevin J. Stiroh. )1999(. Information technology and growth. American Economic Review 89: 109–15. [CrossRef]
21. Jorgenson, D.W., Vu, K.M. 2016, The ICT Revolution, World Economic Growth, and Policy
22.
23. Koutroumpis, Pantelis. 2009. The economic impact of broadband on growth: A simultaneous approach. Telecommunications Policy 33: 471–85.
25. Macdonald, S., Anderson, P., Kimbel, D. (2020), Measurement or Management?: Revisiting the Productivity Paradox of Information Technology, Vierteljahrshefte zur Wirtschaftsforschung/ Quarterly Journal of Economic Research 69, 601-617.
26. Mathias, R., 2018, ICT, Productivity and Economic Growth, Empirical Results on Country Level, Darmstadt, Technische Universität Darmstadt, Dissertation veröentlicht auf TUprints im Jahr 2018, Tag der mündlichen Prüfung: 05.07.2018
27. Nasab, Ebrahim Hosseini, and Majid Aghaei. 2009. The effect of ICT on economic growth: Further evidence. International Bulletin of Business Administration 10: 46–56.
28. Pradhan, Rudra P., Mak B. Arvin, and Neville R. Norman. 2015. The dynamics of information and communications technologies infrastructure, economic growth, and financial development: Evidence from Asian countries. Technology in Society 42: 135–49.
29. Papaioannou, Sotiris K., and Sophia P. Dimelis. 2007. Information technology as a factor of economic development: Evidence from developed and developing countries. Economics of Innovation and New Technology 16: 179–94.
30. Pohjola, Matti. 2002. The new economy: Facts, impacts and politics. The Journal of Information Economics and Policy 14: 133–44.
32. Remeikiene, R., Gaspareniene L., Fedajev, A., & Vebraite, V. (2021). The role of ICT development in boosting economic growth in transition economies. Journal of International Studies, 14(4), 9-22. doi:10.14254/2071-8330.2022/14-4/1
33. Roller, Lars-Hendrik, and Leonard Waverman. 2001. Telecommunications infrastructure and economic development, a simultaneous equations approach. American Economic Review 91: 909–23.
34. Sassi, Seifallah, and Mohamed Goaied. 2013. Financial development, ICT diffusion and economic growth: Lessons from MENA region. Telecommunications Policy 37: 252–61.
35. Solow, R. 1957. Technical Change and the Aggregate Production Function. The Review of Economics and Statistics, 39(3), 312-320. https://doi.org/10.2307/1926047
36. Vu, Khuong M. 2011. ICT as a source of economic growth in the information age: Empirical evidence from the 1996–2005 period. Telecommunications Policy 35: 357–72. [CrossRef]
37. Wamboye, Evelyn, Kiril Tochkov, and Bruno S. Sergi. 2015. Technology adoption and growth in sub-Saharan African countries. Comparative Economic Studies 57: 136–67.
38. Yousefi, Ayoub. 2011. The impact of information and communication technology on economic growth: Evidence from developed and developing countries. Economics of Innovation and New Technology 20: 581–96
39. Zhao, S.; Zhang, Y.; Iftikhar, H.; Ullah, A.; Mao, J.;Wang, T. 2022, Dynamic Influence of Digital and Technological Advancement on Sustainable Economic Growth in Belt and Road Initiative (BRI) Countries. Sustainability 2022, 14, 15782.
[1] Information & Communication Technology
[2] Ercan
[3] Jorgenson and Stiroh
[4] Vu
[5] Lee et al
[6] Grimes et al
[7] Pradhan et al
[8] Sassi et al
[9] Roller et al
[10] Inklaar et al
[11] Koutroumpis
[12] Dewan and Kraemer
[13] Pohjola
[14] Papaioannou & Dimelis
[15] Yousefi
[16] Nasab and Aghaei
[17] Andrianaivo & Kpodar
[18] Aghaei and Rezagholizadeh
[19] Hassan
[20] Wamboye et al
[21] United Nation Development Planing
[22] Baliamoune
[23] Solow
[24] Jorgenson and Griliches
[25] Alia Oliner and Sichel
[26] Jorgenson and Stiroh
[27] Jalava & Pohjola
[28] Berry
[29] Remeikiene et al
[30] Price
[31] Mathias
[32] Asemi
[33] Generalised Method of Moment
[34] Arellno & Bond
[35] Anderson & Hsiao
[36] Baltagi
[37] Arellano and Bover
[38] Blundell and Bond
[39] Sargan Test
[40] Zhao et al
[41] ایران، عمان، عربستان صعودی، امارات متحده عربی، عراق، قطر، بحرین و کویت
[42] Im, Pesaran and Shin
[43] Fisher
[44] Kao
[45] Pedroni Residual Cointegration Test
[46] Augmanted Dicky Fuller
[47] Auto Regressive Distributed Lag
[48] Zhao et.al
[49] Macdonald et al
Related articles
The rights to this website are owned by the Raimag Press Management System.
Copyright © 2021-2024