Evaluating the Effects of Government Policies on the Economic Development of Rural Areas (Case Study: Villages of Astara County)
Subject Areas :
Fereshteh Ebadolahian
1
(Phd. Student, Department of Geography and Rural Planning, Astara Branch, Islamic Azad University, Astara, Iran)
Seyyede Sedighe Hasanimehr
2
(Associate Professor, Department of Geography, Astara Branch, Islamic Azad University, Astara, Iran)
Rafat Shahmari Ardjani
3
(Assistant Professor, Department of Geography, Astara Branch, Islamic Azad University, Asrata, Iran)
Hossein Asghari
4
(Assistant Professor, Department of Geography and Urban Planning, Astara Branch, Islamic Azad University, Astara, Iran)
Keywords: Rural development, Development programs, Government policy making, Astara County.,
Abstract :
The requirement to achieve national development is to improve the level of capabilities of rural communities in the economic sector. In this regard, it is considered necessary to evaluate the existing policies for the economic development of rural communities. For this purpose, the current research was written with the aim of evaluating the impact of government policies on the economic development of the villages of Astara County, with an emphasis on the fourth and fifth development plans. The research method in the present research is mixed (quantitative-qualitative) with practical purpose and analytical-exploratory nature. The statistical population of the research also includes managers, officials and experts on rural issues in Gilan province and Astara county, and using Cohen's formula at the 95% confidence level, 70 people have been determined as the sample size. Also, in line with data analysis were used one-sample t-tests and linear and logarithmic regression in SPSS software. The findings of the research show that the level of employment during the fourth and fifth development plans in the villages of Astara County had an upward trend, although with a slow slope. Also, commercial-industrial centers under the support of the Cultural Heritage and Tourism Organization have experienced a growth of 26.56 percent during the fourth plan and a significant growth of 155.7 percent during the fifth development plan. Rural food industries also increased by 87.5 percent during the fourth period of development, which shows a growing trend during the fifth development plan as well, but with a lower slope. On the other hand, the examination of 5 major policies during each of the 4th and 5th plans shows that the influence of the 5th plan on the economic development of the villages of Astara was much greater.
ازکیا، مصطفی (1390). جامعهشناسی توسعه و توسعه‌نیافتگی روستایی ایران. تهران: انتشارات اطلاعات.
اسدی، زینب؛ پوررمضان، عیسی؛ مولایی هشجین، نصرالله (1395). نقش مشارکت در توسعهی روستایی بخش خشکبیجار شهرستان رشت. اقتصاد فضا و توسعهی روستایی. 5 (1)، 61-82.
بدری، سیدعلی؛ رضوانی، محمدرضا؛ خدادادی، پروین (1398). تحلیل محتوای کیفی سیاست‌های فضایی توسعهی روستایی کشور پس از انقلاب اسلامی. برنامه‌ریزی فضایی. 9 (32)، 1-24.
دانایی‌فرد، حسن (1388). روش‌شناسی تدوین خط‌مشی ملی کارآفرینی کشور. نشریه‌ی توسعهی کارآفرینی. 2 (6)، 125-155.
زاهدی، محمدجواد؛ غفاری، غلامرضا؛ ابراهیمی لویه، عادل (1391). کاستی‌های نظری برنامه‌ریزی توسعهی روستایی در ایران. پژوهش‌های روستایی. 4 (12)، 1-24.
سیدنقوی، میرعلی؛ بابایی، علی (1392). ارزیابی سیاست‌های توسعهی اقتصاد روستایی از دیدگاه منطقه‌ای با نگاهی بر سیاست‌های دولت در ایران. پژوهش‌های روستایی. 4 (3)، 451-479.
شمسالدینی، علی؛ جمینی، داود (1395). ارزیابی عملکرد نهادهای متولی در توسعهی سکونتگاه‌های روستایی با رویکرد معادلات ساختاری مورد مطالعه: شهرستان جوانرود. جغرافیا و توسعه. 14 (43)، 35-50.
طالشی، مصطفی؛ شاطریان، محسن؛ گنجی‌پور، محمود (1400). نقش دولت در توانمندسازی جوامع روستایی، مورد مطالعه ناحیه‌ی کاشان در ایران مرکزی. کاوش‌های جغرافیایی مناطق بیابانی. (9) 2، 203-223.
Abreu, I., Mesias, F.J. & Ramjo, J. (2022). Design and validation of an index to measure development in rural areas through stakeholder participation. Journal of Rural Studies. 95, 232-240.
Aguilar, A.G. (2008). Peri-urbanization, illegal settlements and environmental impact in Mexico City. Cities. 25 (3), 133–145.
Chen, A. & Scott, S. (2014). Rural development strategies and government roles in the development of farmers’ cooperatives in China. Journal of Agriculture, Food Systems, and Community Development. 4 (4), 35–55.
Cheshire, P. (2017). Identifying Principles for Spatial Policy: Levels of Intervention, Last Assessed (8/1/2017). www.apdr.pt/siteRPER/numeros/RPER13/13.4.pdf.
Cirella, G.T. & Tao, L. (2010). The index of sustainable functionality: an application for measuring sustainability. International Journal of Human and Social Sciences. 5, 279-285.
Deng, H. et al (2010). Policy support and emerging farmer professional cooperatives in rural China. China Economic Review. 21 (4), 495–507.
Ferreira, F.A.F. et al (2022). Urban blight remediation strategies subject to seasonal constraints. European Journal of Operational Research. 296 (1), 277-288.
Freshwater, D. (2007, June). Rural Development and the Declining Coherence of Rural Policy: An American and Canadian Perspective. Paper prepared for the conference, Public Policy and Rural Development – An EU/US Comparison, Wye, UK.
Freshwater, D. & Trapasso, R. (2014). The disconnect Between Principles and Practice: Rural Policy Reviews of OECD Countries. Growth and Change. 45 (4), 477–498.
Garnevska, E.; Liu, G. & Shadbolt, N. M. (2011). Factors for successful development of farmer cooperatives in northwest China. International Food and Agribusiness Management Review. 14 (4), 69–84.
Howlett, T. (2011). Designing Public Policy: Principles and instruments. Routledge. First Edition. [N.P]: London and New York.
Hu, S. et al (2022). A framework for assessing sustainable agriculture and rural development: A case study of the Beijing-Tianjin-Hebei region, China. Environmental Impact Assessment Review. 97, 1-14.
Komeily, A. & Srinivasan, R.S. (2015). A need for balanced approach to neighborhood sustainability assessments: a critical review and analysis. Sustainable Cities and Society. 18, 32–43.
Mohammed, H. & Muhammad, Y. (2019). The role of local government in rural development in Nigeria: A study of Lafia local government area of Nasarawa state. African Journal of Social Sciences and Humanities Research. 2 (3), 1-11.
OECD. (2006). The New Rural Paradigm: Policies and Governance. OECD Rural Policy. Reviews. First Edition. Paris: OECD publishing.
Patrick, R. (2002). Developing Sustainability Indicators for Rural Residential Areas: The Public Transit Connection. Simon Fraser University: United State.
Qingjuana, Y.; Beia, L. & Kuia, L. (2011). The rural landscape research in Chengdu’s urban-rural intergration development. Procedia Engineering, 21, 780-788.
Thorn, J.; Thornton, T.F. & Helfgott, A. (2015). Autonomous adaptation to global environmental change in peri-urban settlements: Evidence of a growing culture of innovation and revitalisation in Mathare Valley Slums, Nairobi. Global Environmental Change. 31 (1), 121–131.
Torre, A.; Wallet, F. & Huang, J. (2023). A collaborative and multidisciplinary approach to knowledge-based rural development: 25 years of the PSDR program in France. Journal of Rural Studies. 97, 428-437.
Vargas, S. (2010). Rural development and bioenergy: An alternative approach. In Y. Khwaja (Ed.). The BEFS Analysis for Peru. Supporting the Policy Machinery in Peru. Rome: Food and Agriculture Organisation (FAO).
Woka Ihuah, P.; Ibimina Kakulu, I. & Eaton, D. (2014). A review of Critical Project Management Success Factors (CPMSF) for sustainable social housing in Nigeria. International Journal of Sustainable Built Environment. 3 (1), 62-71.
Yuliastuti, N. & Saraswati, N. (2014). Environmental quality in urban settlement: the role of local community association in east Semarang sub-district. Procedia-Social and Behavioral Sciences. 135, 31–35.
ارزیابی اثرات سیاست‌های دولت در توسعهی اقتصادی مناطق روستایی (مطالعه موردی: روستاهای شهرستان آستارا)1
چکیده
لازمه‌ی رسیدن به توسعهی ملی، ارتقاء سطح توانمندی‌های جوامع روستایی در بخش اقتصادی است. در این راستا، ارزیابی سیاست‌های موجود در راستای توسعهی اقتصادی جوامع روستایی ضروری تلقی می‌گردد. بدین منظور پژوهش حاضر با هدف ارزیابی تأثیر سیاست‌های دولت بر توسعهی اقتصادی روستاهای شهرستان آستارا با تأکید بر برنامه‌های چهارم و پنجم توسعه نگارش شده است. روش تحقیق در پژوهش حاضر آمیخته (کمی-کیفی) با هدف کاربردی و ماهیت تحلیلی-اکتشافی می‌باشد. جامعه‌ی آماری تحقیق نیز شامل مدیران، مسئولان و کارشناسان مسائل روستایی استان گیلان و شهرستان آستارا بوده که با استفاده از فرمول کوهن در سطح اطمینان 95 درصد، 70 نفر به‌عنوان حجم نمونه تعیین گردیده است. همچنین در راستای تحلیل اطلاعات از آزمون‌های تی تک‌نمونه‌ای و رگرسیون خطی و لگاریتمی در نرم‌افزار SPSS استفاده شده است. یافته‌های تحقیق نشان میدهد که میزان اشتغال در طول برنامه‌های چهارم و پنجم توسعه در روستاهای شهرستان آستارا روند صعودی، هرچند با شیب کند، داشته است. همچنین مراکز تجاری-صنعتی تحت حمایت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با رشد 56/26 درصدی طی برنامه‌ی چهارم و رشد قابل ملاحظه‌ی 7/155 درصدی در طی برنامه‌ی پنجم توسعه روبه‌رو بوده است. صنایع غذایی روستایی نیز طی دوره‌ی چهارم توسعه افزایش 5/87 درصدی را داشته است که این مقدار در طول برنامه‌ی پنجم توسعه نیز همچنان روند رو به رشد ولی با شیب کمتر را نشان میدهد. از طرفی بررسی 5 سیاست عمده در طول هرکدام از برنامه‌های چهارم و پنجم نشان میدهد که تأثیر برنامه‌ی پنجم بر توسعهی اقتصادی روستاهای شهرستان آستارا به مراتب بیشتر بوده است.
واژگان کلیدی: توسعهی روستایی، برنامه‌های توسعه، سیاست‌گذاری دولتی، شهرستان آستارا.
[1] - مقاله‌ی حاضر مستخرج از رساله‌ی دکتری تحت عنوان پیامدهای سیاست‌های دولت در توسعهی روستایی طی برنامه‌ی چهارم و پنجم توسعهی اقتصادی و اجتماعی (مطالعه موردی: شهرستان آستارا) با همکاری نویسندگان می‌باشد.
بیان مسئله:
بر اساس اعلام مرکز اسکان بشر سازمان ملل متحد1 (1978) و تأکید اعلامیه‌ی استانبول (1996)، تحقق و دستیابی به توسعهی پایدار در سکونتگاه‌های انسانی نشأت‌گرفته از استقرار پایدار انسانی در سطوح مختلف (روستا، شهر و کشور) می‌باشد (Ferreira et al, 2022:178). در این راستا، سکونتگاه‌های روستایی سطح اولیه و بنیادی در سیستم سکونتی انسانی به‌شمار می‌روند. با این وجود تحقیقات و برنامه‌های معدودی در راستای سکونتگاه‌های روستایی و توسعهی آنها انجام گرفته و تمرکز اصلی برنامه‌ریزان بر سکونتگاه‌های شهری(Yuliastuti and Saraswati, 2014:32; Komeily and Srinivasan, 2015:33) و حومه‌ها بوده است (Aguilar, 2008:135; Thorn et al, 2015:122). بنابراین، ضروری است تا مناطق روستایی به‌عنوان سطح اولیه‌ی استقرار انسانی و تأثیرگذار در سیستم سکونتی مورد بحث و بررسی بیشتر و جدی‌تر قرار گیرند (Cirella and Tao, 2010:280; Deng et al, 2010:496). همچنین نیاز است تا توسعهی مناطق روستایی همراستا با مناطق شهری در سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها مورد توجه اصولی مدیران و مسئولان قرار گیرد (Freshwater, 2007:29). به‌طور کلی می‌توان گفت که توسعهی روستایی فرایندی است که منجر به ارتقاء سطح زندگی مردم در جامعه‌ی روستایی می‌شود؛ یعنی توسعهی روستایی به‌عنوان یک مفهوم، آمیزه‌ای از عمران کلی مناطق روستایی توأم با اصلاح و بهبود کیفیت زندگی مردم روستایی است. بر این اساس می‌توان بیان داشت که توسعهی روستایی یک امر جامع و چندبعدی بوده که دربرگیرنده‌ی توسعهی فعالیت‌های کشاورزی و فعالیت‌های غیرکشاورزی وابسته به آنها یعنی صنایع دستی، صنایع روستایی، صنایع سبک و صنایع تبدیلی و زیربناهای عمرانی به همراه خدمات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و تسهیلات مربوط به آنها می‌باشد (Vargas, 2010:68). به‌منظور تحقق توسعهی مناطق روستایی نیاز به بهره‌مندی از سیاست‌ها و راهبردهای اساسی در سطوح ملی، منطقه‌ای و محلی احساس می‌گردد. بنابراین سیاست‌گذاری توسعهی روستایی جزئی از سیاست عمومی جوامع است که بایستی همسو با امکانات و محدودیت‌های زمینه و بستر هر منطقه‌ی جغرافیایی باشد (Abreu et al, 2022:233; Torre et al, 2023:429). به عبارتی علاوه بر تأکید سیاست‌های کلان در توسعهی روستایی، نیازمند مدیریت بومی کارآمد می‌باشیم (Hu et a, 2022:2). همچنین سیاست‌گذاری توسعهی روستایی به جنبه‌هایی از اقدامات دولتی گفته می‌شود که به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم بر ماهیت توسعهی اقتصادی، اجتماعی و کالبدی در نواحی روستایی تأثیر می‌گذارد (Freshwater and Trapasso, 2014:178; OECD, 2006:176). عناصر کلیدی در سیاست‌گذاری فضایی روستایی شامل مکان‌ها، مردم و فعالیت‌ها هستند. برای اینکه سیاست‌های فضایی توسعهی روستایی مؤثر واقع شود، باید سه بعد معین زندگی روستایی (مردم، مکان و فعالیته‌های اقتصادی) با هم یکپارچه شوند (Cheshire, 2017:1; Howlett, 2011:263). در ایران بالاترین اسناد و سیاست‌های توسعهی مناطق مختلف و به‌ویژه روستاها، مربوط به برنامه‌های 5ساله‌ی توسعهی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی می‌باشد. در این راستا، ارزیابی میزان تأثیر این برنامه‌های توسعه در تحقق توسعهی مناطق روستایی می‌تواند نقش سیاست‌گذاری دولتی را در توسعهی روستاها مشخص نماید. بدین منظور، تحقیق حاضر با هدف شناسایی و ارزیابی سیاست‌های دولت (در قالب برنامه‌های چهارم و پنجم) بر توسعهی اقتصادی روستاهای شهرستان آستارا نگارش شده است. طبق آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1395، جمعیت شهرستان آستارا 91257 نفر بوده که از این تعداد، 28443 نفر یعنی 17/31 درصد (حدود یک‌سوم جمعیت) در مناطق روستایی اسکان داشته‌اند. بنابراین توسعهی اقتصادی روستاهای شهرستان آستارا به‌عنوان یکی از الگوهای مهم سکونتی ضرورتی اجتناب‌ناپذیر می‌باشد و ارزیابی تأثیر سیاست‌های دولتی می‌تواند برنامه‌ریزی برای توسعهی این مناطق طی دوره‌های آتی را تسهیل نماید. با توجه به هدف مطرح‌شده، پاسخگویی به سؤال زیر اساس کار پژوهش حاضر می‌باشد:
- سیاست‌گذاری‌های دولتی در قالب برنامه‌های 5ساله‌ی توسعهی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی (برنامه‌های چهارم و پنجم) چه تأثیری بر توسعهی اقتصادی روستاهای شهرستان آستارا گذاشته است؟
مبانی نظری و پیشینه تحقیق:
توسعهی روستایی و نقش سیاست‌های دولت در این راستا، موضوعی است که در سال‌های اخیر مطالعات متعددی را به خود اختصاص داده که در ادامه به برخی از این مطالعات پرداخته می‌شود.
سیدنقوی و بابایی (1392)، در پژوهشی تحت عنوان ارزیابی سیاست‌های توسعهی اقتصاد روستایی از دیدگاه منطقه‌ای با نگاهی بر سیاست‌های دولت در ایران، به این نتایج دست یافته‌اند که نگاه دولت به روستاها، منطقه‌اي نبوده است. به عبارت ديگر، دولت به روستاها به صورت يكسان نگريسته و ويژگي‌هاي يكتا و منحصربه‌فردشان را ناديده گرفته است. همچنین نگاه دولت به اين نواحي مبتني بر كشاورزي بوده و در اين نگاه، به شهرها و ديگر نواحي مجاور روستاها توجهي نشده است. بدری و همکاران (1398)، در پژوهشی به تحلیل محتوای کیفی سیاست‌های فضایی توسعهی روستایی ایران پس از انقلاب اسلامی پرداخته‌اند. یافته‌های پژوهش نشان میدهد که سیاست‌های فضایی توسعهی مناطق روستایی به سوی عوامل برنامه و بودجه‌ریزی، ابعاد زیربنایی-کالبدی، اقتصادی و حمایت از مناطق عقب‌مانده است؛ درحالی‌که سهم عوامل اجتماعی، زیست‌محیطی و مشارکت سازمان‌های غیردولتی و بخش خصوصی در تدوین این سیاست‌ها اندک است. طالشی و همکاران (1400)، در پژوهش خود تحت عنوان نقش دولت در توانمندسازی جوامع روستایی، ناحیه‌ی کاشان در ایران مرکزی را مورد بررسی قرار داده‌اند. نتایج این مطالعه نشان میدهد که 75 درصد روستاها دارای توانمندسازی ضعیف و متوسط و همچنین 67 درصد روستاها با سرمایه‌گذاری ضعیف و متوسط ارزیابی شده‌اند. بنابراین رابطه‌ی مثبت و مستقیم بین سرمایه‌گذاری و توانمندسازی روستائیان وجود دارد. بدین ترتیب در برنامه‌های توسعهی پایدار روستایی باید به برنامه‌ریزی مشارکت‌مدار و تسهیل‌گر، واقع‌گرا، پایین به بالا و غیرمتمرکز، انجام مطالعات آمایش منطقه‌ای و محلی، ارتقاء مسئولیت‌پذیری فردی در سطوح طراحی و اجرای برنامه توجه شود. چن و اسکات2 (2014)، در مطالعه‌ی خود تحت عنوان استراتژی‌های توسعهی روستایی و نقش دولت در توسعهی تعاونی‌های کشاورزان در چین به این نتایج دست یافته‌اند که این تعاونی‌ها با چالش‌های بزرگی برای توسعهی بیشتر روبه‌رو هستند، ازجمله دسترسی محدود به زمین و سرمایه، از دست دادن انبوه نیروی کار، رقابت‌پذیری پایین در بازار، ضعف مدیریت داخلی و حمایت محدود دولت. محمد و موحمد3 (2019)، در پژوهشی با عنوان نقش دولت محلی در توسعهی روستایی در نیجریه، دولت محلی لافیا4 در ایالت ناساراوا5 را مورد بررسی قرار داده‌اند. یافته‌های پژوهش نشان میدهد که دولت محلی لافیا توسعهی روستایی را از طریق ارائه‌ی امکانات اجتماعی به محل افزایش میدهد. همچنین سیاست‌ها و برنامه‌های گذشته‌ی دولت کیفیت زندگی روستاییان را از طریق دولت محلی بهبود بخشیده است. بنابراین به‌منظور ارتقاء عملکرد دولت محلی باید به آنها خودمختاری اعطا شود، پایه‌ی درآمدی آنها باید متنوع گردد و فرمول تخصیص درآمد به دولت‌های محلی افزایش یابد.
بررسی مطالعات و پژوهش‌های انجام گرفته نشان میدهد که تأثیر سیاست‌های دولت در توسعهی روستایی در اکثر موارد در تحلیل محتوای کیفی برنامه‌ها یا درنظر گرفتن یکی از ابعاد این سیاست‌ها بوده است. بدین منظور نوآوری پژوهش حاضر، بررسی سیاست‌های برنامه‌های توسعه در توسعهی اقتصادی روستاهای شهرستان آستارا با درنظر گرفتن تأثیر آنها در ابعاد مختلف اقتصاد روستایی در یک دیدگاه جامع و همچنین بررسی تأثیر آنها در طول دو برنامه‌ی 5ساله (1388-1384) و (1393-1389) بوده است.
به‌طور کلی می‌توان بیان داشت که در كشورهاي جهان سوم به رغم وجود ارزشها، نظامهاي اعتقادي و حكومتي مختلف، دو شیوه‌ی متفاوت بر برنامه‌ريزي‌هاي روستايي حاكم بوده است: ديدگاه یا شیوه‌ی بهبود6 و شیوه‌ی دگرگونسازي7 (ازکیا، 67:1390). با توجه به اين دو شیوه، هدفهاي مختلفي در برنامهريزي توسعهی روستايي مدنظر قرار گرفته است. بر همين اساس تعاريف توسعهی روستايي نيز متعدد و متفاوت است. محققان بسياري در باب توسعهی روستايي انديشيدهاند و راهحل ارائه نمودهاند (Garnevska et al, 2011:70; Patrick, 2002:27). آنان در مجموع توسعهی روستايي را جداي از توسعه كلي يك كشور ندانسته، آن را فرايندي ميدانند كه تغييرات عمده‌ی اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي در محيط روستايي ايجاد خواهد كرد (اسدی و همکاران، 1395: 66). در همین راستا مروری بر متون مرتبط با توسعهی روستایی نشان میدهد؛ توسعهی روستایی عبارت است از فرآیند توانمندسازی و تقویت قابلیت زندگی از نظر کیفیت زندگی، کیفیت محیط و کارایی اقتصادی و بهبود کیفیت بیوفیزیکی در نواحی روستایی که دارای ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و غیره است (شمسالدینی و جمینی، 1395: 37). هر یکی از این ابعاد با توجه به تاثیرگذاری و تاثیر پذیری که از محیط روستایی دارند، در دستیابی به توسعهی روستایی دارای اهمیت قابل توجهی هستند (Woka Ihuah et al, 2014:63; Qingjuana et al, 2011:781). همچنین توسعهی روستایی به‌عنوان جزئی از توسعهی ملی، دارای مفهومی ارزشی و مکتبی است که هدف کاهش فقر، رفع سوء تغذیه، توسعهی فرصتهای شغلی، بهبود بهرهوری و درآمد، افزایش تولید کشاورزی، افزایش خوداتکائی، تأمین امنیت اجتماعی و انتقال منابع عمومی به مناطق روستایی را مدنظر دارد (آسایش،1385: 23). با توجه به مطالب ارائه‌شده می‌توان توسعهی روستایی و ابعاد آن را به شرح شکل شماره 1 ترسیم نمود.
[1] - UN-Habitat
[2] - Chen and Scott
[3] - Mohammed and Muhammad
[4] - Lafia
[5] - Nasarawa
[6] - Improvement Approach
[7] - Trans Formation
شکل (1): توسعهی روستایی با تأکید بر ابعاد مختلف
مأخذ: (Ross and Wall, 1999 بازترسیم نگارندگان، 1401).
مسئله‌ی توسعهی روستایی در ایران همیشه جایگاهی محوری در نظام سیاست‌گذاری کشور داشته است؛ به بیان دیگر در سال‌های پس از پیروزی انقلاب با وجود انگیزه‌های قوی در زمینه‌ی کاهش محرومیت روستاهای کشور به دلیل ضعف چهارچوب نظری نظام سیاست‌گذاری روستایی، نبود راهبرد مدون، انطباق نداشتن فعالیت‌های روستایی با یکدیگر و موازی‌کاری دستگاه‌های اجرایی و یکپارچه نبودن عناصر کلیدی سیاست‌گذاری روستایی (مردم، مکان و فعالیت‌ها)، روند توسعه و عمران روستاها براساس انتظار تحقق نیافته است (زاهدی و همکاران، 9:1391). در این راستا، به‌منظور توسعهی روستایی سیاست‌گذاری در ابعاد ملی با تأکید بر پتانسیل‌های محلی و بومی ضروری می‌باشد. در ایران چهار سطح مدیریتی برای سیاست‌گذاری وجود دارد که در پیوند تنگاتنگ با هم جامعه را مدیریت می‌کنند: 1- سطح ابرسیاست‌ها (رهبری نظام و ستادهای تخصصی ایشان)؛ 2- سطح سیاست‌های عمومی (دولت به مفهوم سه قوه یا مدیریت سیاسی)؛ 3- سطح راهبردهای سیاستی (مدیریت دولتی)؛ و 4- سطح راهبردهای بنگاهی (مدیریت بخش خصوصی)؛ به بیان دیگر سطح نخست سیاست‌های کلان را تدوین، سطح دوم در پرتو آنها سیاست‌های عمومی را وضع، سطح سوم ضمن دخالت در تدوین سیاست‌ها در عمل آنها را اجرا و سطح چهارم در کنار مدیریت دولتی به تحقق اهداف کلان کشور در پرتو تدوین راهبردهای بنگاهی کمک می‌کند (دانایی‌فرد، 141:1388). برنامه‌های توسعهی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ایران نیز دربرگیرنده‌ی چهار سطح سیاست‌گذاری است که از تدوین سیاست‌ها کلان تا سطح راهبردهای مدیریتی را شامل می‌گردد.
روش‌شناسی تحقیق:
روش تحقیق در پژوهش حاضر آمیخته (کمی-کیفی) با هدف کاربردی و ماهیت تحلیلی-اکتشافی می‌باشد. جامعه‌ی آماری تحقیق نیز شامل مدیران، مسئولان و کارشناسان مسائل روستایی استان گیلان و شهرستان آستارا بوده که با توجه به مشخص نبودن تعداد آن با استفاده از فرمول کوهن در سطح اطمینان 95 درصد، 70 نفر به‌عنوان حجم نمونه تعیین گردیده است. روش دسترسی به حجم نمونه نیز بر مبنای الگوی غیرتصادفی هدفمند بوده است. همچنین در راستای تحلیل اطلاعات از آزمون‌های تی تک‌نمونه‌ای و رگرسیون خطی و لگاریتمی در نرم‌افزار SPSS استفاده شده است. قابل ذکر است که در پژوهش حاضر ابتدا از طریق تحلیل محتوای اسناد موجود در راستای آمار و اطلاعات موجود اقتصادی روستاهای شهرستان آستارا، تغیرات ایجادشده در برنامه‌های چهارم و پنجم توسعه شناسایی گردیده و سپس با پرسشگری از حجم نمونه تأثیر ابعاد مختلف بر اقتصاد روستاها مورد ارزیابی قرار گرفته است.
معرفی قلمرو مورد مطالعه:
شهرستان آستارا در شمال غرب استان گیلان قرار داشته و با مساحت 430 کیلومترمربع حدود 3 درصد از کل مساحت استان را به خود اختصاص داده است. از لحاظ موقعیت جغرافیایی شهرستان مورد مطالعه در 48 درجه و 52 دقیقه و 38 درجه و 25 دقیقه عرض جغرافیایی واقع شده است. این شهرستان از طرف شمال به رودخانه‌ی آستارا چای (مرز بین ایران و آذربایجان)، از سمت جنوب به شهرستان تالش، از سمت غرب به ارتفاعات تالش و از شرق به دریای خرز محدود می‌شود. از نظر تقسیمات کشوری دارای دو بخش (مرکزی و لوندویل) و چهار دهستان با نام‌های ویرمونی، حیران، چلوند و لوندویل است. در این شهرستان در مجموع 81 روستای دارای سکنه و 12روستای خالی از سکنه استقرار دارند و از 81 روستا دارای سکنه، 49 روستا بالای 20 خانوار می‌باشد (مرکز آمار ایران، 1395). از نظر توپوگرافی شهرستان مورد مطالعه دارای بخش ساحلی، جلگه‌ای، کوهپایه‌ای و کوهستانی است که به ترتیب از تراکم جمعیت و سکونتگاه‌های بیشتری برخوردار هستند. این منطقه به دلیل داشتن ریزش‌های جوی، خاک مساعد و دمای معتدل، مساعد برای کشاورزی است. به همین دلیل نیز بیشترین تراکم جمعیتی منطقه را در خود جای داده است. طبق آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1395، جمعیت شهرستان آستارا 91257 نفر بوده که از این تعداد، 28443 نفر در مناطق روستایی و 62814 نفر در مناطق شهری اسکان داشته‌اند.
شکل (2): موقعیت جغرافیایی شهرستان آستارا و روستاهای آن
یافته‌ها و تجزیه و تحلیل:
الف) بررسی اقتصاد غالب روستاهای شهرستان آستارا
محصولات زراعی-باغداری: استان گیلان و شهرستان آستارا به پشتوانه‌ی امکانات غنی آب و خاک و توانایی‌های بالقوه‌ی محیطی مناسب، یکی از نواحي اصلی کشاورزی کشور محسوب شده و به همین جهت نیروی انسانی قابل ملاحظه‌ای جذب فعالیت‌های کشاورزی می‌شوند. در این راستا قابل بیان است که سطح زیرکشت محصولات کشاورزی در روستاهای شهرستان آستارا از 5303 هکتار در سال 1385 به 5371 هکتار در سال 1395 رسیده است. همچنین سطح زیرکشت محصولات زراعی، 4522 هکتار در سال 1385 بوده است که به 3728 هکتار در سال 1395 کاهش یافته است. در مقابل سطح زیرکشت محصولات باغی از 781 هکتار به 1643 هکتار افزایش یافته است. این تغییرات نشان میدهد گرایش کشاورزان شهرستان آستارا به تولید محصول باغی بیشتر شده است. از طرفی به‌نظر می‌رسد که مشکلات و موانع مختلف در مراحل کشت، داشت و برداشت محصولات زراعی مثل برنج و به‌صرفه نبودن قیمت آن، کشاورزان را به سوی باغداری سوق داده است.
محصولات دامی: محصولات دامی به این ترتیب است که تولید گوشت قرمز در شهرستان آستارا از ۱۰۹٥ تن به 870 تن کاهش یافته است و به تبع آن میران تولید سرانه‌ی گوشت قرمز از 7/13 به 5/9 کیلوگرم به ازای هر نفر کاهش داشته است. تولید شیر نیز در شهرستان آستارا در سال 1385، ۸٤۸٥ تن و سرانه‌ی تولید 2/106 کیلوگرم بر نفر بوده است که در طی ده سال به 8770 تن و 74 کیلوگرم بر نفر کاهش یافته است. تولید گوشت اما مرغ همواره روندی افزایشی داشته است و از ۱۱۳۷ به 1529 تن افزایش یافته است. همچنین تولید ماهی سردآبی و گرم‌آبی در شهرستان آستارا از 182 تن در سال 1385 به 436 تن در سال 1395 رسیده است.
تعاونی‌های کشاورزی: طی دوره‌ی آماری مورد مطالعه (1395-1385)، تعداد تعاونی‌های کشاورزی در شهرستان آستارا از 17 به 31 مورد و تعداد اعضا از 187 به 394 افزایش یافته است. علاوه بر این میزان سرمایه‌ی این تعاونی‌ها نیز افزایش قابل ملاحظه‌ای داشته است، به‌طوری‌که سرانه‌ی سرمایه‌ی تعاونی‌های کشاورزی در شهرستان آستارا از 8251 به 13902 هزار ریال رسیده است.
محصولات صنعتی: صنایع تبدیلی، بسته‌بندی و کارگاه‌های صنایع دستی ازجمله بنگاه‌های اقتصادی مفید و مؤثر در نقاط روستایی هستند. این صنایع با کمترین مخاطره در حوزه‌ی زیست‌محیطی و طبیعی و بازدهی بالا، بیشترین سازگاری را در محیط‌های روستایی دارد. هرچه رشد این صنایع در روستاها گسترش یابد سبب ایجاد اشتغال در روستا و کاهش مهاجرت به شهر (که منجر به تحمیل بار فرهنگی-اجتماعی به شهرها می‌شود) خواهد شد. ازجمله مهمترین صنایع کوچک در روستاهای شهرستان آستارا می‌توان به کارخانههای برنجکوبی، کارگاه‌های تولید و بسته‌بندی میوه‌ی خشک، قالیبافی و ... اشاره کرد. طی سال‌های 85 تا 95 تعداد کارخانههای برنجکوبی از 11 به 12 مورد رسیده است. از سوی دیگر تعداد کارگاه‌های صنایع غذایی از 8 به 19 افزایش یافته است. به‌نظر می‌رسد گرایش به تولید محصولات باغی نظیر کیوی منجر به رشد صنایع مربوطه شده است. تعداد کارگاه‌های صنایع دستی نیز طی این دوره‌ی 10ساله از 591 در سال 1385 به 1913 در سال 1395 رسیده است. همچنین به تبع افزایش کارگاه‌های صنایع دستی شاهد افزایش میزان اشتغال در این حوزه می‌باشیم. در این راستا، طی این بازه زمانی تعداد شاغلین در بخش صنایع دستی در روستاهای شهرستان آستارا از 724 نفر به 2116 افزایش یافته است. بنابراین می‌توان گفت این بخش از پتانسیل خوبی برای اشتغال‌زایی برخوردار است که طی این سال‌ها نیز عملکرد قابل قبولی ارائه داده است.
در جدول شماره 1 و 2 به محصولات و اقتصاد غالب روستاهای استان گیلان و شهرستان آستارا پرداخته شده است.
جدول (1): گزارش عملکرد اقتصادی روستاهای شهرستان آستارا و استان گیلان طی بازه زمانی 1395-1385
ردیف | شاخص/ متغیر | واحد اندازه گیری | مقدار شاخص/ متغیر | |||
1385 | 1395 | |||||
استان گیلان | شهرستان آستارا | استان گیلان | شهرستان آستارا | |||
1 | سطح زیر کشت محصولات کشاورزی | هکتار | 410540 | 5303 | 439323 | 5371 |
2 | سطح زیر کشت محصولات زراعی | هکتار | 307142 | 4522 | 315768 | 3728 |
3 | تولید محصولات زراعی | تن | ١٣٣٢٣٥٧ | 10393 | 1484205 | 18928 |
4 | عملکرد در هکتار محصولات زراعی | تن/ هکتار | 33/4 | 29/2 | 70/4 | 08/5 |
5 | سطح زیر کشت محصولات باغی | هکتار | 103,398 | 781 | 113556 | 1643 |
6 | تولید محصولات باغی | تن | ٥١٧١٩٣ | 1588 | 560214 | 17211 |
7 | عملکرد در هکتار محصولات باغی | تن/ هکتار | 5/0 | 03/2 | 32/4 | 42/10 |
8 | تولید محصولات عمده (شلتوک برنج) | تن | 553327 | 9785 | 1106531 | 15991 |
9 | تولید محصولات عمده (کیوی) | تن | 6923 | 330 | 141136 | 13720 |
10 | تعداد تعاونی | باب | 707 | 17 | 797 | 31 |
11 | اعضای تعاونی | نفر | 14912 | 187 | 10237 | 394 |
12 | سرانه‌ی سرمایه‌ی تعاونی‌های کشاورزی | هزار ریال/ اعضا | 2562 | 8251 | 16790 | 13902 |
13 | تولید گوشت | تن | ٣٠١٧٠ | ۱۰۹٥ | 26520 | 870 |
14 | سرانه‌ی تولید گوشت | کیلوگرم/ نفر | 5/12 | 7/13 | 5/10 | 5/9 |
15 | تولید گوشت مرغ | تن | ٥٠٦١٣ | ۱۱۳۷ | 148169 | 1529 |
16 | سرانه‌ی تولید گوشت مرغ | کیلوگرم/ نفر | 0/21 | 2/14 | 5/58 | 8/16 |
17 | تولید شیر | تن | ٢٧٣٥٠٤ | ۸٤۸٥ | 256320 | 8770 |
18 | سرانه‌ی تولید شیر | کیلوگرم/ نفر | 7/113 | 2/106 | 101 | 74 |
19 | تولید ماهی | تن | 22066 | 182 | 50970 | 436 |
مأخذ: (سالنامه آماری استان گیلان، 1395- 1385).
جدول (2): گزارش توزیع بنگاه‌های کوچک اقتصادی روستایی در شهرستان آستارا و استان گیلان طی بازه زمانی 1395-1385
شاخص/ متغیر | واحد اندازه‌گیری | مقدار شاخص/ متغیر | |||||
1385 | 1390 | 1395 | |||||
استان گیلان | شهرستان آستارا | استان گیلان | شهرستان آستارا | استان گیلان | شهرستان آستارا | ||
کارخانههای برنجکوبی | باب | ١٨٦٩ | 11 | 1895 | 12 | 1904 | 12 |
کارگاه‌های تحت پوشش سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری | باب | ١٤٢٤٣ | 591 | 22131 | 748 | 33585 | 1913
|
میزان اشتغال صنعتگران تحت پوشش سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری | نفر | ١٦٥٢٩ | 724 | 25146 | 946 | 37443 | 2116 |
پروانه‌های بهره‌برداری صنایع غذایی روستایی | تعداد | ٣٨٤ | 8 | 1985 | 15 | 2023 | 19 |
مأخذ: (سالنامه‌ی آماری استان گیلان، 1395-1385).
ب) بررسی توسعهی اقتصادی مناطق روستایی شهرستان آستارا در برنامه‌های چهارم و پنجم توسعه1
با بررسی اطلاعات موجود از برنامه‌های توسعهی چهارم و پنجم، می‌توان گفت که تغییرات اشتغال طی این دو دوره روند صعودی، هرچند با شیب کند ولی قابل قبولی را داشته است. همچنین با توجه به مشکلات بیکاری در سطح استان، این تغییرات تقریباً پایدار طی برنامه‌های چهارم و پنجم، ثبات نسبی در این زمینه را نشان میدهد. از طرفی نتایج نشان میدهد که مراکز تجاری-صنعتی تحت حمایت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با رشد 56/26 درصدی طی برنامه‌ی چهارم و رشد قابل ملاحظه‌ی 7/155 درصدی در طی برنامه‌ی پنجم توسعه روبه‌رو بوده است. به تبع این روند مثبت میزان اشتغال در این واحدها نیز افزایش قابل ملاحظه‌ای داشته است و یکی از دلایل ثبات نرخ اشتغال، افزایش این صنایع کوچک محلی هستند. صنایع غذایی روستایی نیز طی دوره‌ی چهارم توسعه افزایش 5/87 درصدی را داشته است که این مقدار در طول برنامه‌ی پنجم توسعه نیز همچنان روند رو به رشد ولی با شیب کمتر را نشان میدهد؛ صنایع مربوط به تولید میوه‌ی خشک، لبنیات و ... از مهمترین این صنایع هستند.
[1] - عدم استفاده از برنامه‌ی ششم توسعه در این بخش به علت نبود اطلاعات آماری برای سنجش اثرات این برنامه بر توسعهی اقتصادی روستاهای مورد بررسی و همچنین اهداف مطرح‌شده در رساله‌ی انجام گرفته (یعنی بررسی برنامه‌های چهارم و پنجم توسعه) است.
جدول (3): میزان رشد شاخص‌های توسعهی اقتصاد روستاهای شهرستان آستارا طی برنامه‌های چهارم و پنجم توسعه
نام بخش
| شاخص‌ها | برنامه‌ی چهارم | برنامه‌ی پنجم | ||
مقدار | درصد | مقدار | درصد | ||
اشتغال و صنعت روستایی | نرخ اشتغال | 3/3 | - | 5/3 | - |
کارخانههای برنجکوبی | 1 | 09/9 | 0 | 0 | |
کارگاه‌های تحت پوشش سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری | 157 | 56/26 | 1165 | 7/155 | |
میزان اشتغال صنعتگران تحت پوشش سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری | 222 | 66/30 | 1170 | 67/123 | |
پروانه‌های بهره‌بهره برداری صنایع غذایی روستایی | 7 | 5/87 | 4 | 66/26 | |
مأخذ: (سالنامه‌ی آماری استان گیلان، 1395- 1385؛ محاسبات نگارندگان، 1401).
ج) ارزیابی تأثیر سیاست‌های برنامه‌های توسعه در توسعهی اقتصادی روستاهای شهرستان آستارا
به‌منظور ارزیابی تأثیر سیاست‌های برنامه‌های توسعهی چهارم و پنجم در توسعهی اقتصادی روستاهای شهرستان آستار از آزمون تی و ضریب رگرسیون خطی و لگاریتمی استفاده شده است. در این راستا، ابتدا مهمترین سیاست‌های توسعهی اقتصادی در این برنامه‌ها شناسایی شده و سپس میزان تأثیر هرکدام از این سیاست‌ها در توسعهی اقتصادی روستاهای مورد مطالعه از حجم نمونه مورد پرسشگری قرار گرفته است.
ارزیابی‌های صورت گرفته نشان میدهد که در برنامه‌ی چهارم سیاست‌های اصلاح ساختار حقوقی مصرف انرژی بخش کشاورزی با افزایش راندمان آن و ایجاد صندوق درآمد کشاورزان با مشارکت دولت و کشاورزان و در برنامه‌ی پنجم سیاست توسعهی زیرساخت‌های پشتیبان تولید محصولات دارای ارزش پایین‌تر از آزمون تی (یعنی 3) بوده‌اند. بنابراین می‌توان گفت که از 10 سیاست مورد بررسی در برنامه‌های توسعهی چهارم و پنجم تنها 3 سیاست دارای وضعیت نامطلوبی می‌باشند و به‌طور کلی سیاست‌های دولت در برنامه‌های توسعهی مورد بررسی بر توسعهی اقتصادی روستاهای شهرستان آستارا تأثیر مثبتی داشته‌اند.
جدول (4): بررسی تأثیر سیاست‌های برنامه‌های توسعه بر اقتصاد روستاهای مورد بررسی
برنامه‌ها | سیاست‌ها | T آماره (ارزش آزمون 3) | میانگین | درجه آزادی | سطح معناداری | نتیجه |
برنامه‌ی چهارم توسعه | اصلاح ساختار حقوقی مصرف انرژی بخش کشاورزی با افزایش راندمان آن | 78/0 | 79/1 | 69 | 062/0 | رد |
پوشش حداقل پنجاه درصدی بیمه‌ی محصولات | 94/6 | 72/3 | 69 | 000/0 | تأیید | |
حمایت از گسترش صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی | 11/7 | 03/4 | 69 | 000/0 | تأیید | |
ایجاد صندوق درآمد کشاورزان با مشارکت دولت و کشاورزان | 08/0 | 09/2 | 69 | 128/0 | رد | |
نوسازی و توسعهی باغ‌های موجود | 84/5 | 56/3 | 69 | 000/0 | تأیید | |
برنامه‌ی پنجم توسعه | پوشش بیمه برای اشتغال در بخش‌های مختلف | 53/6 | 79/3 | 69 | 000/0 | تأیید |
بهره‌گیری از انواع ابزار‌ها و شیوه‌های تشویقی و حمایتی برای تسهیل در روند توسعهی بازارهای مالی روستایی | 77/4 | 24/3 | 69 | 000/0 | تأیید | |
توسعهی زیرساخت‌های پشتیبان تولید محصولات | 56/1 | 54/2 | 69 | 094/0 | رد | |
سرمایه‌گذاری و تسهیل در دسترسی به اعتبارات ملی-استانی و تسهیلات بانکی | 26/4 | 98/2 | 69 | 000/0 | تأیید | |
تنوع‌بخشی به فعالیت‌های اقتصادی و توسعهی منابع انسانی | 19/6 | 44/3 | 69 | 000/0 | تأیید |
همچنین به‌منظور سنجش تأثیر هر کدام از برنامه‌ها در توسعهی اقتصادی روستاهای مورد مطالعه از آزمون ضریب رگرسیونی خطی و لگاریتمی استفاده شده است.
جدول (5): آماره‌ی تبیینی اولیه‌ی تأثیر سیاست‌های برنامه‌های توسعه بر روی توسعهی اقتصاد روستایی
متغیر وابسته: توسعهی اقتصاد روستایی | |||||
نوع مدل: رگرسیون خطی (Linear-R) | |||||
برنامه‌ها | R | ضریب تبیین (میزان مربع R) | مجذور R تصحیح‌شده | انحراف معیار | Sig |
برنامه‌ی چهارم توسعه | 734/0 | 538/0 | 727/0 | 003/1 | 002/0 |
برنامه‌ی پنجم توسعه | 781/0 | 609/0 | 778/0 | 117/1 | 000/0 |
نوع مدل: رگرسیون لگاریتمی (Logharitmic-R) | |||||
برنامه‌ها | R | ضریب تبیین (میزان مربع R) | مجذور R تصحیح‌شده | انحراف معیار | Sig |
برنامه‌ی چهارم توسعه | 729/0 | 531/0 | 723/0 | 008/1 | 000/0 |
برنامه‌ی پنجم توسعه | 773/0 | 597/0 | 766/0 | 124/1 | 001/0 |
نتایج به‌دست آمده از ورود دادهها در قالب متغیر مستقل و وابسته به مدلهای رگرسیونی خطی و لگاریتمی نشان از تبیین درست ساختار تأثیر متغیرهای مستقل بر روی متغیر وابسته دارد. چراکه فرایند تبیین این تأثیر در سطح اطمینان 95/0 معنادار می‌باشد و در این بین بر اساس میزان ضریب همبستگی چندگانه‌ی تبیین‌شده‌ی به‌دست آمده برای متغیرهای مستقل میزان تأثیر برنامه‌های توسعه بر توسعهی اقتصاد روستاهای شهرستان آستارا مثبت و معنادار می‌باشد. در ادامه ضرایب تبیین نهایی آماره‌ی مدلهای رگرسیونی مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است.
جدول 6: ضرایب تبیین نهایی آماره‌ی مدلهای رگرسیونی برای سنجش تأثیر سیاست‌های برنامه‌های توسعه بر روی توسعهی اقتصاد روستایی
متغیر وابسته: توسعهی اقتصاد روستایی | |||||
نوع مدل : رگرسیون خطی (Linear-R) | |||||
| ضرایب غیراستاندارد | ضریب استاندارد |
| ||
برنامه‌ها | B | خطای B | β | t | Sig |
برنامه‌ی چهارم توسعه | 201/1 | 009/0 | 739/0 | 105/22 | 000/0 |
برنامه‌ی پنجم توسعه | 521/1 | 005/0 | 765/0 | 782/22 | 000/0 |
نوع مدل: رگرسیون لگاریتمی (Logharitmic-R) | |||||
| ضرایب غیراستاندارد | ضریب استاندارد |
| ||
برنامه‌ها | B | خطای B | β | t | Sig |
برنامه‌ی چهارم توسعه | 213/1 | 011/0 | 742/0 | 993/22 | 000/0 |
برنامه‌ی پنجم توسعه | 529/1 | 014/0 | 772/0 | 459/23 | 001/0 |
نتایج به‌دست آمده حاکی از آن است که برنامه‌ی پنجم توسعه تأثیر بیشتری را بر توسعهی اقتصادی روستاهای شهرستان آستارا گذارده و ضرایب بتای آن در رگرسیون خطی 765/0 و در رگرسیون لگاریتمی 772/0 است. همچنین ضرایب بتای برنامه‌ی چهارم در رگرسیون خطی 739/0 و در رگرسیون لگاریتمی 742/0 می‌باشد.
نتیجه‌گیری:
در فرایند برنامه‌ریزی و توسعه، شناخت و تبیین توسعه‌یافتگی نواحی و آگاهی از نقاط قوت و ضعف آنها اهمیت زیادی دارد. در این بین، رسالت توسعهی روستایی، رشد و بهبود کیفیت زندگی است که این امر با تخصیص هدفمند منابع مالی و فنی به مناطقی که بیشترین نیاز را دارند و نیز از طریق انجام اقداماتی که بالاترین زمینه و پتانسیل را دارند، صورت می‌گیرد. بدین منظور نیازمند سیاست‌ها و خط‌مشی‌های مشخص در اسناد فرادست و برنامه‌ریزی‌های راهبردی در راستای تحقق طرح‌های توسعه، به‌ویژه توسعهی اقتصادی در سطح محلی می‌باشیم. در این بین یکی از برنامه‌ها و سیاست‌گذاری‌های مهم در راستای توسعهی اقتصادی روستایی برنامه‌های توسعهی 5ساله می‌باشد و هدف از تحقیق حاضر ارزیابی عملکرد برنامه‌های چهارم و پنجم توسعهی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ایران در توسعهی اقتصادی روستاهای شهرستان آستارا است. نتایج حاصل از بررسی‌های صورت گرفته نشان میدهد که سیاست‌های دولت همواره در توسعهی روستایی نقش پررنگی داشته است و توسعهی روستایی بدون دخالت مستقیم و یا غیرمستقیم دولت نمی‌تواند مداوم و پایدار باشد. در روستاهای شهرستان آستارا و توسعهی اقتصادی آنها نیز تأثیرات مثبت سیاست‌های دولتی در قالب برنامه‌های توسعهی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مشهود می‌باشد. به‌طور کلی می‌توان بیان داشت که در حال حاضر مهمترین درآمد روستاییان این شهرستان بر پایه‌ی تولیدات کشاورزی به خصوص برنج می‌باشد. دیگر بخش‌های تولیدی از قبیل دامداری، باغداری و صیادی به ترتیب در رتبه‌های بعدی فعالیت‌های اقتصادی قرار دارند. همچنین کارگاه‌های تحت پوشش سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری نیز طی سال‌های اخیر رشد چشم‌گیری داشته است. از طرفی می‌توان بیان داشت که روستاهای مورد مطالعه به دلیل شرایط آب‌وهوایی مناسب و بارش فراوان شرایط مناسبی را جهت کشت برنج و باغداری دارا بوده و حمایت‌های دولت و بخش خصوصی جهت مکانیزه کردن بخش کشاورزی و آبیاری نوین توانسته در بهبود محصولات کشاورزی و باغی مؤثر باشد. دولت با تسهیل ارائه‌ی خدمات بانکی، تجهیز اداوات و ماشین آلات کشاورزی توانسته در توسعهی بخش کشاورزی و باغی مفید باشد و جهت توسعهی اقتصادی با توجه به توانمندی، پتانسیل‌های محیطی و انسانی اقدامات مناسبی انجام دهد. به‌طور کلی نتایج حاکی از آن است که شاخص‌های توسعهی اقتصادی روستاهای مورد بررسی در وضعیت مطلوبتری قرار دارند. با این حال، جهت نیل به توسعهی اقتصادی روستایی در محدوده‌ی مورد مطالعه بایستی در یک رویکرد نظام‌مند همه‌ی جوانب را در نظر گرفت.
با توجه به وضعیت موجود توسعهی اقتصادی روستاهای مورد مطالعه می‌توان پیشنهادهای زیر را برای دستیابی به وضعیت مطلوب این روستاها ارائه داد:
- ارائه‌ی سازوکارهایی به‌منظور توزیع منافع حاصل از توسعهی اقتصادی بین تمامی روستاییان در راستای حفظ و ماندگاری ساکنان در روستاهای شهرستان؛
- انسجام و ارتباط بین ابعاد مختلف توسعه همچون توسعهی اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، کالبدی و زیست‌محیطی در راستای افزایش کیفیت زندگی روستاهای مورد مطالعه؛
- ارائه‌ی طرح نظام‌مند محلی و بومی و همراستایی آنها با اسناد فرادست (طرح‌ها و برنامه‌های 5ساله)؛
- تنوع‌بخشی به فعالیت‌ها و افزایش فرصتهای شغلی و درآمدی در بخش کشاورزی و غیرکشاورزی به‌ویژه صنعت، توریسم و بازرگانی؛
- توسعهی زیرساخت‌های پشتیبان تولید محصولات و فراورده‌های کشاورزی سبز (آموزش و ترویج، توزیع نهاده‌های استاندارد، انبار، ماشین‌آلات و تجهیزات و ...)؛
- تقویت نهادهای مدنی کارآفرین شبکه‌ای مناطق روستایی در زمینه‌ی فعالیت‌های اقتصادی (کشاورزی و غیرکشاورزی)؛
- توسعهی نظام بیمه‌ی منابع تولیدی و محصولات کشاورزی و گردشگری؛
- بایستی هدف از صنعتی کردن روستا در درجه‌ی اول حمایت و پشتیبانی از تولیدات کشاورزی و دامی باشد تا روستاییان بتوانند با اطمینان خاطر به تولید محصولات کشاورزی بپردازند. این امر می‌تواند بر حسب سیاست‌های حمایتی و قیمت‌گذاری و یا با پرداخت سوبسید و خرید مازاد کشاورزان انجام پذیرد.
- سازوکاری به‌منظور جبران کمبود درآمد و تأمین درآمد کافی متناسب با هزینه‌های سالانه‌ی روستانشین‌ها، اشتغال روستاییان در ایام بیکاری فصلی و اوقات بیکاری پنهان در کارگاه‌ها و مراکز صنعتی روستایی و تولید کالاهای صنعتی و افزایش درآمد آنها از این طریق اندیشیده گردد.
منابع
ازکیا، مصطفی. (1390). جامعهشناسی توسعه و توسعه‌نیافتگی روستایی ایران. تهران: انتشارات اطلاعات.
اسدی، زینب؛ پوررمضان، عیسی؛ مولایی هشجین، نصرالله. (1395). نقش مشارکت در توسعهی روستایی بخش خشکبیجار شهرستان رشت. اقتصاد فضا و توسعهی روستایی، دوره‌ی 5، شماره 1، صص 82-61.
بدری، سیدعلی؛ رضوانی، محمدرضا؛ خدادادی، پروین. (1398). تحلیل محتوای کیفی سیاست‌های فضایی توسعهی روستایی کشور پس از انقلاب اسلامی. برنامه‌ریزی فضایی، دوره‌ی 9، شماره 32، صص 24-1.
دانایی‌فرد، حسن. (1388). روش‌شناسی تدوین خط‌مشی ملی کارآفرینی کشور. نشریه‌ی توسعهی کارآفرینی، دوره‌ی 2، شماره 6، صص 155-125.
زاهدی، محمدجواد؛ غفاری، غلامرضا؛ ابراهیمی لویه، عادل. (1391). کاستی‌های نظری برنامه‌ریزی توسعهی روستایی در ایران. پژوهش‌های روستایی، دوره‌ی 4، شماره 12، صص 24-1.
سیدنقوی، میرعلی؛ بابایی، علی. (1392). ارزیابی سیاست‌های توسعهی اقتصاد روستایی از دیدگاه منطقه‌ای با نگاهی بر سیاست‌های دولت در ایران. پژوهش‌های روستایی، دوره‌ی 4، شماره 3، صص 479-451.
شمسالدینی، علی؛ جمینی، داود. (1395). ارزیابی عملکرد نهادهای متولی در توسعهی سکونتگاه‌های روستایی با رویکرد معادلات ساختاری مورد مطالعه: شهرستان جوانرود. جغرافیا و توسعه، دوره‌ی 14، شماره 43، صص 50-35.
طالشی، مصطفی؛ شاطریان، محسن؛ گنجی‌پور، محمود. (1400). نقش دولت در توانمندسازی جوامع روستایی، مورد مطالعه ناحیه‌ی کاشان در ایران مرکزی. کاوش‌های جغرافیایی مناطق بیابانی، دوره‌ی 9، شماره 2، صص 223-203.
Abreu, I., Mesias, F.J., & Ramjo, J. (2022). Design and validation of an index to measure development in rural areas through stakeholder participation. Journal of Rural Studies, 95, 232-240.
Aguilar, A.G. (2008). Peri-urbanization, illegal settlements and environmental impact in Mexico City. Cities, 25(3), 133–145.
Chen, A., & Scott, S. (2014). Rural development strategies and government roles in the development of farmers’ cooperatives in China. Journal of Agriculture, Food Systems, and Community Development, 4(4), 35–55.
Cheshire, P. (2017). Identifying principles for spatial policy: levels of intervention, Last assessed (8/1/2017), www.apdr.pt/siteRPER/numeros/RPER13/13.4.pdf.
Cirella, G. T., & Tao, L (2010). The index of sustainable functionality: an application for
measuring sustainability, International Journal of Human and Social Sciences, 5, 279-285.
Deng, H., Huang, J., Xu, Z., & Rozelle, S. (2010). Policy support and emerging farmer professional cooperatives in rural China. China Economic Review, 21(4), 495–507.
Ferreira, F.A.F., Spahr, R.W., Sunderman, M.A., Govindan, K., & Meidute-Kavaliauskiene, I. (2022). Urban blight remediation strategies subject to seasonal constraints. European Journal of Operational Research, 296(1), 277-288.
Freshwater, D. (2007). Rural Development and the Declining Coherence of Rural Policy: An American and Canadian Perspective. Paper prepared for the conference, Public Policy and Rural Development – An EU/US Comparison, Wye, UK, June 2007.
Freshwater, D., & Trapasso, R. (2014). The disconnect Between Principles and Practice: Rural Policy Reviews of OECD Countries. Growth and Change, 45(4), 477–498.
Garnevska, E., Liu, G., & Shadbolt, N. M. (2011). Factors for successful development of farmer cooperatives in northwest China. International Food and Agribusiness Management Review, 14(4), 69–84.
Howlett, T. (2011). Designing Public Policy: Principles and instruments. Routledge, First edition, London and New York.
Hu, S., Yang, Y., Zheng, H., Mi, C., Ma, T., & Shi, R. (2022). A framework for assessing sustainable agriculture and rural development: A case study of the Beijing-Tianjin-Hebei region, China. Environmental Impact Assessment Review, 97, 1-14.
Komeily, A., & Srinivasan, R.S. (2015). A need for balanced approach to neighborhood sustainability assessments: a critical review and analysis. Sustainable Cities and Society, 18, 32–43.
Mohammed, H., & Muhammad, Y. (2019). The role of local government in rural development in Nigeria: a study of Lafia local government area of Nasarawa state. African Journal of Social Sciences and Humanities Research, 2(3), 1-11.
OECD. (2006). The New Rural Paradigm: Policies and Governance. OECD Rural Policy, Reviews, Paris, OECD publishing, first edition, Paris, 176 p.
Patrick, R. (2002). Developing sustainability indicators for rural residential areas: The public transit connection. Simon Fraser University, United State.
Qingjuana, Y., Beia, L., & Kuia, L. (2011). The Rural Landscape Research in Chengdu’s Urban-rural Intergration Development. Procedia Engineering, 21, 780-788.
Thorn, J., Thornton, T.F., & Helfgott, A. (2015). Autonomous adaptation to global environmental change in peri-urban settlements: evidence of a growing culture of innovation and revitalisation in Mathare Valley Slums, Nairobi. Global Environmental Change, 31(1), 121–131.
Torre, A., Wallet, F., & Huang, J. (2023). A collaborative and multidisciplinary approach to knowledge-based rural development: 25 years of the PSDR program in France. Journal of Rural Studies, 97, 428-437.
Vargas, S. (2010). Rural development and bioenergy: an alternative approach. In Y. Khwaja (Ed.), the BEFS Analysis for Peru. Supporting the Policy Machinery in Peru, Food and Agriculture Organisation (FAO), Rome (2010), pp 67–76.
Woka Ihuah, P., Ibimina Kakulu, I., & Eaton, D. (2014). A review of Critical Project Management Success Factors (CPMSF) for sustainable social housing in Nigeria. International Journal of Sustainable Built Environment, 3(1), 62-71.
Yuliastuti, N., & Saraswati, N. (2014). Environmental quality in urban settlement: the role of local community association in east Semarang sub-district. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 135, 31–35.
Evaluating the effects of government policies on the economic development of rural areas (case study: villages of Astara county)
Abstract
The requirement to achieve national development is to improve the level of capabilities of rural communities in the economic sector. In this regard, it is considered necessary to evaluate the existing policies for the economic development of rural communities. For this purpose, the current research was written with the aim of evaluating the impact of government policies on the economic development of the villages of Astara County, with an emphasis on the fourth and fifth development plans. The research method in the present research is mixed (quantitative-qualitative) with practical purpose and analytical-exploratory nature. The statistical population of the research also includes managers, officials and experts on rural issues in Gilan province and Astara county, and using Cohen's formula at the 95% confidence level, 70 people have been determined as the sample size. Also, in line with data analysis were used one-sample t-tests and linear and logarithmic regression in SPSS software. The findings of the research show that the level of employment during the fourth and fifth development plans in the villages of Astara County had an upward trend, although with a slow slope. Also, commercial-industrial centers under the support of the Cultural Heritage and Tourism Organization have experienced a growth of 26.56 percent during the fourth plan and a significant growth of 155.7 percent during the fifth development plan. Rural food industries also increased by 87.5 percent during the fourth period of development, which shows a growing trend during the fifth development plan as well, but with a lower slope. On the other hand, the examination of 5 major policies during each of the 4th and 5th plans shows that the influence of the 5th plan on the economic development of the villages of Astara was much greater.
Key words: Rural development, Development programs, Government policy making, Astara County.