Assessment of Environmental Factors Effective on Mental Health (Case study: 600-unit and 512-unit residential complexes in Mashhad)
Subject Areas : architectureSorayya Taheri 1 , Jafar Taheri 2 *
1 - MA in Architecture, Ferdowsi University of Mashhad, Iran.
2 - Assistant Professor, Department of Architecture, Ferdowsi University of Mashhad, Iran.
Keywords: Physical environment, residential complex, Mental health,
Abstract :
The dominance of technology over human lifestyle affected the human health and quality of environment. Therefore, mental health problems, stress, and depression are currently considered as the leading causes of somatic disability and premature death. An evolving body of scientific evidence demonstrates solid relations between housing and health. The public health community is developing, testing, and implementing effective interventions that yield health benefits through improved housing quality. Due to the growth of social and environmental challenges, the stress-related diseases are increasing. Stressors that come from poor design of residential environments -crowding, noise, poor indoor air quality and light – can have a negative impact on human mental health. Evidence also increasingly suggests that people with access to quality green space are healthier. Being outside can promote mental well-being, relieve stress, overcome isolation, improve social cohesion and alleviate physical problems. So knowing how environment affects health can help mitigate the impacts of environmental stress and improve health. Since healthy environment is defined as one of the factors in human’s sustainable life and basic needs. Hence, in designing the housing environments, infrastructure planning has a significant role in recreating the environmental factors which have impacts on health. The aim of this study is to be prepared based on assessment of environmental factors effective on mental health and its results can be regarded as a solution for designing the healthy housing environments. GOLD BERG GHQ-12 questionnaire was used to assess mental health of the subjects in the residential complex. The instruments needed for investigation of the environment quality include three components: physical, social and natural environments. All the participants lived in two residential complexes which are called “600- unit” and “512- unit” in Mashhad. A 351-subject sample was surveyed. Descriptive and inferential statistical methods were used to analyze the data, and SPSS16 and LISREL software were used to carry out the calculations and process the information. Findings of this study show that there is a relationship between qualities of human’s living environment (including physical, social and aspects of the environment) and mental health. Therefore, the quality of each residential complex can be measured by the variables related to mental health of the residents. Results of the study shows that, among all factors affecting the mental health, the physical component of the environment has the most dissatisfaction and the most negative impact on the health of the residence; and after that, social and environmental factors have the most impact on each residents’ health, respectively, in both residential complexes. Therefore, by improving the physical condition of housing environment, it can be used to improve the health of people living in residential complexes. In this regard, most efforts should be in order to maximize the amount of light (to control the height of the buildings), increasing green space and the right to organize, assign spaces for walking and observing the hierarchy summarize from the public to private. We can expect in such an environment, social relationships, and improved the quality of their environment to enhance biological inhabitants.
. ادوارد، پگی؛ توروس، آگیس. (1387). به سوی شهرهای سالم: نقش دولت‌های محلی در ترویج فعالیت بدنی و زندگی فعال در محیطهای شهری. (مهدی دهقان منشادی، مترجم). تهران: انتشارات شهیدی.(نشر اثر اصلی 2006).
2. آقایاری هیر، توکل؛ عباس زاده، محمد؛ وگراوند، فرانک. (1395). مطالعه سلامت روانی و عوامل فردی و محله‌ای مؤثر بر آن (موردمطالعه: شهروندان تهرانی).فصلنامهبرنامه‌ریزیرفاهوتوسعهاجتماعی، 27، 145-187.
3. ایلدرآبادی، اسحق (1382). درسنامه پرستاری بهداشت جامعه. تهران: جامعه نگر.
4. بیات، بهرام؛ شرافتی پور، جعفر؛ و عبدی، نرگس. (1387). پیشگیری از جرم با تکیه‌بر رویکرد اجتماع‌محور. تهران: نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران، معاونت اجتماعی، اداره کل مطالعات اجتماعی.
5. باساوانتاپا، بی. تی. (1382). درسنامهپرستاریبهداشتجامعه. (میر محمد حسینی و یوسف حمید زاده اربابی، مترجمین). تهران: تحفه.
6. پوردیهیمی، شهرام. (1391). شهر مسکن و مجموعهها. تهران: آرمان‌شهر.
7. تقربی، زهرا؛ شریفی، خدیجه؛ و سوکی، زهرا. (1393). روانسنجی نسخه فارسی پرسشنامه 12 سوالی سلامت عمومی با سبک نمره دهی C-GHQ در زنان. مجله مراقبت های پیشگیرانه در پرستاری و مامایی، 2، 80-66.
8. جمالی، هاجر؛ شایگان، فریبا. (1390). احساس امنیت (نقش تاکسی بی سیم بانوان براحساس امنیت زنان تهرانی). فصلنامه مطالعات مدیریت انتظامی، 1، 95-114.
9. حبیب پور، کرم؛ و رضا صفری. (1388). راهنمایجامعکاربردspss در تحقیقات پیمایشی. تهران: لویه.
10. حمدیه، مصطفی؛ وشهیدی، شهریار.(1387). اصولومبانیبهداشتروانی. تهران: سمت.
11. خلعتبری، محمد جواد. (1385). آمار و روش تحقیق. تهران:پردازش.
12. سارافینو، ادوارد. (1387). روانشناسیسلامت. (الهه میرزایی: مترجم). تهران: رشد. (نشر اثر اصلی 1998).
13. سلطانی، بهرام. (1384). مبانی معماری فضای سبز شهری. تهران: دیت.
14. شیعه، اسماعیل؛ زهراالسادات سعیده زرآبادی؛ و ملیسا یزدانپناهی. (1392). بررسی و تبیین مفهوم محله سالم در محلات سنتی ایران. مطالعات و پژوهش های شهری و منطقه ای، 17، 1-20.
15. صالحی، بهرام. (1389). نگاهی به برنامه مسکن مهر و برخی مسائل معماری و شهرسازی مربوط به آن. فصلنامه آبادی، 34، 85-96.
16. طالبی، ژاله؛ وکلانتری، ایرج. (1375). راهنمای طراحی معماری ساختمانهای بلند مسکونی. تهران: مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
17. عبادی، مهدی؛ حریرچی، امیرمحمود؛ شریعتی، محمد؛ گرمارودی، غلامرضا؛ فاتح، ابوالفضل؛ ومنتظری، علی.(1381). ترجمه و تعیین پایایی و روایی پرسشنامه 12 سؤالی سلامت عمومی (GHQ-12). فصلنامه پایش،3، 39-46.
18. عینی فر، علیرضا.(1379). عوامل انسانی محیطی مؤثر در طراحی مجموعههای مسکونی. فصلنامه هنرهای زیبا، 8، 109-118.
19. گروسی، سعیده و شمس‌الدینی، محمد. (1393). تأثیر کیفیت محیطی محلات مسکونی بر سلامت ساکنان در شهر کرمان. مطالعات جامعه شناختی شهری، 12، 51-74.
20. مهدی، علی؛ قرخلو، مهدی؛ و مهدیان، معصومه. (1389). بررسی شاخص‌های اجتماعی- اقتصادی و تأثیر آن بر کیفیت مساکن محلات حاشیه نشین (مطالعه موردی: محله حاشیه نشین شیخ آباد شهر قم). نشریه چشم‌انداز جغرافیایی (مطالعات انسانی)، 18، 18-41.
21. Barton, H., & Grant, M. (2006). A health map for the local human habitat. The Journal for the Royal Society for the Promotion of Health, 126(6), 252-253.
22. Boubekri, M. (2008).Day lighting, Architecture and Health: Building Design Strategies. Oxford: Elsevier Ltd.
23. Boubekri, M., Cheung, I.N., Reid, K.J., Wang, C.H., & Zee, P.C. (2014). Impact of windows and daylight exposure on overall health and sleep quality of office workers: a case-control pilot study. Journal of Clinical Sleep Medicine, 10(6), 603-611.
24. Bilger, M., & Carrieri, V. (2013). Health in the cities: When the neighborhood matters more than income. Journal of Health Economics, (32) 1, 1-11.
25. Brown, S.C., Mason, C.A., Lombard, J.L., Martinez, F., Plater-Zyberk, E., Spokane, A.R., & Szapocznik, J. (2009). The Relationship of Built Environment to Perceived Social Support and Psychological Distress in Hispanic Elder: The Role of Eyes on the Street. Journal of Gerontology: Social Science B, 64(2), 234-246.
26. Cullingworth, B. (2004). Planning in the USA: Policies, Issues and Processes. Newyork: Routledge.
27. Edelstein, E.A., & Macagno, E. (2012). Form Follows Function: Bridging Neuroscience and Architecture. In Sustainable Environmental Design in Architecture (pp. 27-41). New York: Springer.
28. Evans, G.W. (2003). The Built environmental and mental health. Journal of Urban Health, 80(4), 536-555.
29. Evans, G.W., Saegert, S., & Harries, R. (2001). Residential density and psychological health among children in low-income families. Environment and Behavior, 32(2), 165-180.
30. Frank, L.D., Schmid, T. L., Sallis, J. F., Chapman, J., & Saelens B.E. (2005).Linking Objectively Measured Physical Actively Measured Urban Form: findings from SMARTRAQ. American Journal of preventive Medicine, 28(2), 117-125.
31. Gifford, R. (2007). Environmental psychology and sustainable development: Expansion, maturation, and challenges. Journal of Social Issues, 63(1), 199-212.
32- Gifford, R., & Lacombe, C. (2006). Housing quality and children’s socioemotional Health. Journal of Housing and the built Environment, 21(2), 177-189.
33. Giles, C.B., Ryan, K., & Foster, S. (2012). Increasing Density in Australia: Maximizing the Health Benefits and Minimizing the Harm. Melbourne: The National Heart Foundation of Australia. Website, accessed 14 May, 2012, www.heartfoundation.org.au/density.
34. Hagler, L. (1999). Summary of Adverse Health Effects of Noise Pollution. Based on the World Health Organization Guideline for Community Noise. Accessed by http://www.noiseoff.org/media/who.summary.pdf.
35. Hartig, T., Evans, G.W., Jamner, L.D., Davis, D.S., & Garling, T.(2003). Tracking restoration in natural and urban field settings. Journal of Environmental Psychology, 23(2), 109-123.
36. Heerwagen, J., & Orians, G. (1990). The psychological aspects of windows and window design. In K.H. Anthony., J. Choi., B. Orland, (Eds.), Environmental Design Research Association. proceedings of the 21st annual conference of the environmental design. (pp.269-280). Oklahoma City.
37. Jones, A., Bentham, G., Foster, C., Hillsdon, M., & Panter, J. (2007). Tackling obesities: future choices–obesogenic environments–evidence review. London: Government Office for Science.
38. Kaplan, R., & Kaplan, S. (1989). The Experience of Nature: a Psychological Perspective. New York: Cambridge University Press.
39. Kawachi, I., & Berkman, L. F. (2003). Neighborhoods and health. New York: Oxford University press.
40. Kligerman, M., Sallis, J.F., Ryan, S., Frank, L.D., & Nader, P.R. (2007). Association of neighborhood design and recreation environment variables with physical activity and body mass index in adolescents. American Journal of Health Promotion, 21(4), 274-277.
41. Krieger, J., & Higgins D.L. (2002). Housing and Health: time again for public health action. American Journal ofPublic Health, 92(5), 758–776.
42. Kuo, F.E., & Sullivan W.C., & Coley R.L., & Brunson, L. (1998). Fertile ground for community: inner-city neighborhood common spaces. American Journal of Community Psychology, 26(6), 823–851
43. Laumann, K., Garling, T., & Stormark, K. M. (2003). Selective attention and heart rate responses to natural and urban environments. Journal of Environmental Psychology, 23(2), 125–134.
44. Lohr, V.I., & Pearson-Mims, C. H. (2006). Responses to scenes with spreading rounded, and conical tree forms. Environment and Behavior, 38(5), 667–688.
45. Marcus, C., & Francis, C. (1998). People places: design guidelines for urban open space. New York: John Wiley & Sons Ltd.
46. Marcus, C., & Sarkissian, W. (1988). Housing As If People Mattered: site design guidelines for the planning of medium-density family housing. London: University of California press.
47. McLaren, L., & Hawe, P. (2005). Ecological perspectives in health research. Journal of Epidemiology & community health, 59(1), 6-14.
48. Miller, D. B., & Townsend, A. (2005). Urban hassles as chronic stressors and adolescent mental health: the urban hassles index. Brief Treatment and Crisis Intervention, 5(1), 85–94.
49. Moore, E. (1981). A prison environment’s effect on health care service demands. Journal of Environmental Systems, 11(1), 17–34.
50. O’Campo, P., Salmon, C., & Burke, J. (2009). Neighborhoods and mental well-being: What are the pathway?. Health and Place, 15(1), 56–68.
51. Page, A. (2002). Poor Housing and Mental Health in the United Kingdom: Changing the Focus for Intervention. Journal of environmental health research, 1(1), 31-40.
52. Riger, S., & Lavraks, P. (1981). Community Ties: Patterns of Attachment and Social Interaction in Urban Neighborhoods. American Journal of Community Psychology, 9(1), 55-66.
53. Roux, A.V.D., & Mair, C. (2010). Neighborhoods and health. Annals of the Newyork Academy of Sciences, 1186(1), 125–145.
54. Saelens, B. E., & Handy, S. L. (2008). Built environment correlates of walking: a review. Medicine and Science in Sports and Exercise, 40(7), 550–566.
55. Sallis, J. F., Owen, N., & Fisher, E. B. (2015). Ecological models of health behavior. Health Behavior: Theory, Research, and Practice, 5, 43-64.
56. Singh, A., Syal, M., Grady, S., & Korkmaz, S. (2010). Effects of Green Buildings on Employee Health and Productivity. American Journal of Public Health, 100(9), 1665-1668.
57. Stewart, A. E., Roecklein, K.A., Tanner, S., & Kimlin, M. G. (2014). Possible contributions of skin pigmentation and vitamin D in a poly factorial model of seasonal affective disorder. Medical Hypotheses, 83(5), 517-525.
58. Syme, S.L & Berkman, L.F. (1976). Social class, susceptibility and sickness. American Journal of Epidemiology, 104(1), 1-8.
59. Teig, E., Amulya, J., Bardwell, L., Buchenau, M., Marshall, J.A., & Litt, J.S. (2009). Collective Efficacy in Denver, Colorado: Strengthening Neighborhoods and Health through Community Gardens. Health & Place, 15(4), 1115-1122.
60. Thompson, R. (2018). Gardening for health: a regular dose of gardening. Clinical Medicine, 18(3), 201-205.
61. Tyson, G.A., Lambert, G., & Beattie, L. (2002). The Impact of Ward Design on the Beahaviour Occupational Satisfaction and Well-Being of psychiatric Nurses. International Journal of Mental Health Nursing, 11(2), 94-102.
62. Zimring, C., Joseph, A., & Choudhary, R. (2004). The Role of the Physical Environment in the Hospital of the 21st Century: A Once-in-a-Lifetime Opportunity. Concord, CA: The Center for Health Design.
63. Ulrich, R. S. (2002). Health benefits of gardens in hospitals. In Paper for conference, Plants for People International Exhibition Floriade, 17(5), 1-11.
64. Ulrich, R.S. (1979).Visual landscapes & psychological well-being. Landscape Research, 4(1), 17-23.
65. Ulrich, R.S. (1981).Natural versus urban scenes: Some psychological effects. Environment and Behavior, 13(5), 523–556.
66. Ulrich, R.S. (1984).View through a window may influence recovery from surgery. Science, 224(4647), 420–421.
67- Ulrich, R.S., Simons, R.F., Losito, B.D., Fiorito, E., Miles, M.A., & Zelson, M. (1991). Stress recovery during exposure to natural and urban environments. Journal of Environmental Psychology, 11 (3), 201–230.
68. Van den Berg, A.E., Koole, S.L., & Van der Wulp, N.Y. (2003). Environmental preference and restoration: (How) are they related?. Journal of Environmental Psychology, 23(2), 135–146.
69. Verhaeghe, P. P., Coenen, A., & Van de Putte, B. (2016). Is living in a high-rise building bad for your self-rated health?. Journal of Urban Health, 93(5), 884-898.
70. Vitruvius, P. (1914). The Ten Books on Architecture. (M.H. Morgan, Trans). London: Harvard University Press.
71. Wells, N.M., & Evans, G.W. (2003). Nearby Nature: A Buffer of Life Stress among Rural Children. Environment and Behavior, 35(3), 311–330.
72. Wilson, L. M. (1972). Intensive care delirium, the effect of outside deprivation in a windowless unit. Archives of Internal Medicine, 130(2), 225-226.
73. Wells, N.M., Evans, G.W., & Yang, Y. (2010).Environments and Health: Planning Decisions as Public-Health Decisions, Journal of Architectural and Planning Research, 27(2), 124–143.
74. Wen, M., Fan, J., Jin, L., & Wang, G. (2010). Neighborhood effects on health among migrants and natives in shanghai, China. Health and Place, 16(3), 452-460.
ارزیابی عوامل محیطی موثر بر سلامت روان در مجموعههای مسکونی
(نمونه موردی: مجموعههای 512 و 600 دستگاه شهر مشهد)*
ثریا طاهری** ، جعفر طاهری***
چکیده
تحقیق حاضر بر پایه سنجش میزان تاثیر عوامل محیطی بر سلامت روان انجام گرفته تا نتایج آن راهگشایی برای طراحی محیطهای مسکونی سالم باشد. جهت سنجش سلامت روان افراد از پرسشنامه GHQ-12 استفاده شد و ابزار بررسی کیفیتهای محیطی شامل سه مولفه:محیط کالبدی، محیط اجتماعی ومحیطزیست میباشد. جامعه آماری شامل ساکنان دو مجموعه مسکونی 600 دستگاه و 512 دستگاه مشهد است که از بین آنها نمونهای 351 نفره مورد بررسی قرار گرفت. جهت انجام محاسبات و پردازش اطلاعات از دو نرم افزار spss و LISREL استفاده شده است. یافتههای مطالعۀ حاضر نشان میدهد که از میان تمام عوامل محیطی موثر بر سلامت روان، محیط کالبدی دارای بیشترین نارضایتی و در نتیجه بیشترین تاثیر منفی بر سلامت ساکنان است. بنابراین لازم است تا با اصلاح کیفیت فیزیکی محیط مسکونی، سطح رضایت افراد را از محل زندگی بالا برده تا زمینه بهبود کیفیت روابط اجتماعی ساکنان فراهم شود.
واژه های کلیدی
سلامت روان؛ مجموعه مسکونی؛ محیط کالبدی؛
* این مقاله برگرفته از پایان نامه کارشناسی ارشد نگارنده اول (با عنوان طراحی مسکن شهری میان مرتبه با تاکید بر سلامت روان) است که با راهنمایی دکتر جعفر طاهری در دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه فردوسی مشهد به انجام رسیده است.
** کارشناسی ارشد، دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران sorayya.taheri@mail.um.ac.ir Email:
*** استادیار گروه معماری، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران (مسئول مکاتبات) j.taheri@um.ac.ir Email:
مقدمه
اضطراب، افسردگی، اختلالات روانی و نگرانیهای روحی یکی از معضلات جامعه بشری در قرن حاضر است. در دهههای اخیر از زوایای مختلف به تحلیل و بررسی عوامل تسهیل کننده، پیشگیری کننده و درمان این نوع بیماریها پرداخته شده است. عوامل فراوانی در پیدایش و یا تشدید این نوع بیماری مؤثر باشد است. دانشمندان در تحقیقات و تجربیات خود به تأثیر چند عامل از جمله عوامل ارثی، جسمی، اجتماعی، شناختی و محیطی دست یافتهاند. «نتایج تحقیقات نشان میدهد، بیماری صرفاً تابع عوامل بیماری زا نیست و فاکتورهای زیادی در محیط، بر بدن انسان تاثیر میگذارند و نیز به نیروی سیستم ایمنی بدن و غلبه بر بیماری کمک می کنند» .(Marcus & Francis, 1998) همچنین کمبود قابلیتهای محیطی، بر اثر عدم امکانات تفریحی، فضای سبز و وجود اشکالاتی در سیستم طراحی ساختمانها، موجب ایجاد مشکلاتی در زمینه تحصیلی، اخلاقی، رفتاری و روابط والدین و فرزندان میشود و در پی آن، سلامت روانی فرد را به خطر می اندازد .(Gifford, 2007)
مقوله مسکن به عنوان یکی از مهمترین بخشهای توسعه در یک جامعه، با ابعاد وسیع اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و کالبدی خود اثرات گستردهای در ارائه سلامت و سیمای جامعه دارد ( مهدی و همکاران، 1389). بنابر ملاحظات فوق میتوان گفت محیطهای مسکونی نامناسب موجب پیدایش بیماریهایی همچون افسردگی، اختلالات رفتاری و هیجانات عصبی می شود (Tyson et al., 2002). در روند ساختمانسازی طی سالهای اخیر، به دلیل برخورد يک جانبه اقتصادی با مقوله چند بعدی مسکن، موجبات افت کیفیت زندگی و بروز بسیاری از بیماریهای جسمی و روانی در انسان امروز را فراهم آورده است. «کیفیت زندگی و چگونگی ویژگیهای محیط زندگی افراد در شهرهای امروزی که یکی از تعیین کنندههای اساسی سلامت محسوب می شود، ترکیبی از شرایط عینی و ذهنی زندگی را در بر میگیرد. جنبه ذهنی آن به احساس رضایت و جنبه عینی آن به واقعیتهای موجود در زندگی انسانها وابسته میباشد. برخی بر این عقیدهاند که بخشی از جنبه عینی کیفیت زندگی به ویژگیهای محیطی و وضعیت محل سکونت فرد مربوط است» ( گروسی و شمس الدینی،1393). در واقع ویژگیهای محیطی میتوانند باعث تقویت و یا افول در رفتار و شیوه زندگی انسان شود و صرفاً شامل ابعاد فیزیکی نمیباشد؛ بلکه میتواند در برگیرنده ابعاد و پیامهای نمادین نیز باشد. محیط رفتار را همزمان با چندین وجه از روابط فیزیکی، اجتماعی و نمادین تسهیل کرده یا مانع می شود (Marcus & sarkissian,1988). رويکردها و نظريات مختلفي برای سنجش و تبیین تأثير محیط بر سلامت انسان ارایه شده است. سابقه توجه به ابعاد محیطی به عنوان عاملی اثرگذار بر سلامتی، قدمتی بییش از دو هزار سال دارد. ویتروویوس (سده1 قبل از میلاد) در اولین بخش از کتاب خود- پرورش معمار- شناخت اقلیم ها، آب و هوای مختلف و مکانهای سالم و ناسالم را برای هر معمار لازم دانسته و بدون این دانشها، سلامت یک سکونتگاه را قابل تأمین نمی دانست (Vitruvius,1914). مطالعات بسیاری نشان میدهند که شرایط اجتماعی، فیزیکی و اقتصادی یک محیط میتواند سلامت افراد ساکن آن را تحت تاثیر قرار دهد و احتمال وقوع و شدت بیماری را افزایش دهد(Syme & Berkman,1976). در نظريات متاخری مانند نظريه بهبود تنش اولریخ، گفته میشود مناظر طبيعي استرس را کاهش ميدهند در حالي که برخی محيطهاي ساختهشده نه تنها از ایجاد تنش ممانعت نمیکنند بلکه میتوانند خود سبب تنش و اضطراب شوند(Ulrich, 2002).در جدول زیر، اهم نظریات و تحقیقات صورت گرفته در زمینه تاثیر عوامل محیطی بر سلامت روان در سه دسته اصلی محیط طبیعی، مصنوع و اجتماعی دسته بندی و به اختصار معرفی می شوند.
همانطور که در جدول 1 مشاهده میشود تاثیر مثبت طبیعت بر سلامت انسان امری انکارناپذیر است. به طور کلی میتوان گفت، افراد ساکن در مناطقی که فاقد فضای سبز هستند ممکن است در برابر اثرات منفی حوادث استرسزا آسیب پذیرتر باشند؛ زیرا آنها فرصت کمتری برای استفاده از استراتژیهای مبتنی بر طبیعت برای مقابله با استرس نسبت به افراد ساکن مناطق با فضای سبز فراوان دارند(Kaplan & Kaplan, 1989). اما ابعاد محیطی دیگری نیز هستند که بر سلامت روان انسان تأثیر گذارند؛ عواملی همچون ابعاد فیزیکی و اجتماعی محیط که در صورت عدم توجه به آنها تاثیرات مخرب جبران ناپذیری بر سلامت انسان خواهند داشت. تحقیقات اندکی نیز از این منظر، موضوع سلامت را مورد مطالعه قرار دادهاند. با مرور پیشینه تحقیق به این نکته دست خواهیم یافت که بسیاری از مطالعات صورت گرفته در زمینه تأثیر عوامل محیطی بر سلامت روان، بر روی افراد بستری در مراکز درمانی و بیمارستانها بوده است و تحقیقات اندکی به بررسی سلامت افراد در بخش مسکن و محیط های مسکونی پرداخته اند که جای خالی آن قابل لمس است. از اینرو تحقیق حاضر با توجه به اهمیت تاثیر عوامل محیطی بر سلامت در محیطهای مسکونی ، مبتنی بر فرضیات زیر در دو نمونه موردی مسکونی شهر مشهد صورت گرفته است: فرضیه1: در مجموعههای مسکونی 512 و 600 دستگاه شهر مشهد میان عوامل محیطی کالبدی، اجتماعی و زیستیِ محیط با سلامت روان رابطه همبستگی مثبت و معناداری وجود دارد. فرضیه2: محیط کالبدی از میان عوامل محیطی موثر بر سلامت روان ساکنان این مجموعهها، بیشترین تأثیر را داراست.
اثرات محیط بر سلامت | نظریات | محققان |
|
کاهش اضطراب، ترس و غم و اندوه/ تاثیرات مثبت بر بیماریهای فیزیولوژیکی و روان شناختی/ بهبود حال بیماران بستری و کاهش دریافت مسکن/ کاهش شدت ترس و خشم در افراد، بهبودی سریع و کامل تر بیماران، کاهش استرس و کاهش ضربان قلب | مناظر طبیعی | Ulrich,1979. Ulrich, 1981. Ulrich, 1984. et al., Ulrich 1991. | محیط طبیعی |
کاهش 24 درصدی استرس در مقایسه با زندانیانی که به حیاط زندان دید داشتند. | دید به زمین کشاورزی | Moore, 1981. | |
افزایش سلامت جسم و روان. کاهش استرس، بهبود خلق و خوی، کاهش سطح استرس، کاهش فشارخون، افزایش انرژی مثبت و کاهش خشم. | دیدن درختان،حضور در طبیعت و باغبانی | Hartig et al., 2003. Thompson,2018. | |
ضربان قلب آرام و منظم در افراد نظاره گر محیط های طبیعی در مقابل محیط شهری | محیط طبیعی : دریا، ساحل | Laumann et al., 2003 . | |
کاهش سطح بیماری ها، شور و شوق، رضایت از زندگی و رضایت شغلی بیشتر | دیدن عناصر طبیعی | Kaplan & Kaplan,1989. | |
کاهش معنادار درجه حرارت و فشارخون افراد زمانی که به مناظر طبیعی نگاه می کنند در مقایسه با زمانی که نظاره گر اشیاء بی جان هستند. | پوشش زمین های شهری با درختانی با فرم های مختلف | Lohr and Pearson-Mims , 2006. | |
کاهش استرس، خشم، افسردگی و تنش. افزایش تمرکز و احساس شادی | پارک ها و جنگل | Vanden Berg et al ,2003. | |
کاهش استرس و ضربان قلب و افزایش احساس آرامش در بیماران. در مقابل بیمارانی که دیوارهای سفید را می دیدند ضربان قلب و طول دوره درمان بالاتر داشتند. | نقاشی صحنه های طبیعی: کوه، غروب آفتاب، درختان، | Heerwagen & Orians, 1990. | |
روابط اجتماعی قوی تر، احساس امنیت و نظم بیشتر/ افسردگی و خشونت در ساختمان های در ارتباط با طبیعت کمتر گزارش شده است | پوشش گیاهی در فضاهای مشترک | Kuo et al., 1998. | |
کودکان ساکن در خانه هایی که به فضاهای باز و طبیعت دسترسی نزدیکی دارند از سلامت روانی بیشتری برخوردار هستند. | دسترسی به فضاهای باز و طبیعت | Wells & Evans, 2003. | |
ترغیب افراد به پیاده روی و در نتیجه سلامت آنها | زیبایی، ایمنی، کاربری مختلط | Saelens & Handy, 2008. | محیط مصنوعی |
در صورت طراحی نامناسب ویژگی های فیزیکی محیط، خطراتی همچون افسردگی و استرس را به دنبال خواهد داشت. | محیط فیزیکی | Roux & Mair , 2010. | |
وجود پنجره برای بهبود حال بیماران بخش مراقبت های ویژه، مفر روانی مهمی است. | پنجره رو به بیرون | Wilson, 1972. | |
افرادی که محل زندگیشان در کنار پارک ها و فضاهای باز با پوشش مناسب درختان باشد از نظر فیزیکی فعال تر و ارتباطات اجتماعی و طول عمر بیشتر بوده | استفاده از کاربری های متنوع در زمین، ارتفاع ساختمان ها | Wells et al., 2010. | |
سطح سلامتی ساکنان ساختمان های بلند نسبت به ساکنان ساختمان های کوتاه به میزان قابل ملاحظه ای پایین است. | ارتفاع ساختمان | Verhaeghe et al., 2016. | |
وجود اشکالاتی در سیستم طراحی و مهندسی ساختمان ها، باعث ایجاد مشکل در زمینه تحصیلی، اخلاقی، رفتاری و نیز در روابط والدین و فرزندان می شود | كيفيت مسكن و رفتار كودكان | Gifford, 2007. | |
وجود پارک های امن، فضاهای تفریحی، در دسترس بودن مواد غذایی سالم، حمل و نقل مناسب و اعتماد میان ساکنان در محلات با سلامت آنها در ارتباط است | محیط فیزیکی و اجتماعی | Kawachi & Berkman , 2006. | محیط اجتماعی |
همسایگی ها و مجاورت ها می توانند در میان مردم حس تعلق ایجاد کند و به همین خاطر حس اجتماع را که در آسایش ذهنی و روحی بسیار مهم است ، تقویت می کند. | تعاملات اجتماعی و مجاورت همسایه ها | Riger & Lavrakes , 1981. |
جدول1. پیشینه تحقیقات صورت گرفته در زمینه تاثیرات عوامل محیطی بر سلامت روان (ماخذ: نگارندگان) |
سلامتی انسان تحت تأثیر عوامل متعددی است و عوامل مؤثر مثبت و منفی گوناگونی برای آن ذکر شده است. شناسایی عوامل موثر و مرتبط با سلامتی و به عبارتی تعیینکنندههای سلامت امری ضروری است. دانشمندان عوامل متعددی چون امنیت شخصی و اجتماعی، تصویربدنی، شخصیت، هوش، عواطف و احساسات، عوامل فیزیکی و ژنتیک، مشکل مسکن، محیط و روابط اجتماعی، معنویت و غیره که هر یک به نوبه خود میتوانند بر سلامت فرد تاثیرگذار باشند را برشمرده اند (حمدیه و شهیدی، 1387). شناسایی عوامل موثر بر سلامت دارای سابقهای طولانی است و در دوره های گوناگون بسته به نوع بیماری های رواج یافته، تحقیقاتی صورت گرفته و عوامل موثر بر سلامت ذکر شدهاند. در سدۀ حاضر نیز با توجه به افزایش روز افزون جمعیت جهان و ارائه راهکارهایی برای حفظ بهداشت و سلامت جامعه، امروزه ایجاد محیط و مسکن سالم و مناسب یکی از پارامترهای مهم در سلامت بهداشت ساکنین است. با توجه به این مساله که سلامت در مسکن به عنوان یک شاخصه پایداری و یکی از نیازهای اساسی انسان محسوب می شود، بنابراین برنامه ریزی برای آن در هر جامعهای از اهمیت زیادی برخوردار است. « در واقع سالم بودن یکی از بنیادیترین نیازهای انسان و اساس پیشرفت و تمدن بشر است. در مدل نیازهای مازلو1 نیز این موضوع در مراتب ابتدایی هرم قرار گرفته است. سلامت جوامع از سالم بودن تک تک خانوادهها و اعضای آن ایجاد میشود و مسکن محلی است که خانواده بیشترین وقت خود را در آن میگذراند و شرایط مسکن میتواند بر سلامت افراد تاثیر مثبت یا منفی بگذارد» (صالحی، 1389). از مهم ترین دلایل پرداختن به موضوع سلامت روان در بحث محیطهای مسکونی میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
1- مسکن اصلیترین فضایی است که بیشترین وقت از عمر آدمی در آن میگذرد.
2- ضرورت سلامتی جامعه به عنوان مهمترین فاکتور در ارتقاء کیفیت زندگی افراد و جامعه. مسکن تمام اقشار جامعه و سنین مختلف را در بر میگیرد و در صورت ناسالم بودن طیف وسیعی را مبتلا میکند.
3- لزوم بحث پیشگیری از بیماری در حوزه سلامت و بهداشت و مدنظر قرار دادن مسکن سالم به نوعی وسیلهای برای پیشگیری از بروز بیماریهای مختلف است.
5- توجه به بحث سلامت در مسکن و به کاربستن اصول و ضوابط آن باعث صرفهجویی اقتصادی (به دلیل بالا بودن هزینههای درمان) در مقیاس خانواده، جامعه و کشور میشود .
اکنون با توجه به اینکه سلامت جامعه از سلامت تک تک اعضای خانواده تشکیل میشود میتوان بیان نمود که خانواده حلقه اتصالی میان سلامت فردی و اجتماعی افراد که این مهم در فضایی به نام خانه شکل میگیرد (مدل مفهومی تحقیق شکل 1).
شکل 1. مدل مفهومی تحقیق |
بنابراین با دانش به این موضوع که مسکن محیطی با عملکرد چندبعدی است و دارای ابعاد مختلف فیزیکی، اقتصادی، اجتماعی، مالی، روان شناختی و پزشکی است(Cullingworth, 2004)، نیاز است تا اصول و معیارهای برنامه ریزی جهت نیل به محیطهای مطلوب را از طریق مطالعات صورت گرفته پیشین استخراج نمود. دالگرن2 و واتهد3(1991) در مدل پیشنهادي خود ابعاد مختلفی شامل عوامل ژنیتیکی، سبک زندگی، شبکههای اجتماعی و محلی، شرایط زندگی و مسکن(محیط انسان ساخت) و نهایتً شرایط اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و محیطی را در سطوح مختلف تعیین کنندههای سلامتی معرفی نمودهاند (آقایاری هیر و همکاران، 1395). نقشه سلامت نیز رویکردهایی جهت شناسایی تعیین کنندههای سلامت (شامل سلامت روانی) بیان نموده است(Barton & Grant, 2006) که ابعاد مختلف آن علاوه بر داشتن فاکتورهای مدل پیشنهادی تعیین کننده سلامت، شامل محیط زیست طبیعی (آب، هوا و ...) و زیست بومهای جهانی نیز می باشد. رودولف موس4(1980) نیز با ارائه مدل محیط اجتماعی چهاردسته از عوامل محیطی مرتبط با سلامتی را مشخص کرده است که شامل محیط ساخته شده و محیط زیست طبیعی، شرایط سازمانی، توده انسانی(مسائل اجتماعی و فرهنگی) و جو اجتماعی می باشد(Sallis et al., 2015). بدین ترتیب میتوان گفت محیطهای مسکونی به اشکال مختلفی بر سلامت جسمانی و سلامت روانی افراد تأثیر گذارند(Ocampo et al., 2009) به طوری که مسائل زیست محیطی اینگونه محیطها در قالب متغیرهایی همچون کیفیت هوا، میزان آلودگی، سرو صدا ، در معرض دید بودن زبالهها و شاخصهاي اجتماعی و کالبدي چون احساس تعلق به محله و روابط اجتماعی، میزان مشارکت در امور محله و احساس ایمنی و امنیت در محیط مسکونی، کیفیت محیط زیست و نحوه طراحی و برنامهریزي شبکه ارتباطی، مسکن و امکانات و تسهیلات محله مستقیماً میتوانند سلامت ساکنان و کیفیت زندگی آنان را تحت تأثیر قرار دهند (شیعه و همکاران،1392Bilger et al., 2013; Wen et al., 2010 ;). از جمع بندی رویکردها و نظریات مختلف، مهمترین ابعاد محیطی موثر بر سلامت در مسکن که معیارهای مربوط به آنها در بررسی نمونه موردی حاضر مورد سنجش قرار گرفته اند، تحت سه مقولۀ ابعاد و عوامل کالبدی، اجتماعی و زیستی به قرار زیر معرفی میشود:
الف) بعد کالبدی محیط مسکونی
بعد کالبدی محیط در نتیجهی فعالیتهای انسان در فضا نمود عینی یافته است. کیفیت و طراحی این بعد که شامل سطح اشغال و تراکم، ارتفاع بلوکهای ساختمانی، نحوه چیدمان بلوکها، مسائل مربوط به مجاورت بناها و میزان کیفیت فضای باز میان بلوکها میشود، می تواند مولد و یا بازدارنده بیماری یا آسیب جسمی و روانی شود (Roux & Mair,2010; Wells & Yang,2010; Saelens & Handy,2008; Gifford,2007; Evans,2003)
سایت قرارگیری مسکن: محل مسکن اهمیت زیادی در حفظ سلامت افراد دارد و باید در منطقه ای باشد که باد، دود، بخار، بوهای مختلف و گازهای مناطق صنعتی بطرف مسکن رانده نشود. دور از مراکز تجاری پر ازدحام، ایستگاه راه آهن، فرودگاه و مراکز تولید صدا باشد (ایلدرآبادی، 1382). در این صورت است که میتوان انتظار داشت ساکنان این محیط تاحدی از سلامت روانی مطلوب برخوردار باشند. از جمله آسیبهای سایت و محیط مسکونی بر سلامت میتوان به مواردی چون بیماریهای قلبی، افسردگی و عدم فعالیتهای بدنی اشاره نمود. در صورت نزدیک بودن سایت پروژه به خیابان و جادههای اصلی، کیفیت هوا کاهش می یابد و سروصدای ناشی از آنها اثرات سوء بر سلامت افراد می گذارد. در صورت طراحی صحیح محله با در نظر گرفتن فضای سبز، فضاهای تفریحی، پیاده رو و توجه به کیفیت زیرساختهای پیادهروی میتوان به ارتقا سلامت افراد کمک کرد(Saelens & Handy, 2008 ; Krieger & Higgins, 2002 ).
تراکم ساختمانی: تراکم مناطق مسکونی به عنوان شاخصی برای تعیین میزان حضور افراد در محیط و سلامت آنها معرفی شده است (Frank et al., 2005). در صورت افزایش تراکم ساختمانی بدون در نظرگرفتن افزایش جمعیت، مشکلات اجتماعی بسیاری همچون عدم امنیت، نظارت، آلودگیصوتی، ازدحام، ترافیک و بسیاری مسائل دیگر به وجود خواهد آمد. همچنین در صورت افزایش ارتفاع و تعداد ساختمانها در سایت، دید و منظر طبیعی از بین رفته و حتی می توان گفت موجب آلودگی بصری خواهد شد که تمامی این مسائل بر سلامت روان انسان اثرات مخربی خواهند داشت. در شهرهای بزرگ، آلودگیهای بصری یا آلودگیهای سیمای محیط که در نتیجه افزایش تراکم ساختمانی است به عنوان یکی از مهمترین عوامل استرس زا، سلامت شهروندان را تهدید میکند (سلطانی، 1384).
ارتفاع: هر چه ارتفاع ساختمانها بیشتر باشد بار روانی بیشتر بر ناظر وارد میشود. مطالعه ای در آمریکا نشان داد که نوجوانان ساکن ساختمان هایبلند ، بیشتر دست به بزهکاری میزنند و با مشکلات رفتاری و تحصیلی درگیرند(McLaren & Hawe, 2005).در ساختمان های با ارتفاع کم و متوسط به دلیل وجود جمعیت کمتر نسبت به بلندمرتبهها، شناخت همسایگان آسانتر و در نتیجه، کنترل و نظارت بر محیط راحتتر میگردد، به دلیل ارتفاع کم دید به فضای عمومی بیشتر بوده و تسلط به فضای بیرون و فضای بازی بچهها بیشتر است که این امر موجب آسایش روانی افراد میگردد.
نحوه چیدمان بلوکها: در صورتی که نحوه سازماندهی بلوکها در محیطهای مسکونی به گونهای باشد که موجب سایهاندازی ساختمانها بر یکدیگر و مانع ورود نور خورشید به داخل ساختمانها گردد اثرات منفی بر جسم و روان ساکنان خواهد داشت. همانطور که میدانیم نور آفتاب و روشنایی طبیعی در منزل اثر مستقیم و پر اهمیتی در سلامتی و بهداشت انسان دارد. تحقیقات بسیاری نشان میدهد که نور طبیعی خواص درمانی قابل توجهی بر سلامت روان دارد. نور خورشید میتواند به بهبود افسردگی، اضطراب، خواب و استراحت شبانه روزی و ریتم فعالیتها کمک کند(Boubekri et al., 2014). سطح پایین ویتامینD که منبع اصلی آن تابش خورشید است با اختلالات روانی و نرمی استخوان در ارتباط است (Stewart et al, 2014)؛ شدیدترین آسیب در کودکانی مشاهده شده که بیشترین زمان را در فضاهایی با کمبود تابش مستقیم آفتاب سپری میکنند(Boubekri, 2008).
اختلاط کاربری: تلفیق کاربریهایی همچون تجاری مقیاس محله و فضاهای بازی کودکان در ارتباط با محیطهای مسکونی موجب افزایش تمایل افراد به استفاده از فضاهای باز مسکونی میگردد که این مهم علاوه بر تقویت روابط اجتماعی همسایگان، نظارت و چشم های ناظر محیط را افزایش میدهد. تحقیقات بسیاری نشان میدهد که جوانان، بزرگسالان و سالمندانی که در محیطهای چند عملکردی با دسترسی پیاده زندگی میکنند، فعالیتهای فیزیکی بیشتر و مشکلات جسمی و ذهنی کمتری دارند(Kligerman et al., 2007)
کیفیت فضای داخلی: در فضاهای داخلی، استفاده از نور خورشید، تهويه طبیعی و محافظت از رطوبت بر سلامت افراد تأثیرگذار است. وجود امکاناتی مانند حمام، سرویس بهداشتی، لوله كشي فاضلاب، جمع آوري صحیح زباله و دفع آنها و محافظت ساکنان از حيوانات وحشي، جوندگان و ... امری ضروری است (باساوانتاپا5، 1382). از مهم ترین مباحث در کیفیت فضای داخلی بحث نور میباشد به طوری که وجود نور طبیعی خورشید موجب حیات بخشیدن به فضا میگردد. اما باید دقت داشت که ورود سیل آسای نور نتیجه عکس در برداشته و برهم زننده آسایش میگردد(singh et al., 2010). در بحث کیفیت ساختمان نیز گیفورد و همکارش در مطالعهای که بر روی کودکان انجام دادند دریافتند، کودکان ساکن در خانههای مخروبه از اختلالات روانی بیشتری نسبت به کودکان دارای شرایط بهتر، رنج میبرند (Gifford & Lacombe, 2006).
ب) بعد اجتماعی محیط مسکونی
یکی از مباحث مهم در محیطهای مسکونی، تاثیراتی است که محیطهای اجتماعی و اشتراکی بر رفتارهای ساکنان میگذارند (پوردیهیمی،1391). در بسیاری از تحقیقات صورت گرفته که به بررسی ارتباط میان بعد اجتماعی محیط و سلامت روان پرداخته اند، به فاکتورهایی همچون امنیت و حفاظت، خلوت و حفظ قلمرو، روابط همسایگی و مشارکت ساکنان در اداره محیط مسکونی اشاره شده است (Riger & Lavrakes, 1981; Kawachi & Berkman, 2003) که در ادامه هر کدام به تفضیل بیان خواهند شد.
امنیت: مساله امنیت در مجموعههای مسکونی از جمله عوامل انسانی و محیطی می باشد که با تاثیر مستقیم بر برنامه ریزی و طراحی این مجموعهها، کیفیت زندگی انسان را ارتقاء می بخشد (پوردیهیمی، 1391). در فضاهای شهری احساس امنیت بدین معناست که شهروندان بتوانند آزادانه جابه جا شوند، با همشهریان خود ارتباط برقرار کنند و به فعالیتهای اجتماعی بپردازند، بدون آنکه تهدید شوند یا با خشونت و آزار و اذیت جسمی و روحی و روانی مواجه شوند (جمالی و شایگان،1390). بنابراین احساس امنیت در یک جامعه به احساس روانی شهروندان از میزان وجود یا عدم وجود جُرم و شرایط جُرمخیز در آن جامعه باز می گردد (بیات و همکاران، 1387). فضاهای نامناسب شهری، فضاهای بی دفاع، محلات ناامن، همه و همه از عوامل تهدید کننده سلامت روان انسانها هستند. در مباحث امنیت این نکته را نیز باید یادآور شد که خوانایی، عدم گمشدگی و امکان آدرس دهی و مسیریابی مناسب، احساس امنیت و آرامش را در فرد ایجاد مینماید.
مطالعات صورت گرفته بر روی تعدادی از زنان، کودکان و سالخوردگان نشان دهندهی همبستگی قطعی و زیاد بین سبک زندگی بیتحرک و خطرات واقعی و تصور شده امنیت شخصی است (ادوارد 6و توروس7، 1387). تحقیقی که در محلههای شیکاگو صورت گرفت، نشان داد به علت میزان بالای خشونت و عدم امنیت فیزیکی مردم مجبورند در خانههای خود بمانند و در نتیجه فعالیتهای فیزیکی محدودی دارند(Kriger & Higgins, 2002). بنابراین طراحان باید ایجاد امنیت را یکی از اهداف طراحی قرار دهند. میتوان فضاها را به نحوی طراحی کرد که فرصتی برای عمل خلاف وجود نداشته باشد و اعمال کنترل از طرف ساکنان یک محله بر کلیه فعالیتهای محل امکان پذیر گردد (طالبی و کلانتری، 1375).
شلوغی و ازدحام: ایوانس، سیگرت و هاریس با بررسی سلامت روانی کودکان، این مطلب را تأیید می کنند. آنها متوجه شدند که رابطه مثبت بین ازدحام جمعیت در خانه و علائم روانی وجود دارد (Evans, 2001). همچنین گفته میشود این شرایط بر سلامت روان کودکان نیز اثر دارد به طوری که موجب اختلال خواب، افزایش تنش و پرخاشگری، کاهش سطح تعاملات کودکان و در نهایت موجب افت تحصیلی آنها میشود (page ,2002).برای مثال در پژوهشی که بر روی کودکان کلاس دوم تا پنجم ساکن در آپارتمانهای نزدیک بزرگراه انجام گرفت نشان داده شد که کودکان ساکن در آپارتمانهای پر سر و صدا، در تمیز دادن کلمات مشابه از یکدیگر بسیار مشکل داشتند (سارافینو8 ، 1387).
حریم و قلمرو: تعریف روشن قلمرو و حریم میتواند به افزایش شناسه، خلوت و امنیت کمک کرده و تقابلهای اجتماعی و مشکلات همسایگی را تقلیل دهد(Marcus & sarkissian, 1988). زمانی که انسان در محیط زندگی خود احساس کند افراد بیش از اندازه به او نزدیک هستند و به زور وارد حریم شخصی او می شوند دچار استرس و نگرانی شده و آرامش خاطر نخواهد داشت.
خلوت و تعامل اجتماعی: در طراحی مسکن، خلوت و تعامل اجتماعی دو مفهوم متقابل هستند، تأکید بیش از اندازه بر خلوت میتواند موجب انزوا و تعامل خارج از کنترل میتواند موجب از دست رفتن خلوت و زندگی خصوصی شود (عینی فر، 1379). استفاده از فضاهای نیمه باز مانند ایوانها، که امکان دید به بیرون را فراهم میکنند علاوه بر حفظ خلوت افراد، حمایت اجتماعی بیشتر و اختلالات روانی پایین تر را به همراه دارد(Brown et al., 2009). ازعمده ترین مسائل برهم زننده خلوت در محیطهای مسکونی میتوان به استفاده از دیوارهای مشترک بین واحدهای مسکونی که به راحتی صداها را انتقال میدهد و اشراف به فضاهای خصوصی اشاره نمود.
روابط همسایگی: شواهد نشان میدهد که وجود فضاهایی برای انجام فعالیتهای جمعی میتواند در بهبود روابط همسایگی تأثیر گذار باشد. به طور مثال مشارکت در باغ سازیهای جمعی میتواند موجب ارتباطات بیشتر همسایگان با یکدیگر شود(Teig et al., 2009). اگر سطح اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی افراد به یکدیگر نزدیکتر باشد روابط همسایگی و تعاملات بین آن ها شدت بیشتری مییابد.
ج) بعد زیستی محیط مسکونی
بعد زیستی محیط که شامل عواملی همچون آب، هوا و صوت است در صورت آلودگی از طریق تأثیر بر جسم موجب بروز بیماریهای روانی میشود. تحقیقاتی نیز بر تأثیر آلودگیهای صوتی(Hagler, 1999 & Giles et al., 2012) و آلودگی هوا بر سلامت روان انسان اذعان نموده اند(Edelstein & Macagno, 2012). مطالعات نشان میدهند که سروصدا و آلودگی صوتی موجب اختلال در خواب شده، ضربان قلب را افزایش داده و فشارخون افراد را بالا میبرد(Zimring et al., 2004). در زمینه تأثیر کیفیت هوا و مباحث روانشناختی مطالعات اندکی انجام گرفته است اما در تحقیقی نشان داده شد که بهبود کیفیت هوا موجب کاهش ابتلا به آسم و آلرژی شده (singh et al., 2010) و در نتیجه با کاهش بیماری هایجسمی، فشار روانی ناشی از بیماری نیز کاسته میشود.
از مرور مطالب ارائه شده در خصوص عوامل محیطی موثر بر سلامت روان در سه بخش کلی محیط طبیعی، مصنوعی و اجتماعی با معیارهایی جهت ارزیابی ساختمانهای شهری سالم آشنا شدیم. گرچه ابعاد واقعی محیط موارد بسیاری از جمله ابعاد اقتصادی را نیز شامل میگردد، اما با توجه به محدودیتهای این تحقیق، تعدادی از اصول و معیارهای منتخب در مورد برنامه ریزی مجموعههای مسکونی، استخراج گردیده و در نمونه مورد بررسی مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفته است. با توجه به مطالب مطروحه و چارچوب نظری، مدل عملیاتی تحقیق زمینه و بستر لازم برای آزمون فرضیات را با اتکا به مدل مفهومی فراهم میکند (شکل 2).
شکل2. مدل عملیاتی بر پایه چارچوب نظری تحقیق |
روش تحقیق
با توجه به موضوع و فرضيهها، تحقيق حاضر به لحاظ ماهيت و هدف، کاربردي و از حيث روش، همبستگي است که اطلاعات آن به وسیله دو پرسشنامه کیفیت محیطی و سلامت، به شيوه ميداني جمعآوري گرديده است. محققین در اين پژوهش به شناخت تاثیر ابعاد محیطی در مجموعههای مسکونی بر سلامت روان ساکنین می‌پردازند. متغیر ملاک (وابسته) سلامت روان و هر یک از ابعاد محیطی، متغیر مستقل معرفی شده است. جهت شناسایی ابعاد محیطی با استفاده از مطالعات اسنادی و تحقیقهای پیشین، پرسشنامه محقق ساختهای تهیه شد. اين پرسشنامه شامل 35 سوال در 3 سرفصل اصلی کیفیتهای محیطی شامل سه مؤلفه : کالبدی، اجتماعی و زیست محیطی میباشد که نحوه امتياز دهي با استفاده از مقياس 5 گزينه اي ليکرت است. برای سنجش سلامت روان افراد از پرسشنامه GHQ-12 گلدبرگ استفاده شده است. پرسشنامه GHQ-12 گلدبرگ و ویلیامز9(1998) ، شامل 12 سوال از 60 سوال پرسشنامه اصلی است که همانند فرمهای دیگر (60-30-28 سوالی) هر یک از سوالات شدت مشکلات روانی را در چند هفته (یک ماه) اخیر میسنجد. از امتیاز ویژه GHQ-12 نسبت به دیگر فرمها میتوان به مدت زمان کوتاه مورد نیاز برای تکمیل آن که باعث تسریع در انجام طرح میگردد اشاره نمود (عبادی و همکاران،1381).
پرسشنامه استاندارد شده GHQ-12 مشتمل بر 12 سوال بود: تمرکز بر خویش، نگران بودن، مفید بودن، تصمیم گیری، فشار دائم، غلبه بر مشکلات، لذت از زندگی، مواجه شدن با مشکلات، افسردگی، اعتماد بنفس، بی ارزش بودن و خوشحال بودن از جوانب امور که هر یک از این ابعاد با چهار عبارت سنجیده میشود. نمرهگذاری پرسشنامه GHQ در این تحقیق به روش نمرهگذاری سنتی میباشد که به صورت (0-0-1-1 ) است. بنابراین حداکثر نمره آزمودنی با این روش نمرهگذاری در پرسشنامه GHQ-12 برابر 12 میباشد. دامنه امتیازها بین 12-0 بوده و امتیاز بیش از 3.5 معمولا دال بر بروز اختلال در سلامت افراد است. در تحلیل دادهها میانگین امتیاز سلامت روان به دست آمده در نمونه مبنای مقایسه قرار گرفت. قلمرو زماني و مکاني انجام تحقيق، جامعه آماريای شامل کلیه ساکنان مجتمع مسکونی 600 و 512 دستگاه شهر مشهد(شکل3و4و5) است که تعداد کل ساکنان آن حدود 4000 نفر میباشند. براي تعيين حجم نمونه لازم نيز از جدول برآورد حجم نمونه کرجسي مورگان (خلعتبري ،1385) استفاده گرديد. بر اساس این فرمول، تعداد حجم نمونه در بين جامعه آماري 351 نفر ميباشد. لذا با انتخاب حداقل 351 نفر از جامعه آماري تحقیق انجام خواهد شد. اما به منظور جلوگيري از ريزش تعداد پاسخگويان و همچنين پيش بيني تکميل اطلاعات موردنياز بر اساس برآورد نمونه، تعداد 370 پرسشنامه توزيع که پس از پيگيري هاي فراوان و حذف پرسشنامههاي مخدوش، 351 پرسشنامه سالم عودت و به عنوان نمونه نهايي درنظر گرفته شد.
به منظور تعیین اعتبار صوری، پرسشنامه در اختیار تعدادی از صاحبنظران قرار داده شد و پس از تصحیحات لازم مورد استفاده قرار گرفت. در اين پژوهش از روش آلفاي کرونباخ که در بيشتر پژوهشها مبناي سنجش پايايي قرار ميگيرد، استفاده شده است. در جدول 2 پايايي پرسشنامههاي تحقيق بر اساس ضريب آلفاي کرونباخ نشان داده شده است. با توجه به مناسب بودن ضرايب آلفا، اعتبار پرسشنامه تائيد میشود. پایایی شاخص سلامت عمومی، به عنوان متغیر وابسته در تحقیق حاضر 79/0 می باشد که این مقدار با نتیجه پایایی در پژوهشهای عبادی،1381 با ضریب آلفای 87/0 و تقربی و همکاران،1393 با ضریب آلفای 79/0 قابل مقایسه است. همچنین با توجه به تقسیم بندی جورج و مالری به نقل از حبیب پور و صفری،1388 که مقادیر آلفا را در پنج دسته زیر تقسیم میکنند، سازگاری درونی گویه ها در شاخص سلامت برای این تحقیق در محدوده قابل قبول تا خوب قرارگرفته است(جدول 3)
رديف | سرفصل سوالات | ضريب آلفا |
1 | ابعاد سه گانه محیطی اثر گذار | 7745/0 |
1-1 | بعد کالبدی | 7317/0 |
2-1 | بعد اجتماعی | 7195/0 |
3-1 | بعد زیست محیطی | 7190/0 |
2 | شاخص سلامت روان | 7930/0 |
مقدار آلفا | سازگاری درونی گویه های شاخص |
بیشتر از 9/0 | عالی |
بیشتر از 8/0 | خوب |
بیشتر از 7/0 | قابل قبول |
بیشتر از 6/0 | سوال برانگیز و قابل تردید |
بیشتر از 5/0 | ضعیف |
کمتر از 5/0 | غیر قابل قبول |
جدول2 : ضرايب آلفاي كرونباخ براي متغيرهاي تحقيق در نمونه نهايي جدول3: بررسی سازگاری درونی گویه ها(ماخذ: حبیب پور و صفری،1388)
به منظور تجزيه و تحليل دادهها در اين تحقيق از روشهاي آمار توصيفي و استنباطي استفاده شده است. در آمار استنباطي از آزمون کولوموگروف و اسميرنف براي تعيين نرمال بودن متغيرها، آزمون همبستگی و رگرسیون و معادله ساختاري براي پاسخ به فرضيههاي تحقيق استفاده خواهد شد. ضمناٌ براي انجام محاسبات و پردازش اطلاعات از بستههاي نرم افزاري Spss و LISREL استفاده خواهد شد.
یافتههای پژوهش
بررسیهای این تحقیق که بر روی 351 نفر از ساکنان دو مجموعه مسکونی 512 و 600 واحدی شهر مشهد در بازه سنی بین15 تا 80 سال (بیشترین فراوانی در بازه 25 تا 40 سال) و نسبت برابر جنس زن و مرد، با مالکیتی 70 درصدی انجام گرفته است نشان میدهد که میزان سلامت روانی پاسخگویان در حد متوسط است. همچنین نتایج نشان میدهد در بعد کالبدی محیط حدود70 درصد پاسخ دهندگان، ارتفاع ساختمانها را نامطلوب ارزیابی کردهاند. میزان فضای سبز، دید و منظر و چشم انداز از سوی ساکنان خوب و در حدود 60 درصد ارزیابی شده است اما به همین میزان افراد اظهار نمودهاند که جایی برای ملاقات با همسایگان، نشستن و نظارهکردن بازی کودکان وجود ندارد. در خصوص بحث دسترسی و ترافیک بیش از 50 درصد افراد این امکانات را نامناسب ارزیابی کردهاند. در بعد اجتماعی نیز، امکان خلوت برای ساکنان به میزان 50 درصد گزارش شده است. امنیت در این مجموعه بسیار کم و در حدود 30 درصد و تعدی به قلمرو افراد بالای50 درصد گزارش شده است که به دلیل تعریف نشدن قلمروها در این دو مجموعه، افراد غریبه به راحتی میتوانند وارد مجموعه شوند. در بعد زیستی محیط، با وجود پوشش گیاهی بسیار در مجموعه، کیفیت هوا نامناسب ارزیابی شده است. همچنین آلودگی صوتی نیز از عوامل ایجادکننده نارضایتی در افراد گزارش شده است. اکنون با داشتن اطلاعات اولیه از وضعیت سلامتی و ویژگیهای محیطی در این دو مجموعه میتوان فرضیات این تحقیق را مورد آزمون قرار داد. فرضیه1: در مجموعههای مسکونی 512 و 600 دستگاه شهر مشهد میان عوامل محیطی کالبدی، اجتماعی و زیستیِ محیط با سلامت روان رابطه همبستگی مثبت و معناداری وجود دارد. فرضیه2: محیط کالبدی از میان عوامل محیطی موثر بر سلامت روان ساکنان این مجموعهها، بیشترین تأثیر را داراست.
| متفیر | کولموگروف | معنی داري | نتيجه |
1 | بعد کالبدی | 567/0 | 904/0 | نرمال |
1-1 | ارتفاع | 293/1 | 13/0 | نرمال |
1-2 | امکانات رفاهی | 843/0 | 476/0 | نرمال |
1-3 | دسترسی و ترافیک | 137/1 | 151/0 | نرمال |
1-4 | دیدومنظر | 761/0 | 609/0 | نرمال |
2 | بعد اجتماعی | 833/0 | 492/0 | نرمال |
2-1 | خلوت | 065/1 | 207/0 | نرمال |
2-2 | امنیت | 798/0 | 547/0 | نرمال |
2-3 | قلمرو | 825/0 | 49/0 | نرمال |
3 | بعد زیست محیطی | 567/0 | 905/0 | نرمال |
3-1 | آب | 932/0 | 35/0 | نرمال |
3-2 | هوا | 05/1 | 22/0 | نرمال |
3-3 | صوت | 082/1 | 215/0 | نرمال |
4 | شاخص سلامتی | 916/0 | 371/0 | نرمال |
جدول 4 . آزمون كولوموگروف اسميرنف متغير هاي تحقيق
|
آزمون فرض نرمال بودن متغيرها
قبل از تعيين نوع آزمون مورد استفاده به خصوص در آزمونهاي مقايسهاي لازم است از نرمال بودن متغيرها از طریق آزمون کولموگروف-اسميرنف مطمئن شويم. در صورتي كه متغيرها نرمال باشند، استفاده از آزمونهاي پارامتري توصيه میشود و در غير اين صورت استفاده از آزمونهاي معادل غير پارامتري مدنظر قرار خواهد گرفت. براي تعيين نرمال بودن متغيرها بايستي سطح معنيداري بررسي شود. درصورتي که سطح معنيداري بيشتر از 05/0 باشد نرمال است. نتيجه اينکه سطح معنيداري در تمام موارد نرمال هستند(جدول 4).
الف) آزمون فرضیه 1
با توجه به نرمال بودن توزيع متغير ابعاد محیطی (شامل بعد کالبدی، بعد اجتماعی و بعد زیست محیطی) و سلامت روانی در نمونه تحت بررسي، براي تعيين همبستگي، از آزمون همبستگي پیرسون استفاده خواهد شد. همانطور که در جدول 5 مشاهده میشود مقدار ضریب همبستگی پیرسون بین متغیر سلامت و متغيرهای کالبدی، اجتماعی، زیست محیطی به ترتیب برابر با 133/0 ،248/0، 336/0 می باشد که در تمامی موارد بزرگتر از صفر بوده و در نتیجه دارای رابطه مستقیم میباشند. احتمال مربوط به سطح معني داري میان متغیرهای ذکر شده به ترتیب برابر 013/0، 0001/0 و 0001/0 ميباشد که از 05/0 کمتر است. بنابراين وجود رابطه مستقیم و معني دار بين دو متغير محیطی و سلامت روانی پذيرفته مي‌شود.
جدول5 : آزمون همبستگي پیرسون بررسي رابطه کیفیت محیط زندگی انسان( ابعاد کالبدی، فرهنگی-اجتماعی و زیست محیطی) و سلامت روانی
متغیر وابسته (ملاک) | متغیر مستقل(پیش بین) | ضریب همبستگی پیرسن | سطح معنی داری | نتیجه |
سلامت روانی
| بعد کالبدی | 133/0>0 | 013/0>05/0 | رابطه مستقیم و معنی دار |
بعد فرهنگی- اجتماعی | 248/0<0 | 0001/0>05/0 | رابطه مستقیم و معنی دار | |
بعد زیست محیطی | 336/0<0 | 0001/0>05/0 | رابطه مستقیم و معنی دار |
ب) آزمون فرضیه 2
باتوجه به وجود رابطه مستقیم و معنیدار میان متغیرها، اکنون جهت سنجش میزان تاثیر با استفاده از جدول تحليل واريانس رگرسيوني اقدام به برازش مدل رگرسيوني به روش تاثیر کیفیت های محیطی در مجموعه های مسکونی512 و 600 دستگاه مشهد بر سلامت روان افراد ساکن آنها ميکنيم. اما قبل از تحليل مدل رگرسيوني به بيان ضریب تعیین و آماره داربين واتسون ميپردازيم، از آنجایی که ضریب تعیین اصلاح شده ( R2) معادل 149/0 شده است، لذا اندازه آن در حد قابل قبول میباشد، از طرفی آماره داربين واتسون معادل 931/1 شده است، که در بازه 5/1 تا 5/2 مي باشد لذا مدل نهايي جهت انجام برازش رگرسيوني مناسب بوده و باقيماندهها مستقلاند. بنابراین نتايج جدول6 نشان مي دهد که کیفیتهای محیطی در مجموعههای مسکونی بر سلامت روان تاثیرگذار میباشد.
جدول 6 . تحلیل رگرسیون، تاثیر کیفیت های محیطی در مجموعه های مسکونی بر سلامت روان
مدل | مجموع مربعات | درجه آزادي | ميانگين مربعات | آماره F | معني داري | R | R2 | آماره داربين واتسون |
رگرسيون | 208/109 | 3 | 069/366 | 192/20 | 0001/0 | 386/0 | 149/0 | 5/2< 931/1> 5/1 |
باقيمانده | 012/629 | 347 | 13/18 | |||||
کل | 219/738 | 350 |
|
|
|
|
|
|
همچنین با توجه به نتايج جدول 7 سطح معنیداری ضریب رگرسیون که در تمامی موارد بالاتر از 05/0 است، ميتوان اينگونه اظهارنظر نمود که، همه ابعاد کیفیتهای محیطی در مجموعههای مسکونی پیش بینی کننده سلامت روان هستند و هیچ یک از متغیرها از مدل نهایی حذف نخواهند شد.
جدول7 . ضرايب رگرسيوني تاثیر کیفیت های محیطی در مجموعه های مسکونی بر سلامت روان
| ضريب رگرسيون | ضريب انحراف معيار | ضريب رگرسيون استاندارد | آماره t | sig |
ثابت | 713/4 | 942/1 |
| 182/11 | 0001/0>05/0 |
کالبدی | 137/0 | 034/0 | 16/0 | 063/3 | 0001/0>05/0 |
اجتماعی | 186/0 | 049/0 | 244/0 | 805/3 | 0001/0>05/0 |
زیست محیطی | 38/0 | 065/0 | 319/0 | 836/5 | 0001/0>05/0 |
اکنون با استفاده از برازش مدل مفهومی به تعیین میزان تاثیر هر یک از ابعاد بر سلامت روان میپردازیم. با توجه به نرمال بودن توزيع متعيرهاي تحقیق، براي برازش مدل از «آزمون معادلات ساختاری» استفاده خواهد شد. براي آزمون برازش مدل از روش آماري مدل سازي معادلات ساختاري(SEM) استفاده شد که نتايج مربوط به آن را ميتوان در شکلهاي زير مشاهده کرد. شاخصهاي اصلي برازش شامل P_value. Df chi-square,RMSEA,GFI,AGFI در زير شکل6 و در جدول 8 نشان داده شده است. همانطور که مشاهده میشود، اعداد به دست آمده برای هر یک از شاخصها در محدوده مجاز میباشد بنابراین میتوان گفت مدل مفهومی در این جامعه آماری قابل بیان است.
جدول 8 . بررسی شاخص های اصلی برازش
شاخص ها | مقدار مجاز | اعداد | نتيجه |
| 3< | 6/2 | پذيرش H1 ( مدل مفهومی در جامعه آماری قابل بیان است.) |
P – Value | 05/0P – Value < | 0001/0 | |
RMSEA | 08/0 <RMSEA<05/0 | 037/0 | |
AGFI | بالاتر از 85/0 | 94/0 | |
CFI | بالاتر از 9/0 | 91/0 | |
NFI | بالاتر از 9/0 | 9/0 |
شکل 6 . تحليل مسير بر اساس شاخص ضریب تاثیر، برازش مدل مفهومی |
بحث
بر پایه نتایج شکل6 میتوان اظهار داشت که در دو مجموعه 512 و 600 دستگاه شهر مشهد محیط کالبدی بیشترین ضریب تاثیر (58/0) را بر سلامت روان ساکنان دارد. از آنجا که محیط کالبدی در نتیجه فعالیتهای انسان در فضا عینیت می یابد بنابراین میتوان گفت اولین و آشکارترین عاملی که افراد در محیطهای مسکونی با آن روبرو هستند محیط کالبدی است که تاثیر فزاینده و بالقوهای بر رفتار و سلامتی آنان میگذارد. این یافته تقویت کننده بحثها و یافتههای قبلی از جمله مطالعات Miller & Townsend, 2005 ; Jones et al., 2007; Macintyre & Ellaway, 2003; و گروسی و شمس الدینی،1393 نیز میباشد. پس از محیط کالبدی بیشترین ضریب تاثیر (48/0) به محیط اجتماعی اختصاص یافته است. یکی از مباحث مهم در محلات مسکونی تاثیراتی است که محیطهای اجتماعی و اشتراکی بر رفتارهای ساکنانشان میگذارند که با در نظر داشتن مفاهیمی چون خلوت، قلمرو و امنیت میتوان به سطح بالایی از سلامت میان ساکنان دست یافت. در واقع تعامل اجتماعی بین افراد، احساس تعلق و مسئولیت پذیری در قبال محل زندگی، حفظ حریم و قلمرو افراد با سلامت روان ساکنان مجموعههای مسکونی رابطه مثبت و معنیداری خواهد داشت. در نهایت بعد زیست محیطی با ضریب تاثیر 39/0 بیانگر این نکته است که کنترل آلودگی صوتی، کاهش آلودگی هوا و جمع آوری صحیح آب های سطحی بر سلامت روان تاثیر مثبتی دارند. همچنین یافتههای این تحقیق نشان میدهد از میان عوامل محیطی، نورگیری و وجود امکاناتی همچون فضای سبز، پارکینگ، فضاهایی برای تجمع افراد با ضریب تاثیر 83/0، در نظر گرفتن فضاهایی برای پیاده روی بدون مزاحمت اتومبیل با ضریب تاثیر 8/0، برقراری امنیت در فضاهای مسکونی با ضریب 79/0 و داشتن هوای مطبوع بهدور از آلودگی با ضریب 74/0 بیشترین تاثیر را بر سلامت روان ساکنان دارند.
در مقابل نتایج فوق، بیشترین نارضایتی نیز در بعد کالبدی و در مباحثی همچون ارتفاع ساختمانها (حدود70 درصد)، نبود فضایی برای ملاقات با همسایگان، نشستن و نظاره کردن بازی کودکان و مشکلاتی در خصوص دسترسی و ترافیک (بیش از 50 درصد) گزارش شده است. پس از آن بیشترین نارضایتی در بعد اجتماعی و در مباحثی چون نبود امنیت در دو مجموعه مورد مطالعه (حدود 70 درصد) و تعدی به قلمرو افراد (بالای50 درصد) گزارش شده است. بنابراین میتوان اینگونه استنتاج نمود که موثرترین عوامل محیطی بر سلامت روان ساکنان، همانها هستند که موجب نارضایتی افراد شدهاند. در واقع ما با یک مکانیسم ادراکی مواجهیم که در آن هر چه ادراک فرد از وجود مخاطرات فیزیکی و اجتماعی محیط کمتر باشد، سطح سلامت عمومی بالاتری گزارش می شود. نکته قابل تأمل دیگر در این تحقیق نارضایتی ساکنان از فضای سبز دو مجموعه است. مطالعات بسیاری بر نقش پررنگ فضای سبز بر سلامت عمومی افراد تاکید کردهاند (نک: جدول1) اما فضای سبز این دو مجموعه (با وجود سطح اشغال کمتر از 30 درصد و اختصاص فضاهای سبز 70 درصدی) به یکی از دغدغههای اصلی ساکنان تبدیل شده و تاثیرات منفی بسیاری بر سلامت افراد گذاشته است. فضاهای سبز در این دو مجموعه، محیطی گسترده، غیرقابل کنترل و بدون سازماندهی فضایی است. از جمله مشکلات فضاهای سبز دو نمونه مورد مطالعه میتوان به موارد زیر اشاره نمود که در صورت اصلاح آنها بخشی از مشکلات اجتماعی و سلامتی ساکنان مرتفع خواهد شد و بستری برای تعاملات بیشتر افراد در سایه امنیت و آرامش در فضای سبز مجموعه فراهم خواهد آمد:
1. طراحی نامناسب قلمروهای نیمه عمومی و نیمه خصوصی؛ که در صورت طراحی صحیح قلمروها احساس تعلق ساکنان به محیط طبیعی مجموعه که نقش موثری بر سلامت روان دارد، افزایش می یابد.
2. استفاده از پوشش گیاهی تکراری و یکنواخت؛ در صورت استفاده ترکیبی از گیاهان متنوع تاثیرگذاری بیشتری بر افراد قابل مشاهده خواهد بود.
3. عرصه ای وسیع با کمترین نقاط قابل تاکید بصری؛ منظری بینشانه که مشابه آن زیاد دیده و شاخصی برای به یاد سپردن ندارد.
4. عدم امنیت در مجموعه؛ امکان ورود افراد غریبه به درون مجموعه بدون هیچ نظارتی موجب ناامنی مجموعه شده است و به تبع آن ساکنان از فضای سبز مجموعه کمتر استفاده میکنند.
5. متمرکز بودن فضای بازی کودکان؛ کودکان برای رسیدن به زمین بازی باید مسیر طولانی را طی کنند که به دلیل ناامنی مجموعه، نگرانی والدین را در پی دارد. به همین دلیل کودکان بیشتر در پارکینگهای مجموعه در مقابل هر بلوک که امکان نظارت والدین به این فضاها وجود دارد، بازی و فعالیت میکنند.
6. افراد مسن نیز به دلیل کاهش توان حرکتیشان اغلب فضایی برای ملاقاتهای اجتماعی با همسالان خود ندارند و در مقابل درب ورودی بلوکهایشان جمع میشوند. در این مجموعه به دلیل نبود ایمنی و مبلمان مناسب، فرصتهایی برای ملاقات و برقراری روابط اجتماعی، کمتر قابل مشاهده است.
نتیجه گیری
ملاحظات این مطالعه نشان میدهد که ارتقای کیفیت فیزیکی و کالبدی محیطهای مسکونی با بالا بردن سطح رضایت افراد از محل زندگی میتواند امکان بهبود کیفیت روابط اجتماعی میان ساکنان را فراهم کند و در نهایت بر سلامتی آنها تاثیرگذار باشد. محیطهای ساخته شدهای که می توانند فرصت آشنایی همسایگان را با یکدیگر برقرار کنند، پیوندهای اجتماعی کل ساکنان مجموعه را محکمتر نموده، سطح رضایت از محیط و دلبستگی به مکان را افزایش داده و در نهایت امنیت مجموعه را بالا میبرند. تنها با تغییرات کوچکی در محیط کالبدی میتوان افراد را به فعالیتهای فیزیکی (پیاده روی و دوچرخه سواری) تشویق نمود که در پی آیند آن، کیفیت هوا بهبود یافته و آلودگی های صوتی ناشی از رفت و آمد اتومبیل ها کاهش مییابد. از این رو در وهله اول، با بهبود شرایط فیزیکی و کالبدی مسکن، میتوان زمینه را برای ارتقای سلامت افراد ساکن در مجموعههای مسکونی فراهم نمود. در این راستا بیشترین کوششها باید در جهت به حداکثر رساندن میزان نورگیری(کنترل ارتفاع ساختمانها)، افزایش و سازماندهی فضای سبز، اختصاص فضاهایی برای پیادهروی و رعایت سلسله مراتب قلمروها از عمومی تا خصوصی باشد. در مرحله بعد میتوان انتظار داشت که در چنین محیطی روابط اجتماعی بهبود یافته و ساکنان برای ارتقای کیفیت محیطی و سلامت خود تلاش کنند و درنتیجه، زمینه ایجاد جامعه سالم تحقق یابد(شکل 7).
شکل 7 : عوامل محیطی موثر بر سلامت روان (ماخذ: نگارندگان) |
بر پایه نتایج مطالعه حاضر، میتوان گفت سلامت روان به عنوان حوزهای مهم در محیطهای مسکونی کمتر مورد توجه پژوهشگران داخلی و متولیان امر مسکن قرار گرفته است. با توجه به گستره موضوع و محدودیتهای این تحقیق نیاز به شواهد دیگری در این زمینه احساس میشود. به همین منظور پیشنهادها و جهت گیریهای پژوهشی زیر میتواند افقهای جدید پژوهشی را به روی سایر محققان بگشاید. نتایج این تحقیق نشان داد که ارتفاع ساختمانها بیشترین تاثیر منفی را بر سلامت ساکنان داشته است. به نظر میرسد تحقیقات آتی میتواند در زمینه تاثیر مساکن کوتاه و بلندمرتبه بر سلامت روان توسعه یابد. همچنین پیشنهاد میشود در تحقیقات آتی، نحوه تاثیر ساخت گونههای مختلف مسکونی شامل بلوک شهری، مجموعهها و مجتمعهای مسکونی بر سلامت روان مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد.
پی نوشت ها
1. Maslow
2. Dahlgren
3. Whitehead
4. Rudolph Moos
5. Basavanthappa, B.T
6. Edwards
7. Tsouros
8. Sarafino
9. Goldberg & Villiams
فهرست مراجع
1. ادوارد، پگی؛ توروس، آگیس. (1387). به سوی شهرهای سالم: نقش دولت‌های محلی در ترویج فعالیت بدنی و زندگی فعال در محیطهای شهری. (مهدی دهقان منشادی، مترجم). تهران : انتشارات شهیدی.( نشر اثر اصلی 2006).
2. آقایاری هیر، توکل؛ عباس زاده، محمد؛ وگراوند، فرانک.(1395). مطالعه سلامت روانی و عوامل فردي و محله اي مؤثر بر آن (مورد مطالعه: شهروندان تهرانی). فصلنامه برنامه ریزي رفاه و توسعه اجتماعی، 27، 145-187.
3. ایلدرآبادی، اسحق (1382). درسنامه پرستاری بهداشت جامعه. تهران : جامعه نگر.
4. بیات، بهرام؛ شرافتی پور، جعفر؛ وعبدی، نرگس. (1387). پیشگیری از جرم با تکیه بر رویکرد اجتماع محور. تهران: نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران، معاونت اجتماعی، اداره کل مطالعات اجتماعی.
5. باساوانتاپا، بي.تی. (1382). درسنامه پرستاري بهداشت جامعه. (مير محمد حسيني و يوسف حميد زاده اربابي،مترجمين). تهران: تحفه.
6. پوردیهیمی، شهرام. (1391). شهر مسکن و مجموعه ها. تهران: آرمان شهر.
7. تقربی،زهرا ؛ شریفی، خدیجه ؛و سوکی،زهرا. (1393). روانسنجی نسخه فارسی پرسشنامه12سوالی سلامت عمومی با سبک نمره دهی C-GHQ در زنان. مجله مراقبت های پیشگیرانه در پرستاری و مامایی، 2، 80-66 .
8. جمالی، هاجر ؛ شایگان، فریبا. (1390). احساس امنیت (نقش تاکسی بی سیم بانوان براحساس امنیت زنان تهرانی). فصلنامه مطالعات مدیریت انتظامی، 1، 95-114.
9. حبیب پور،کرم ؛ و رضا صفری. (1388). راهنمای جامع کاربرد spss در تحقیقات پیمایشی. تهران: لویه.
10. حمدیه، مصطفی ؛ وشهیدی، شهریار .(1387) . اصول و مبانی بهداشت روانی. تهران: سمت.
11. خلعتبري ، محمد جواد. (1385) . آمار و روش تحقيق. تهران: پردازش.
12. سارافینو ، ادوارد. (1387). روانشناسی سلامت. (الهه میرزایی: مترجم). تهران: رشد. ( نشر اثر اصلی 1998).
13. سلطانی، بهرام .(1384). مبانی معماری فضای سبز شهری. تهران: دیت.
14. شیعه، اسماعیل؛ زهراالسادات سعیده زرآبادي؛ و ملیسا یزدانپناهی. (1392).بررسی و تبیین مفهوم محله سالم در محلات سنتی ایران. مطالعات و پژوهش های شهری و منطقه ای، 17، 1-20.
15. صالحی، بهرام. (1389). نگاهی به برنامه مسکن مهر و برخی مسائل معماری و شهرسازی مربوط به آن. فصلنامه آبادی، 34، 85-96.
16. طالبی، ژاله ؛ وکلانتری، ایرج .(1375). راهنمای طراحی معماری ساختمان های بلند مسکونی. تهران: مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
17. عبادی،مهدی ؛ حریرچی،امیرمحمود ؛ شریعتی،محمد ؛ گرمارودی،غلامرضا ؛ فاتح، ابوالفضل؛ ومنتظری، علی.(1381). ترجمه و تعیین پایایی و روایی پرسشنامه 12 سوالی سلامت عمومی(GHQ-12). فصلنامه پایش،3 ، 39-46.
18. عینی فر، علیرضا .(1379 ). عوامل انسانی محیطی موثر در طراحی مجموعه های مسکونی. فصلنامه هنرهای زیبا، 8 ، 109-118.
19. گروسی، سعیده و شمس الدینی، محمد.(1393). تاثیر کیفیت محیطی محلات مسکونی بر سلامت ساکنان در شهر کرمان. مطالعات جامعه شناختی شهری، 12، 51-74.
20. مهدی، علی؛ قرخلو، مهدی ؛و مهدیان، معصومه. (1389). بررسی شاخص های اجتماعی- اقتصادی و تاثیر آن بر کیفیت مساکن محلات حاشیه نشین ( مطالعه موردی: محله حاشیه نشین شیخ آباد شهر قم ). نشریه چشم انداز جغرافیایی(مطالعات انسانی)، 18، 18-41.
21. Barton, H., & Grant, M. (2006). A health map for the local human habitat. The Journal for the Royal Society for the Promotion of Health, 126(6), 252-253.
22. Boubekri, M. (2008).Day lighting, Architecture and Health: Building Design Strategies. Oxford: Elsevier Ltd.
23. Boubekri, M., Cheung, I.N., Reid, K.J., Wang, C.H., & Zee, P.C. (2014). Impact of windows and daylight exposure on overall health and sleep quality of office workers: a case-control pilot study. Journal of Clinical Sleep Medicine, 10(6), 603-611.
24. Bilger, M., & Carrieri, V. (2013). Health in the cities: When the neighborhood matters more than income. Journal of Health Economics, (32) 1, 1-11.
25. Brown, S.C ., Mason, C.A ., Lombard, J.L ., Martinez, F ., Plater-Zyberk, E., Spokane, A.R., & Szapocznik, J. (2009). The Relationship of Built Environment to Perceived Social Support and Psychological Distress in Hispanic Elder: The Role of Eyes on the Street. Journal of Gerontology: Social Science B, 64(2), 234-246.
26. Cullingworth, B. (2004). Planning in the USA: Policies, Issues and Processes. Newyork: Routledge.
27. Edelstein, E.A., & Macagno, E. (2012). Form Follows Function: Bridging Neuroscience and Architecture. In Sustainable Environmental Design in Architecture (pp. 27-41). New York: Springer.
28. Evans, G.W. (2003). The Built environmental and mental health. Journal of Urban Health, 80(4), 536-555.
29. Evans, G.W., Saegert, S., & Harries, R. (2001). Residential density and psychological health among children in low-income families. Environment and Behavior, 32(2), 165-180.
30. Frank, L.D., Schmid, T. L., Sallis, J. F., Chapman, J., & Saelens B.E. (2005).Linking Objectively Measured Physical Actively Measured Urban Form: findings from SMARTRAQ. American Journal of preventive Medicine, 28(2), 117-125.
31. Gifford, R. (2007). Environmental psychology and sustainable development: Expansion, maturation, and challenges. Journal of Social Issues, 63(1), 199-212.
32- Gifford, R., & Lacombe, C. (2006). Housing quality and children’s socioemotional Health. Journal of Housing and the built Environment, 21(2), 177-189.
33. Giles, C.B., Ryan, K., & Foster, S. ( 2012). Increasing Density in Australia: Maximizing the Health Benefits and Minimizing the Harm. Melbourne: The National Heart Foundation of Australia. Website, accessed 14 May, 2012, www.heartfoundation.org.au/density.
34. Hagler, L. (1999). Summary of Adverse Health Effects of Noise Pollution. Based on the World Health Organization Guideline for Community Noise. Accessed by http://www.noiseoff.org/media/who.summary.pdf.
35. Hartig, T., Evans, G.W., Jamner, L.D., Davis, D.S., & Garling, T.(2003). Tracking restoration in natural and urban field settings. Journal of Environmental Psychology, 23(2), 109-123.
36. Heerwagen, J., & Orians, G. (1990). The psychological aspects of windows and window design. In K.H. Anthony., J. Choi., B. Orland, (Eds.), Environmental Design Research Association. proceedings of the 21st annual conference of the environmental design. (pp.269-280). Oklahoma City.
37. Jones, A., Bentham, G., Foster, C., Hillsdon, M., & Panter, J. (2007). Tackling obesities: future choices–obesogenic environments–evidence review. London: Government Office for Science.
38. Kaplan, R., & Kaplan, S. (1989). The Experience of Nature: a Psychological Perspective. New York: Cambridge University Press.
39. Kawachi, I., & Berkman, L. F. (2003). Neighborhoods and health. New York: Oxford University press.
40. Kligerman, M., Sallis, J.F., Ryan, S., Frank, L.D., & Nader, P.R. (2007). Association of neighborhood design and recreation environment variables with physical activity and body mass index in adolescents. American Journal of Health Promotion, 21(4), 274-277.
41. Krieger, J., & Higgins D.L. (2002). Housing and Health: time again for public health action. American Journal of Public Health, 92(5), 758–776.
42. Kuo, F.E.,& Sullivan W.C., & Coley R.L., & Brunson, L.(1998). Fertile ground for community: inner-city neighborhood common spaces. American Journal of Community Psychology, 26(6), 823–851.
43. Laumann, K., Garling, T., & Stormark, K. M. (2003). Selective attention and heart rate responses to natural and urban environments. Journal of Environmental Psychology, 23(2), 125–134.
44. Lohr, V.I., & Pearson-Mims, C. H. (2006). Responses to scenes with spreading rounded, and conical tree forms. Environment and Behavior, 38(5), 667–688.
45. Marcus, C., & Francis, C. (1998). People places: design guidelines for urban open space. New York: John Wiley & Sons Ltd.
46. Marcus, C., & Sarkissian, W. (1988). Housing As If People Mattered: site design guidelines for the planning of medium-density family housing. London: University of California press.
47. McLaren, L., & Hawe, P. (2005). Ecological perspectives in health research. Journal of Epidemiology & community health, 59(1), 6-14.
48. Miller, D. B., & Townsend, A. (2005). Urban hassles as chronic stressors and adolescent mental health: the urban hassles index. Brief Treatment and Crisis Intervention, 5(1), 85–94.
49. Moore, E. (1981). A prison environment’s effect on health care service demands. Journal of Environmental Systems, 11(1), 17–34.
50. O’Campo, P., Salmon, C., & Burke, J. (2009). Neighborhoods and mental well-being: What are the pathway?. Health and Place, 15(1), 56–68.
51. Page, A. (2002). Poor Housing and Mental Health in the United Kingdom: Changing the Focus for Intervention. Journal of environmental health research, 1(1), 31-40.
52. Riger, S., & Lavraks, P. (1981). Community Ties: Patterns of Attachment and Social Interaction in Urban Neighborhoods. American Journal of Community Psychology, 9(1), 55-66.
53. Roux, A.V.D., & Mair, C. (2010). Neighborhoods and health. Annals of the Newyork Academy of Sciences, 1186(1), 125–145.
54. Saelens, B. E., & Handy, S. L. (2008). Built environment correlates of walking: a review. Medicine and Science in Sports and Exercise, 40(7), 550–566.
55. Sallis, J. F., Owen, N., & Fisher, E. B. (2015). Ecological models of health behavior. Health Behavior: Theory, Research, and Practice, 5, 43-64.
56. Singh, A., Syal, M., Grady, S., & Korkmaz, S. (2010). Effects of Green Buildings on Employee Health and Productivity. American Journal of Public Health, 100(9), 1665-1668.
57. Stewart, A. E., Roecklein, K.A., Tanner, S., & Kimlin, M. G. (2014). Possible contributions of skin pigmentation and vitamin D in a poly factorial model of seasonal affective disorder. Medical Hypotheses, 83(5), 517-525.
58. Syme, S.L & Berkman, L.F. (1976). Social class, susceptibility and sickness. American Journal of Epidemiology, 104(1), 1-8.
59. Teig, E., Amulya, J., Bardwell, L., Buchenau, M., Marshall, J.A., & Litt, J.S. (2009). Collective Efficacy in Denver, Colorado: Strengthening Neighborhoods and Health through Community Gardens. Health & Place, 15(4), 1115-1122.
60. Thompson, R. (2018). Gardening for health: a regular dose of gardening. Clinical Medicine, 18(3), 201-205.
61. Tyson, G.A., Lambert, G., & Beattie, L. (2002). The Impact of Ward Design on the Beahaviour Occupational Satisfaction and Well-Being of psychiatric Nurses. International Journal of Mental Health Nursing, 11(2), 94-102.
62. Zimring, C., Joseph, A., & Choudhary, R. (2004). The Role of the Physical Environment in the Hospital of the 21st Century: A Once-in-a-Lifetime Opportunity. Concord, CA: The Center for Health Design.
63. Ulrich, R. S. (2002). Health benefits of gardens in hospitals. In Paper for conference, Plants for People International Exhibition Floriade, 17(5), 1-11).
64. Ulrich, R.S. (1979).Visual landscapes & psychological well-being. Landscape Research, 4(1), 17-23.
65. Ulrich, R.S. (1981).Natural versus urban scenes: Some psychological effects. Environment and Behavior, 13(5), 523–556.
66. Ulrich, R.S. (1984).View through a window may influence recovery from surgery. Science, 224(4647), 420–421.
67- Ulrich, R.S., Simons, R.F., Losito, B.D., Fiorito, E., Miles, M.A., & Zelson, M. (1991). Stress recovery during exposure to natural and urban environments. Journal of Environmental Psychology, 11 (3), 201–230.
68. Van den Berg, A.E., Koole, S.L., & Van der Wulp, N.Y. (2003). Environmental preference and restoration: (How) are they related?. Journal of Environmental Psychology, 23(2), 135–146.
69. Verhaeghe, P. P., Coenen, A., & Van de Putte, B. (2016). Is living in a high-rise building bad for your self-rated health?. Journal of Urban Health, 93(5), 884-898.
70. Vitruvius, P. (1914). The Ten Books on Architecture. (M.H. Morgan, Trans.). London: Harvard University Press.
71. Wells, N.M., & Evans, G.W. (2003). Nearby Nature: A Buffer of Life Stress among Rural Children. Environment and Behavior, 35(3), 311–330.
72. Wilson, L. M. (1972). Intensive care delirium, the effect of outside deprivation in a windowless unit. Archives of Internal Medicine, 130(2), 225-226.
73. Wells, N.M., Evans, G.W., & Yang, Y. (2010).Environments and Health: Planning Decisions as Public-Health Decisions, Journal of Architectural and Planning Research, 27(2), 124–143.
74. Wen, M., Fan, J., Jin, L., & Wang, G. (2010). Neighborhood effects on health among migrants and natives in shanghai, China. Health and Place, 16)3), 452-460.
Assessment of Environmental Factors Effective on Mental Health
(Case study: 600-unit and 512-unit residential complexes in Mashhad)
Sorayya Taheri, M.A. in Department of Architecture, Ferdowsi University of Mashhad, Iran
Jafar Taheri 1, Assistant Professor, Department of Architecture, Ferdowsi University of Mashhad, Iran
Abstract
The dominance of technology over human lifestyle affected the human health and quality of environment. Therefore, mental health problems, stress, and depression are currently considered as the leading causes of somatic disability and premature death. An evolving body of scientific evidence demonstrates solid relations between housing and health. The public health community is developing, testing, and implementing effective interventions that yield health benefits through improved housing quality. Due to the growth of social and environmental challenges, the stress-related diseases are increasing. Stressors that come from poor design of residential environments -crowding, noise, poor indoor air quality and light – can have a negative impact on human mental health. Evidence also increasingly suggests that people with access to quality green space are healthier. Being outside can promote mental well-being, relieve stress, overcome isolation, improve social cohesion and alleviate physical problems. So knowing how environment affects health can help mitigate the impacts of environmental stress and improve health. Since healthy environment is defined as one of the factors in human’s sustainable life and basic needs. Hence, in designing the housing environments, infrastructure planning has a significant role in recreating the environmental factors which have impacts on health. The aim of this study is to be prepared based on assessment of environmental factors effective on mental health and its results can be regarded as a solution for designing the healthy housing environments.
GOLD BERG GHQ-12 questionnaire was used to assess mental health of the subjects in the residential complex. The instruments needed for investigation of the environment quality include three components: physical, social and natural environments. All the participants lived in two residential complexes which are called “600- unit” and “512- unit” in Mashhad. A 351-subject sample was surveyed. Descriptive and inferential statistical methods were used to analyze the data, and SPSS16 and LISREL software were used to carry out the calculations and process the information.
Findings of this study show that there is a relationship between qualities of human’s living environment (including physical, social and aspects of the environment) and mental health. Therefore, the quality of each residential complex can be measured by the variables related to mental health of the residents.
Results of the study show that, among all factors affecting the mental health, the physical component of the environment has the most dissatisfaction and the most negative impact on the health of the residence; and after that, social and environmental factors have the most impact on each residents’ health, respectively, in both residential complexes. Therefore, by improving the physical condition of housing environment, it can be used to improve the health of people living in residential complexes. In this regard, most efforts should be in order to maximize the amount of light (to control the height of the buildings), increasing green space and the right to organize, assign spaces for walking and observing the hierarchy summarize from the public to private. We can expect in such an environment, social relationships, and improved the quality of their environment to enhance biological inhabitants.
Keywords: Mental health; Physical environment; Residential complex;
[1] * Corresponding Author: Email: j.taheri@um.ac.ir