فاطمه محمدیان ¹ ( دانشجوی دکترا )
علی آذر ² ( استادیار گروه شهرسازی و معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد مراغه )
اسدالله شفیع زاده ³ ( عضو هیات علمی گروه معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهر )

Submited date : 2021-09-21 Accepted date : 2022-11-08

Keywords:

Full-Text:



بررسی کالبدی و اقلیمی خانه‌های تاریخی کلانشهر تبریز با تاکید بر مولفه­های زیبایی شناسی  
فاطمه محمدیان1،علی آذر2، اسداله شفیع­زاده3

1.دانشجوی دکتری معماری، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران.

2.استادیار گروه معماری و شهرسازی، واحد مراغه، دانشگاه آزاد اسلامی. مراغه، ایران (نویسنده مسئول)

 [e-mail]

استادیار گروه معماری، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران 

[e-mail] 

 

چکیده

مولفه‌‌های زیبایی‌شناسی به عنوان یکی از غنی‌‌ترین عوامل ایجاد معنا و ارزش در فضاهای شهری بخصوص معماری خانه‌‌های تاریخی دوره قاجار در شهر تبریز مطرح هستند که با تأثیرپذیری از زمینه‌‌های کالبدی، فرهنگی، اجتماعی، مذهبی و... بر بسیاری از الگوهای فعالیتی استفاده کنندگان در محیط ساخته شده مؤثرند. تحقیق حاضر به بررسی نقش مولفه‌ها و عوامل تاثیرگذار در زیبایی‌شناسی معماری خانه‌های تاریخی تبریز در ادراک مفاهیم معنایی می‌پردازد. محدوده مورد مطالعه شهر تبریز است که در این پژوهش روش توصیفی- تحلیلی با روش کیفی مورد استفاده قرار می‌گیرد که از طریق مصاحبه عمیق با 16 متخصص در زمینه‌های مرتبط با علوم شهری، انجام و مصاحبه ‌ها همچنین با استفاده از ضبط ‌صوت انجام گرفته است. صوت پاسخ دهندگان با استفاده از نرم‌افزار تحلیل داده‌های کیفی «مکس کیو دی ای» به کمک رایانه، کدبندی شده است. مهم ترین نمودهای این دوره در دو حوزه زیبایی‌‌شناسی و کارکرد(عملکرد) متجلی می‌گردد. عوامل زیبایی‌‌شناسی شامل مواردی نظیر ارسی، دو دری، سه دری و پنج دری(به همراه سرستون و گچ بری مرتبط با دوره قبل) هستند. در بعد نشانه‌های کارکردی نیز، عواملی نظیر توجه به نور و اقلیم، همخوانی با عرف و فرهنگ بومی، مصالح بومی و توجه به نیازهای تمام اعضای خانواده و انعطاف پذیری جلوه گر شده است. نتیجه گرفته می شود که این مولفه‌ها در زیباشناسی خانه‌های دور قاجار در شهر تبریز بسیار موثر هستند. 

 

واژه‌‌های کلیدی:

مطالعات اقلیمی، زیبایی شناسی، کالبد، خانه­های تاریخی، تبریز.

این مقاله مستخرج از رساله دکترای رشته معماری نویسنده اول و به راهنمایی نویسنده دوم و به مشاوره نویسنده سوم می باشد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

آفرینش اثر هنری و یا ابداع اثری معماری همراه با درایتی انسان، به صورتی بالقوه و غریزی با الهام و شهودی الهی همراه بوده است. شناخت دقیق این مقوله از فعالیت‌های ادراکی انسان برای بوجود آوردن آثار مطلوب و بدیع، واجب و ضروری است (Ayvazian, 2002: 66). هر آفرینش واقعی، که از ما سرچشمه می‌گیرد، با عواملی که ما از جهان خارج می‌گیریم، همراه است. این امر با درک زیبایی‌‌شناسی موضوع امکانپذیر است (‏Furman, 2018)‏. معماری ایرانی که متبلور زیبایی‌شناسی در طول سالیان متمادی بوده؛ می‌تواند منبعی غنی جهت اقتباس اصول زیبایی شناسی در معماری باشد. مبانی کمی و کیفی در معماری سنتی، که مربوط به مقوله‌ی زیباشناختی و اصول بصری حاکم بر ساختار و تناسبات هستند؛ منجر به بروز زیباشناختی می‌شود (Sadeghi et al, 2018: 3). بنابراین اصول زیبایی‌‌شناسی که در بسیاری از علوم ادراکی ریشه دارد، با تکیه بر مفهوم دلالت، موجب ارتباط هرچه بهتر مخاطب با فضای معماری می‌‌شود. بنابراین بررسی عوامل زیبایی شناسی که وجوه مختلف کاربردی، ساختاری و معنایی را بطور همزمان در شکل‌‌دهی فضای معماری در نظر می‌‌گیرد، می‌‌تواند گامی در جهت معنا بخشی به فضا و ایجاد حس مکان در مخاطب باشد (Uzunoglu, 2012). محیط زیبا محیطی است که تجربیات حسی لذت بخشی را فراهم آورد، ساختار ادراکی دلپذیری داشته باشد و نمادهای لذت بخشی را تداعی کند (Abedi& MohammaianYami, 2018, 2). هنگامی که یک ساختمان طراحی می‌شود، جنبه‌های زیبایی‌شناسی می‌تواند با استفاده از عناصری مانند سقف شیب‌دار، ستون‌های تزیینی، سقف‌ها برای عناصر پنجره، و طاق‌های نیم‌دایره و قطعه‌ای طراحی شود (Bhise, 2018). شرایط جغرافیایی در قالب مولفه‌‌های اقلیمی از جمله دما، بارش، تعداد ساعات افتابی، جهت باید در شکل‌‌پیری سکونتگاه‌‌های انسانی موثر است. همچنین نوع فرهنگ شکل گرفته در طی بسترهای تاریخی نیز باعث ایجاد فرم و بافت با هویت بومی منطقه می‌‌گردد. يکي از مهمترين عوامل موثر در  برنامه‌‌ریزی شهری، بررسی اقليم آن منطقه مي‌‌باشد. آن­چنان که تاثير آن در تمام تار و پود بافت شهري و حتي تک تک بناهای شهرها ديده مي شود.  معماری منطقه آذربایجان نیز از شرایط اقلیمی ماکرو و میکرو اقلیم تاثیر پذیرفته است و باعث ایجاد تغییراتی در بافت سکونتگاه‌‌های انسانی از جمله فشردگی بافت، عرض کم معابر، استفاده از زیرزمین برای بهره‌‌گیری از دمای محیط در فصول سرد سال گردیده است (گرجی مهلبانی و همکاران، 1390: 19). در معماری ایران کهن نیز زیبایی و توجه به عوامل آن از ویژگیهای بارز آن به شمار می‌آمد. از این رو تحقیق حاضر این تحقیق به بررسی نقش مولفه‌‌ها و عوامل تاثیرگذار در زیبایی‌شناسی معماری خانه‌‌های تاریخی تبریز در ادراک مفاهیم معنایی می‌‌پردازد. زیرا بناهای بجای مانده از دوره قاجار و پهلوی در شهر تبریز را می‌توان از ارزنده ترین یادگارهای معماری این شهر دانست. در این میان خانه‌های قاجاری به لحاظ گوناگونی ارزشهای فضایی و تنوع تزئینات به کار رفته در آنها، جایگاه ویژه‌‌ای را به خود اختصاص داده‌‌اند. میزان تزئینات به کار رفته در نمای بیرونی و داخلی خانه‌ها چه از منظر فرم و سبک و چه از منظر مصالح و تکنیکهای اجرایی، گویای اهمیت خاص آن در معماری این دوره می‌‌ باشد. تبدیل شدن تبریز به دال‌السلطنه در دوران ولیعهدی (عباس میرزا) دلیل اصلی تعدد و کثرت خانه‌‌های تاریخی در این شهر است. این مطالعه از جنبه‌ای حائز اهمیت است که می‌خواهد به برخی نگاه‌های نه‌ چندان عمیق که تصور می‌کنند، با کنار گذاشتن مولفه‌‌های زیبایی‌شناسی و ارج ندادن به شرایط اقلیمی که خودش بر زیبایی کالبدی خانه‌‌های قدیمی شهر تبریز که زمانی دلرباترین پیام‌‌های و رعایت طراحی اقلیمی در معماری به عنوان زیباترین خانه‌های سنتی در ایران مطرح هستند به بیننده مفهوم زیبایی شناسی کالبدی که خود متاثر از طراحی اقلیمی یک اثر بی روح را در ذهن بینده و استفاده کننده القا کند از بین رفته و تبدیل به یک کالبد بی روح و غیرجذاب گشته است. سوال اصلی تحقیق حاضر این است که مولفه‌های تاثیرگذار در زیباشناسی معماری خانه‌های تاریخی تبریز کدام بوده و چه تاثیری در شکل گیری معماری خانه‌های تاریخی تبریز دارند؟ 

پیشینه و مبانی نظری تحقیق

اصطلاح زیباشناسی نخستین بار توسط الکساندر بومگارتن به کار رفت تا اهمیت شناختی را که بواسطه حواس بدست می‌آید، نشان دهد. بعدها این واژه برای نوعی از زیبایی بویژه معماری و هنر که از طریق حواس حاصل می‌شود، به کار برده شد. در قرن بیستم، اندیشمندان با تصدیق ارزش هنر و معماری، تجربه را به عنوان ابزاری زیباشناختی ابزاری قدرتمند برای شناخت محیط معرفی کردند و با معنادار کردن تجربیات انسان، زمینه شناخت عینی با حمایت از تجربه حسی، حرکتی و عواطف را در تربیت فراهم کردند و به دنبال این امر بودند که هنرهای زیبا و معماری نمونه‌‌های آشکاری از این تجربه‌اند، زیرا معماری و اشیاء هنری نیرومندترین و آماده‌‌ترین منبع تجربه زیباشناختی هستند که تعمدا برای اصلاح و تشدید تجربه‌‌های دریافتی به روشهای مختلف به کار می‌‌روند (Adibzadeh & Khalis Ahar, 2017: 13). هدف از شناخت زیبایی شناسی درک چگونگي محيط اطراف و جايگاه شخص در محيط به معناي واقعي است (Jafari, 2015: 46). پرسش از حقیقت زیبایی، چگونگی ادراک آن سرچشمه‌ها و تاثیرات آن بر انسان در طول تاریخ اندیشه بشر همواره مطرح بوده است.((Gaemfar, 2014. یکی از اهداف معماری آفرینش اثر زیبا یا خوشایند است. موضوع علم زیبایی شناسی نیز تشخیص و درک عواملی است که در ادراک فرآیند یک شیئ یا پدیده‌ی تجربی زیبا نقش دارند و درک توانایی انسان برای ابداع جلوه‌هایی است که موضوع زیبایی­شناسی کالبدی؛ نقش و از نظر علم زیبایی­شناسی خوشایند به حساب می‌آیند (.(Lang, 2016 زیبایی در ارتباط با ادراک دیده می‌شود و بیننده جزئی از این مجموعه به حساب آمد. (Partovi, 2020). پژوهش گونه‌‌شناسی و مقایسۀ تطبیقی رویکردهای پژوهشی در مطالعات حوزۀ زیبایی‌‌شناسی معماری، مفهوم سازی در خصوص رویکردهای مطالعاتی زیبایی‌‌شناسی معماری، باید فراتر از ترجیحات شناختی و یا ادراکی انسان و ارزیابی بلافصل یک اثر (که در یک بافت متحدالمرکز، منفعل، شیء محور است) بسط یابد(Musavian& et). از قرن‌ها پیش به موازات پرداختن به زیبایی شناسی در مباحث فلسفه، هنرمندان و معماران، جستجو برای تدوین علم اثباتی زیبایی شناسی نیز جریان داشته است. به اين ترتيب در قرن بيستم زيباشناسي به علم و فلسفه تمام طرح‌ها و شکل‌های زيبا تبديل شد. (Vinchu et al, 2017). زیبایی­شناسی از آن جهت که کیفیتی درونی و ناظر بر حالات درونی آدمی است ارضاء آن می‌تواند مقدمه‌ای برای رویکرد آدمی به سوی معنویت باشد. (Fahimifar, 2017). می‌توان گفت كه يك چيز زيبا ادراكي غني براى ما ممكن می‌سازد و اين زيبايي باعث رضايت ما می‌شود.(Aminzade, 2014). در كل می‌توان تمامي نظرات ارائه شده را تحت عنوان مجموعه قوانين عام زيبايي شناختي به سه قانون وحدت، شدت، پيچيدگي خلاصه كرد. وحدت حد فاصل آشفتگي تا همبستگي، شدت حد فاصل بي محتوايي تا آميختگي با مفاهيم و پيچيدگي حد فاصل يكنواختي تا تنوع را نشان می‌دهد. (Tahbaz, (2015. در این سالها در مورد زیبایی  شناسی نوشته‌هایی از فلاسفه، روان شناسان و هنرمندان و حتی افراد حرفه­‌ای که با طراحی محیط سرو کار دارند به جای مانده است. هدف این افراد درک موجبات لذت و چرایی آن بوده است (Asadpour & et, 2016: 78). ارسطو (‏۳۸۴ - ۳۲۲ قبل از میلاد)‏ زیبایی را نهادینه کرد. در دوران یونان باستان خلاقیت و استعدادهای شخصی وارد شدند (Mahdavinejad, et al, 2014). معماری به معنای زیبایی، زیبایی ریاضی است که براساس هماهنگی، نظم و تقارن ایجاد می‌شود. ویتروویوس (‏۱ قرن قبل از میلاد)‏ به عواملی مانند استحکام (‏فیمیتاس)‏، سودمندی (‏سودگرایی)‏و زیبایی (‏ونوستاس) ‏در ساخت و سازه توجه می‌کند. در نظر او، زیبایی زمانی اتفاق می‌افتد که معماری ساخت ‌و ساز ظاهر خوشایند و مطلوبی داشته باشد، و هر بخش از آن تقارن درستی داشته باشد. عوامل متعددی در معماری دخیل هستند که باعث می‌شوند، ساخت ‌و ساز زیبا به نظر برسد (Ståhlberg-Aalto, 2019). بحث زیبایی شناسی از دیرباز تاکنون مطرح بوده و در هر دوره تاویل و تفسیر گشته است (جدول شماره1).

 

جدول 1. تعریف زیبایی شناسی از منظر حکما در بستر تاریخ، ماخذ: (Sadeghi et al, 2018: 6)

ردیف	اندیشمند	تعریف زیبایی شناسی
1	افلاطون	معتقد به دو نوع زیبایی طبیعی و هندسی بود: هماهنگی، تقارن، نظم.
2	ویتروویوس	نمایی مطبوع و خوشایند، تقارن اجزا، تناسب بین اجزا، ظرافت ظاهری بین اجزا، تناسب مدوله بین اجزا و کل. تجهیز ساختمان متناسب با نوع آن، تناسب هزینه با عملکرد و مصالح
3	پلوتین	تجربه‌ی معنوی و سرچشمه آن روح آن است.
4	آگوستینس	زیبایی= فرم‌هایی که زاییده‌ی اعداد است؛ مشابه با نظری هی زیبایی. هندسه افلاطون.
5	لئون باستا  آلبرتی	هماهنگی و همخوانی بین اجزاست که به وحدتی منجر شود بر اساس عدد و نسبت و نظمی خاص.
6	آندره آ پالادیو	سرچشمه‌‌ی زیبایی، وجود فرم‌های قشنگی است که در هماهنگی با فرم کلی قرار دارند.
7	کانت	زیبا به طور کلی آن چیزی است که محسوسات ما را در جمع به صورتی هماهنگ در بیاورد.
8	هگل	قائل به دو نوع زیبایی شد: زیبایی طبیعی و زیبایی هنری. دومی را برتر از اولی می‌دانست.
9	فرانک لوید رایت	مفهوم زیبایی را در معماری ارگانیک از طبیعت می‌‌گیرد. قانون و نظم مبنای ظرافت و زیبایی تکامل یافته‌اند. زیبایی بلکه قانو نمندی نظم، تعادل و وحدت مستتر در طبیعت است.
10	لوکوربوزیه	از فرم‌هایی که محصول صنایع مهندسی مدرن هستند؛ استفاده می‌کنند.
11	پیتر آیزنمن	زیبایی در تقابل با امر متعالی، ظهوری مجدد می‌‌یابد. ایده‌‌ی زشت، از ریخت افتاده و به ظاهر غیرطبیعی.
12	معماری ایرانی	توازن و تعادل اعضای متناسب بنا و به کار گرفتن تزئین‌‌هایی که از تن مایه می‌گیرد. هر آن چه دارای روابط رياضیاتی است يا به عبارتی به گونه‌‌ای خواص نظم ارقامی در آن نهفته شده باشد؛ زيباست.
13	معماری اسلامی	انتخاب ابعاد متناسب با نیازها، پیمون یا مدولی، تناسبات هندسی. هماهنگی جزئیات تسهیلات و مبلمان و سازه. زیبایی از دو منظر تظاهرات فرمی که شامل نظم و تناسبات است و نیز از منظر ادراک ذهنی و تأثیر آن بر مخاطب

با توجه به مفاد جدول مذکور می‌توان تفسیر نمود که معیارهای ناگسستنی در شناخت مبانی زیبایی‌‌شناسی بر عملکردها و فرم‌‌ها، نسبیت در ارزش‌‌ها؛ کثرت‌‌گرایی در معیارهای ارزشی و شکاکیت در مبانی هستی‌‌شناسی و انسان‌‌شناسی است. در ارتباط با این مفهوم دو دیدگاه برای زیبایی‌‌شناسی مورد تأمل قرار گرفته که عبارتند از: زیبایی‌‌شناسی تجربی11 بر تجربیات فردی متکی بوده و دارای چهار موضع‌‌گیری است که عبارتند از: الف) رویکرد نظریۀ اطلاعات، که محیط را مجموعه‌‌ای از پیام‌‌های محرک می‌داند و لذت بخش بودن پیام را وابسته به ساختار اطلاعات می‌داند. ب) رویکرد معناشناسی که به جای اتکا به الگوی ساختار محیط بر معنای عناصر محیط در تداعی آگاهانه میان موضوع یا اثر و یک انگاره متکی است. رویکرد نشانه‌‌شناسی که از زبان‌‌شناسی؛ گرفته شده و نوعی گسترش معناشناسی است. این رویکرد با تأکید بر در تداعی معانی، از طریق نشانه شناسی با نظام ‌های فرهنگی معانی محیط ‌های طبیعی و ساخته شده سروکار دارد. رویکرد روان‌‌شناسی زیست‌‌شناختی که ریشه در روان‌‌شناسی گشتالت دارد. طبق این رویکرد میزان انگیختگی یک فرد با ادراک او از جالب بودن محیط همبستگی دارد. سطح انگیختگی وابسته به ساختار محیط، شخصیت، انگیزش و نیازهای فردی است (Soleimani& Mandgari, 2016: 68). زیباشناسی نظری مانند پژوهش‌‌های روان شناختی اولیه، بر تحلیل درونی و باورهای شخصی از مفهوم زیبایی و خوشایند بودن محیط استوار است. چنین تحلیل‌هایی تحت عنوان هرمنوتیک؛ پدیدارشناسی؛ وجودی و سیاسی؛ که همگی فلسفی‌‌اند، انجام شده‌‌اند. هرکدام از این رویکردها به سهم خود به شناخت هنر کمک می‌‌کنند، ولی تنها گروهی از پژوهشگران مدل‌‌های ماهیت تجربۀ زیبایی‌‌شناسی را بر مبنای نظریه‌های روان شناختی و تحلیل درونی تدوین کرده‌‌اند که مکاتب مختلفی را در بر می‌‌گیرد (همان). به عقیده سانتایانا (1896) می‌‌توان اظهار نمود انواع رویکردهای ارائه شده از زیباشناسی ضمن مجزا بودن، مکمل و قابل تطبیق با یکدیگرند. به طور مثال رویکرد نظریه اطلاعات قابل تطبیق با چارچوب نظریات سانتایانا است چراکه ارزش حسی یکی از اجزای تجربۀ زیبایی‌‌شناسی را تشکیل می‌‌دهد و ارزشهای فرمی از ساختار پیام به‌دست می‌‌آید (جدول2).

جدول 2. عناصر و مفاهیم زیبایی‌شناسی در معماری ماخذ: (Research findings, 2020)

ردیف	عناصر	تعریف
1	فرم	ترکیبی از خطوط و رنگ‌ها به روشی مشخص. اشکال و روابط ثابت و همچنین نسبت این اشکال احساسات زیبایی‌شناسی را در ما بیدار می‌‌کند.
2	مواد	این مواد ساختمانی است که نمای و شکل آن را تعیین می‌‌کند. مواد مختلف می‌‌توانند تضاد ایجاد کنند و از عناصر تأثیرگذار در معماری هستند.
3	مکان	مکان و موقعیت یک شکل در یک ترکیب کلی می‌‌تواند بر وزن آن تأثیر بگذارد. به عنوان مثال اگر یک شکل در یک ترکیب ساختاری ترکیب شود، یعنی جدا نباشد، اما مربوط به بقیه سازه باشد، سنگین‌‌تر به نظر می‌‌رسد.
4	هماهنگی	هماهنگی (همزمانی) در معماری به معنای نظم و انطباق در بین تمام قسمتهای ظاهری است. هارمونی یکی از مبانی زیبایی‌‌شناسی معماری است اما فقط به مورد سوم محدود نمی‌‌شود بعد (بعد فضا). حتی مواد، رنگ و ساختار سطح نیز باید با یکدیگر همخوانی داشته باشند و به عنوان یک نظم کلی و کامل محاسبه شوند.
5	علائم	هر پیام و پیام تصویری توسط علائم ارسال می‌‌شود. تمام مسائل مربوط به علائم در نشانه شناسی یا به عبارت دیگر در علم علائم مورد مطالعه قرار می‌‌گیرند.
6	تزئینات	این به عنوان علائم درک (پذیرش) شناخته می‌شود. کاملاً فیزیکی است و به عنوان عناصر لازم در نظر گرفته نمی‌شود. با این حال، این بدان معنا نیست که این عناصر زائد و بی فایده هستند. نقش تمام تزئینات معماری حفظ طرح کلی است.
7	توده و فضا	حالتی است که در آن صورت مختلف یک کل ارضا کننده و هماهنگ است و هیچ چیز خارج از تناسب یا بی جهت به زیان دیگران مورد تاکید قرار نمی‌گیرد.
	تناسب	تناسب اصطلاحی است که برای توصیف رابطه بین دو چیز با اندازه‌های مختلف به کار می‌رود. در معماری ما به دنبال رابطه متناسب بین فضاها و اندازه بدن انسان هستیم.
8	کنتراست	توزیع برابر وزن بصری در یک طرح است. تعادل بصری در اطراف یک محور عمودی رخ می‌دهد؛ چشم‌های ما باید وزن بصری یکسانی در دو طرف محور داشته باشند. ما موجودات دو جانبه هستیم و حس تعادل ما ذاتی است. کنتراست یک اصل هنر است. رنگ‌های سفید و سیاه بزرگ‌ترین درجه کنتراست را ایجاد می‌کنند. رنگ‌های مکمل نیز به شدت با یکدیگر کنتراست دارند.
9	الگو	الگو یک ساختار زیربنایی است که سطوح یا ساختارها را به شیوه‌ای سازگار و منظم سازماندهی می‌کند. تزیین آن چیزی است که به ساختمان یا هر ساختار دیگری برای بهبود ارزش زیبایی‌شناختی و ظاهر آن اضافه می‌شود.
10	ریتم	تکرار عناصر هنری به صورت منظم یا چرخه‌ای برای ایجاد علاقه، حرکت و یا هماهنگی و وحدت. ریتم می‌تواند تصادفی، منظم، متناوب، جاری و پیشرونده باشد. دسته‌های الگو شامل موزاییک، شبکه، مارپیچ، پیچ و خم‌ها، امواج، تقارن و مقاطع هستند. وقتی نقش‌ها یا عناصر تکرار می‌شوند، جایگزین می‌شوند، یا در غیر این صورت مرتب می‌شوند، فواصل بین آن‌ها یا چگونگی همپوشانی آن‌ها می‌تواند ریتم و حس حرکت را ایجاد کند. در ریتم بصری، نقش مایه‌های طراحی به ضربانات تبدیل می‌شوند.
11	وحدت	وحدت رابطه بین عناصر بصری است که به همه عناصر کمک می‌کند تا با هم عمل کنند. وحدت یک حس وحدت به یک تصویر بصری می‌دهد. به عبارت دیگر، کلمات و تصاویر برای ایجاد معنا با هم‌کار می‌کنند.

 

عناصر زیبایی شناسی 

عناصر معماری از ویژگی‌های بصری و زیبایی برخوردار بوده و به ‌عنوان بخش مهمی از ویژگیهای زیبایی‌شناسی و اجزای کالبدی معماری محسوب می‌شوند. طرح و فرم عناصر معماری در یک کالبد مفهومی و کاملا سازگار با عملکرد مورد انتظار با توجه به توجیهات فنی و منطبق با جنبه‌های بصری داخلی و خارجی محیط و کالبد معماری در نظر گرفته می‌شود (Moore, 2019). بخشی از این عناصر به صورت ساختار اصلی (فیزیکی؛ ابعاد، تناسبات، رنگ و...) بنا و بخشی به عنوان جنبه مفهومی و معنایی (نماد و نشانه‌ها)، و بخش زیادی دیگر به عنوان الحاقات (جنبه تزیینی و معنایی) معماری در نظر گرفته می‌شود. زیبایی و کسب لذت از عناصر معماری نیز پیرو ویژگیهای ساختاری"فیزیکی و بصری"، جنبه‌های مفهومی و نمادین"نماد و نشانه‌ها" و جنبه‌های الحاقی و تزیینی در نظر گرفته شده‌اند چرا که این عوامل با کلیت زیبایی کالبد فیزیکی معماری، تجربه‌های زیبایی شناسی و ادراکات حسی افراد در ارتباط‌اند (Karimi& Moradi, 2020: 6). بنابر ماهیت اثر معماری، نمی‌توان اصول زیبایی شناسی را چون ضوابط و قواعدی تلقی کرد که بر آن اساس بتوان اثر مشخصی را خلق کرد. در مبانی نظری معماری، اصول همچون وحدت، تقارن، تعادل، تداوم، وزن و آهنگ، مقیاس و تناسب، بیش از آنکه بتوانند دستاویزی برای موضع نقادانه باشند، مفاهیم و موضوعاتی هستند که این مجال را برای منقد فراهم می‌کنند تا یافته‌های خود را از اثر معماری، در قالب ان منظم کند. این موضوعات در شکل گسترده خود شامل مباحث مختلفی چون فرم، سطح، حجم، ساماندهی، روابط فضایی، تناسب، سلسله مراتب، و امثال آن هستند (Ayvazian, 2002: 66).

جدول 3. مقایسه زیبایی در معماری سنتی و مدرن ماخذ(Izadi and Akrami, 2016: 77)

عوامل	معماري سنتی	معماري متجدد (مدرن)
درونی	طبیعت گرایی مردم گرایی توجه به معبود منافع جمعی هویت پشتوانه تفکر	ماشین گرایی انسان محوري توجه به خود منفعت طلبی فردي عدم هویت عدم پشتوانه تفکر
ظاهری	ظرافت نظم ساده	عظمت آشفتگی پیچیده

مطالعات انجام شده نشان می‌‌دهند معماری سنتی که بیانگر مؤلفه‌هایی از کیفیت و زیبایی است که عبارتند از: 1-تأکید بر عناصر طبیعت از طریق جلوه بخشی به پنج عنصر طبیعی چون: آسمان، درخت، آب، خاک و نور؛ 2- جلوه بخشی به فضا در دید و ادراک ناظر از طریق ایجاد تضاد، بسط فضایی، ایجاد هم پوشانی و تداخل فضایی و ایجاد دیدهای متوالی از طریق جداره‌‌ها و مرز بندی شفاف و ایجاد تصاویر مجازی؛ 3- تجلی وحدت در نظم و سادگی با استفاده از عواملی چون تقارن موضعی در اجزا کالبدی بنا و پلان؛ هندسه مرکزگرا در فضای کالبدی و پلان - به کارگیری ریتم و تکرار به منظور یکپارچگی و پیوستگی - استفاده از عناصر هم خانواده و هارمونی در اجزا؛ 4- تجلی معنا و ایجاد هم ذات پنداری با فضا با توجه به پدیده‌های ذهن آشنا، عناصر و تزیینات خاطره برانگیز نمادین. وجود این مؤلفه‌‌ها می‌‌تواند منجر به بروز پیامدهایی چون: حظّ بصری؛ حظّ شنوایی؛ حظّ بویایی، تجرید فرایند حیات؛ دلباز شدن فضا و افزایش عمق دید ناظر در فضا، ایجاد حس تعلق و پاسخگویی به بعد «کمال گرای» انسان باشد. از سوی دیگر معیارهای زیباشناسی خانه‌‌های سنتی قابل تطبیق با سه مرتبه زیبایی شناسی نمادین (توجه به معانی- نشانه ها): پیام¬های پیچیده‌ای که به طور مستقیم قابل دریافت نیستند، زیباشناسی فرمی (توجه به ساختار محیط و پیام‌هایی قاعده مند و دارای نظم) و زیباشناسی حسی (واکنش مثبت نسبت به محرکهای خارجی از طریق حواس و بدون دخالت ضمیر خودآگاه- لذت آنی) است. بنابراین سه مرتبه معنا، ساختار فرم، زیباشناسی حسی سه عامل اصلی در ادراک زیبایی هستند (Soleimani& Mandgari, 2016: 77). کیفیت‌های زیبایی‌شناسی به تعدادی از اصول اولیه قابل تقسیم هستند: 1- وحدت 2- تناسبات 3- مقیاس 4- تعادل 5- تقارن 6- ریتم (قائمی فر، 1395: 4). در این نوشتار کدهای مربوط به دو خانه به عنوان  نمونه از خانه ‌‌ای تاریخی دوره قاجاریه در شهر تبریز به شرح ذیل مورد بررسی قرار گرفته است که عبارتند از:

جدول 4. برخی کدهای استفاده شده در تفسیر زیبایی شناسی خانه‌‌های تاریخی

نام بنا	تزئینات به کار رفته در داخل بنا/ تزئینات به کار رفته در نمای خارجی		نقوش به کار رفته در تزئینات
خانه مجتهدی	گچبری، طراحی اسلیمی/ گچبری، آجر	حیوانات افسانه‌ای با سر انسان و بدن شیر- گل و گیاه به شکل پیچک و پرندگان شکار شده _گل و بوته و طرح‌های اسلیمی
خانه قدکی	آینه کاری، نقاشی، گچبری، مقرنس/ شیشه‌های رنگین آجر، چوب	نقاشی گل و مرغ، گیاهان تزئینی و اسلیمی

 

 

در رابطه با پژوهش حاضر تحقیقات مختلفی در داخل و خارج کشور انجام شده که به تعدادی از آنها اشاره می‌‌شود.  جمالی و خندانی (1400)، در تحقیقی با عنوان، مطالعه تطبیقی ساختار کالبدی خانه‌‌های سنتی دوره قاجار در شهر تهران و تبریز، یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که معماری مسکونی قاجار در گذر از جهان سنت به تجدد، با استقرار برونگرایی به جای درونگرایی و اعمال تغییرات کالبدی و فضایی و تزئینات معماری، تحولی عظیم را پشت سرنهاده است. این تغییرات، تحت تاثیر رویکردها و عوامل مختلف نظری و اجتماعی در بخش‌های مختلف ایران متفاوت بوده، به گونه‌ای که نمود تجدد و فرهنگ غربی در خانه‌های تهران بیشتر از تبریز بوده است (Jamali & Khandani, 2020). مغنی‌‌زاده ترشیزی و همکاران، (1399). واکاوی جایگاه تعاملات اجتماعی در ساختار فضایی خانه‌های سنتی در شهر کاشمر، یافته‌‌ها نشان می‌‌دهد رفتاری از قبیل تهیه نذری، برگزاری مراسم، شب‌‌نشینی، بازی با فرزندان، استقبال از مهمان، سفره انداختن و استراحت کردن در شب به‌صورت جمعی به‌عنوان عمده فعالیت اجتماعی داخل این خانه‌‌ها است. با تحلیل این رفتار در بستر فضایی آن‌ها، هشت مؤلفه در معماری خانه‌‌ها شناسایی شد که شاخصهای مهمی در تعیین سطح تعاملات اجتماعی این خانه‌‌ها محسوب می‌‌شوند که عبارت‌اند از ارتباط با فضای باز، دسترسی‌ها، فاصله کارکردی، مبلمان فضا، محوریت حرکتی، تعدد و تنوع فضایی، شفافیت و تداوم فضایی، انعطاف‌پذیری و تطبیق‌پذیری. عابدی و محمدیان یامی (1397) در مطالعه خود در رابطه با زیباشناسی معماری اسلامی، نتایج نشان می‌‌دهند که تناسب و توزان، مقیاس، تکرار و تناوب، تقارن، تعادل، مرکزیت، هماهنگی، تشابه، تنوع و تضاد، نظم، نظم در بی نظمی، حرکت و آرامش، نور، آب، رنگ، شفافیت، فرم و صورت و تزئین عوامل اصلی ایجاد زیبایی بخش ساختمانها در معماری اسلامی هستند (Abedi& MohammaianYami, 2018). عنابستانی و جهان تیغ، (1397)، در بررسی عوامل مؤثر بر تجلی حس زیبایی شناختی سکونتگاه های روستایی در منطقه سیستان نتايج روش تحليل سلسه مراتبي فازي نشان مي دهد که در بين عوامل چهارگانه، عامل کالبدي - فيزيکي با ضريب تأثير (59/0) درصد رتبه اول و عامل اجتماعي - فرهنگي با ضريب تأثير(29/0) درصد، رتبه دوم را بدست آورده است. همچنين ابعاد اقتصادي و طبيعي به ترتيب با ضريب (07/0) و (05/0) درصد، رتبه هاي سوم و چهارم را به خود اختصاص دادند. با هدف رتبه بندي جاذبه هاي زيباشناختي روستاهاي مورد مطالعه، با استفاده از تکنيک (GRA)، مشخص گرديد که از بين 15 روستاي مورد مطالعه، تعداد 6 روستا داراي ضريب مطلوبيت بالاي 50/0 درصد به ايده آل مثبت هستند که در اين بين، روستاهاي قلعه نو، سه کوهه و سه قلعه با ضرايب (1/000)، (810/0) و (658/0) درصد بالاترين پتانسيل هاي زيبا شناختي روستايي را دارند. از طرف ديگر، 9 روستا ضريب نزديکي به 50 درصد ايده آل مثبت داشته اند که در اين بين روستا هاي لوتک، شهرک گلخاني و قرقري به ترتيب با ضرايب (286/0)، (304/0) و (324/0) درصد، بيشترين فاصله را با ايده آل مثبت دارند و از نظر مديران روستايي داراي جاذبه ي زيباشناختي پاييني نسبت به ساير روستاهاي نمونه مي باشند. (Anabestani & Jahan Tigh, 2018). ایمانی و ظفرمندی (1396) در مقاله مبادی سلیقه در معماری، نتایج نشان می دهند که توجه اهل نظر در مورد حس زیبایی‌شناسی، به دو امر معطوف می‌شود: نخست آنکه اگر چه تجربه زیبایی‌شناسی با حواس آغاز می‌‌شود اما با آن پایان نمی‌‌پذیرد؛ زیرا دیدن رنگ‌‌ها، شکل‌‌ها، فضاها در آثار هنری و معماری با تیرگی و روشنی، نرمی و زبری، دوری و نزدیکی فاصله صحنه‌‌ها و رویدادها همراه است که طی فرایند ادراک حسی به تولید معنا می‌‌‌‌انجامد. دوم اینکه ادراک حسی و زیبایی‌شناسی ادراک جنبه‌‌های معینی از متعلق ادراک است و لازم نیست محدود به آثار هنری و معماری یا مصنوعات انسان باشد (Imani& Zafarmandi, 2017). بمانیان و همکاران (1391)، در مقاله خود با عنوان (بررسی اصول زیبایی‌‌شناسی در معماری خانه‌های سنتی ایرانی در خانه‌‌های تاریخی شهر قزوین)، نتایج حاصل از بررسی‌ها نشان دهنده این موضوع است که تناسبات هندسی، تناسبات فضایی باز و بسته و تناسب در قرارگیری فضاها، همچنین سلسله مراتب در قسمت ورودی خانه‌ها، و نیز از ورودی تا  فضاهای داخلی، وجود تقارن و... در همه نمونه‌ها وجود دارد و این مطلب توجه خاص معماران ایرانی به اصول زیبایی شناسی را نشان می‌‌دهد. روش مورد استفاده در این پژوهش تفسیری تاریخی بوده و تحلیل‌های مربوط به بناها با روش استدلال منطقی صورت گرفته است (Bemanian et al, 2012). داوگلایت و گرازولویسیوت-ویلنیسکه (2021)، رابطه اخلاق و زیبایی شناسی در معماری پایدار منطقه دریای بالتیک، نتایج نشان می دهد که فقدان تمایز زیبایی شناختی ساختمان‌های پایدار تایید شده می‌تواند به فقدان معیارهای فرهنگی و زیبایی شناسی در سیستم‌های رتبه بندی پایداری ساختمان مرتبط باشد. (Daugelaite & Grazuleviciute-Vileniske, 2021)، ژانگ (2020)؛ تحلیل زیبایی شناسی فرم معماری بر اساس شناخت تصویر، نتایج مطالعات نشان داد این امکان وجود دارد که با توجه به قابلیت‌های زیبایی  شناسی محیط‌های آموزشی، بتوان فضاهایی را طراحی کرد که پتانسیل‌های موجود را در افراد شکوفا سازد و دامنه‌ای از ویژگی‌های زیبایی‌شناسی را برای فراگیران به ارمغان آورد، که بتواند هماهنگی، آرامش، قدرت‌مندی، دلپذیری، پراحساسی و گیرایی در آنان ایجاد کند (Zhang, 2020). استانکوویک و همکاران (2019)، تأثیر سیستم های هوشمند بر زیبایی شناسی معماری، نتایج نشان داد اخیرا استفاده از مواد مدرن و دستاوردهای جدید در معماری در سراسر جهان، مسئله رابطه زیبایی شناسی معماری و فناوری را به واقعیت تبدیل کرده است (Stankovic et al, 2019). لستاری و آلمسیا (2019)، در تخقیقی با عنوان ارتقاء فناوری زیبایی شناسی معماری مدرن، نتایج نشان می دهد، زیبایی­شناسی (زیبایی) را در معماری می‌ توان با دو ویژگی یعنی ویژگی احساسی و فکری مشخص کرد (Lestari & Alamsyah, 2019). ابرو (2018) زیبایی شناسی پایدار در معماری، نتایج نشان داد، تازگی و مفاهیم مربوط به مدرنیته و خلاقیت، امروزه به اهداف اصلی تولید زیبایی شناسی معاصر و همچنین معیارهای اصلی ارزیابی آن در ساختمان‌سازی و پایداری ساختمان تبدیل شده‌اند (Abreu, 2018). عبدالله علی (2018)، تأثیر لوکوربوزیه بر ظهور ارزش‌های زیبایی‌شناختی در معماری مدرن قبرس، نتایج نشان داد بسیاری از شواهد در مورد ظهور ارزش زیبایی‌شناسی در معماری مدرن مسکونی قبرس در مورد تأثیر اصول لوکوربوزیه و بکارگیری آنها در گفتمان معماری مدرن وجود دارد. (Abdullah Ali, 2018). هاردرسون (2016)، در تحقیقی با عنوان زیبایی‌شناسی مدرنیستی و نقص‌های ساختمانی: مطالعه‌ای درباره نحوه برخورد با عیوب ساختمان در ادبیات معماری، نتایج نشان داد که در طراحی ساختمان‌های مدرن به کارگیری زیبایی‌شناسی می‌تواند به رفع نقض در طراحی ساختمان کمک کند (Hardarson, 2016). بنابراین باتوجه به مطالعات پیشین انجام شده جنبه نو آوری تحقیق حاضر این است که در شهر تبریز خانه‌های سنتی و بخصوص دوره‌ی قاجار از نظر زیبایی شناسی کالبدی و اقلیمی بطور همزمان استفاده نشده است و تنها بصورت کلی به مطالعه ساختار خانه‌‌های قدیمی شهر تبریز پرداخته شده است.

 

 

روش شناسی تحقیق

روش تحقیق حاضر بصورت توصیفی- تحلیلی و کیفی می‌‌باشد که از طریق مصاحبه ساختاری نیمه‌‌عمیق با متخصصین معماری و اساتید معماری انجام گرفته و بر مبنای رویکرد استقرائی و به روش تئوری برخاسته از زمینه انجام شده است. در این روش پژوهشگر در پی آن است که فارغ از ارائه باورها و تصورها، اجازه دهد شرایط طبیعی محیط، داده‌ها را تعیین کنند که از این طریق نظری‌های از میان داده‌ها به تکوین برسد. در نوشتار حاضر از طریق تکنیک دلفی و از طریق مصاحبه عمیق با 16 تعداد از متخصصین در زمینه‌های مرتبط به معماری انجام و مصاحبه‌ها همچنین با استفاده از ضبط‌ صوت انجام گرفته است. زیرا  از آنجا که میزان ژرف نگری محقق و امکان مصاحبه‌های عمیق با ساکنین، یکی از عوامل اصلی انجام پژوهش‌های کیفی است، معیار انتخاب نمونه‌های موردی، امکان حضور مستمر محقق و داشتن تعلق خاطر شخصی به محیط و امکان مصاحبه مستمر و نظام مند با کاربران بوده است. محقق در طی روند مصاحبه، در جستجوی مؤلفه زیبایی بخش خانه‌های سنتی  دوره قاجار در تبریز، از مصاحبه شونده‌ها می‌خواست: زیبایی خانه‌های سنتی را توصیف کنند؟ و عواملی را که منجر به زیبایی این خانه‌ها شده است را با ذکر دلیل، شرح دهند؟ بعد از استخراج داده‌‌ها، تجزیه و تحلیل داده‌‌ها با استفاده از شیوه‌‌ی رهیافت نظامند21 و صوت پاسخ دهندگان با استفاده از نرم ‌افزاری به نام تحلیل داده‌های کیفی"مکس‌‌کیو دی‌‌ای" به کمک رایانه، کدبندی خواهند شد دلیل استفاده از نرم‌‌افزار تحلیل کیفی اینکه، این نرم‌‌افزار نسبت‌‌ به سایر نرم افزارهای مشابه خود سازگاری بیشتری با زبان فارسی دارد. به طوری‌‌که در تایپ اسناد، ویرایش اسناد و درکدگذاری، مراحل مختلف کدگذاری و تحلیل می‌توان از قابلیت سازگاری با زبان فارسی استفاده کرد. فرآیندهای تکنیک‌های پرس وجو با شناسایی تمام متغییرهای مرتبط با این مطالعه انجام شده است. مراحل انجام تجزیه و تحلیل کیفی حاضر شامل سه مرحله(با الهام از روش تحلیلی گراندد تئوري) به انجام رسیده است. نخست: کدگذاري باز، دوم: کدگذاري محوري، سوم: کدگذاري انتخابی بوده است. کدگذاری باز: بخشی از فرایند تحلیل داده‌هاست که به خردکردن، مقایسه ‌‌سازی، نامگذاری، مفهوم ‌‌‌‌پردازی و مقوله‌‌بندی داده‌‌ها می‌پردازد. طی کدگذاری باز، داده‌‌ها به بخش‌‌های مجزا خرد شده و برای به‌‌دست آوردن مشابهت‌‌ها و تفاوت‌‌هایشان مورد بررسی قرار می‌‌گیرند. کدگذاری باز دربرگیرنده رویه‌‌های زیر است. کدگذاری محوری: کدگذاری محوری مرحله دوم تجزیه و تحلیل در نظریه‌‌پردازی زمینه‌‌بنیان است. هدف این مرحله برقراری رابطه بین مقوله‌‌های تولید شده در مرحله کدگذاری باز است. این کدگذاری، به این دلیل محوری نامیده شده که کدگذاری حول محور یک مقوله تحقق می‌‌یابد. در این مرحله پژوهشگر یکی از مقولات را به عنوان مقوله محوری انتخاب کرده، آن را تحت عنوان پدیده محوری در مرکز فرایند، مورد کاوش قرار داده و ارتباط سایر مقولات را با آن مشخص می‌کند. کدگذاری انتخابی: پدیده مورد نظر، ایده و فکر محوری، حادثه، اتفاق یا واقعه‌‌ای است که جریان کنش‌‌ها و واکنش‌‌ها به سوی آن رهنمون می‌‌شوند تا آن‌‌ را اداره، کنترل و یا به آن پاسخ دهند. پدیده محوری با این سئوال اصلی همراه است که داده‌‌ها به چه چیزی دلالت می‌‌کنند؟  مقوله محوری ایده (انگاره، تصور) یا پدیده‌‌ای است که اساس و محور فراگرد است. این مقوله همان عنوانی (نام یا برچسب مفهومی) است که برای چارچوب یا طرح به وجود آمده در نظر گرفته می‌‌شود. مقوله‌‌ای که به عنوان مقوله محوری انتخاب می‌‌شود باید به قدر کافی انتزاعی بوده و بتوان سایر مقولات اصلی را به آن ربط داد.

 

شکل 1. مدل مفهومی تحقیق

معرفی محدوده مورد مطالعه

محدوده مورد مطالعه تحقیق حاضر بخش مرکزی شهر تبریز است. شهر تبریز مرکز استان آذربایجان شرقی، با جمعیت دو میلیون نفر در شمال غرب کشور و به عنوان دروازه ورودی به کشورهای اروپایی است. این شهر همواره مهد تمدن و فرهنگ بوده است (Zeynali Azim, 2020).

تاریخ شهر تبریز به زمان اورارتویی‌‌ها می‌‌رسد و قدمتی بیش از 7 هزار سال دارد. متاسفانه زلزله‌‌های پی درپی، باعث تخریب آثار تاریخی شهر شده است و بیشتر ابنیه تاریخی تبریز متعلق به دوره قاجار است.

 

شکل 2. محدوده بخش مرکزی، بازار و باروی قدیمی (حصار) شهر تبریز (Research findings, 2020)

 

 

شکل 3. محدوده مورد مطالعه (Research findings, 2020)

بحث و ارائه یافته‌‌ها

در ادامه، دو مورد از خانه‌‌های دوره قاجار بنام خانه‌‌های مجتهدی و قدکی مورد بررسی قرار گرفته و عکس و پلان آنها نیز در جدول آورده شده است (جدول 5).

 

جدول 5. عکس پلان و ویژگی‌های مساکن دوره قاجار  شهر تبریز ماخذ: نگارندگان

نام بنا	عکس بنا/پلان	ویژگی ها
خانه مجتهدی		خانه‌ی مجتهدی که نام آخرین مالک آن را بر خود دارد، یکی از خانه‌های قدیمی تبریز در خیابان جمهوری اسلامی است. خانه دو بخش مجزای شمالی و جنوبی دارد. بخش بیرونی آن با توجه به سبک معماری آن، احتمالا متعلق به اواسط دوره قاجارو بخش الحاقی متعلق به اواخر دوره قاجار است. بنای جبهه شمالی مجموعه را با توجه به آجر کاری نمای آن، می‌توان به اوایل دوره پهلوی نسبت داد. بنای جنوبی، بیرونی است که یک طنبی به شکل چلیپا، دو راهرو جانبی و دو اتاق گوشواره در دو طرف دارد. به ظلع شمالی طنبی، در دوره‌های بعد بخشهایی الحاق شده است از جمله دو ردیف اتاق که باز شوهایی به حیاط خلوت پشت طنبی و باز شوهایی به حیاط شمال مجموعه دارند. این خانه چند ورودی مجزا دارد.
خانه قدکی		این خانه و خانه بهنام و خانه گنجه‌‌ای زاده جمعا از کاربری مسکونی به کاربری آموزش عالی تغییر عملکرد داده و جزء مجموعه دانشگاه هنر اسلامی تبریز می‌‌باشد و در محور تاریخی و فرهنگی تبریز واقع شده است. بنا متعلق به اواسط دوره قاجاریه بوده و در دو دوره تکمیل شده است و شامل اندرونی و بیرونی است. از سـردر به هشتی و از هشتی به حیاط باغچــه وارد می‌‌شود. طنبی بزرگ شرقی- غربی است. پنجره‌‌های اروسی آن با شیشه‌‌های رنگی به شمال و جنوب باز می‌‌شود. ایوان ستوندار در جنوب طنبی رفیع و بلند است. ارتفاع ستونهای ایوان شمالی معادل ارتفاع طنبی است. اتاقهای گوشوار در طرفین طنبی قرار گرفته است. زیر اتاق طنبی حوض خانه است. سقف حوضخانه گنبد با کادر بندی آجری و با سکوهای جانبی و حوض سنگی دارای جلوه خاصی است. اندرونی دارای اتاقهایی در اضلاع شرقی و غربی حیاط می‌باشد. تناسبات معماری، وسعت ساختمان و تنوع طاقها و گنبدها در سقف زیرزمینها جالب توجه است. علاوه بر تناسبات کلیه اندامهای بنا که چشمگیر است، نمای ساختمان دارای انواع طرحهای آجرکاری است. ظرافت اروسی‌ها، آئینه کاری و گچبری سقف ایوان و تنوع کاربندیهای آجری، آرایش حوض و باغچه و رف بندی اتاق با کیفیت عالی است.

تحلیل نظرات کارشناسان در زمینه خانه‌‌های دوره قاجار شهر تبریز

نظرات 6 کارشناس حوزه معماری بر مبنای حوزه‌‌های اصلی جمع‌‌آوری گردید. این نظرات در نرم‌‌افزار 2018 MAXQDA وارد شد. در ابتدا کدگذاری آزاد در قالب مفاهیم پراکنده مورد توجه کارشناسان به انجام رسید. سپس، با استفاده از روش کدگذاری محوری در قالب 5 مقوله، 79 کد مفهومی و کد فرعی تنظیم گردید. در ادامه، شمای کلی فرآیند انجام شده در انرم‌‌افزار، ماتریس شناسایی شده و ماتریس رنگی مرتبط با مقوله‌‌ها و عوامل ترسیم و ارائه شده است.

 

 

شکل 5. نمای کلی فرآیند تعریف شده در نرم‌‌افزار MAXQDA

 

در صفحه بعد ماتریس 79 عددی مرتبط با مقوله‌‌ها، کدهای مفهومی با توجه به نظرات 6 کارشناس ارائه شده است.

 

 

 

شکل ‎6. ماتریس حوزه‌‌ها و مقوله‌‌های مرتبط با معماری خانه قاجاری در تبریز

 

در ادامه ماتریس رنگی با توجه به فراوانی هر کدام از مقوله‌‌ها ارائه شده است. سبز: دوره اول، عصر کارکردگرایی، زرد: دوره دوم، عصر تقلید، آبی: دوره سوم زیبایی‌‌شناسی و کارکردگرایی هستند.

 

 

شکل 7. ماتریس رنگی حوزه‌‌ها و مقوله‌‌های مرتبط با معماری خانه قاجاری در تبریز

 

علاوه بر سطح‌‌بندی مقوله‌‌ها، کدهای مفهومی و کدهای فرعی، تحلیل دیگری نیز در این پژوهش ارائه شده است که بر مبنای تحلیل واژگان مورد استفاده کارشناسان و متخصصین حوزه معماری بوده است. بر این اساس 739 رکورد و 322 رتبه شناسایی شده است. از این بین تنها تا رکورد 58 و رتبه 82، که مهم‌‌ترین موارد بوده‌‌اند ارائه شده است. بر این اساس مهم‌‌ترین واژگان سبک‌‌ و نشانه‌‌شناسی معماری خانه قاجاری در تبریز با توجه به نظرات کارشناسان شامل: خانه، قاجاری، ساخت، تبریز، آرایش فضایی، معماری بوده است.

 

 

شکل 8. ابر داده، واژگان تبیین کننده معماری خانه‌‌های قاجاری

 

در ادامه، ابر داده مرتبط با ترکیبات و مقوله‌‌های شناسایی شده ترسیم شده است.

 

 

شکل 9. ترکیبات و مقوله‌‌های تبیین کننده معماری خانه قاجاری تبریز از نظر زیبایی‌شناسی

 

در نهایت کدگذاری انتخابی معماری خانه دوره قاجار تبریز به قرار زیر ارائه و تبیین شده است.

·       کدگذاری انتخابی معماری خانه قاجاری تبریز

بر اساس تحلیل صورت گرفته، 5 مقوله اصلی، 16 زیرمقوله و 79 کد مورد شناسایی قرار گرفته است که در ادامه به صورت دقیق‌‌تر مورد برررسی قرار می‌‌گیرد.

1- مبدا-زلزله 1193(هجری قمری) برابر با 1780 میلادی        

بر اساس بررسی‌‌های صورت گرفته، زلزله سال 1193 باعث از بین رفتن کلیت مسکن و خانه‌‌های شهر تبریز شده است. بنابراین سبک ساخت و ساز و معماری خانه پیش از این تاریخ اساسا در شهر تبریز موجود نمی‌‌باشد.

2- دوره اول عصر کارکرد گرایی صرف        

پس از تخریب شهر توسط زلزله ویرانگر سال 1193، نیاز و اولویت ساخت و ساز مسکن در شهر به صورت کاملا جدی مطرح گردید، بیشتر شامل ساخت و صورت گرفته با تاکید بر سرعت صورت می‌‌گرفت این دوره مجالی برای بحث زیبایی‌شناسی معماری نبوده است.

یک معمار و یک قالب        

در دوره اول بازسازی شهری، یک معماری و یا یک قالب واحد برای ساخت مسکن در نظر گرفته می‌‌شد. علت تشابه سر ستون‌ها در این دوره همین امر می‌‌تواند باشد.

3- دوره دوم عصر تقلید        

در دوره دوم با گسترش ارتباطات با اروپا، و تردد معماران ایرانی به غرب، معماری اروپایی‌‌ها و یه نوعی شبیه‌‌سازی و کپی‌‌برداری از طرح معماری سبک‌‌های التقاطی اروپایی در شهر تبریز رواج می‌‌یابد.

سبک باروک        

سبک باروک24 با تاکید خاص بر ابعاد زیبایی‌شناسی و تزئینات بنا توجه معماران ایرانی را به افزودن تزئینات جزیی (و عموما ناقص و تقلیدی) در بناهای ساخته شده سوق داد.

برونگرایی

در این دوره خانه‌های تاریخی شهرهایی نظیر یزد با توجه به اقلیم و شرایط آب و هوایی درون‌گرا ساخته شده‌اند، حال آنکه خانه‌های تاریخی تبریز بحالت برون‌گرا ساخته شده اند        

گچبری-ارسی-سرستون        

گچبری‌ها، ارسی و سرستون‌ها تقلیدی از معماری اروپایی به بخش مهمی از تزینات مسکن قشر مرفه جامعه در این دوره تبدیل شده بود.

4- دوره سوم زیبایی شناسی-کارکردگرایی        

دوره سوم معماری خانه‌‌های شهر تبریز، همگام با فاصله‌‌گیری از ضرروت ساخت سرپناه ناشی از زلزله و تکامل رویکرد اقتباسی و تقلیدی را می‌‌توان دوره زیبایی‌‌شناسی-کارکردی نام نهاد. در این دوره ابعاد زیبایی‌‌شناختی همگام و هم سطح با عوامل کارکردی ارزش و اهمیت می‌‌یابند.

- ابعاد زیبایی زیبایی‌شناسی        

ابعاد زیبایی‌شناسی شناسایی شده در این دوره شامل مواردی به قرار زیر می‌‌شوند:

دو دری سه دری و پنج دری        

این اجزا در قالب فضاهای مكث (دو دری، سه دری، پنج دری) در معماری خانه‌‌های قاجاری شهر تبریز در نظر گرفته‌‌ شده‌‌اند.

حضور طبیعت

در خانه تاریخی، خانه از طبیعت جدا نیست و حضور نمایندگانی از طبیعت در درون سازمان فضایی خانه معیاری الزامی است.         

ترکیب پنجره ارسی        

در این دوره ترکیب ارسی‌‌ها و پنجره‌‌ها صحنه زیبای بصری را می‌‌آفرینند. ارسی و نور و رنگ، تامین نور مطلوب کلیه فضاهای خانه، پنجره‌‌ها دلباز بودن فضاهای خانه، ارتباط مطلوب فضاهای خانه، تزئینات خانه‌های قاجاری همه و همه رفاه ساکنین خانه‌ها را به نحو مطلوب برآورده می‌‌کردند

چیدمان و تناسب اجزا        

در این دوره فضاها ساده‌‌اند ولی آرایش و چیدمان فضاها بسیار مطلوب می‌‌نماید، این خانه‌‌ها به حالت کلی هم از لحاظ بعد ارتفاع هم از لحاظ هندسه هم از لحاظ آفرینش و خلق فضاهای داخلی معماری ترکیب جالب و بی نظیری را ساخته‌اند. در این خانه‌‌ها، حیاط از نقطه نظر سازمان فضایی خانه‌‌های تاریخی، یك اتاق بدون سقف است.

5- ابعاد عملکردی        

مراد از عملکرد تامین نیازهای آرامش، آسایش، امنیت، سکونت و اقامت بهینه در خانه است. لحاظ کارکردی و عملکردی کمتر خانه‌هایی بتوان یافت که قابل قیاس با خانه‌‌های قاجاری تبریز هستند.

انعطاف پذیری 

سازمان فضایی خانه‌‌های تاریخی تبریز در برابر نیازمندیها و دگرگونیهای شیوه زندگی بسیار انعطافپذیر بوده‌‌اند.

هماهنگی با عرف محلی

اجزای کارکردی مرتبط با عرف و رفاه ساکنین در این خانه‌‌ها خیلی زیاد است. شکل‌‌گیری این خانه‌‌ها بصورت تاثیرپذیری از فرهنگ آن زمان بوده است.         

الگوی اتاق ایوان حیات

قدیمی ترین، معتبرترین و ماندگارترین الگوی رایج سازمانیابی فضا در خانه‌‌های دوران قاجار، الگوی اتاق + ایوان + حیاط است        

مصالح بومی        

شکل‌‌گیری این خانه‌‌ها با مصالح خود منطقه و به حالت بومی در و پنجره این خانه‌‌ها و حتی پله‌‌ها همه روابط فضایی خانه‌ها آرایش منظم و مطلوب دارند.

دوستدار گروه‌های سنی-جنسی        

رفاه زنان و کودکان جزو مواردی است که در معماری خانه‌‌های تاریخی تبریز به آن‌‌ها توجه شده است. در مورد زنان: مثلا زن خانه مجبور نبود مثلا در یک کنج فقط بنشینه و اینکه دقیقا به نور توجه شده است نورگیری فضاهای خانه. همچنین، یک کودک هم می‌‌تواند این پنجره‌‌ها را باز کند.

نور و اقلیم        

خانه‌های قاجاری تبریز از لحاظ کلیت فرم و کارکرد، مثلا اینکه در زمستان بهترین حالت نورگیری  نور جنوب را بطور مستقیم داخل فضا دارند از لحاظ مباحث اقلیمی واقعا قابل تامل است.

 

 

 

شکل 10. مدل نهایی شناسایی شده، مسکن بومی قاجاری در تبریز

 

نتیجه گیری و دستاورد علمی وپژوهشی 

​زیبایی‌شناسی ممکن است به عنوان یک ابزار تعاملی در فرآیند طراحی معماری در نظر گرفته شود. آموزش و تجربه زیبایی خالص وجود ندارد. در آموزش معماری همه احساسات و منطق ما به صورت موازی پیام‌های مختل شده دریافت می‌کنند. مجموع نهایی آن‌ها آنقدر پیچیده و غنی است که تجزیه و تحلیل و جداسازی آن را غیرممکن می‌سازد. زیبایی‌شناسی می‌تواند به عنوان یک مولد اولیه برای فرآیند طراحی معماری در نظر گرفته شود. زلزله مخرب سال 1193 شهر تبریز که به گزارش مورخان رقمی در حدود 40 هزار نفر را در این شهر به کام مرگ کشانده است، از باب زمانی مصادف است با سال 1780 میلادی که یادآور دوره انقلاب صنعتی در اروپا است (همزمان با حکومت فتحعلی شاه قاجار). در این سال تخریب کامل شهر تبریز، نیاز و اولویت بالای ساخت مسکن را در این شهر مطرح نموده است. در چنین شرایطی سرعت بالای ساخت اولویت نخست و توحه به تزئینات و عوامل زیبایی‌شناسی اساسا جایگاهی از اعراب نداشته است. بنابراین در دوره بلافصل مرتبط با این تاریخ اثری از ابعاد زیبایی‌شناسی در خانه‌‌های شهر تبریز موجود نبوده است. اما با فاصله گیری‌‌ از این دوره، همگاهم با سفر معماران ایرانی به اروپا و آشنایی آنان با سبک معماری باروک، رفته رفته نقش زیبایی‌‌شناسی و تزئینات در بناها و خانه‌‌های ایرانی (به طور خاص شهر تبریز که فاصله کمتری با اروپا داشته است) ظاهر می‌‌گردد. گچ‌بری، سرستون‌‌ها مهمترین‌‌ جلوه‌‌های تاثیرگذاری از سبک غربی در معماری تقلیدی این دوره به شمار می‌‌آید(که عموما فاصله کمی و کیفی زیادی با نمونه‌‌های غربی مورد اقتباس دارند). در ادامه اما تکامل رویکرد زیبایی‌‌شناسی، در هماهنگی با توجه به عوامل کارکردی منجر به سبک معماری زیبایی‌‌شناسی کارکردی در معماری خانه‌‌های شهر تبریز می‌‌گردد. نتایج تحقیق حاضر با یافته های تحقیق (جمالی و خندانی، 1400، مغنی‌‌زاده ترشیزی و همکاران، 1399، بمانیان و همکاران، 1391، ژانگ 2020، عبدالله علی، 2018) همراستا می باشد. مهم‌‌ترین نمودهای نشانه‌‌شناسی این دوره در دو حوزه زیبایی‌‌شناسی و کارکرد(عملکرد) متجلی می‌‌گردد. عوامل زیبایی‌شناسی شامل مواردی نظیر ارسی، دو دری، سه دری و پنج دری (به همراه سرستون و گچ‌‌بری مرتبط با دوره‌‌ قبل) هستند. در بعد نشانه‌‌های کارکردی نیز، عواملی نظیر توجه به نور و اقلیم، همخوانی با عرف و فرهنگ بومی، مصالح بومی، توجه به نیازهای تمام اعضای خانواده و انعطاف‌‌پذیری جلوه‌‌گر شده است. به لحاظ زمانی دوره پایانی را می‌‌توان مصادف با دوره حکومت ناصرالدین شاه به شمار آورد. (1227 تا 1275).

ملاحظات اخلاقی:

پیروی از اصول اخلاق پژوهش: در مطالعه حاضر فرم‌‌های رضایت نامه آگاهانه توسط تمامی آزمودنی‌‌ها تکمیل شد.

حامی مالی: هزینه‌‌های مطالعه حاضر توسط نویسندگان مقاله تامین شد.

تعارض منافع: بنابر اظهار نویسندگان مقاله حاضر فاقد هرگونه تعارض منافع بوده است.

 

References:

1.       Abdullah Ali, F, (2018), The Influence of Le Corbusier on the emergence of the Aesthetic Values in the Modern Architecture of Cyprus, Journal of Contemporary Urban Affairs, 2(1), 1-12. https: //doi. org/10. 25034/ijcua. 2017. 3651.

2.       Abedi, M. H, Mohammadian Yami, F, (2018), Aesthetics and recognizing its principles in Islamic architecture, Architecture, 1 (4), 1-10. (In Persian).

3.       Adibzadeh, H; Khales Ahar, A, (2017), Aesthetic Review in Architecture, Annual Conference on Architectural Research, Urban Planning and Urban Management; Mehrazi Ambassadors Institute of Architecture and Urban Planning; 3. (In Persian)

4.       Abreu P. M. (2018) Sustainable Aesthetic in Architecture. In: Leal Filho W, Mifsud M, Pace P. (eds) Handbook of Lifelong Learning for Sustainable Development. World Sustainability Series. Springer, Cham.  https: //doi. org/10. 1007/978-3-319-63534-7_22.

5.       Annabestani, A. A, Jahan Tigh, H, (2018), A Study of Factors Affecting the Manifestation of the Aesthetic Sense of Rural Settlements in Sistan Region, Housing and Rural Environment, 37 (163), 75-90. (In Persian).

6.       Asadpour, F, Asadpour, M, (2015); Investigating the concepts of aesthetics in Islamic culture and its crisis in contemporary architecture; Shabak (Information Conference Network of the country); Art and Architecture Studies, 2 (4-5). (In Persian)

7.       Ayvazian, S, (2002), Aesthetics and its origin in architectural criticism, Fine Arts, 12, 69-64. (In Persian).

8.       Bakhtiar Nasrabadi A, Bakhtiar Nasrabadi, H, Ansari. M, (2013), An Analysis of Aesthetic Components in the Architecture of Educational Spaces According to the Islamic Approach, Islamic Education, 8 (17), 29-49. (In Persian).

9.       Bemanian, M. R; Ali Mohammadi, F; Arjmandi, S, (2012), A Study of Aesthetic Principles in the Architecture of Traditional Iranian Houses Case Study: Historical Houses in Qazvin; The first national conference on new ideas and technologies in architecture (In Persian).

10.       Bhise, A, (2018), Aesthetics in Architecture, International Journal of Engineering Research, 7(3), 325-328. https: //doi. org/10. 5958/2319-6890. 2018. 00086. 7.

11.       Britannica (2009) Britannica online encyclopedia Retrieved 2009/10/27, from http: //search. eb. com/eb/article-25607.

12.       Coburn, A; Vartanian, O; Chatterjee, A. (2017), Buildings, Beauty, and the Brain: A Neuroscience of Architectural Experience. Journal of Cognitive Neuroscience. 29(9), 1521-1531 https: //doi. org/153110. 1162/jocn_a_01146.

13.       Daugelaite, A, & Grazuleviciute-Vileniske, I. (2021). The Relationship between Ethics and Aesthetics in Sustainable Architecture of the Baltic Sea Region. Sustainability, 13(4), 2259. doi: 10. 3390/su13042259.

14.       Franco B, A. (2019), Our Everyday Aesthetic Evaluations of Architecture, British Journal of Aesthetics, 59(4), 393-412, https: //doi. org/10. 1093/aesthj/ayz018.

15.       Furman, A. N. (2018). The Freedom of Aesthetics. Architectural Design, 88(3), 68–75. https: //doi. org/10. 1002/ad. 2303.

16.       Ghaemifar, S, (2016), Aesthetic model in architecture based on the views of Islamic thinkers; Art and Architecture Studies, 2 (6), 37-47 (InPersian).

17.       Gorji Mahlabani, Y, and Musa Pourmoghaddam, Z, and Taherkhani, Z, and Javadian, Sh. (2011). Investigating the effect of climate on the architecture and texture of the shrine. Housing and Rural Environment, 30 (136), 17-32. [Persian] 

18.       Hakimi, H; Hosseini, Gh. (2017), Aesthetics in Iranian Islamic Architecture and Urban Planning; Conference on Islamic and Historical Architecture and Urban Planning Research of Iran, Mehrazi Ambassadors Institute of Architecture and Urban Planning; 3. (In Persian)

19.       Hardarson, A, (2016), Modernist aesthetics and building defects: a study of how building defects are dealt with in architectural literature, Nordisk Arkitekturforskning the Nordic Association of Architectural Research, Proceeding Series 2016: 1, Nordic Academic Press of Architectural Research in cooperation with Faculty of Architecture and Fine Art, NTNU Homepage: http: //arkitekturforskning. net/na.

20.       Imani, N, Zafarmandi S, (2017), Principles of taste in architecture, Bagh-e Nazar, 14 (53), 33-42. (In Persian)

21.       Jafari. R, (2014). Landscape aesthetics in urban design. PhD Thesis, Faculty of Arts, Tarbiat Modares University. (In Persian).

22.       Jamali, S, (2020), A Comparative Study of the Physical Structure of Traditional Houses of the Qajar Period (Case Study: Tehran and Tabriz), Research in Arts and Humanities, 30, 1-12. (In Persian).  

23.       Karimi, M. P, Moradi, I, (2020), Recognizing the objective and mental dimensions of the aesthetics of Islamic architecture in the contemporary era; Islamic Art Studies, 16 (37), 17-1. (In Persian).

24.       Kontson, K. L, Megjhani, M, Brantley, J. A, Cruz-Garza, J. G, Nakagome, S, Robleto, D, Contreras-Vidal, J. L. (2015). Your Brain on Art: Emergent Cortical Dynamics During Aesthetic Experiences. Frontiers in Human Neuroscience, 9. https: //doi. org/10. 3389/fnhum. 2015. 00626.

25.       Lestari, K& Alamsyah, B (2019), Enhancement Technology Aesthetics of Architecture Modern, International Journal of Civil Engineering and Technology, 10(01), 47–53, https: //ssrn. com/abstract=3554915.

26.       Mahdavinejad, M, Bahtooei, R, Hosseinikia, S. M, Bagheri, M, Motlagh, A. A, & Farhat, F. (2014). Aesthetics and Architectural Education and Learning Process. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 116, 4443-4448. https: //doi. org/10. 1016/j. sbspro. 2014. 01. 963.

27.       Moghnizadeh Tarshizi, M, Eid Mojiri, A, Madahi, S, (2020), Analysis of the place of social interactions in the spatial structure of traditional houses (Case study: Kashmar city), Journal of Greater Khorasan, 40,. 97-111. (In Persian).

28.       Moore MA, R. L, (2019), Art, Architecture and Aesthetics: Evelyn Waugh and the Visual Arts, Thesis submitted for the degree of Doctor of Philosophy at the University of Leicester.

29.       Pakzad, J, Saki, E, (2014), Aesthetic experience of the environment, fine arts-architecture and urban planning, 19(3), 5-14. (In Persian).

30.       Sadeghi, S, Ekhlasi, A, Kamelnia, H, (2018), Investigating the role of architectural aesthetics in Iranian houses, Case study: Historic houses in Mashhad, Islamic Architecture Research, 6 (4), 3- 16. (In Persian).

31.       Shah Mohammadian, M, Siddiq, M, (2015), A study of the use of materials in the formation of patterns used in the decorations of the Qajar era; Case study of Tehran houses; International Conference on Applied Science Engineering, UAE-Dubai (In Persian).

32.       Soleimani, M, Mandgari K, (2016), Aesthetics of Iranian traditional house: Recognition of beauty components based on the theory arising from the background (sample study: Yazd city), City identity, 10 (28), 67-78. (In Persian).

33.       Ståhlberg-Aalto, F. (2019), The aesthetics and architecture of care environments: a Q methodological study of ten care environments in Japan and the European countries of Finland, Sweden, the UK, France and Austria, Aalto University publication series DOCTORAL DISSERTATIONS, 175/2019.

34.       Stankovic D, Tanic, M, and Cvetanovic, A, (2019), The impact of intelligent systems on architectural aesthetics, E3S Web of Conferences, 110-01044. SPbWOSCE, https: //doi. org/10. 1051/e3sconf /20191001044.   

35.       Uzunoglu, S. S. (2012). Aesthetics and Architectural Education. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 51, 90-98. https: //doi. org/10. 1016/j. sbspro. 2012. 08. 124.  

36.       Vartanian, O. (2015). Empirical aesthetics: hindsight and foresight. In The Cambridge Handbook of the Psychology of Aesthetics and the Arts. P. L. Tinio & J. K. Smith, Eds: 6-34. Cambridge, UK: Cambridge University Press.

37.       Zhang, J, (2020), analysis on the aesthetics of the architectural form based on Image Cognition, Revista Argentina de Clínica Psicológica, 2, 1261-1271. https: //doi. org/10. 24205/03276716. 2020. 368

 

Physical and climatic investigation of historical houses in Tabriz metropolis with emphasis on aesthetic components

 

 Abstract

Aesthetic components are considered as one of the richest factors in creating meaning and value in urban spaces, especially the architecture of old houses of the Qajar period in the city of Tabriz, which is influenced by physical, cultural, social, religious, etc. on many activity patterns of users in the built environment is effective. The present study investigates the role of components and influential factors in the aesthetics of the architecture of historic houses in Tabriz in the perception of semantic concepts. The study area is the city of Tabriz. In this research, a descriptive-analytical method with a qualitative method is used, which has been done through in-depth interviews with 6 experts in fields related to urban sciences, and interviews have also been conducted using audio recordings. Respondents' voices were computer-coded using Max QDA qualitative data analysis software. The most important manifestations of this period are manifested in two areas of aesthetics and function. Aesthetic factors include items such as sash, two-door, three-door and five-door (along with the headstone and plastering associated with the previous period). In the dimension of functional signs, factors such as attention to light and climate, compliance with local customs and culture, local materials and attention to the needs of all family members and flexibility are manifested. It is concluded that these components are very effective in the aesthetics of houses around Qajar in the city of Tabriz.

Keywords: Climatic studies, aesthetics, body, old house, Qajar period, Tabriz. 

 

 

 

---