An Analytical Study of the Groundwater Rehabilitation and Balancing Plan of the Country and the Challenges of Its Advancement

Subject Areas : Water and Environment

Mahdi Sarai Tabrizi ¹ , Sayed Morteza Mousavi ² , Ali Reza Tavakoli ³ , Mohsen Barahimi ⁴ , Amirali Fatahi ⁵

1 - Assistant Professor, Department of Water Engineering and Sciences, Islamic Azad University, Tehran Science and Research Branch, Tehran, Iran.
2 - PhD. Student of Water Resources, Department of Water Engineering and Sciences, Islamic Azad University, Tehran Science and Research Branch, Tehran, Iran.
3 - Associate Professor, Agricultural Engineering Research Institute (AERI), Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Karaj, Iran.
4 - Managing Director of Abgostaran Mihan Consulting Engineering Company and PhD. in Water Resources Management, Tehran, Iran.
5 - Water Resources Engineering Expert, Member of the Working Group on Sustainable Use of Water Resources for Agricultural Production, National Committee for Irrigation and Drainage of Iran, Iran, Tehran.

Received: 2021-05-16 Accepted : 2023-10-27 Published : 2023-06-22

Keywords: Aquifer, Conservation and Sustainability of Water Resources, National Plan.,

Abstract :

Background and Objective: Significant decline of groundwater reservoirs in all plains of the country and its adverse consequences are intensifying day by day, so the purpose of this study is to comprehensively assess the trend of favorable and unfavorable changes in the national plan to rehabilitate and balance the country's groundwater resources. Material and Methodology: According to the purpose of this research, from all upstream documents in water science and engineering, including water resources balance reports of the country's study areas, summary reports and feedback of regional water companies in all provinces after the implementation of this national plan and extracting information from library resources and face-to-face talks with Experts from the Ministry of Energy were used. Findings: According to the latest available information (Ministry of Energy), there are more than 858,000 active wells in the country, of which about 50 billion cubic meters are discharged for various purposes. During the last half century, as a result of depletion of groundwater resources more than the feeding of aquifers and consecutive droughts, more than 410 out of 609 study areas of the country have been banned. With the aim of balancing water withdrawal with natural discharge capacity and repairing lost groundwater reserves over a period of 20 years, the plan to rehabilitate and balance groundwater resources in 2014 was approved by the Supreme Water Council and control the average annual deficit 5.6 billion cubic meters of aquifers (leading to the water year 2015-16) have been defined and planned in the 5-year period of the Sixth Plan in the country. In this regard, the Ministry of Energy has developed an action plan at the level of provinces and study areas covered. Discussion and Conclusion: With the passage of a decade since the implementation of this national plan, in this study, the results of the field performance at the level of the country's provinces were extracted and compared with the annual goals. Considering the trend, it becomes clear that the extent of water governance for the protection of underground water resources is in an unfavorable situation. The results show that not supporting this plan will face the country with irreparable challenges and consequences in the not too distant future.

References:

1. Dunyaei, A., Sarraf, A. 2017. Effective solutions for the restoration and balancing of underground water resources from the view of integrated water resources management, Civil Conference, Architecture and Urban Planning of Islamic World Countries, Tabriz. (In Persian)
2. Etihad, A., Maleki Milani, A. 2015. "GROUNDWATER PROTECTION: PRINCIPLES AND PRACTICE" translation of the book GROUNDWATER PROTECTION: PRINCIPLES AND PRACTICE) with the abbreviated name GP3 of the Environment Agency of England and Wales, Bhardakht Publications. (In Persian)
3. Rostam Afshar, N. 2016. Principles of planning in water resources, Publications of University of Water and Electricity Industry (Shahid Abbaspour), page 62. (In Persian)
4. Samani, S. 2019. Presenting global models of sustainable management of underground water resources to improve restoration and balancing plan (2019), volume 16, number 2, page 271-291. (In Persian)
5. Office of Infrastructure Studies of the Research Center of the Islamic Council. 2014. Studying the position of water in the 6th Development Plan. news number: 949187. (In Persian)
6. Farzaneh, M R., Bagheri, A. and Momeni, Fa. 2018. Criticizing the effects of the ruling approach on the restoration and balancing plan of underground water resources and proposing an alternative solution for implementation in the study area of Rafsanjan, Journal of Water and Soil Protection Research, Volume 26, Number 1, (In Persian)
7. Kardan Moghadam, H., Rozbahani, A. 2017. Evaluation of DPSIR structure for the balancing of underground water resources with multi-criteria decision-making and stakeholders' participation, Abkhan and Qanat Journal, Volume 2, Number 1, Spring and Summer Page number: 29-39 (In Persian)
8. Office of Protection and Operation of Iran Water Resources Management Company. 2019. "Annual and weekly reports of the plans, performance and measures taken of the revitalization and balancing plan". (In Persian)
9. Kabiri, S., Nazari, B. 2016. "Evaluation of the effectiveness of the recovery plan and partial balance of underground water resources", the first meeting of "co-thinking with water science and environment experts of the Ministry of Energy". (In Persian)
10. Office of Protection and Operation of Iran Water Resources Management Company. 2019. Forbidden plains of the country. (In Persian)
11. The annual report of monitoring the performance and measures in the restoration and balancing plan of the country's underground water resources. 2018. (In Persian)
12. Samani, S., Rozbahani, Reza. 2019. Approaches to the evaluation of restoration and balancing plan, 8th National Conference on Water Resources Management of Iran, Mashhad. (In Persian)
13. Program and Budget Organization - Country Mapping Organization. 2019. article code: 2064. (In Persian)
14. Shameshki, A. 2016. "Irreversible phenomenon, why is it necessary to review the underground water balance?". Tomorrow's business, chapter 5, social economy, risk of subsidence. (In Persian)
15. Office of Infrastructure Studies of the Research Center of the Islamic Council. 2016. Investigation of the water crisis and its consequences in the country, subject code: 250, serial number: 15608. (In Persian)
16. Office of Infrastructural Studies of the Research Center of the Islamic Council. 2014. Review of the changes in the laws of the water sector and its effect on underground resources, subject code: 250, serial number: 14309. (In Persian)
17. Lacks, D P., Van Beek, E., and Big Haddad, O., Ashofteh, P S. Saifullahi Aghmioni, S. (Translators). 2013. "Planning and Management of Water Resources Systems", Tehran University Publications. (In Persian)
18. Iran Water Resources Management Company. 2019. consulting engineering services, "supervision and management of activities for the restoration and balancing of the country's underground water resources," governance of groundwater and agricultural irrigation. (In Persian)
19. Mirnizami, S J., Bagheri, A. 2016. Evaluation of the water governance system in the process of protecting Iran's underground water resources, Iran Water Resources Research, Year 13, Number 2. (In Persian)
20. Mazaheri, M., Abdul Manafi, N., Samani, J., Mohammad Wali, A., and Fayazi, M T. 2018. Evaluating the effectiveness of legislation on the status of underground water resources, Office of Infrastructure Studies of the Research Center of the Islamic Council, subject code: 250, serial number: 16750. (In Persian)
21. Ohab Yazdi, S A., Ahmadi, A. 2017. The challenges of implementing the set of laws and policies in the protection and restoration of underground water resources, the 7th National Conference on Water Resources Management of Iran. (In Persian)
22. Islami, R., Rahimi, A. 2018. Policy making and water crisis in Iran, strategic and macro policy quarterly. Period 7. Number 3. (In Persian)
23. Nouri Esfandiari, A., Arshadhi, M. 2016. Policies to improve the balancing plan from the point of view of governance, water and sustainable development magazine, fourth year, number 2. (In Persian)
24. Samiei, M J. 2016. Analysis of the situation and proposal of approaches related to water and jobs, Water and Sustainable Development Journal, fourth year, number 2. (In Persian)
25. Safarinejad, M., Bahmanninejad, M R. 2019.Evaluating the factors of unauthorized extraction of underground water resources and investigating suitable solutions for balancing and preserving water resources, 6th International Conference on Civil Engineering, Architecture, Urban Development with Sustainable Development Approach, Tehran. (In Persian)
26. Sarai Tabrizi, M., Mousavi, S M., Tavakoli, A R. 2021. Analytical review of the challenges of the groundwater balancing plan, analytical report of the working group on sustainable use of water resources for the production of agricultural products, National Irrigation and Drainage Committee, Ministry of Energy, Tehran, Iran. (In Persian)

Full-Text:



بررسی تحلیلی طرح احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی کشور و چالش‌های پیش­روی آن

 

چکیده

 افت قابل‌توجه مخازن آب زیرزمینی تمام دشت‌های کشور و تبعات سوء آن روز به روز تشدید می‌شود، بنابراین هدف از این پژوهش، ارزیابی جامع روند تغییرات مطلوب و نامطلوب طرح ملی احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی کشور می‌باشد. بدین منظور از تمام اسناد بالادستی موجود در علوم و مهندسی آب شامل گزارشات بیلان منابع آب محدوده‌های مطالعاتی کشور، خلاصه گزارشات نهایی و بازخوردهای شرکت‌های آب منطقه‌ای در تمام استان‌ها بعد از اجرای این طرح ملی و استخراج اطلاعات از منابع کتابخانه‌ای و مذاکرات حضوری و غیرحضوری با کارشناسان خبره وزارت نیرو استفاده شد. بر اساس آخرین اطلاعات موجود (وزارت نیرو) بیش از 858000 حلقه چاه فعال در کشور وجود دارد که حدود 50 میلیارد مترمکعب از آن برای مصارف مختلف تخلیه می­شود. در طی نیم­­قرن اخیر و در نتیجه تخلیه منابع آب زیرزمینی بیش از تغذیه آبخوان­ها و خشکسالی­های متوالی، اعلام ممنوعیت بیش از 410 محدوده از 609 محدوده مطالعاتی کشور ابلاغ شده است. با هدف متعادل کردن میزان برداشت آب با توان طبیعی آبدهی و ترمیم ذخایر از دست­رفته آب زیرزمینی در یک بازه زمانی 20 ساله، طرح احیا و تعادل­بخشی منابع آب زیرزمینی در سال 1393 به تصویب شورای عالی آب رسید و کنترل کسري متوسط سالانه 6/5 میلیارد مترمکعب آبخوان­ها (منتهی به سال آبی 95-1394) در دوره 5 ساله برنامه ششم در سطح کشور تعریف و برنامه­ریزي شده است. در این راستا وزارت نیرو اقدام به تدوین برنامه عملیاتی در سطح استان­ها و محدوده­هاي مطالعاتی تحت پوشش نموده است. اینک با گذشت چند سال از اجرای این طرح ملی، در این مطالعه نتایج عملکرد میدانی در سطح استان­های کشور استخراج و مورد مقایسه با اهداف تعیین شده سالانه قرار گرفت. با ملاحظه روند، آشکار می­سازد که گستره حکمراني آب برای حفاظت از منابع آب زيرزميني در وضعيت نامطلوبي قرار دارد. در این پژوهش تلاش می­شود، اثرات و موانع موجود در ارکان مؤثر بر طرح تعادل­بخشی و چالش­های پیرامون آن مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد تا در اصلاح و بهبود روند مدیریت اجرایی منابع آب استفاده شود. نتایج حاصله نشان می­دهد، عدم حمایت از این طرح، کشور را با چالش­ها و عواقب جبران­ناپذیری در آینده نه چندان دور مواجه خواهد نمود.

 

کلمات کلیدی: آبخوان، حفاظت و پایداری منابع آب، طرح ملی. 

 

مقدمه

آب زیرزمینی یک منبع فسیلی و یک میراث زمین­شناسی است که از شاخص­های ارزش یک کشور محسوب می­شود. سفره­های آب­ زیرزمینی تجدید شونده است و اگر از این سفره­ها درست حفاظت شود؛ این منابع قابلیت خودپالایی و تجدید حیات را دارند. مشکلات مربوط به مدیریت بهره­برداری از منابع آب به­طور اعم و منابع آب زیرزمینی به­طور اخص پدیده نوظهوری در کشور ما محسوب نمی­شود (1). اضافه برداشت از سفره­ آب­های زیرزمینی باعث افت سطح آب و ادامه این عمل زیانبار، از دست رفتن چشمه­ها، کاهش جریان آب رودخانه­ها، پایین افتادن تراز آب پهنه­های آبی، خشک شدن چاه­ها، خسارت به آبخوان­ها و کیفیت آب آنان، فرونشست دشت­های کشور را به­دنبال خواهد داشت (2و 3). 

سامانی (1399) طی تحقیقی با عنوان ارائه الگوهای جهانی مدیریت پایدار منابع آب زیرزمینی جهت بهبود طرح احیا و تعادل بخشی در کشور چنین نتیجه گرفته که بر اساس تجربیات سایر کشورها، به‌منظور افزایش اثربخشی طرح احیاء و تعادل‌بخشی، به‌عنوان مؤثرترین عامل نیاز به اصلاح ساختار حکمرانی آب و مشارکت جوامع محلی است و بدون دخالت عموم مردم و یا جامعه هدف، نمی‌توان دسترسی به نتیجه ملموسی در زمینه مدیریت بهینه منابع آب و احیای آبخوان‌ها را متصور شد (4). 

دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی طی گزارشی در بررسی جایگاه آب در برنامه ششم توسعه اعلام کرد (1394) : مروری کلی بر مواد برنامه­های توسعه قبلی و عملکرد آنها در بخش آب نشان می­دهد که با توجه به وضعیت نامطلوب کنونی بخش، این برنامه­های توسعه در ارتقای بخش آب موفق نبوده­اند. از مهم­ترین نقاط ضعف این برنامه­ها می­توان به غالب بودن تفکر سازه­ای در تدوین و عملکرد آنها، ضعف شدید در ارتقا نرم­افزاری بخش (مدیریت غیرسازه­ای)، غیرواقع­بینانه بودن و عدم تطابق با شرایط موجود کشور اشاره کرد (5).

فرزانه و همکاران (1398) در پژوهشی تحت عنوان نقد رويکرد حاکم بر طرح احيا و تعادل بخشي منابع آب زيرزميني و پيشنهاد راهکار جايگزين، به بررسی نتايج حاصل از اجرای طرح پرداخته است. مطالعات مذکور نشان از کاهش سطح درآمد سرانه در نتيجه اجراي طرح احيا و تعادل­بخشي منابع آب زيرزميني در محدوده مطالعاتي بوده است. بنابراین تا زماني­که برنامه­ريزي هايي براي جايگزيني معيشت بهره­برداران پيش­بيني نشود نمي­توان انتظار داشت اهداف طرح مزبور در عرصه عمل به قاعده متداول تبديل گردد و اين نگراني وجود دارد که مقاومت­های اجتماعي، نه­تنها مانع پيشرفت، بلکه باعث شکست آن گردد. دليل اين مدعا نيز سطح پايين پذيرش اجتماعي در قبال خشکي باغ­ها مي­باشد (6). 

کاردان مقدم و روزبهانی (1397) با ارزیابی ساختار DPSIR جهت تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی با تصمیم‌گیری چندمعیاره و مشارکت ذینفعان چنین نتیجه می­گیرد که اثرات متعدد زیست محیطی بر آبخوان‌های کشور لزوم ایجاد یک چارچوب و برنامه مناسب را برای احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی حائز اهمیت کرده است. در این پژوهش ضمن پیشنهاد رویکرد یکپارچه DPSIR برای مدیریت آبخوان‌ها، سیاست سازگاری مناسب جهت بهره‌برداری بهینه با درنظرگیری تصمیم‌گیری در 4 سطح عملیاتی تدوین و پیشنهاد شد. این رویکرد یکپارچه برای سیستم منابع آب زیرزمینی جهت تصمیم‌گیری می‌تواند ابزار مناسبی را با حداقل تنش برای بهره‌برداران و دولت دربرداشته باشد (7).

در راستای چاره‌اندیشی برای کنترل افت و کسری مخزن حادث شده در آبخوان‌ها، وزارت نیرو با تعریف طرح تعادل­بخشی، تغذیه مصنوعی و پخش سیلاب در سال 1384 برنامه‌های خود را در زمینه بهبود وضعیت منابع آب زیرزمینی آغاز کرد، لیکن با توجه به عدم حمایت دستگاه‌های دیگر که همکاری آنها در این زمینه الزامی است و هم­چنین نبود عزم جدی میان مقامات عالی کشور در سال­های قبل و عدم تأمین اعتبار کافی، نتایجی مطلوب از طرح حاصل نشد. مجدداً با فعال شدن شورای عالی آب در دولت یازدهم، وزارت نیرو برنامه‌های خود را در جلسه هشتم شورای عالی آب در سال 1392 ارائه نمود و نخست مصوبه‌ای تحت­عنوان برخورد قانونی با برداشت‌های غیرمجاز و نهایتاً با نام طرح احیا و تعادل­بخشی منابع آب زیرزمینی کشور مشتمل بر 15 پروژه که در جلسه پانزدهم شورای عالی آب کشور در تاریخ 25 شهریور 1393 تصویب کرد (8). در کنار این طرح، تکالیفی نیز برای برای وزارتخانه‌ها و سازمان­های مختلف تعیین شد (9). لیکن در اجرای پروژه­های طرح، چالش­هایی به­وجود آمد که به تحلیل آن­ها خواهیم پرداخت. بررسی پژوهش­های انجام شده، گزارشات متعدد، نتایج حاصل از اولین اجلاس هم­اندیشی با متخصصان علوم آب و محیط­زیست (وزارت نیرو، اسفند ماه 1396) در خصوص آب زیرزمینی و چالش­های مربوطه، هم­چنین گزارش سالیانه برنامه­ها، عملکردواقداماتانجامشدهطرحاحیاوتعادل­بخشی نشان می­دهد؛ مشارکت عمومی برای همراهی با طرح به­دلیل مشکلات اجتماعی و عدم ایجاد فرصت­های شغلی جایگزین در مناطق بحرانی، اجرای نظام­مند نجات آب زیرزمینی منطبق بر برنامه عملیاتی نبوده است (10). هدف این تحقیق بررسی علل و تحلیل آن­ها، مستندسازی صحیح یافته­ها، در کانون توجه قراردادن به­ویژه دانشگاهیان و متخصصین در خصوص طرح تعادل­بخشی برای نجات آب زیرزمینی با گسترش و تقویت فرهنگ اجتماعی در ارتباط با منابع آب و تاب­آوری زیست­محیطی حوضه­های­آبریز ­ کشور است.

روش تحقیق

این پژوهش به­صورت تحلیل فني، نقد و بررسي داده­ها و اطلاعات دریافتی از وزارت نیرو، شرکت مدیریت منابع آب ایران در خصوص عملکرد اجرای طرح تعادل­بخشی در سطح ملی است که با حضور در جلسات متعدد و بحث و تبادل­نظر پیرامون آن طی پنج سال جمع­بندی و با نهایت دقت و مستند حاصل شده است. مفهوم توسعه پایدار منابع آب زیرزمینی را به معنای توسعه و بهره­برداری پایدار از این منابع در زمانی نامتناهی، به­طوری­که اثرات مخرب زیست­محیطی، اقتصادی و یا اجتماعی نداشته باشد، دانسته­اند. کمیسیون جهانی محیط­زیست و توسعه، مفهوم توسعه پایدار را چنین تعریف نموده است¹" توسعه پایدار به معنای تأمین نیازهای نسل فعلی بشر بدون تعارض با توانائی نسل­های آینده برای تأمین نیازهایشان است" تعریف مزبور پایداری محیط­زیست (یا به عبارت دیگر منابع)  طبیعی را نیز مورد توجه قرار داده است. 

اقداماتی که در حال حاضر به­عنوان جامعه برای تأمین نیازها انجام می­شود؛ نباید فقط به اثرهای این اقدامات بر زندگی نسل فعلی وابسته باشند بلکه باید چگونگی اثرگذاری این اقدامات بر نسل­های بعدی نیز در نظر گرفته شود. توجه به اثرهای بلند مدت اقداماتی که در حال حاضر انجام می­شوند؛ بر نسل­های آینده، بیان­گر ماهیت توسعه پایدار است (11). سازمان ملل شاخصی را برای تعیین وضعیت منابع آب کشورها براساس درصد میزان برداشت آب به کل منابع آب تجدیدشونده ارائه کرده است. دسته­بندی این شاخص بر اساس جدول (1) می­باشد.

جدول (1)- شاخص سازمان ملل در تعیین وضعیت منابع آب هر کشور

نسبت میزان برداشت آب به کل منابع آب تجدیدشونده	نتایج حاصله بر وضعیت آن کشور
بیشتر از 40 درصد	بحران شدید
بین 20 تا 40 درصد	متوسط
بین 10 تا 20 درصد	متعادل
کمتر از 10 درصد	بدون بحران

 

در ارزیابی پیشرفت طرح احیا و تعادل­بخشی در راستای اطمینان از اجرای مدیریت پایدار آب زیرزمینی، استفاده از شاخص­های هیدرولوژی کمی و کیفی، محیط­زیستی، اجتماعی، اقتصادی و سیاستی نیز پیشنهاد شده است (12).

وضعيت منابع آب زیرزمینی كشور

آخرين اطلاعات از خلاصه وضعيت مربوط به محدوده­هاي مطالعاتي ممنوعه و ممنوعه بحراني کشور تا پايان اسفند سال 1399 در شکل (1) ملاحظه می­شود تعداد كل محدوده­هاي ممنوعه کشور 410 محدوده می­باشد.  سرعت بهره­برداری و تخریب منابع آب زیرزمینی با افزایش چاه­های مجاز و غیرمجاز و روند کاهش حجم استاتیک آبخوان­های کشور در شکل­های 1 تا 6 قابل رویت مي­باشد.

 

شکل(1): روند افزایش تعداد محدوده­های مطالعاتی ممنوعه از سال 1345 تا 1399

 

فقط در استان­های گيلان و كهگيلويه و بوير احمد تا پايان سال 1399 دشت و يا منطقه ممنوعه وجود نداشته است (13). علی­رقم اینکه حدود 85 درصد از کشور ما خشک، نیمه­خشک و فراخشک است. ميزان منابع آب تجديدپذير 25 درصد متوسط جهاني است. لیکن همان­طورکه در شکل شماره(1) مشاهده می­شود؛ روند مدیریت بهره­برداری و مصرف بسیار مخرب بوده است. در شکل شماره(2) نیز کاهش حجم تجمعی آب در آبخوان­های کشور تا سال آبی 92-1391دیده می­شود.

شکل(2) نمودار کاهش حجم مخزن آبخوان­ها از سال آبی 44-1343 الی 93-1392

نمودار(3) نشان می­دهد اگرچه از اجرای برنامه­های تعادل­بخشی به­منظور نجات منابع آب­های زیرزمینی چند سال می­گذرد لیکن سرعت تخلیه، از اقدامات دستگاه­های اجرایی و روند تغذیه بیش­تر است.

 

شکل(3) کاهش حجم مخزن آبخوان­ها از سال 1344 تا 1398

 

سازمان حفاظت محیط­زیست سرعت استفاده از منابع آب زیرزمینی در ایران را در قیاس با استاندارد جهانی سه برابر بیش­تر تخمین می­زند. در حال حاضر افت سطح آب زیرزمینی و کسری حجم مخزن دشت­ها به­گونه­ای شده که حدود 388 محدوده از 609 محدوده مطالعاتی کشور در وضعیت ممنوعیت توسعه بهره­برداری قرار گرفته و نکته حائز توجه، قرارگیری بیش از 90 درصد پتانسیل آب زیرزمینی کشور در این مناطق ممنوعه است. هم­اکنون آبخوان­های کشور، سالانه با میانگین کسری حجم 8/5 میلیارد مترمکعب مواجه هستند. و در 47 سال اخیر مخازن آب زیرزمینی با کسری مخزن 135 میلیارد مترمکعبی مواجه شده­اند که حدود 30 میلیارد مترمکعب آن در 30 سال اول دوره 47 ساله و بیش از 100 میلیارد مترمکعب آن در 17 سال اخیر اتفاق افتاده است که 37 میلیارد مترمکعب آن مربوط به دوره کوتاه 7 سال گذشته می­شود. نمودارهای فوق­الذکر مربوط به تغییرات کمی این منابع است و اما از بعد کیفی هم منابع آب زیرزمینی کشور با چالش بزرگی مواجه است؛ به ترتیبی ­که در مطالعات انجام شده شوری این منابع آب در دوره­ایی 17 ساله بیش از 2 برابر افزایش نشان داده و در تعدادی از دشت­های کشور مثل شریف­آباد و قم و ساوه در استان قم و شیرآمین در آذربایجان شرقی و رفسنجان و سیرجان در کرمان و بسیاری دیگر از دشت­های مهم کشور وضعیت کیفی آب آبخوان­های زیرزمینی با تغییرات کیفی غیرقابل تحمل مواجه شده است. نکته حائز اهمیت کوتاه شدن عمر آبخوان­های مهم کشور است که در صورت تداوم بهره­برداری­های بی­رویه موجود، نابودی این مناطق بسیار نزدیک خواهد شد. افت سطح آب کشور در ۳۰ سال (از ۱350 تا 1380) ۱۵ متر معادل نیم متر در هر سال بوده است و از سال 1380 تا 1390 این وضع به مراتب بدتر شده و در ۸۰ دشت کشور میزان افت سالانه سطح آب ۲ متر و در نیمی از دشت­های کشور هم به یک متر در سال رسیده است که این شرایط بسیار نگران­کننده است. شرایط پیش آمده نشان می­دهد؛ علی­رقم بارندگی­های مناسب در سال­های اخیر، اقدامات انجام شده در طرح تعادل­بخشی تاکنون در حدی نبوده که شرایط کسری مخازن را متوقف نماید.

 

 

 

 

 

 

شکل(4) نمودار کاهش حجم مخزن آبخوان­های زیرزمینی

 

همان­طور که در شکل (5) مشاهده می­شود؛ تراز منفی آبخوان­های کشور که میزان سالانه آن از منفی ۶ میلیارد مترمکعب هم در حال گذر است؛ نشان می­دهد سالانه دست­کم ۶ میلیارد مترمکعب آب بیش از چیزی که در خاک فرو می­رود برداشت می­شود. چنانچه این روند مورد کنترل قرار نگیرد؛ پیش­بینی می­شود که در سال­های آتی کسری تجمعی مخزن آب زیرزمینی کشور به حدود 195 میلیارد مترمکعب برسد و متوسط کسری سالانه از 6 میلیارد مترمکعب به حدود 8 میلیارد مترمکعب در سال افزایش یابد (11 , 10 , 8). 

 

 

شکل (5) پیش­بینی وضعیت در صورت عدم کنترل تا سال 1404

 

 

 

وابستگی تأمین آب شرب، کشاورزی و صنعت به منابع آب زیرزمینی

 

مبناي اصلی"شاخص تنش آبخوان "، افت سالانه تراز آب در سفره­های زیرزمینی است. هر چه میزان افت بیش­تر باشد؛ مقدار شاخص تنش آبخوان نیز بیش­تر خواهد شد. تعیین شاخص تنش آبخوان بیانگر میزان بحرانی بودن وضعیت منابع آب زیرزمینی آن آبخوان است که مهم­ترین فاکتور تعیین­کننده آن افت متوسط سطح ایستابی در یک دوره 20 ساله از سال 1374 لغایت  1394 می­باشد. پس از اعمال ضرایب α، β و γ که به ترتیب بیانگر میزان وابستگی آب شرب به آب­هاي زیرزمینی، میزان ترمیم­پذیري آبخوان و میزان آسیب­دیدگی آبخوان می­باشند؛ بر اساس این شاخص؛ 138 محدوده از 609 محدوده به­عنوان محدوده­هاي فاقد پتانسیل و یا ارزش آب زیرزمینی، 30 محدوده به­عنوان محدوده­هاي بدون تنش و فاقد افت (با سهم 2 درصد کل برداشت کشور)، 132 محدوده به­عنوان محدوده­هاي داراي افت کم­تر از 3 درصد متر (با سهم 17 درصد کل برداشت) 96 محدوده به­عنوان محدوده­هاي داراي افت بین 3/0 تا 6/0 متر (با سهم 16 درصد کل برداشت) 111 محدوده به­عنوان محدوده­هاي داراي افت بین 6/0 تا 1 متر (با سهم 25 درصد کل برداشت) و 102 محدوده به­عنوان محدوده­هاي داراي افت بیش از 1 متر (با سهم 40 درصد کل برداشت) شناسایی گردید. آب منابع آب زیرزمینی در تأمین آب بخش­های مختلف شرب، کشاورزی و صنعت کشور سهم مؤثر و عمده­ای دارد و تمدن و حیات بخش وسیعی از کشور به آن وابسته است. در وضعیت کنونی سهم منابع زیرزمینی در تأمین آب کشور بالغ بر 55 درصد نسبت به کل منابع آب است. نکته حائز اهمیت نقش مهم منابع آب زیرزمینی در تأمین نیاز آب شرب آحاد جامعه است که 63 درصد آن از طریق آب­های زیرزمینی تأمین شده و آب­های سطحی سهم 37 درصدی را به خود تخصیص می­دهند. البته در بخش تأمین آب شرب روستایی سهم آب­های زیرزمینی بالغ بر 80 درصد است.

رویکردهای حاکمیت در قبال منابع آب زیرزمینی

علی­رقم سهم مهم منابع آب زیرزمینی در تأمین نیازهای کشور، تاکنون از 100 درصد اعتبارات هزینه شده در زمینه منابع آب، 98 درصد آن دربخش آب­های سطحی و تنها 2 درصد در منابع آب زیرزمینی هزینه گردیده است. وابستگی حداکثری بخش­های زیادی از کشور مثل استان­های خراسان رضوی، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، کرمان، یزد، اصفهان، فارس و استان­های حاشیه سواحل جنوبی، زنجان، مرکزی، لرستان، قزوین، کردستان و حتی استان­هایی نظیر چهارمحال و بختیاری و گلستان به آب­های زیرزمینی، خود از الزامات توجه به این مهم است. بی­توجهی به تأمین و تخصیص اعتبارات مورد نیاز حفاظت از این منابع، باعث مشهود شدن پیامدهای کنونی و بحرانی شدن وضعیت آبخوان­های کشور شده است، به­طوری­که هم­اکنون در کشور کسری مخزن و افت شدید سطح آب باعث کمبود آب و عدم قطعیت در تأمین آب کلان شهرهای کشور ازجمله تهران و حتی تأمین آب پنج هزار و 500 روستای کشور با تانکر گردیده است.

تداوم این امر باعث تشدید افت مستمر سطح آب و هجوم آب شور به سمت آب­های شیرین، ایجاد فرونشست زمین، ایجاد فروچاله و تراکم آبخوان­ها، خشک شدن دریاچه­ها، رودخانه­ها و تالاب­ها، فرسایش خاک، بیابان­زایی و طوفان­های گرد­ و غبار بیش­تر خواهد شد. شکل (6) وضعیت بهره­برداری نامتعادل دشت­های مختلف ایران را براساس بیلان آب زیرزمینی نشان می­دهد.

شکل (6)- وضعیت دشت­های مختلف ایران بر اساس برداشت نامتعادل از آب زیرزمینی

با توجه به شکل (6) در اکثر دشت­های ایران چنین می­توان نتیجه گرفت که درصد برداشت از منابع آب زیرزمینی به منابع تجدیدشونده بیش­تر از 40 درصد می­باشد که نشان­دهنده وضعیت بحران شدید در منابع آب کشور است. البته فقط هشدار دادن مشکلی را مداوا نخواهد کرد بلکه مشکل اصلی در عدم پایبندی و پایداری در استمرار تعهدات اجرایی برنامه­های استراتژیک است.

 

دلايل عمده بروز مشكلات فعلی از منظر رویکردها

طبيعتاً برخی رویکردها که همان مؤلفه­های حکمراني آب و مدیریت بخش آب و کشاورزی کشور است در ناپایداری آب زيرزميني مؤثر بوده است و لازم است از تمرکز بر معلول­ها به علت­ها توجه شود. فقدان حكمراني مؤثر در مديريت منابع آب زيرزميني، احداث سدهاي مخزني نامتناسب با پتانسيل منابع آب حوضه‌هاي­آبريز، عدم تحقق برنامه‌هاي وزارت نيرو در بخش آب زيرزميني به دليل محدوديت­هاي منابع مالي، کم توجهی به شكل­گيري و تقويت تشكل­هاي آب­بران و استفاده بهينه از آن­ها، تصويب و ابلاغ قانون تعيين تكليف چاه­هاي فاقد پروانه بهره­برداري در سال 1389، تصويب طرح توسعه كشاورزي در سال­هاي گذشته، عدم مطالعه اثر احداث سدها بر منابع آب زيرزميني و محیط­زیست، افزايش سطح زيركشت بيش از پتانسيل منابع آب زيرزمينی، تغییر الگوی کشت به سمت کاشت محصولات با نیاز آبی بیش­تر، پايين بودن بهره­وري منابع آب در بخش­هاي مصرف به­ويژه كشاورزي از جمله علل بروز مشکلات در منابع آب و محیط زیست کشور محسوب می­شوند.

 

تبعات ادامه وضع موجود و  بی­توجهی به وضعیت آب زیرزمینی

اهم خسارات و تهدیدات ناشی از افت منابع آب زیرزمینی را به­صورت موارد زیر می­توان عنوان کرد:

v       خشك شدن چشمه­ها، قنوات، چاه­ها، رودخانه­ها، تالاب­ها (به­طور متوسط ظرف ده سال گذشته 40 درصد آبدهي منابع آب زيرزميني كاهش يافته است)

v       خشك شدن باغات و مزارع (حدود پنج ميليون هكتار از اراضي آبي توسط منابع آب­هاي زيرزميني آبياري مي‌شوند و به­عنوان نمونه در سال­هاي اخير ساليانه 7000 هكتار از باغات پسته خشك شده است)

v       بلا استفاده ماندن 296000 كيلومتر از شبكه‌هاي آب و فاضلاب كه آب زيرزميني در آن جريان دارد.

v       افت كيفي منابع آب زيرزميني و از طرفي حركت آب­هاي شور به سمت آب­هاي شيرين

v       نشست زمين و از بين رفتن مخازن طبيعي آب­هاي زيرزميني وآسيب ديدن تأسيسات زيربنايي مستقر در دشت‌هاي كشور

v       افزايش كف­شكني و جابجايي چاه­ها (ساليانه حدود 1200 كيلومتر كف­شكني در كشور انجام می­شود)

v       افزايش مصرف انرژي به­دليل افزايش عمق سطح ايستابي

v       مهاجرت مردم و حاشيه­نشيني در اطراف شهرهاي بزرگ كه منجر به بروز ناهنجاري‌هاي اجتماعي و سياسي- امنيتي در كشور خواهد شد از تبعات خشك شدن منابع آب موجود و عدم امكان تأمين آب براي شرب، بهداشت و اشتغال مي باشد.

v       به خطر افتادن امنيت سياسي كشور علاوه بر امنيت غذايي

v       به خطر افتادن اراضي باغي و از بين رفتن بخش بزرگی از اراضي زراعي

برای برخی از دشت­های کشور بررسی­های جدیدی از سوی محققان انجام شده است که نشان­دهنده روند افزایشی در تعداد دشت­های درگیر با این پدیده و میزان نرخ فرونشســت است. برای مثال دشت جنوب باختری تهران که در بررسی­های سال 1384 دارای بیشینه نرخ فرونشست 17 سانتی­متر بر ســال بوده است، بر اساس مطالعات سال 1388 به 24 سانتی­متر بر سال افزایش یافته است. بر اساس نتایج به دست آمده از مدل­سازی، بیشینه نرخ فرونشست زمین در این دشت برای سال 1397 خورشیدی، 33 سانتی­متر بر ســال پیش­بینی شده اســت. لازم به ذکر است که علاوه بر فرونشست ناحیه­ای زمین، تاکنون بیش از 100 فروچاله نیز در کشور شناسایی شده که علت شکل­گیری آنها به­طور عمده انحلال سنگ­های انحلال­پذیر آن مناطق بوده است. بیش­ترین تعداد فروچاله در استان همدان و بزرگ­ترین آنها در اختیارآباد کرمان قرار دارد (11 و 10). 

 

 

 

جدول (2)- مهم­ترین دشت­های کشور دارای پدیده فرونشست

نام استان	نام دشت­ها
خراسان رضوی	مشهد، نیشابور، سبزوار، کاشمر، بردسکن، تربت­حیدریه، چناران و خواف
مرکزی	اراک و خمین
اصفهان	مبارکه، گلپایگان، اصفهان، کاشان، نجف­آباد و مهیار
همدان	کبودرآهنگ، اسدآباد، قهاوند، دشت مرکزی و فامنین
آذربایجان­شرقی	شبستر
آذربایجان­غربی	سلماس
البرز	مهرشهر، نظرآباد، اشتهارد، هشتگرد و ساوجبلاغ
گلستان	گنبد و گرگان
تهران	جنوب­تهران، شهریار، ورامین و قرچک
کرمان	رفسنجان، زرند، فهرج، رستاق، سیرجان، کرمان و بهرمان
فارس	مرودشت، فسا، جهرم، کازرون و حاجی­آباد
قم	جمکران و علی­آباد
سمنان	گرمسار، ایوانکی، دامغان، سمنان، شاهرود و سرتنگه­پرور
یزد	ابرکوه، یزد و اردکان

 

اقدامات وزارت نیرو در تأمین آب با رویکردهایی همراه بوده است که بعضاً به بروز بحران یا تشدید محدودیت‌ها دامن زده است. به‌صورت صفر و صد، نمی­توان نافی اثرات مفید و ضروریات مدیریت آب در قالب سد و سدسازی در برخی مناطق بود؛ لیکن توسعه بی‌رویه و اخلال در چرخه و جریان‌های طبیعی آب و در نتیجه حذف یا کاهش تغذیه منابع آب زیرزمینی و اکوسیستم­های طبیعی عملاً احداث برخی از سدها یا میزان حجم آبگیری آنان را زیرسؤال برده است. در برخی موارد فقدان سیر تکاملی توأمان سد و شبکه و سامانه‌های آبیاری، کارآمدی‌ها را نقصان بخشید. مصداق دیگر، از آنجایی­که وزارت نیرو متولی صدور پروانه‌های بهره‌برداری از منابع آب و تخصیص حقابه منابع سطحی به­شمار می­آید؛ به نظر می‌رسد که فارغ از چالش چاه‌های غیرمجاز، میزان صدور پروانه‌ها فراتر از توازن سفره بوده و مدیریت پساپروانه صورت نگرفته است. چرا که پروانه‌ها می‌بایست بر اساس توان و ظرفیت سفره و به‌صورت شناور تعریف و عملیاتی می‌شد که چنین نبوده است.

توازن کمی و کیفی شرط و الزام پایداری است و عدول از حدود مرزی (در جهت محدودکنندگی) سبب خدشه در شاخص‌های پایداری می‌شود. حدود مرزی شامل آب، خاک، اقلیم، بازار، امنیت و غیره می‌باشد.

در مدیریت منابع آب و علی‌الخصوص آب‌های زیرزمینی، میزان برداشت و به معنای دقیق‌تر برنامه برداشت (میزان و زمان) بایستی همواره پایش و کنترل گردد. پایش مستمر برنامه برداشت که ابعاد تقاضا را در برمی‌گیرد؛ عرضه را و به تبع آن مدیریت سفره را متأثر خواهد کرد.

طرح تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی

پروژه‌های طرح احیا را می­توان به سه دسته تقسیم کرد: دسته نخست، پروژه‌هایی که منجر به تولید و تدقیق داده‌ها و اطلاعات در خصوص منابع و مصارف وضعیت آبخوان‌ها می‌شوند که عبارتند از (8):

1- 1- حفر چاه‌های پیزومتری و اکتشافی

1-2- تجهیز چاه‌های پیزومتری به ابزارهای سنجش

1-3- تهیه بیلان و و به­هنگام سازی بانک اطلاعاتی محدوده‌های مطالعاتی کشور

 دسته دوم: پروژه‌هایی که نقش کنترل، نظارت و بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی را بر عهده دارند و عبارتند از:

2-1- تقویت و استقرار گروه‌های گشت و بازرسی

2-2- ساماندهی شرکت‌های حفاری

2-3- مطالعه ایجاد و استقرار بازار آب محلی

2-4- ایجاد تشکل‌های آب­بران و انجام حمایت‌های فنی و مالی از آنها (وزارت جهاد کشاورزی)

2-5- به­روز نمودن سند ملی آب (وزارت جهاد کشاورزی) باهدفتدفیقنیازآبیمحصولاتوتعیینالگویکشتمتناسب بااقلیمکشور؛

2-6- مطالعات فرو نشست در دشت‌های کشور (سازمان زمین­شناسی و اکتشافات معدنی کشور)

2-7- اطلاع­رسانی و آگاه­سازی افکار عمومی

دسته سوم:‌ پروژه‌هایی هستند که مستقیماً منجر به ذخیره­سازی آب در آبخوان‌ها می‌شود و عبارتند از:

3-1- خرید و انسداد چاه‌های کشاورزی، تعیینتکلیفچاه­هایفاقدپروانه،شناساییچاه­هاییکهبعدازسال1385

3-2- جایگزینی پساب با چاه‌های کشاورزی در دشت‌های ممنوعه

3-3- تهیه و نصب کنتورهای حجمی و هوشمند روی چاه‌ها

3-4- اجرای پروژه‌های تغذیه مصنوعی و پخش سیلاب

3-5- مطالعه و اجرای طرح­های آبخیزداری (وزارت جهاد کشاورزی)‌

وظایف قوا و دستگاه­های مختلف در قبال طرح طرح احیا و تعادل‌بخشی درپانزدهمین جلسهشورایعالیآب

1- معاونتبرنامه­ریزیونظارتراهبردیرئیس­جمهور،ضمنتقویتاعتباراتبخشآبوآبخیزداری، باید اعتبارات مورد نیازپروژه­هایپانزده­گانهراطیسال1394وبرنامهششمبهمنابعآبزیرزمینی،متناسببااهدافمصوبونیازهای هر بخش اختصاصدهد.

2- وزارتنیروموظفبه­منظوراحیاوتعادلبخشیمنابعآبزیرزمینی،تاپایانمهرماهسال1393حداکثرتا 75درصد ازمنابعآبزیرزمینیتجدیدپذیروآببرگشتیرابهتفکیکمصارفشرب،صنعت،کشاورزیوفضایسبز،درهریک از609محدودهمطالعاتی تعیینوبهدستگاه­هایاجراییذی­ربطاعلامنمایدتاعلاوهبرجلوگیریازبرداشتبیش­ترذخایر استاتیک،ظرفمدت20سالسطحآبزیرزمینیبهسطحایستابیاولیهبرسد.

3- وزارتنیروموظفاستضمناجرایقانونتعیینتکلیفچاه­هایفاقدپروانهوپرومسلوب­المنفعهکردنچاه­های غیرمجازومضربهمصالحعمومیدردشت­هایفاقدپتانسیلونیزجلوگیریازاضافهبرداشتچاه­هایمجاز (دارای پروانهبهره­برداری)،ظرفششماهبراساسسهمیهآبکشاورزیدشت­هایمختلفکشور،کلیهپروانه­هایچاه­های کشاورزیمجازراتوسطکمیسیون­هایصدورپروانهتعدیلوبهوزارتجهادکشاورزیاعلام نمایدوهم­زمانظرف2سال کلیهچاه­هارابراساسمیزانحجمپروانه­هایتعدیل شده،بهلوازماندازه­گیریهوشمندمجهزنماید

4- وزارتجهادکشاورزیموظفاستظرف2سالوهم­زمانبااجرایبند 4براساسسهمیهآبکشاورزی تعیین شدهتوسطوزارتنیرو،الگویکشتبهینهونیزروشبهبودشیوه­هایآبیاریرادرکلیهدشت­هایکشورتعیینو اعلامنماید

5-وزارتکشور(سازمانشهرداری­هاودهیاری­ها) موظفاستکهباتوجهبه ضرورتصیانتوحفاظتازمنابعآب زیرزمینیظرفمدتیکسالنسبتبهانجاممطالعاتفضایسبزدرکلیهشهرهایکشوربراساسسهمیهآبفضای سبزتعیین شدهتوسطوزارتنیرواقدامونسبتبهتغییرفضایسبزموجودبهالگویفضایسبزکمآبطلبواصلاح شیوهآبیاریاقدامنماید

6-وزارتنیروموظفاستظرفیک ماهپیش­نویسلایحهاصلاحماده43قانونتوزیععادلانهآب به­منظورتشدید برخوردوافزایشمجازاتمتجاوزینبهمنابعآبراتهیهوارائهنماید

7-استاندارانموظف­اندبه­منظورپشتیبانیوحمایتازانجامقانونتعیینتکلیفچاه­هایفاقدپروانه،نسبتبهتشکیل جلساتمنظمماهیانهشورایحفاظتمنابعآباستانبرایپیگیریورفعمشکلاتپرومسلوب­المنفعهنمودنچاه­های غیرمجازوجمع­آوریادواتومنصوباتبهره­برداریغیرمجازمنابعومجاریآبونصبکنتورهایآباقداموعملکرد شوراهایحفاظتمنابعآبکشوررابهشورایعالیآبارائهنماید. همچنینضروریاستصیانتکیفیازمنابعآب زیرزمینیباتشکیلجلساتکمیتهحفاظتازمنابعآبآشامیدنیاستان­ها،توسطاستاندارانموردعملقرارگیرد

8-وزارتصنعت،معدنوتجارتمجازاستحداکثردرسهمسهمیهآبصنعتیتعیین شدهتوسطوزارتنیرودرهر محدودهمطالعاتینسبتبهصدورمجوزبرایصنایعاقدامنمایدودرصورتنیازبهآببیش­ترازطریقخریدچاه­های کشاورزی (درچارچوبمواد27و 28 قانونتوزیععادلانهآب ودستورالعملاجراییآن)،بازیافتآب مصرفی،استفادهازآب­هایغیرمتعارفونیزافزایشبهره­وریمصرفآب،اقدامنماید.

9- کلیهوزارتخانه­هاودستگاه­هایاجراییوقضاییوانتظامیموظف­اندجهتعملیشدنپروژه­هایاینطرحبا وزارتنیروهمکارینمایند

اهداف طرح احيا و تعاد­ بخشي منابع آب زيرزميني

در نیم قرن اخیر رابطه منطقی بین مقدار برداشت از منابع آب زیرزمینی با مقدار تغذیه آن کاملاً دچار اختلال گردیده است. اهداف اصلی طرح مذکور اعمال مدیریت مناسب در حفاظت از برداشت بی­رویه منابع آب زیرزمینی و ایجاد تعادل بین منابع موجود و مصارف آب زیرزمینی و حفاظت از کیفیت منابع آب زیرزمینی است.

اهداف کوتاه­­مدت، جبران 500 میلیون مترمکعب کسری مخزن در سال اول.

 اهداف میان مدت، جبران 7/5 میلیارد مترمکعب کسری مخزن در 5 سال بعد.

 اهداف بلندمدت، جبران 129 میلیارد مترمکعب کسری مخزن در 15 سال بعدی، با جلوگیری از اضافه برداشت چاه­های مجاز، انسداد چاه­های غیرمجاز، خرید چاه­های کشاورزی کم­بازده (چاه­های مجاز فعال کشاورزی)، جایگزینی پساب با چاه­های کشاورزی در دشت­های ممنوعه، آبخیزداری و سایر پروژه­های طرح می­باشد.

تجزیه و تحلیل برنامه و عملکرد طرح 

تعداد چاه­هاي داراي پروانه بهره­برداری (مجاز) کشور برای مصارف مختلف 493966 حلقه و میزان تخلیه آنان 42955 میلیون متر مکعب در سال و تعداد چاه­هاي فاقد پروانه بهره­برداری(غیرمجاز) کشور برای مصارف مختلف 364678 حلقه و میزان تخلیه آنان 6950 میلیون متر مکعب در سال (منتهی به سال آبی 95-94) است. یعنی اگر چاه­های غیرمجاز و غیرقانونی حفر نمی­شدند، کشور با کسری مخازن آب زیرزمینی مواجه نمی­شد. بنابراین در تجزیه و تحلیل عملکرد چند سال اخیر چنانچه تغییری روی اصلی­ترین و اثرگذارترین محورهاي عملیاتی یعنی افزایش نصب کنتور بر روي چاه­هاي مجاز و کارآمدی بهره­برداری از این سیستم برای کاهش مصرف و پر و مسلوب­المنفعه کردن چاه­هاي غیرمجاز رخ داده ­باشد، می­توانست چنین ارزیابی گردد که از روند تخریب آبخوان­ها جلوگیری شده و بهره­برداری از آب زیرزمینی تحت کنترل در آمده است، ولی به­دلیل گستردگی فعالیت­ها از یک طرف و لزوم انجام اقدامات سلبی و مقاومت­هاي اجتماعی و درهم تنیدگی آن با وجوه مختلف اقتصادي جوامع هدف، عدم همکاري فیمابین دستگاه­هاي ذی­ربط، ذی­نفعان و ذی­مدخلان در سطح کلان و محلی، مدیریت آن را در مجموعه وزارت نیرو و شرکت­هاي تابعه به­عنوان یکی از بخش­هاي درگیر با طرح، عملاً با مشکلات زیادي مواجه ساخته است و در عین حال کارآمدی و اهتمام متولیان در اجرای مصوبات شورای عالی آب و عملکرد نسبت به برنامه مشاهده نمی­گردد (8). در جداول 3 و 4 ملاحظه می­شود فاصله زیادی بین برنامه و عملکرد از جهات مختلف وجود دارد و هنوز روند کاهش سطح ایستابی آبخوان­ها ادامه دارد. در­صورتی­که علی­القاعده اکنون کنترل کسري متوسط سالانه 6/5 میلیارد مترمکعب آبخوان­هاي کشور در دوره 5 ساله برنامه ششم که تعریف و برنامه­ریزي شده بود بایستی تحقق می­یافت لیکن متأسفانه چنین نشد.

از جمله چالش­هاي موجود می­توان به اعتبارات ناکافی و تخصیص دیرهنگام اشاره نمود. علاوه بر آن هنوز شکل­گیري تشکل­هاي مردم نهاد با اهداف و رویکرد حفاظت و بهره­برداری پایدار از منابع آب زیرزمینی و ایجاد شرایط لازم براي واگذاري امور حفاظت، محقق نشده است.

 رئیس سازمان زمین­شناسی و اکتشافات معدنی بیان کردند که: «90 درصد دشت‎های کشور در معرض فرونشست هستند. از 609 دشت کشور 420 دشت، «ممنوعه» و در معرض فرونشست هستند. کم­تر از 10 درصد دشت‌های کشور همچنان از نظر برداشت آب‌های زیرزمینی در حالت متعادل هستند و بیش از 90 درصد دشت‌ها این قابلیت را نداشته و از حالت تعادل خارج شده‌اند. با توجه به اعلام جهانی اگر منطقه‌ای به صورت سالیانه ۴ میلی­متر فرونشست داشته باشد؛ مخاطره‌آمیز به­شمار می­آید. این در حالی است که برخی دشت‌های ایران روزی ۱ میلی­متر فرونشست دارند که آمار بسیار نگران کننده‌ای است (13).»

عزم، همکاری و هماهنگی دو وزارتخانه نیرو و جهادکشاورزی بیش­ترین تأثیر را در اجرای برخورد با چاه­های غیرمجاز، اضافه برداشت چاه­های مجاز و در صورت نیاز تعدیل پروانه­های بهره­برداری چاه­های کشاورزی خواهد داشت.

 آیا وزارت نیرو به­عنوان متولی تأمین و تخصیص منابع آب کشور، اشراف بر چاه‌های مجاز کشور (اعم از مکان جغرافیایی، وضعیت برداشت و نوع بهره‌برداری) دارد یا خیر؟ اگر پاسخ این سؤال مثبت است پس دقیقاً پراکنش چاه‌هایی که اضافه برداشت دارند (و به چه میزان) بایستی در نقشه‌ای در معرض عام گذاشته شود. اگر وزارت نیرو رأساً قادر به کنترل اضافه برداشت نیست؛ مجلس شورای اسلامی، دادستانی کل کشور و جریان عمومی به­عنوان یک مطالبه‌گر وارد عرصه شده و به دفاع از حقوق ملی از مجاری قانونی اقدام نمایند. اطلاع‌رسانی و شفاف‌سازی از موارد تخطی و استمداد عمومی راهکاری مبتنی بر دموکراسی و حفظ منافع عمومی است. لیکن اگر چنین اطلاعاتی در دسترس نیست؛ پس چگونه و به چه نحوی به اضافه برداشت (آن­هم تفکیک شده از چاه‌های مجاز و غیرمجاز) رسیده‌اند و بر اساس آن، سهم 46 درصدی اضافه برداشت چاه‌های مجاز را تعیین نموده‌اند؟ چه تمهیداتی را می‌توان برای مدیریت منابع آب (به­خصوص آب‌های زیرزمینی) به­کار گرفت؟

 

 

جدول 3- گزارش طرح احيا و تعادل­بخشي منابع آب زيرزميني کشور تا تاريخ 17/11/1399

 

ردیف

عناوين برنامه ها و پروژه ها

واحد

سال 97-94

سال 98

سال 99

عملکرد از ابتداي طرح تاکنون

برنامه

عملكرد

برنامه

عملکرد

برنامه

عملکرد

درصد پیشرفت

1

تخصيص اعتبارات

طرح تعادل بخشي

ميليارد تومان

5/1341

3/602

5/227

5/139

221

5/110

50

30/852

طرح تکميل و تجهيز شبکه‌ها

ميليارد تومان

8/232

22/67

5/44

5/17

51

55/34

75/67

37/119

طراحي شبکه سنجش

ميليارد تومان

4/49

44/11

13

5/6

3/15

25/5

31/34

19/23

2

تشكيل گروه‌هاي گشت و بازرسي

تعداد

**840

770 **

909

766

923

747

93/80

766

3

انسداد چاههاي غير مجاز و کنترل اضافه برداشت چاه‌هاي مجاز

ميليون متر مکعب

48/3161

47/2549

550

46/419

550

91/265

35/48

84/3234

تعداد حلقه

52015

54060

10500

11716

10500

9448

98/89

75224

4

نصب کنتور روي چاه‌ها (دستگاه) *

حجمي

21000

11540

28989

7000

7608

7766

15000

7004

7771

81/51

44526

هوشمند آب و برق

31277

17449

158

767

 

جدول 4-  ادامه جدول گزارش طرح احيا و تعادل­بخشي منابع آب زيرزميني کشور تا تاريخ 17/11/1399

 

رديف	عناوين برنامه ها و پروژه ها	واحد	سال 97-94		98		سال99			عملکرد از ابتداي طرح تاکنون
			برنامه	عملكرد	برنامه	عملکرد	برنامه	عملکرد	درصد پیشرفت
5	تعیین تکلیف	تعداد	83790	2558	27855	1053	37000	5684	15/36	9295
6	اصلاح و تعدیل پروانه ها **	تعداد پرونده	190469	101303	85830	20308	85000	23303	27/42	144914
7	حفر چاههاي پيزومتري	متر	128969	5/50170	20616	6591	17811	5/2076	11/66	58838
8	نصب ابزارهاي سنجش	دستگاه	1741	288	90	0	74	0	0	288
9	آماربرداری و بانك اطلاعات	درصد	100	4/62	29	25/6	12	08/6	67/50	08/94
10	تشکيل جلسات شوراي حفاظت منابع آب استانی	تعداد	1488	630	372	82	372	56	05/15	768
11	تشکيل جلسات شوراي هماهنگي دشت	تعداد جلسات	3180	592	2064	73	2064	17	82/0	682
12	اطلاع رساني و فرهنگ	درصد	100	27/43	100	14/65	100	47/35	47/35	46
13	استقرار مدیریت مشارکتی (تشکل‌های آب بران)	درصد	30	10	10	4	86	56	12/65	70
14	سامانه استعلامات دوسويه آب و برق	درصد	-	-	100	6/29	4/71	11/28	36/39	71/57

 

بر اساس جدیدترین تحقیقات دانشگاه MIT، اگر جهان بهره­وری کشاورزی خود را بهبود ندهد؛ میزان مصرف آب را کاهش ندهد و از پساب‌ها مجدداً استفاده نکند؛ کمبود آب در آینده تنشی دائمی خواهد بود(11 و 8).

 افزایش بهره­وری از طریق، کاشت ارقام کم­مصرف، بهبود تکنولوژی در آبیاری (آبیاری هوشمند)، استفاده از آب آبیاری در زمان مناسب، به مقدار کافی با روش مناسب، کاهش ضایعات کشاورزی (حدود یک چهارم از آب کشاورزی در ضایعات غذا از دست می­رود).

مسئولیت الگوی کشت بهینه متناسب با پتانسیل منابع آب و اقلیم کشور و اصلاح الگوی مصرف آب کشاورزی با رویکرد حفظ امنیت آب و غذا کاشت گیاهان کم­آب طلب و اقتصادی و سایر روش­های مؤثر ازجمله کشت­های گلخانه­ای، عدم ارائه تسهیلات و نهاده­های کشاورزی شامل کود، بذر و سم به صاحبان چاه­های غیرمجاز و یا فاقد پروانه بهره­برداری معتبر، عدم توسعه سطح زیر کشت در دشت­های ممنوعه بعد از اجرای طرح­های نوین آبیاری، تقویت روش­های تشویقی و ترویجی به­منظور کاهش حجم برداشت از منابع آب زیرزمینی از طریق ارتقاء راندمان آبیاری (آبیاری در شب، تسطیح اراضی و غیره) از اهم وظایف وزارت جهاد کشاورزی است. البته مدیریت منابع آب و طرح تعادل­بخشی آب زیرزمینی بدون مشارکت ذی­نفعان و بهره­برداران آب امکان­پذیر نخواهد بود. در این راستا لزوم هماهنگی در برنامه­ها و اقدامات وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی ضرورت دارد. بررسي بحران آب و پیامدهاي آن در كشور  نشان می­دهد ادامه سیاست­ها و مدیریت فعلی بخش آب به هر نحو،  آینده این بخش را با چالش­های بيشتر و جدی­تری همراه خواهد کرد و ابعاد تازه­ای از این بحران را آشكار خواهد کرد. از دید کلی ابعاد مذکور، عبارتند از: کاهش منابع آب موجود، تهدید امنيت آبی و غذایی کشور، از بين رفتن منابع طبيعی کشور و تحت­الشعاع قرار گرفتن امنيت ملی (14).

از طرفی مواد قانونی در موضوع آب کشور و تکالیف و مأموریت‌های وزارت نیرو به صراحت ناظر به جبران کسری سفره‌ها دارد. لیکن اینکه چرا عملیاتی و اجرایی نشده است را به­خصوص در ضعف نگرش‌ها و رویکردهای دو وزارتخانه می­توان جستجو کرد نه فقدان قانون یا تکالیف قانونی مهم‌ترین چالش توجه صرف به مقدار تولید محصولات به هر قیمتی و دیگری روح حاکم بر بدنه کارشناسی و مدیریتی وزارت نیرو است که مبتنی بر مهندسی عمران­-سازه بنا شده و اعمال سيستم مديريت از بالا به پايين با قدرت متمرکز دولتي و نگاه تک­بخشي به موضوع است و به نیاز آبی اکوسیستم­های طبیعی و محیط­زیست کم­تر توجه دارد. آنچه بر سر منابع آب کشور آمده نشان می­دهد عدم در نظر گرفتن مشارکت مردم در تدوین و اجرای برنامه نقص اصلی است. کشاورزان در ايران، غالباً آبي که "صرفه­جويي مي­کنند" را براي افزايش سطح زيرکشت و يا استفاده دوکشته مصرف مي­کنند و بنابراين استفاده از طرح صرفه­جويي در مصرف آب (در مقياس مزرعه) تأثير کمي در کاهش اضافه برداشت آب زيرزميني در مقياس حوضه دارد (15). نیاز به تغییر نگرش و اتخاذ رویکرد چندبخشی و چند رشته­ای در قالب مدیریت به­هم پیوسته منابع آب در مقیاس حوضه­های آبریز ضروری است و مکمل این سیستم دستیابی به تعامل مشترک و هماهنگ با ذی­نفعان است. بنابراین تا زمانی­که این شرایط ایجاد نشود؛ طرح تعاد­ل­بخشی آب زیرزمینی در حد حرف و شعارهای جذاب باقی مانده و عملیاتی نخواهد شد.

 

بحث و پیشنهادهایی برای نجات آب کشور

دلایل عمده وضعیت موجود منابع آب کشور را می­توان در سه محور اصلی، عدم وجود نگرش سیستمی جامع مبنی بر آمایش سرزمین، سیاست­گذاریها و مدیریت ناکارآمد و وضع قوانین ناقص که به دلیل عدم وجود دیدگاه کامل و جامع موجب شرایط نامطلوب گشته، جستجو کرد (16). مدیریت و برنامه­ریزی موفق، شامل پایش تمام ذی­نفعان و حامیان نهفته برای پیوستن به فرآیند مدیریت و برنامه­ریزی منابع آب، تعیین نقش مورد انتظار آن­ها و تعیین چگونگی دست­یابی به اجماع در مورد اهداف و مقاصد است (17). رویکرد بخشی و گسسته در مدیریت منابع آب، منجر به حاکمیت سازمان­هایی با منافع متناقض می­شود. در ایران بیشتر از حد مجاز، از منابع آبی تجدیدپذیر برداشت می­شود و سیاست­گذاری باید در جهت کاهش برداشت منابع آبی، به اندازه میانگین جهانی برداشت منابع آبی تجدیدپذیر حرکت کند و توسعه اقتصادی و اجتماعی با ملاحظه بحران آب و تغییرات اقلیمی صورت گیرد، نه در جهت تأمین آب برای توسعه (18)، نهادهای اجرایی در جهت کاهش مصرف و بهره­وری مصرف آب همراه با انجام مأموریت­های ذاتی خود طبق سیاست­های کلان کشور هدایت شوند؛ سازمان  حفاظت محیط­زیست جایگاه واقعی خود را در نظارت بر تبعات زیست­محیطی اقدامات نهادهای اجرایی در زمینه منابع آب به­دست آورد؛ سیاست­های کشاورزی به سمت کاهش مصرف آب و وزارت نیرو به سمت مدیریت تقاضای آب و نه مدیریت عرضه هدایت شود. در این راستا موارد ذیل پیشنهاد می­شود:

1- نواقص طرح تعادل­بخشی اصلاح گردد و نقاط قوت این طرح (از جمله سیاست­ها و محدودیت­هایی که باید در برداشت آب مدنظر قرار گیرد) تقویت شود. هم­چنین به مسائل زیست­محیطی و جبران 25 درصد از کسری حجم مخزن دشت­هایی که دارای بیلان منفی می­باشد؛ توجه شود. پس از تعیین مقدار برداشت آب در سطح حوضه­آبریز می­توان میزان حداکثر برداشت آب در سطح هر مزرعه را تعیین کرد. میزان حداکثر برداشت آب در هر مزرعه می­تواند براساس مساحت هر مزرعه تعیین شود. تحویل حجمی آب در هر مزرعه بدون تصحیح الگوی کشت و  نیاز آبی گیاهان قابل اجرا نخواهد بود.

2- وزارت نیرو این طرح را به عنوان پیشانی اقدامات اجرایی خویش تلقی کرده و مقید به اجرای تعهدات خویش گردد. بررسي امكان ايجاد سدهاي زيرزميني براي حفاظت از سفره­هاي زيرزميني، بهبود مديريت تقاضاي آب به­ويژه در بخش كشاورزي از طريق رعايت الگوي كشت بهينه ملي – منطقه­اي، توجه بيشتر به شاخص "آب مجازي" در تبيين الگوي توليد و تجارت محصولات كشاورزي و نيز توجه به ارزش اقتصادي آب از جمله الزامات، براي مواجهه با بحران آب است كه بايد مورد توجه برنامه­ريزان كشور قرار گيرد.

3- دستگاه‌های همکار و نظارتی و قضایی و نیز ضابطان اجرای احکام، بسیج شده و همکاری صد در صدی با این طرح داشته باشند.

4- یکی از ایرادات اساسی به دستگاه‌های مجری این طرح، این است که در عمل با موانعی خصوصاً افراد متخلف با نفوذ و صاحب­منصب و مقاومت­های اجتماعی مواجه می‌شوند که موجب عقب‌نشینی و ناکارآمدی اجرای مصوبات می‌گردد. به نوعی دو جبهه فرضی شکل گرفته که وزارت نیرو در تقابل با بهره‌برداران بوده و وزارت جهادکشاورزی حامی منافع آنها می‌باشند. در صورتی­که اساس کار و محوریت اقدام، همه بایستی آب و منابع آب باشد و نباید چنین جبهه‌گیری‌هایی نه در فرض و نه در اقدام، عینیت یابد.

5- مدیریت تخصیص و سند ملی تخصیص آب باید ملاک و معیار فرآیندها و اقدامات باشد. بدیهی است که اگر چنین جدیتی رخ دهد از طریق آموزش و ترویج و توانمندسازی می‌توان چگونگی سازگاری با شرایط جدید را تجربه کرد و کم­ترین خسارت را متوجه بهره‌برداران نمود. در مقابل اضرار کمینه، منافع بیشینه متوجه منابع آب خواهد شد.

6- پروانه چاه‌ها به سه قید «مکان، عمق و دبی» محدود و متناسب با وضعیت آبدهی سفره، کشش و تقاضای منطقه‌ای و پیش‌بینی شرایط پایداری صادر گردند. متناسب با تغییر الزامات پایداری (از منظر کیفیت و کمیت)، احتیاجات عمومی، شرایط بهره‌برداری نیز کنترل، اصلاح و به‌هنگام شود.

7- اصلاح ماده 8 قانون توزیع عادلانه آب از آیین‌نامه اجرائی فصل دوم (1361) به­نحوی که تعمیق یا تغییر محل چاه صرفاً منوط به انجام عملیات آبخوان‌داری و بهبود شرایط سفره گردد. در مناطقی که وضعیت سفره (از نظر کمی و یا کیفی) ناپایدار و در معرض خطر است؛ هرگونه تعمیق یا تغییر محل چاه به مثابه حفر چاه جدید به­شمار آمده و ممنوع گردد.

8- حفاظت از منابع آب زيرزميني فرايندی پرتنش است و بيشتر از آنکه يک اقدام فني به حساب بيايد، نيازمند درگير شدن با ابعاد اجتماعي و سياسي است. آیین‌نامه اجرائی فصل دوم قانون توزیع عادلانه آب (1361) ماده 15 بایستی به­نحوی اصلاح شود که صاحب (ان) چاه (ها) به­دلیل عدم رعایت حقوق سفره و به اضمحلال کشاندن آن مسئول پرداخت خسارت به بیت‌المال محسوب ‌شود.

9- هرگونه انتقال آب درون حوضه‌ای و بین حوضه‌ای به حداقل رسیده و با رعایت حقوق، منافع و محیط­زیست مبدأ انتقال، کم­ترین تغییر را ایجاد کرد. در خصوص انتقال آب بین­حوضه‌ای نیز، به شرط وجود توازن در بالادست یا پیش‌بینی حفظ توازن و صرفاً برای مصارف شرب (مدیریت شده)، تغذیه مصنوعی و نیازهای زیست­محیطی بوده و هرگونه انتقال آب بین حوضه‌ای برای مصارف دیگر (صنعت، توسعه شهری، شهرک‌ها و کشاورزی) ممنوع باشد.

10- توانمندسازی مستمر شاغلین بخش کشاورزی در راستای ارتقا سطح دانش، مهارت، اخلاق حرفه­ای، مدیریت، انتقال تکنولوژی و دانش روز با تهیه پیوست ترویجی-آموزشی توسط سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی به­منظور اعتمادسازی، ایجاد انگیزه برای بهره­برداران برای مشارکت و بسترسازی مناسب با استفاده از ابزارهای قانونی و مشوق­های لازم برای همکاری در طرح تعادل­بخشی، خصوصاً فراهم­سازی معیشت جایگزین برای کشاورزانی که امرار معاش­شان به خطر خواهد افتاد.

نتیجه­گیري

نتایج و مقایسه حاصل از تحقیقات انجام شده در زمینه ارزيابی سيستم حکمرانی آب در فرايند حفاظت از منابع آب زيرزمينی ايران (19)، ارزیابی اثربخشی قانونگذاری بر وضعیت منابع آب زیرزمینی (20)، چالش­های اجرای مجموعه قوانین و سیاست­ها در حفاظت و احیا منابع آب (21) و شواهد موجود نشان می­دهد، گستره حکمراني آب برای حفاظت از منابع آب زيرزميني در وضعيت نامطلوبي قرار دارد و ضرورت دارد سیاست­هایی برای بهبود طرح تعادل­بخشی از دیدگاه حکمرانی وضع گردد (22). سلب و یا کاهش بهره­برداری از آب زیرزمینی، اعتراضات و تنش­های اجتماعی بخش کشاورزی را در برخی مناطق کشور به­وجود می­آورد که ناشی از بروز مشکل معیشتی (کاهش سطح درآمد سرانه) کشاورزان در اجرای طرح است (24 و 23). قطعاً چاره­اندیشی برای تأمین معیشت کشاورزان و اشتغال جایگزین یکی از پیش­نیازهای اجرای طرح است. عدم حمایت از این طرح، کشور را با چالش­ها و عواقب جبران­ناپذیری در آینده نه چندان دور مواجه خواهد نمود (25).

تاکنون پیشبرد اهداف و همکاري همه­جانبه در سطوح مختلف حاکمیتی و مردمی در مدیریت منابع آب به­­خوبی صورت نپذیرفته است که ناشی از ضعف در مواجهه با مسائل اجتماعی (اعم از فرهنگی، اجتماعی، حکمرانی سیاسی و اقتصادي) حاکم بر مدیریت کشور می­باشد. بازگشایی مجدد بسیاري از چاه­های مسدود شده و اقدام به حفاری مجدد یا جابجایی محل چاه در صورت پر و مسلوب­المنفعه شدن، عدم فعالیت و یا همکاری ضعیف گروه­های گشت و بازرسی برای بازدیدهای دوره­ای، کم­توجهی اهالی و تشکل­های مردمی نظیر خانه کشاورز و نظام صنفی کشاورزی نسبت به حفاری­های غیرمجاز و امثال آن، مهم­تر از همه در اولویت جدی قرار نگرفتن طرح احیا و تعادل­بخشی در ارکان حاکمیت به­ویژه وزارت نیرو، باعث عدم اجرای مؤثر آن گردیده است (26).

 

منابع تحقیق:

1- دنیائی، علیرضا. پویا صراف، امیر. راهکارهای اثربخشی طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی از دیدگاه مدیریت یکپارچه منابع آب،کنفرانس عمران­، معماری و شهرسازی کشورهای جهان اسلام، تبریز، 1397

2-اتحاد، علیرضا. ملکی میلانی، علی. «حفاظت آب زیرزمینی: مبانی و روش­ها» ترجمه کتاب GROUNDWATER PROTECTION: PRINCIPLES AND PRACTICE)) با نام خلاصه شده GP3 آژانس محیط زیست انگلستان و ولز، انتشارات بهاردخت، 1395

3- رستم افشار، ناصر. اصول برنامه­ریزی در منابع آب، انتشارات دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)، 1386، صفحه 62

4- سامانی، سعیده. ارائه الگوهای جهانی مدیریت پایدار منابع آب زیرزمینی جهت بهبود طرح احیا و تعادل بخشی (1399)، دوره 16 شماره 2، صفحه 271-291

4- دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی، بررسی جایگاه آب در برنامه ششم توسعه (1394)، شماره خبر: 949187

6- فرزانه، محمدرضا. باقری، علی. مومنی، فرشاد. اثرات نقد رویکرد حاکم بر طرح احیا و تعادل­بخشی منابع آب زیرزمینی و پیشنهاد راهکار جایگزین جهت پیاده‌سازی در محدوده‌ مطالعاتی رفسنجان، نشریه پژوهش­هاي حفاظت آب و خاك، جلد بیست و ششم، شماره اول، 1398

7- کاردان مقدم، حمید. روزبهانی، عباس. ارزیابی ساختار DPSIRجهت تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی با تصمیم‌گیری چندمعیاره و مشارکت ذینفعان، مجله آبخوان و قنات جلد 2 شماره 1 بهار و تابستان (1397). شماره صفحه : 39 -29

8- دفترحفاظتوبهره­برداریشرکت مدیریتمنابعآبایران. « گزارشات سالیانه و هفتگی برنامه­ها، عملکرد و اقدامات انجام شده طرح احیا و تعادل­بخشی». 1399

9- کبیری، شیما. نظری، بیژن. «ارزیابیاثربخشیطرحاحیاوتعادلبخشیمنابعآبزیرزمینی» اسفند 1396، اولین اجلاس " هم­اندیشی با متخصصان علوم آب و محیط زیست وزارت نیرو"

10- دفترحفاظتوبهره­برداریشرکت مدیریتمنابعآبایران. دشت­هاي ممنوعه كشور، اسفند 1399

11- گزارش سالانه نظارت بر عملکرد و اقدامات در طرح احیاء و تعادل­بخشی منابع آب زیرزمینی کشور در سال 1398 با رعایت دستورالعمل­هاي ابلاغی وزارت نیرو، شرکت مهندسی مشاور دزآب

12- سامانی، سعیده. روزبهانی، رضا. رویکردهای ارزیابی طرح احیا و تعادل­بخشی، هشتمین کنفرانس ملی مدیریت منابع آب ایران،مشهد، 1399

13- سایت سازمان برنامه و بودجه- سازمان نقشه‌برداری کشور، پنجشنبه ۲ مرداد ۱۳۹۹، کد مطلب: 2064

14- شمشکی، امیر. «پدیده بازگشت­ناپذیر، چرا بازنگری در بررسی بیلان آب­های زیرزمینی ضرورت دارد؟». تجارت فردا، فصل 5 اقتصاد اجتماعی خطر فرونشست(1395)

15- دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی، بررسي بحران آب و پیامدهاي آن در كشور، كد موضوعي: 250، شماره مسلسل: 15608، دی ماه 1396

16- دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی، بررسیتحولاتقوانینبخشآب و تأثیر آن بر منابع زیرزمینی، كد موضوعي: 250، شماره مسلسل: 14309، تیر ماه 1394

17- لاکس، دنیل پیتر. ون بیک، الکو. بزرگ حداد، امید. آشفته، پریسا سادات. سیف­اللهی آغمیونی، سمانه.(مترجمان). «برنامه­ریزی و مدیریت سامانه­های منابع آب»، انتشارات دانشگاه تهران 1392

18- شرکت مدیریت منابع آب ایران، خدماتمهندسيمشاوره "نظارت و راهبري کلان فعاليت­هاي طرح احيا و تعادل­بخشي منابع آب زيرزميني کشور" حکمراني آب­هاي زيرزميني و آبياري کشاورزي، شرکت مهندسی مشاور دز آب، 1399

19- میرنظامی، سیدجلال الدین. باقری، علی. ارزيابی سيستم حکمرانی آب در فرايند حفاظت از منابع آب زيرزمينی ايران، تحقيقات منابع آب ايران، سال سيزدهم، شماره 2، تابستان 1396

20- مظاهری، مهدی. عبدالمنافی، نرجس. سامانی، جمال محمد ولی. افشین، حسین. فیاضی، محمدتقی. ارزیابی اثربخشی قانونگذاری بر وضعیت منابع آب زیرزمینی، دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی، كد موضوعي: 250، شماره مسلسل: 16750، آذر ماه 1398

21- اوهب یزدی، سیدعلی. احمدی، آزاده. چالش­های اجرای مجموعه قوانین و سیاست­ها در حفاظت و احیاء منابع آب زیرزمینی، هفتمین کنفرانس ملی مدیریت منابع آب ایران، یزد، 1397

22- اسلامی، روح الله. رحیمی، احمد. سیاست‌گذاری و بحران آب در ایران، فصلنامه سیاست­های راهبردی و کلان. دوره 7 . شماره 3، پاییز 1398

23- نوری اسفندیاری، انوش. ارشدی، محمد. سیاست­هایی برای بهبود طرح تعادل­بخشی از دیدگاه حکمرانی، نشریه آب و توسعه پایدار، سال چهارم، شماره 2،  1396  

24- سمیعی، محمد جواد. تحلیل وضعیت و پیشنهاد رویکردهایی در رابطه با آب و مشاغل، نشریه آب و توسعه پایدار، سال چهارم، شماره 2،  1396

25- صفری­نژاد، محمد. بهمنی­نژاد، محمدرضا. ارزیابی عوامل برداشت غیرمجاز از منابع آب زیرزمینی و بررسی راهکارهای مناسب جهت تعادل­بخشی و حفظ منابع آب، ششمین همایش بین المللی مهندسی عمران، معماری، شهرسازی با رویکرد توسعه پایدار،تهران، 1399

26- سرائی تبریزی، مهدی. موسوی، سید مرتضی. توکلی، علیرضا. بررسی تحلیلی چالش­های طرح تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی، گزارش تحلیلی گروه کار استفاده پایدار از منابع آب برای تولید محصولات کشاورزی، کمیته ملی آبیاری و زهکشی، وزارت نیرو، تهران، ایران، 19 صفحه. 

 

 

 

 

 

 

 

An Analytical Study of the Groundwater Rehabilitation and Balancing Plan of the Country and the Challenges of Its Advancement

 

 

Abstract

 Significant decline of groundwater reservoirs in all plains of the country and its adverse consequences are intensifying day by day, so the purpose of this study is to comprehensively assess the trend of favorable and unfavorable changes in the national plan to rehabilitate and balance the country's groundwater resources. For this purpose, from all upstream documents in water science and engineering, including water resources balance reports of the country's study areas, summary reports and feedback of regional water companies in all provinces after the implementation of this national plan and extracting information from library resources and face-to-face talks with Experts from the Ministry of Energy were used. According to the latest available information (Ministry of Energy), there are more than 858,000 active wells in the country, of which about 50 billion cubic meters are discharged for various purposes. During the last half century, as a result of depletion of groundwater resources more than the feeding of aquifers and consecutive droughts, more than 410 out of 609 study areas of the country have been banned. With the aim of balancing water withdrawal with natural discharge capacity and repairing lost groundwater reserves over a period of 20 years, the plan to rehabilitate and balance groundwater resources in 2014 was approved by the Supreme Water Council and control the average annual deficit 5.6 billion cubic meters of aquifers (leading to the water year 2015-16) have been defined and planned in the 5-year period of the Sixth Plan in the country. In this regard, the Ministry of Energy has developed an action plan at the level of provinces and study areas covered. Now, a few years after the implementation of this national plan, in this study, the results of field performance in the provinces of the country were extracted and compared with the set annual goals. Considering the trend, it reveals that the scope of water governance for the protection of groundwater resources is in an unfavorable situation. In this research, the effects and obstacles in the effective pillars on the balancing plan and the challenges around it are tried to be analyzed and used to improve the process of executive management of water resources. The results show that the lack of support for this plan will face the country with challenges and irreparable consequences in the not too distant future.

 

Keywords: Aquifer, Conservation and Sustainability of Water Resources, National Plan.

 

 

 

17

 

---

[1] 1- Sustainable development implies meeting the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs

 

---