Subject Areas : geographical and environmental

مریم بلندی ¹ , حمید جعفری ^{2 *} , ابوالفضل بهنیافر ³

1 -
2 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد
3 -

Received: 2024-07-21 Accepted : 2024-11-22 Published : 2025-05-11

Keywords:

References:

منابع
1) احمدی، منیژه، 1400، نقش مدیریت منابع آب کشاورزی در توسعه نواحی روستایی مورد: دهستان غنی بیگلو شهرستان زنجان، فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، دوره10، شماره 1، پیاپی 35، ص 137-154.
2) افشانی، علیرضا و کریمی، منجر موئی، 1397، بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر گرایش به نزاع دسته‌جمعی در شهر لردگان، فصلنامه انتظام اجتماعی، دوره 10، شماره 1، ص49-70.
3) بستانی، علیرضا، نجف¬پور، بهرام و جوانی، خدیجه، 1395، تحلیلی بر أثرات خشک‌سالی در ناپایداری سکونتگاه‌های روستایی شهرستان داراب، فصلنامه برنامه¬ریزی منطقه¬ای، دوره6، شماره21، ص166-155.
4) برقی، حمید، قاسمی، رقیه و شفیعی، محمدرضا، 1397. تحليلي بر أثرات بكارگيري تكنولوژي¬هاي نوين آبياري در توسعه کشاورزي مناطق روستايي مطالعه موردي: بخش کهک استان قم، مهندسي جغرافيايي سرزمين، دوره 2، شماره 4، ص 115-128.
5) بیگدلی¬راد، وحید و ملکی، شهرام، 1399، شناسایی معیارهای مؤثر بر پایداری اجتماعی و اقتصادی در مناطق روستایی ایران، پژوهش¬های ‌جغرافیای‌انسانی‌، دوره51، شماره 1، ص 147-163.
6) پاشایی، پارسا،1400، مدیریت منابع آب و نقش آن در توسعه روستایی، دومین کنفرانس بین المللی و پنجمین کنفرانس ملی صیانت از منابع طبیعی و محیط زیست، اردبیل، ص1-10.
7) پناهی، فاطمه، ملک محمدی، ایرج و چیذری، محمد، 1391، تحلیل موانع به کارگیری مدیریت بهینه منابع آب در نظام کشاورزی ایران، روستا و توسعه، دوره 15، شماره 4، ص23-41.
8) تاجیک، علیرضا، نجفی¬کانی، علی اکبر و خواجه شکویی، علیرضا، 1399، بررسی أثرات اقتصادی و اجتماعی آبیاری تحت فشار در توسعه کشاورزی و نواحی روستایی مطالعه موردی: بخش بهاران شهرستان گرگان، جغرافیا و توسعه، دوره 18، شماره 60، پیاپی60، ص 201-218.
9) جعفری صیادی، فاطمه و شفیعی، فاطمه، 1399، بررسی نقش منابع آب بر توسعه سکونتگاه¬های روستایی مورد مطالعه: شهرستان ساری، تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزي ايران، دوره 2، شماره 51، ص 761-776.
10) جلالیان، حمید، 1391، تحلیل أثرات نظام¬هاي آبیاري نوین بر وضعیت بهره¬برداران کشاورزي در شهرستان خدابنده، فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، دوره1، شماره 2، پیاپی2، ص 41-64.
11) جنگ¬چی کاشانی، سمیه و حکمت، مسعود، 1398، مدل¬سازی ریاضی به منظور شناسایی عوامل أثرگذار در پذیرش سامانه¬های نوین آبیاری در مصرف بهینه آب کشاورزی مطالعه موردی بخش باروق شهرستان میاندوآب، مجله علوم جغرافیایی (جغرافیای کاربردی)، دوره 15، شماره 31، ص22-12.
12) حمزه¬ئی، مجید، شایان، حمید و بوزرجمهری، خدیجه، 1393، ارزیابی أثرات اجتماعی شهرك¬هاي صنعتی بر نواحی روستایی مورد: شهرك صنعتی خیام نیشابور، فضا و توسعه روستایی، دوره 3، شماره3، پیاپی9، ص 149-163.
13) خراسانی، محمدامین و خراسانی، منوچهر، 1390، نگرشی بر مدیریت منابع آب روستایی، رشد آموزش جغرافیا، دوره 25، شماره95، ص 32-39.
14) درخور، محمد، فرجی¬راد، عبدالرضا و میرهاشمی، علی، 1392، بحران آب و نتایج زیست محیطی آن در آسیای مرکزی، مطالعات اوراسیای مرکزی، دوره 6، شماره 12، پیاپی12، ص 41-54.
15) رضایی، مهران، 1393، عوامل مؤثر بر شکل¬گیری حاشیه¬نشینی و پیامدهای ناشی از آن در مدیریت شهری.
16) ریاحی، وحید و مومنی، حسن، 1394، تحلیل توان منابع آب زراعی در نواحی روستایی شهرستان بوئیین و میاندشت، اقتصاد فضا و توسعه روستایی، دوره 4، شماره3، پیاپی13، ص 153-171.
17) سليمی کوچی، جمیله و ابراهيمی، پیام، 1396، تحليل شبکه ذينفعان محلی و انسجام اجتماعی در مدیریت مشارکتی منابع آب مطالعه موردي: حوزه آبخيز ميان جنگل. شهرستان فسا، علوم و مهندسی آبخيزداري ایران، دوره 11، شماره 37، 57-63.
18) طرح جامع شهر فیض آباد، 1390.
19) طیب¬نیا، سیدهادی و درینی، سکینه، 1399، تحلیلی بر أثرات سامانه¬های آبیاری نوین بر نواحی روستایی مطالعه موردی: دهستان محمدآباد شهرستان عنبرآباد، نشریه آب و خاک، دوره 34، شماره 4، ص765-780.
20) عمانی، احمد¬رضا و چیذری، محمد، 1391، شناسایی مدل مناسب برای مدیریت منابع آب پایدار در شهرستان اهواز، اقتصاد کشاورزی، دوره 19، شماره 73، ص77-100.
21) فراهانی، حسین، محمدی¬یگانه، بهروز و پهلوانی قره قاسملو، محمود، 1402، نقش منابع آب در پایداری روستاهای استان زنجان، فصلنامه برنامه¬ریزی منطقه¬ای، دوره 12، شماره 50، ص 17-32.
22) فرجي¬سبكبار، حسن علی، اكبرپور سراسكانرود، محمد و محبي، علی¬اکبر، 1391، بررسي تطبيقي بهره¬گيري از آب¬هاي زيرزميني روستايي به وسيله¬ي قنات و چاه مطالعه¬ي موردي: بخش¬هاي شوقان و سنخواست شهرستان جاجرم، پژوهش¬هاي جغرافياي انساني، دوره 44، شماره 3، پیاپی81، 21-44.
23) کریمی، محمد و حداد، محمدرضا، 1394، مدیریت بهره‌وری پایدار از منابع آب زیرزمینی دشت مه‌ولات، مهندسی منابع آب، دوره 8، شماره 27، ص 13-21.
24) محمدجاني، اسماعیل و یزدانیان، نازنین، 1393، تحليل وضعيت بحران آب در كشور و الزامات مديريت آن، فصلنامه روند، دوره 21، شماره 65، ص117 – 144.
25) مرکز پژوهشی آرا، 1396، گزارش دولت یازدهم. گزارش مشرق،‌ چالش آب و تهدید امنیت ملی در 20 سال آینده، اقتصاد، کد خبر 767687.
26) معصومی، محمد، شعبانعلی فمی، حسین، ورمزیاری، حجت و کردعلیوند، سمیه، 1401، بررسی پیامدهای اجرای طرح‌‏های آبیاری تحت فشار و أثر آن بر رضایت و استمرار استفاده از آن در استان قزوین .آب و توسعه پایدار، دوره 9، شماره 3، پیاپی25، ص 87-96.
27) ملکی، شهرام و بیگدلی¬راد، وحید، 1396، ارزیابی و اولویت¬بندی پایداری اجتماعی در مناطق روستایی بخش مرکزی شهرستان تاکستان، کنفرانس ملی معماری و شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد قزوین، شماره 4، ص12-1.
28) منتظری، عبدالقیوم، صحنه، بهمن و قانقرمه، عبدالعظیم، 1400، نقش مدیریت منابع آب در معیشت پایدار خانوارهای نواحی روستایی نمونة پژوهش: دهستان مزرعة شمالی و جنوبی شهرستان آققلا، برنامه¬ریزی فضایی، دوره 11، شماره1، پیاپی40، ص67-86..
29) نساجی زواره، مجتبی، 1380، بررسی اثرات اقتصادی - زیست¬محیطی و اجتماعی خشک‌سالی، مجموعه مقالات اولین کنفرانس ملی بحران آب، دانشگاه زابل، شماره 1، ص44-53.
30) وثوقی، منصور و محمدی، احمد، 1391. بررسی عوامل اجتماعی و اقتصادی مؤثر در مدیریت جمعی منابع آب در روستاهای فریدونکنار، توسعة محلی (روستایی- شهری)، دوره 4، شماره 2، ص47-74.
1) Bhatti, N. B., Siyal, A. A., Qureshi, A. L., & Bhatti, I. A. (2019). Socio-economic impact assessment of small dams based on t-paired sample test using SPSS software. Civil Engineering Journal, 5(1), 153-164.
2) Eizenberg, E., & Shilon, M. (2016). “Pedagogy for the new planner: Refining qualitative toolbox”. Environment, Planning B, 43, 1118–1135.
3) Food and Agriculture Organization of the United Nations. (2011). the state of the world's land and water resources for food and agriculture: Managing systems at risk. Earthscan.
4) Jamini, D., & Jamshidi, A. (2015). Analysis of the factors that explain the social stability in rural areas (Case study: Chardavol township). Journal of Spatial Planning, 4(4), 147-65.
5) Kohon, J. (2018). Social inclusion in the sustainable neighborhood? Idealism of urban social sustainability theory complicated by realities of community planning practice. City, culture and society, 15, 14-22.
6) Levidow, L. (2014). Improving Water-Efficient Irrigation: Prospects and Difficulties of Innovative Practices. Agricultural Water Management, 146, 84-94.
7) Long, H., Tu, S., Ge, D., Li, T., & Liu, Y. (2016). The allocation and management of critical resources in rural China under restructuring: Problems and prospects. Journal of Rural Studies, 47, 392-412.
8) Makanda, K., Nzama, S., & Kanyerere, T. (2022). Assessing the role of water resources protection practice for sustainable water resources management: a review. Water, 14(19), 3153.
9) Moreno-Pizani, M. A. (2021). Water management in agricultural production, the economy, and Venezuelan society. Frontiers in Sustainable Food Systems, 4, 624066,
10) Missimer, M., Robèrt, K. H., & Broman, G. (2017). A strategic approach to social sustainability–Part 2: a principle-based definition. Journal of cleaner production, 140, 42-52.
11) Pandey, R., & Jha, S. (2012). Climate vulnerability index-measure of climate change vulnerability to communities: a case of rural Lower Himalaya, India. Mitigation and Adaptation Strategies for Global Change, 17(5), 487-506.
12) Singh, N.P. Bantilan, C. & Byjesh, K. (2013): Vulnerability to Climate Change: Adaptation Strategies and Layers of Resilience. Quantifying vulnerability to climate change in SAT India. International Crop Research Institute for the semi-arid tropics (ICRISAT). Research Report, Patancheru 502324, Andhra Pradesh, Unpublished.
13) Valipour, M., & Singh, V. P. (2016). Global experiences on wastewater irrigation: challenges and prospects. Balanced urban development: options and strategies for liveable cities, 289-327.
14) Valizadeh, N., Bijani, M., & Abbasi, E. (2016). Agricultural extension responsibility in reinforcing farmers' participatory behavior toward conservation of surface water resources.
15) Xi, X., & Poh, K. L. (2013). Using system dynamics for sustainable water resources management in Singapore. Procedia Computer Science, 16, 157-166.
16) Zhao, Z.Y., Zuo, J. & Zillante, G. (2015). Transformation of water resource management: A case study of south- to-north water diversion project. Journal of Cleaner Production.

Full-Text:



  مجله علوم جغرافيايي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد مشهد، دوره 21، شماره 50، بهار 1404، صص 138-120

 

تحلیل أثرات مدیریت منابع آب بر پایداری اجتماعی سکونتگاه‌های 

روستایی شهرستان مه­ولات

مریم بلندی- دانشجوی دکتری، گروه جغرافیا و برنا­مه­ریزی روستایی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

حمید جعفری-دانشیار گروه جغرافیا، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران(نویسنده مسئول)

[e-mail]

ابوالفضل بهنیافر- دانشیار گروه جغرافیا، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

دريافت: 31/4/1403 پذيرش: 2/9/1403 چاپ: 21/2/1404

چکیده

با توجه به بحران روزافزون محدودیت منابع آبی، مدیریت صحیح منابع آب و افزایش کارایی مصرف آب، به ویژه در روستاها که بخش کشاورزی بیشترین نرخ مصرف آب را دارد، اجتنا­ب ناپذیر است. لذا در پژوهش حاضر به تحلیل تأثیر مدیریت منابع آب بر پایداری اجتماعی روستاهای شهرستان مه­ولات پرداخته شده است. پژوهش حاضر به لحاظ هدف کاربردی، روش توصیفی – تحلیلی و جمع آوری اطلاعات به روش اسنادی و میدانی بوده است. جامعة آماری تحقیق شامل 8 روستای شهرستان مه­ولات با 2008 خانوار جمعیت بوده که تعداد 323 پرسشنامه به صورت تصادفی تکمیل گردیده است. داده­های فراهم شده، با استفاده از نرم­افزار SPSS و با آزمون­های آماری ضریب همبستگی، تی تک نمونه­ای، کلموگروف اسمیرنوف و کروسکال - والیس مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. بر اساس نتایج وضعیت مؤلفه جمعیت، آموزش و خدمات به ترتیب با مقدار (7/1)، (62/2) و (92/2) کمتر از از حد متوسط است و روستاهای مورد مطالعه به ­لحاظ این سه مؤلفه از وضعیت مناسبی برخوردار نیستند. همچنین مؤلفه مشارکت با مقدار(83/4) بیشترین و مؤلفه جمعیت از کمترین مطلوبیت برخوردار می­باشند. بر اساس نتایج روستای زرنوخ در مؤلفه جمعیت، روستای شمس­آباد در مؤلفه آموزش و در مؤلفه­های مشارکت و خدماتی، روستای حسن­آباد در بهترین وضعیت نسبت به بقیه روستاها می­باشند. نتایج حاصل از سنجش میزان همبستگی نشان داد بر اساس آزمون ضریب همبستگی پیرسون با میزان رابطه 0.907، بین دو بعد مدیریت منابع آب و پایداری اجتماعی روستاهای مورد مطالعه همبستگی مستقیمی وجود دارد و مدیریت منابع آب بر پایداری اجتماعی روستاهای مورد مطالعه موثر بوده است. لذا می­توان با نهادینه کردن فرهنگ مدیریت نوین منابع آب، توانمندسازی روستاییان و گام برداشتن در مسیر تحقق منابع آب پایدار به پایداری اجتماعی در روستاها دست یافت.

واژگان کلیدی: مدیریت منابع آب، پایداری اجتماعی، سکونتگاه­های روستایی، شهرستان مه­ولات

 

 

 

 

 

مقدمه و طرح موضوع

آب مهمترین عامل زیست­محیطی در ایجاد و بقای جوامع بشری (درخور و همکاران، 1392)، ضروریترین منبع طبیعی برای انسان و موجودات (Zhao et al., 2015) و در عین حال، بحرانیترین منبع طبیعی در جهان است که کمبود شدید آن، چالش جدی جهانی در حال حاضر و آینده محسوب می­شود (Xi & Leng Poh, 2013). پیشبینی­ها حاکی از آن است که، کمبود منابع آب اصلی­ترین موضوع مورد بحث جهان در آینده نزدیک خواهد بود، زیرا که تا سال 2050 میلادی جمعیت جهان به مرز 4/9 میلیارد نفر خواهد رسید. این وضعیت به ویژه برای کشورهای خاورمیانه بسیار نگران کننده است زیرا که با پنج درصد جمعیت جهان تنها به یک درصد از آب­های شیرین دسترسی دارند (جنگ­چی کاشانی و حکمت، 1398). به همین دلیل، در سه دهه گذشته، توجه به مدیریت منابع آب از موضوعی فرعی به مسئله­ای محوری و پراهمیت تبدیل شده، که برآمده از آگاهی و باور محافل ملی و بین­المللی به واقعیت­های زمان است (پناهی و همکاران، 1391). یکی از ابعادی که تحت تأثیر بحران­های آبی آسیب­پذیری فوق­العاده بالایی دارد، بعد اجتماعی به‌ عنوان شالوده اصلی ارتباطات دیگر ابعاد توسعه پایدار مطرح است (Jamini & Jamshidi, 2015).

عدم مدیریت منابع آب از نظر اجتماعی باعث کاهش سطح بهداشت و بروز مشکلات سوء تغذیه، تضادهای سیاسی، اجتماعی و مدیریتی، کاهش کیفیت زندگی، فقر و مهاجرت می­شود (افشانی و کریمی منجر موئی:1397، به نقل از بستانی و همکاران 1395، Pandey & Jha, 2012-Singh et al, 2013). عمده مهاجران از روستا را جوانان و نیروی کار روستا تشکیل می­دهند، که موجب کاهش تحرک و پویایی روستا، کاهش تولید نسل و تغییر ترکیب سنی و جنسی روستاها می­شود. علاوه بر اینکه، مهاجران روستایی به دلیل فقدان تخصص و سرمایه لازم به ناچار به شغل­های غیررسمی رو آورده و به دلیل فقدان درآمد با سکونت در حاشیه شهرها و کلان‌شهرها معضل حاشیه‌نشینی را با آثار و پیامدهای متعدد اجتماعی تشدید می­کنند (رضایی،1393). در این بعد پیامدهای ناگوار بی­آبی، فقط متوجه خانوارهایی نیست که در پی از دست دادن منابع مالی و معیشتی، همه یا برخی از اعضا به ‌ناچار به حاشیه شهرها مهاجرت می­کنند و زندگی با کمترین حد استاندارد و کیفیت را همراه با چالش­ها و معضلات بعدی آن برمی­گزینند. بلکه خانوارهایی نیز که به هر دلیل یا به ‌ناچار در روستا می­مانند، با تأثیرات روحی و روانی نظیر ناامیدی، ناراحتی، عصبانیت، افسردگی و تهدید سلامتی خود و خانواده­هایشان مواجه خواهند شد و در سطح اجتماعی مناسبات پیشین، جای خود را به کشمکش­ها خواهد داد و بدین ترتیب، سرمایه­های ارزشمند اجتماعی نیز آسیب خواهد دید (نساجی زواره، 1380). لذا بیشتر پژوهشگران و سیاستگذاران از مدیریت منابع آب به مثابة بهترین گزینه برای کاهش چالش­های اجتماعی حال و آیندۀ حمایت کرده­اند (وثوقی و محمدی، 1391).

مدیریت منابع آبی در راستای پایداری اجتماعی سکونتگاه‌های روستایی شامل در دسترس بودن منابع آب شیرین در زمان‌های تغییر اقلیم، گسترش و افزایش خشک‌سالی و رشد جمعیت همراه با لحاظ نمودن نیازهای تأمین آب برای نسل‌های آتی، داشتن برنامه­ای منسجم و یکپارچه میان مدیریت شهر و آب مورد نیاز بشر و همچنین تأمین امنیت انسان از آب‌های مازاد نظیر سیلاب­ها و سایر بلایای طبیعی، داشتن زیرساخت­های مناسب برای آب سالم و برای تصفیه آب بعد از استفاده از آن توسط انسان و قبل از ورود به منابع آب­های طبیعی (دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و...) است که نیاز به نهادهای کافی برای مدیریت تأمین آب و مدیریت آب‌های زائد دارد و می­تواند بر اساس سطح محلی، منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی تعریف شود (ریاحی و مؤمنی، 1394). با توجه به این مسئله، جهت بهره­برداري بهینه از منابع آب طی سال­هاي اخیر همگام با پیشرفت بخش صنعت و تکنولوژي، بخش کشاورزي نیز مجهز به سیستم مدرن آبیاري گردیده است برخی از این اقدامات عبارتند از: مهار آب­هـاي سـطحی(سدسـازي)، ایجـاد شبکه­هاي مدرن آبیاري، تلاش در جهت کاهش هدر رفتن آب در جریان انتقال و توزیع در شـبکه­هـا و نهایتـاً بـالا بـردن راندمان آبیاري در مزرعه (جلالیان، 1391).

در شهرستان مه­ولات زندگی بیشتر مردم به فعالیت‌های کشاورزی وابسته است که بدون آب امکان‌پذیر نیست و متأسفانه به دلیل خشک‌سالی‌های اخیر و عوامل دیگر از جمله استفاده از شیوه‌های سنتی نظام آبیاری، کاشت گیاهانی که به آب بیشتری نیاز دارند و غیره طی سالیان أخیر باعث شده که چاه‌های عمیق و نیمه عمیق بیشتری در محدوده حفر و همه‌ساله بر عمق چاه‌ها افزوده شود و این امر باعث خشک شدن بعضی از قنوات و کم آب شدن بسیاری از آن‌ها شده است. چنانکه به دلیل بهره‌برداری بیش ‌از اندازه و افت سطح آب زیرزمینی محدوده، تراز آب زیرزمینی در دشت مه­ولات از سال آبی73-74 تا 86-87 به طور متوسط سالیانه 1.35 متر افت داشته است (کریمی و حداد،1394). با توجه به کاهش نزولات جوی و به ‌تبع آن محدود بودن منابع آب و افت سطح آب‌های زیرزمینی در دشت مه­ولات و نیز با توجه به اینکه کشاورزی و تولیدات آن در ناحیه مورد مطالعه محوریت دارد، روشن است که تنها راه رسیدن به پایداری در روستاها مدیریت منابع و مصرف آب است. حال اگر بپذیریم که حیات اقتصادی و اجتماعی روستاییان منطقه وابسته به آب است و همه‌ ساله کمیت و کیفیت آب سیر نزولی نشان می­دهد پی خواهیم برد که بحران آب در روستاهای مه­ولات یک چالش اساسی در پایداری روستایی خواهد بود؛ بنابراین بررسی میزان تأثیر مدیریت منابع آب بر پایداری اجتماعی روستاهای شهرستان مه­ولات می‌تواند گامی مؤثر در جهت بهبود توسعه کشاورزی و در نتیجه پایداری روستاها باشد.

ادبیات نظری پژوهش

ایده پایداری و توسعه پایدار اواخر دهه 1960 و اوایل دهه 1970 در برابر چالش­های رو به رشد محیطی، اقتصادی و اجتماعی در سراسر جهان با یک چارچوب نظری از سه بعد محیط زیست، اقتصادی و اجتماعی بیان شده (kohon, 2018) که بعد اجتماعی دیرتر به این چارچوب الحاق گردیده و کمتر توسعه یافته است (Eizenberg & jabareen, 2017). بعد اجتماعی از ایده مصرف مسئولانه، عدالت اجتماعی و برابری حمایت می­کند و مسیری را برای بهبود اقتصاد و حمایت از محیط­زیست برای دستیابی به کیفیت بالاتر زندگی ارائه می­دهد (Missimer et al., 2017). این بعد تعیین نیازمندی­های اجتماعی حداقلی برای توسعة بلندمدت و شناسایی چالش­های پیش روی عملکرد جامعه در بلندمدت را دنبال می­کند (بیگدلی­راد و ملکی، 1399). در توسعه پایدار اجتماعی، منابع باید به ‌گونه‌ای مورد بهره­برداری قرار گیرند که نسل­های آتی نیز قابلیت تصمیم‌گیری برای تأمین نیازهای خود را به بهترین سطح رضایت داشته باشند (ملکی و بیگدلی­راد، 1396). امروزه با مطرح شدن مفهوم پایداری و پایداری اجتماعی در تمامی موضوعات مربوط به انسان­ها، مدیریت منابع آب نیز در راستای نیل به پایداری در پاسخ به موضوعاتی درباره­ی استفاده­ی نامناسب از منابع آب و آثار مخرب زیست محیطی و اقتصاد کشاورزی سنتی مطرح شده است (Long et al, 2016).

هربرتسون مدیریت منابع آب را مجموعه­ای از تمهیدات فنی، اداری و قانونی می­داند که هدف آن برقراری تعادل و توازن میان تقاضا برای آب از یک سو و تأمین آن از سوی دیگر است (خراسانی، 1390). مديريت منابع آب در دو بخش عرضـه و تقاضاي در حوزه­های تولید، توزیع و مصرف اعمال مي­شود؛ مـديريت عرضـه، عملياتي همچون مهار آب­هاي سطحي، انتقال آب از طريـق كانـال، اسـتفاده از آب­هـاي زيرزمينـي در آبياري و استفاده تلفيقي از آب كانال­ها را شامل مي­شود. مديريت تقاضا مـواردي ماننـد اصـلاح الگـوي مصرف در بخش­هاي مختلف مصرفي، تغييرات نهادي، اصلاحات سازماني و مشاركت مصـرف كننـدگان در امر مديريت منابع آب را شامل مي­شود (محمدجانی و یزدانیان، 1393). مهمترین راهبردها در زمینه استفاده­ی بهینه، حفاظت و انتقال منابع آب به نسل­های آتی عبارتند از: 1. در نظر گرفتن اصل پایداری در کشاورزی و استفاده متعادل از کودها و سموم شمیایی،  2. توجه به مدیریت تغذیه خاک برای افزایش قابلیت نگهداری آب در خاک،  3. اصلاح فیزیکی اراضی و مسطح کردن آن،  4. استفاده از روش­های نوین آبیاری، 5. احداث کانال­های سیمانی در مسیر انتقال آب به مزارع و احداث استخرهای ذخیره آب (عمانی و چیذری،1391). 

از رویکردهای قانونی و کنترلی برای مدیریت منابع آب می­توان به مديريت منابع آب با استفاده از تکنیک دانش بومي (فرجی سبک‌بار و همکاران، 22:1391)، مدرنيسم و مديريت منابع آب (حمزه­ئی و همکاران، 1393)، رویکرد سیستمی منابع آب (مرکز پژوهشی آرا،1396)، رویکرد مدیریت یکپارچه (سلیمی کوچی و ابراهیمی، 1396)، مشارکت مردمی در مدیریت منابع آبی(ولیزاده و همکاران¹، 2016  ( و صيانت از منابع آب در بخش عرضه اشاره نمود (ماکاندا و همکاران²، 2022) .

 

شکل 1: مدل مفهومی پژوهش

به‌رغم اهمیت موضوع، مطالعاتی که به مسائل مدیریت منابع آب و پایداری اجتماعی سکونتگاه‌های روستایی توأمان بپردازد محدود است، در ادامه به برخی از مطالعات که این مقوله‌ها را ضمن مسائل اقتصادی بررسی کرده‌اند پرداخته ‌شده است.

احمدی (1400) در پژوهش "نقش مدیریت منابع آب کشاورزی در توسعه نواحی روستایی دهستان غنیبیگلو شهرستان زنجان" نشان داد بین مدیریت بهینه منابع آب و توسعه پایدار روستایی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. به‌طوری‌که با گسترش مدیریت بهینه منابع آب کشاورزی، بر میزان پایداری اجتماعات روستایی افزوده ‌می­شود. پاشایی (1400) در پژوهش "مدیریت منابع آب و نقش آن در توسعه روستایی" نشان داد که مدیریت صحیح منابع آب نقش مهمی در جلوگیری از مهاجرت، اشتغال، درآمدزایی، فرهنگ کار و تلاش، حفظ محیط­زیست و همچنین تولید مواد غذایی که یکی از فعالیت­های اصلی مناطق روستایی است، دارد. منتظری و همکاران (1400) در پژوهش " نقش مدیریت منابع آب در معیشت پایدار خانوارهای نواحی روستایی دهستان مزرعة شمالی و جنوبی شهرستان آققلا" به این مبحث پرداختند که بین مدیریت منابع آب و ارتقای شاخص­های اقتصادی و اجتماعی و همچنین افزایش بهره­وری در معیشت پایدار خانوارهای روستایی رابطة معنادار وجود دارد و این رابطه باعث ماندگاری جمعیت در نواحی روستایی شده است. معصومی و همکاران (1401 ) در پژوهش "بررسی پیامدهای اجرای طرح‌‏های آبیاری تحت فشار و اثر آن بر رضایت و استمرار استفاده از آن در استان قزوین" به بررسی ادراک کشاورزان در سه زمینه پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و محیط‏‌زیستی ناشی از اجرای سیستم آبیاری تحت فشار پرداختند. نتایج نشان داد، مهمترین پیامدهای اجتماعی اجرای سیستم‏‌های آبیاری تحت فشار «کاهش مهاجرت روستاییان»؛ «ایجاد حس رقابت سازنده بین کشاورزان برای استفاده از این سیستم‏ها» و «پایداری و استمرار شغل کشاورزی در منطقه و امید به آینده کشاورزی» بوده است. فراهانی و همکاران (1402) در پژوهش "نقش منابع آب در پایداری روستاهای استان زنجان" نشان دادند، بیشترین تأثیر منابع آب در ابعاد مختلف پایداری روستاها به ترتیب مربوط به تنوع زیستی، کالبدی و بعد اقتصادی است و بین مدیریت منابع آب و وضعیت پایداری سکونتگاه­های روستایی استان زنجان رابطه­ای معنادار و مثبت و مستقیم وجود دارد. لویدو و همکاران³(2014) در تحقیقی با عنوان "بررسی بهبود کارآیی آب کشاورزی" به این نتیجه رسیدند که تبادل مستمر دانش همه ذینفعان مربوطه و مسئولیت­پذیری بیشتر در زنجیره تأمین آب ضروری می­باشد که به افزایش بهره وری و حفظ منابع آبی ودر نهایت پایداری جوامع محلی می­انجامد. سینگ و ولیپور⁴ (2016) در مقاله­ای تحت عنوان "تجارب جهانی در آبیاری فاضلاب: چالشها و چشم انداز"  به این نتیجه رسیدند که توسعه فناوری­های آبیاری موجب بهبود راندمان آب و افزایش بازدهی زمین، پایداری و جلوگیری از تخلیه روستا، کاهش تقاضا و افزایش دسترسی به منابع آب گردیده است. بهاتی و همکاران⁵ (2019) در بررسی اثرات اجتماعی و اقتصادی سد بر جوامع روستایی در پاکستان نشان دادند ایجاد سد نقش مهمی در افزایش در سطح زیرکشت و عملکرد محصولات زراعی، تعداد دام، درآمد، پس انداز و کاهش مهاجرت، همچنین تغییر الگوی کشت و توجه به کشت تجاری، تقویت سفره­های سد زیرزمینی و چا­ه­ها­ دارد. مورنو پیزانی⁶ (2021) در پژوهش"مدیریت آب در تولید کشاورزی، اقتصاد و جامعه" نشان دادند توسعه اقتصادی و اجتماعی تحت تأثیر مدیریت مناسب منابع آب است زیرا با گسترش و توانایی تأمین آب برای مصارف متعدد، اقتصاد تحریک شده و مستقیماً باعث ایجاد اشتغال و بهبود کیفیت زندگی مردم می‌شود. نتایج بررسی­ها نشان می­دهد در این پژوهش برخلاف پژوهش­های صورت گرفته که پایداری اجتماعی را ضمن پایداری اقتصادی و زیست محیطی بررسی کرده­اند اختصاصاً به بررسی پایداری اجتماعی پرداخته است. لذا ابتدا وضعیت موجود مدیریت منابع آب در روستاهای مورد مطالعه در سه بعد تولید، توزیع و مصرف و وضعیت پایداری روستاها مورد بررسی قرار گرفته است و در ادامه تأثیر مدیریت آب بر پایداری اجتماعی روستاها در مولفه­های جمعیت، آموزش، مشارکت و خدمات در روستاهای شهرستان مه­ولات سنجیده شده است.

روش­شناسی

روش انجام مطالعات در این تحقیق از نظر هدف کاربردی و از لحاظ روش و ماهیت توصیفی و تحلیلی و با هدف تحلیل نقش مدیریت منابع آب بر پایداری اجتماعی روستاهای شهرستان مه­ولات می­باشد، برای جمع­آوری داده­ها و اطلاعات از روش­های کتابخانه­ای شامل بررسی سوابق و منابع علمی، آمارنامه­ها، سایت­ها و نقشه­ها و برای جمع­آوری اطلاعات میدانی از 2 پرسشنامه ارزیابی پایداری اجتماعی در روستاهای مورد مطالعه با 4 مولفه و 12 عامل و سنجش مدیریت منابع آب با سه بعد و 12 شاخص در طیف لیکرت استفاده گردید. قلمرو مکانی این تحقیق 8 روستا از 28 روستای دارای جمعیت شهرستان مه­ولات بوده است. جامعه آماری تحقیق طبق سرشماری مرکز آمار ایران 6555 نفر و 2008 خانوار می­باشد که با استفاده از فرمول کوکران در سطح اطمینان 95 درصد، 323 خانوار بعنوان نمونه آماری انتخاب و بر اساس جمعیت هر روستا سهمیه پرسشنامه نمونه جهت تکمیل انتخاب شدند. ( جدول شماره 1) 

 

جدول 1: توزیع فضایی پرسشنامه­ها (مأخذ: نتایج سرشماری 95‌13و محاسبه­های نگارنده)

نام روستاهای نمونه	جمعیت	خانوار	تعداد نمونه
زرنوخ	106	33	5
علی‌آباد­ وسطی	212	63	10
گلستان	541	158	26
خوش دره	565	200	32
زرمهر	794	277	45
شمس­آباد	958	294	47
احمدآباد	1413	387	62
حسن‌آباد	1966	596	96
جمع	6555	2008	323

 

ابزار اصلی پژوهش، پرسشنامه است که روایی آن با استفاده از نظرات استادان و متخصصان دانشگاه و مدیران دستگاه­های متولی به دست آمده است. پایایی پرسشنامه نیز از طریق آزمون آلفای کرونباخ بررسی شد و ضريب كل آلفا به ‌دست ‌آمده در بخش مدیریت آب 0.836 و در بخش توسعه پایدار0.815 محاسبه شد. با توجه به اینکه میزان پایایی بالاتر از 70/0 مطلوب می­باشد لذا پرسشنامه­های مورد استفاده در پژوهش، از پایایی نسبتاً مطلوبی برخوردارند. برای تجزیه و تحلیل داده­ها و اطلاعات و نتایج آزمون از نرم افزار spss بهره گرفته شده است و با روش­های آماری از طریق آمار توصیفی (درصد، میانگین و انحراف معیار، واریانس) و آمار استنباطی با استفاده از (آزمون­های ضریب همبستگی، تی تک نمونه­ای، آزمون کلموگروف اسمیرنوف و کروسکال - والیس) مورد پردازش و تحلیل قرار گرفت.

 

جدول2: ابعاد، شاخص و گویه­های استفاده شده در پژوهش (مآخذ: (برقی و همکاران، 1397)؛ (تقدیسی و همکاران، 1393)، (معصومی و همکاران، 1401)، (قاسمی اردهایی و ثوابی، 1398)؛ (هاشمی نخل ابراهیمی و همکاران، 1401)؛ (شیبانی و کاظمی، 1392)؛ (درینی و طیب­نیا، 1399)؛ (تاجیک و همکاران، 1399)؛ (جلالیان، 1391)؛ (حسام و همکاران، 1399)؛ (منتظری و همکاران، 1400))

ابعاد	شاخص	گویه
اجتماعی	جمعیت	مهاجرت از روستا، مهاجرت معکوس (شهر به روستا)
	آموزشی	دسترسی به خدمات آموزشی (مدرسه)، رضایتمندی از خدمات آموزشی، برگزاری کلاس برای ترویج شیوه­های نوین کشاورزی
	مشارکت	طرح­های عمرانی، امور اجتماعی (انتخابات)، اعتماد به شورای اسلامی و عملکرد آن
	خدماتی	گسترش صنایع دستی و کارگاهی، دسترسی به وسایل حمل ونقل مناسب، برخورداری از خدمات ارتباطی (تلفن و اینترنت)، برخورداری از خدمات بهداشتی – درمانی

 

شناخت محدوده مطالعاتی

شهرستان مه­ولات با مرکزیت شهر فیض‌آباد در تاریخ 15/2/1384 به ‌عنوان شهرستانی مستقل مطرح ‌گردید. این شهرستان با وسعت 3650.56 کیلومتر مربع در شمال شرق کشور و در بخش جنوبی استان خراسان رضوی مابین 34 درجه و 45 دقیقه تا 35 درجه و 17 دقیقه عرض شمالی و در 58 درجه و 25 دقیقه تا 59 درجه و 25 دقیقه طول شرقی قرار دارد. مرکز شهرستان مه­ولات، شهر فیض‌آباد، نسبت به سطح دریا 925 متر ارتفاع دارد. بلندترین نقطه‌ی شهرستان در شمال غربی، کوه سفیدان 2225 متر و پست‌ترین آن در جنوب غربی در نزدیک کال شور و روستای میاندهی 850 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. از نظر طبیعی و جغرافیائی، شهرستان مه­ولات از دو قسمت شمالی - جنوبی تشکیل گردیده که شمال آن کوهستانی و قسمت جنوبی و مرکزی آن از شرق تا غرب دشت کویر است. این شهرستان، از شمال به شهرستان‌های تربت‌حیدریه و کاشمر، از غرب به شهرستان خلیل‌آباد، از جنوب به شهرستان بجستان و از شرق به شهرستان رشتخوار و تربت‌حیدریه محدود می‌شود. این شهرستان دارای دو بخش مرکزی و شادمهر است که به 4 دهستان (ازغند، مه­ولات شمالی، حومه و مه­ولات جنوبی) تقسیم می‌شود (طرح جامع شهر فیض‌آباد،1390).

 

شکل 2: موقعیت روستاهای مورد مطالعه در شهرستان مه‌ولات

یافته­ها و بحث

به منظور تجزیه وتحلیل یافته­های حاصل از پرسشنامه، از آمار توصیفی و آمار استنباطی استفاده شده است که نتایج آن در ادامه آمده است. بر اساس داده­های مستخرج از پرسشنامه، از 323 فرد مورد بررسی 22 نفر (8/6 درصد) زن و 301 نفر (2/93 درصد) مرد می‌باشند. همچنین از این تعداد (8/41 درصد) در رده سنی 25 تا 40 سال، (6/44 درصد) در رده سنی 40 تا 55 سال، (6/13درصد) در رده سنی بیشتر از 55 سال قرار دارند. همچنین توزیع فراوانی وضعیت سواد پاسخگویان نشان می‌دهد که (8/15 درصد) بی‌سواد، (7/43 درصد) سیکل، (7/25 درصد) دیپلم و (9/14 درصد) دارای مقاطع تحصیلی بالاتر می‌باشند. توزیع فراوانی وضعیت نوع آبیاری زمین‌های کشاورزی نشان می‌دهد که (2/63 درصد) به روش سنتی و (4/33 درصد) به روش قطره‌ای و (4/3درصد) زمین‌ها به روش بارانی آبیاری می‌شوند. به دلیل ویژگی­های طبیعی منطقه بیشتر کشاورزان از چاه جهت آبیاری مزارع خود استفاده می­نمایند؛ این امر منجر به استفاده­ی بیش از حد از توان منطقه شده و منابع آب سیر نزولی خود را طی نموده و منجر به بازدهی پایین شده است. به همین جهت معدود کشاورزان باسواد جهت افزایش بهره­وری و استفاده مناسب از منابع آب موجود اقدام به استفاده از روش­های نوین آبیاری مانند آبیاری قطره­ای و بارانی نموده­اند.

 

 

جدول3: یافته­های توصیفی پاسخگویان (مأخذ: یافته­های مستخرج از پرسشنامه مدیریت آب و توسعه پایدار)

عامل		فراوانی	درصد	درصد معتبر	درصد تجمعی
جنسیت	زن	22	8/6	8/6	8/6
	مرد	301	2/93	2/93	0/100
تأهل	مجرد	10	1/3	1/3	1/3
	متال	313	9/96	9/96	0/100
سن	25-40	135	8/41	8/41	8/41
	41-55	144	6/44	6/44	4/86
	بیشتر از 55	44	6/13	6/13	0/100
سواد	بی‌سواد	51	8/15	8/15	8/15
	سیکل	141	7/43	7/43	4/59
	دیپلم	83	7/25	7/25	1/85
	مقاطع بالاتر	48	9/14	9/14	0/100
شغل	کشاورز	253	3/78	3/78	3/78
	صنعت	25	7/7	7/7	1/86
	خدمات	45	9/13	9/13	0/100
نوع أبیاری	قطره‌ای	108	4/33	4/33	4/33
	سنتی (غرقابی)	204	2/63	2/63	6/96
	بارانی	11	4/3	4/3	0/100

 

نتایج استنباطی حاصل از آزمون تی تست تک نمونه­ای مربوط به بعد پایداری اجتماعی

 با توجه به اینکه مؤلفه­های مورد مطالعه در بعد اجتماعی ( مهاجرت، آموزش، مشارکت، خدمات) هر یک شامل بیش از یک گویه و دارای مقیاس کمی هستند، و با توجه به اینکه حجم داده­ها دارای توزیع نرمال است می­توان از آزمون تی تک نمونه­ای به منظور مقایسه میانگین مؤلفه­ها با عدد 3 استفاده نمود. نتایج حاصل از آزمون تی تک نمونه­ای (One sample t- test) نشان می­دهد؛ که در مؤلفه مهاجرت و آموزش مقدار محاسبه شده دو مؤلفه در تمام عوامل با حد مبنا (3) اختلاف دارد و سطح معنی داری بدست آمده کمتر از 05/0 است. همچنین از آنجایی که اختلاف میانگین برای این عوامل منفی است، نتیجه می­گیریم به طور کلی موافقت اعضای نمونه با این دو مؤلفه در حد پایین می­باشد. ولی در مؤلفه مشارکت سطح معنی داری بدست آمده کمتر از 05/0 و اختلاف میانگین مثبت است، لذا نتیجه می­گیریم به طور کلی موافقت اعضای نمونه با این سه گویه در حد مطلوب می­باشد. در مؤلفه خدماتی دو گویه دسترسی به وسایل حمل ونقل مناسب، برخورداری از خدمات ارتباطی (تلفن و اینترنت) با حد مبنا (3) اختلاف دارد و سطح معنی داری بدست آمده کمتر از 05/0 می­باشد نتیجه می­گیریم تفاوت معناداری بین مقدار محاسبه شده و حد مبنا وجود دارد. همچنین از آنجایی که اختلاف میانگین برای این 2 عبارت مثبت است، نتیجه می­گیریم به طور کلی موافقت اعضای نمونه با این دو گویه در حد مطلوب می­باشد ولی در دو گویه (گسترش صنایع دستی و کارگاهی و برخورداری از خدمات بهداشتی – درمانی) اختلاف میانگین منفی می­باشد لذا نتیجه می­گیریم موافقت اعضای نمونه با این گویه­ها در حد پایین است. لذا روند نزولی ساختار اجتماعی روستاهای مورد مطالعه به علت ناپایداری منابع آب در این نواحی، باعث جابه­جایی و مهاجرت­های گسترده روستاییان به شهرها، گسترش فشار بر منابع محدود روستاها، وجود تبعیض مکانی، و نابرابری در دسترسی به فرصت های مختلف و نهایتاً ناپایداری در روستاهای مورد مطالعه می­شود.

 

جدول 4: نتایج حاصل از T تک نمونه­ای مربوط به گویه­های بعد پایداری اجتماعی (حد مبنا 3 است) (مأخذ: یافته­های مستخرج از پرسشنامه توسعه پایدار)

ردیف	عبارت	آماره T	مقدار محاسبه شده	اختلاف مقدار محاسبه شده با میانگین	سطح معنادری	نتیجه آزمون
جمعیت	عدم مهاجرت از روستا	513/23-	789/1	211/1-	000/0	کمتر از حد متوسط
	مهاجرت معکوس به روستا	934/29-	628/1	372/1-	000/0	کمتر از حد متوسط
آموزشی	دسترسی به خدمات آموزشی	283/4-	757/2	243/0-	000/0	کمتر از حد متوسط
	رضایتمندی از خدمات آموزشی	170/6-	705/2	296/0-	000/0	کمتر از حد متوسط
	کلاس­های برگزار شده برای ترویج شیوه­های نوین کشاورزی	904/9-	418/2	581/0-	000/0	کمتر از حد متوسط
مشارکت	مشارکت مردم در طرح­های عمرانی	643/2	122/3	121/0-	000/0	بیشتر از حد متوسط
	مشارکت در امور اجتماعی (انتخابات)	338/22	838/3	838/0	000/0	بیشتر از حد متوسط
	اعتماد به شورای اسلامی و عملکرد آن	500/4	259/3	259/0	000/0	بیشتر از حد متوسط
خدماتی	گسترش صنایع دستی و کارگاهی	283/18-	117/2	883/0-	000/0	کمتر از حد متوسط
	دسترسی به وسایل حمل­ونقل مناسب	670/6	489/3	490/0	000/0	بیشتر از حد متوسط
	برخورداری ­از خدمات ارتباطی	245/4	251/3	251/0	000/0	بیشتر از حد متوسط
	برخورداری از خدمات بهداشتی – درمانی	947/2-	838/2	162/0-	004/0	کمتر از حد متوسط

 

بر اساس نتایج بدست آمده ملاحظه می­شود که وضعیت مؤلفه جمعیت، آموزشی و خدماتی به ترتیب با مقدار (7/1)، (62/2) و (92/2) کمتر از از حد متوسط است، به بیان دیگر می­توان نتیجه گرفت وضعیت روستاهای مورد مطالعه به ­لحاظ این سه مؤلفه از وضعیت مناسبی برخوردار نیست. همچنین با توجه به نتایج به دست آمده می­توان مشاهده نمود که مؤلفه مشارکت با مقدار(83/4) بیشتر از حد متوسط است، به بیان دیگر می­توان نتیجه گرفت وضعیت روستاهای مورد مطالعه به ­لحاظ این مؤلفه از وضعیت مناسبی برخوردارند. به طور کلی می­توان نتیجه گرفت که مؤلفه جمعیت از کمترین مطلوبیت و مؤلفه مشارکت از بیشترین مطلوبیت برخوردار می­باشند. نتایج مربوط به مؤلفه­های بعد اجتماعی در جدول (5) درج شده است.

 

جدول 5: نتایج حاصل از T تک نمونه­ای مربوط به پایداری اجتماعی(حد مبنا 3 است) (مأخذ: یافته­های مستخرج از پرسشنامه توسعه پایدار)

عبارت	آماره T	مقدار محاسبه شده	اختلاف مقدار محاسبه شده با میانگین	سطح معنادری	نتیجه آزمون
جمعیت	48/35-	708/1	291/1-	000/0	کمتر از حد متوسظ
آموزشی	616/8-	621/2	379/0	000/0	کمتر از حد متوسط
مشارکت	196/13	406/3	406/0	000/0	بیشتر از حد متوسط
خدماتی	875/1-	924/2	076/0-	062/0	کمتر از حد متوسط

 

بررسی مؤلفه­های بعد اجتماعی به تفکیک روستاهای مورد مطالعه

با بررسی میانگین مؤلفه­های مربوط به بعد اجتماعی به تفکیک روستاهای مورد مطالعه مشاهده می­شود که روستای زرنوخ در مؤلفه جمعیت، روستای شمس­آباد در مؤلفه آموزش و در مؤلفه­های مشارکت و خدماتی، میانگین روستای حسن­آباد در بهترین وضعیت نسبت به بقیه روستاها می­باشد. در ابعاد مورد بررسی بعد مشارکت تقریباً در تمامی روستاها از وضعیت مناسبی برخوردار است و اعتماد به شورا، مشارکت در طرح های عمرانی و امور اجتماعی به خوبی صورت می­گیرد در واقع می توان استنباط کرد که میزان مشارکت روستاییان در امور روستایی در شهرستان مه ولات در سطح بالایی قرار دارد. جدول (6) میانگین این مؤلفه­ها را به تفکیک روستاها ارائه می­دهد:

جدول 6: میانگین مؤلفه­های بعد پایداری اجتماعی به تفکیک روستاهای مورد مطالعه (مأخذ: یافته­های مستخرج از پرسشنامه توسعه پایدار)

روستا	جمعیت	آموزشی	مشارکت	خدماتی
زرنوخ	200/2	167/2	367/2	675/1
علی آباد وسطی	600/1	700/1	200/3	625/2
گلستان	263/1	579/1	667/2	579/1
خوش دره	750/1	055/2	500/3	417/2
زرمهر	971/1	461/2	529/3	177/3
احمد آباد	892/1	811/2	550/3	203/3
شمس اباد	029/2	238/3	550/3	050/3
حسن آباد	400/1	962/2	555/3	314/3

 

مقایسه مؤلفه­های بعد پایداری اجتماعی در روستاهای مورد مطالعه

به منظور مقایسه مؤلفه­ها در روستاهای مورد مطالعه با توجه به حجم نمونه کمتر از 30 در برخی از روستاها، ابتدا نرمال بودن این مؤلفه­ها توسط آزمون کلموگروف - اسمیرنوف بررسی می­شود و در صورتی که مؤلفه در تمام روستاها نرمال باشد، از آنالیزور واریانس یک طرفه به منظور مقایسه میانگین مؤلفه مورد نظر استفاده می­شود.

جدول 7:  مقدار آزمون کلموگروف اسمیرنوف در بررسی نرمال بودن مؤلفه­های بعد پایداری اجتماعی به تفکیک روستاها (مأخذ: یافته­های مستخرج از پرسشنامه  توسعه پایدار)

روستا	حجم نمونه	جمعیت	آموزشی	مشارکت	خدماتی
زرنوخ	10	000/0	000/0	032/0	058/0
علی آباد وسطی	10	000/0	000/0	000/0	000/0
گلستان	19	000/0	000/0	000/0	000/0
خوش دره	24	000/0	000/0	000/0	000/0

 

با توجه به اینکه نرمال بودن توزیع داده­ها در همه روستاها با حجم نمونه کمتر از 30 تایید نشد (p- مقدار به دست آمده کمتر از 05/0 می­باشد)، جواز استفاده از آزمون پارامتری آنالیز واریانس برای هیچ یک از مؤلفه­ها وجود ندارد، لذا از آزمون ناپارامتری کروسکال- والیس برای مقایسه میانه هر مؤلفه در روستاهای مدنظر استفاده می­شود. نتایج این آزمون در جدول (8) ارائه شده است.

جدول 8: نتایج مقایسه روستاهای مورد مطالعه در مؤلفه­های بعد پایداری اجتماعی به کمک آزمون کروسکال-والیس (مأخذ: یافته­های مستخرج از پرسشنامه توسعه پایدار)

نام روستا	حجم نمونه	جمعیت	آموزش	مشارکت	خدمات
زرنوخ	10	65/186	45/76	00/14	05/20
علی­آباد وسطی	10	60/112	70/44	50/81	25/58
گلستان	19	39/70	00/26	00/26	55/16
خوش دره	24	33/131	50/60	58/126	42/69
زرمهر	34	65/148	10/103	41/138	53/144
احمد­آباد	45	31/138	65/129	34/142	31/151
شمس­آباد	35	00/165	63/183	36/142	21/122
حسن­آباد	70	04/87	19/154	70/144	49/169
آماره آزمون		018/60	434/122	277/79	251/130
درجه آزادی		7	7	7	7
سطح معناداری		000/0	000/0	000/0	000/0

 

با توجه به اینکه آزمون کروسکال- والیس برمبنای رتبه داده ها، آماره­ها رو محاسبه می­کتد، بنابراین در گزارش آن میانگین رتبه داده­ها برای هر مؤلفه به تفکیک روستاها در جدول فوق درج شده است و در نهایت برای هر مؤلفه مقدار P این آزمون مشاهده می شود، فرضیه صفر این آزمون یکسان بودن میانه مؤلفه مورد بررسی در تمام روستاها می­باشد، اگر سطح معناداری کمتر از 0.05 باشد، فرضیه صفر آزمون رد می­شود و میانه مؤلفه در روستاها یکسان نمی­باشد. بر مبنای نتایج حاصل از آزمون کروسکال- والیس، برای همه مؤلفه­ها سطح معناداری کمتر از 05/0 بوده که نشان می­دهد میانه مؤلفه در روستاها یکسان نیست و تفاوت معنی­دار وجود دارد. بیشترین میانگین رتبه در مؤلفه جمعیت مربوط به روستای زرنوخ می­باشد و کمترین میانگین رتبه مربوط به روستای گلستان است. همچنین در مؤلفه آموزشی نیز بیشترین میانگین مربوط به روستای شمس­آباد و کمترین میانگین مربوط به روستای گلستان می­باشد. بیشترین میانگین رتبه در مؤلفه­های مشارکت و خدماتی مربوط روستای حسن­آباد و کمترین میانگین این دو مؤلفه مربوط به روستای گلستان می­باشد. با بررسی نتایج می­توان استنباط کرد که روستای حسن آباد به جز در مولفه جمعیت در سایر زمینه­ها از وضعیت مناسبی در بین روستاها از نظر آموزش، مشارکت و خدمات برخوردار است و روستاهای علی آباد وسطی و گلستان در بین روستاهای مورد مطالعه در وضعیت نامساعدی قرار دارند و نیاز به توجه بالایی در سایر زمینه­ها دارند.

 

نتایج استنباطی مدیریت منابع آب و پایداری اجتماعی حاصل از آزمون همبستگی پیرسون، اسپیرمن و تاوکندال

نتایج حاصل از سنجش میزان همبستگی بین دو مؤلفه مدیریت منابع آب و پایداری اجتماعی بر اساس سه روش همبستگی پیرسون، اسپیرمن و کندال نشان می­دهد که بر اساس آزمون ضریب همبستگی پیرسون با میزان رابطه 907/0، ضریب همبستگی اسپیرمن با میزان رابطه 711/0 و ضریب همبستگی تاوکندال با میزان رابطه 560/0 بین دو بعد مدیریت منابع آب و پایداری اجتماعی روستاهای مورد مطالعه همبستگی مستقیمی وجود دارد. با توجه به اینکه سطح معناداری در هر سه آزمون کمتر از 05/0 بوده، آزمون از سطح معناداری برخوردار و مورد اطمینان می­باشد (9). بنابراین با توجه به ضریب هر سه آزمون نتیجه می­گیریم که مدیریت منابع آب بر پایداری اجتماعی روستاهای مورد مطالعه موثر می­باشد. نتایج پژوهش نشان داد که با مدیریت بهینه آب کشاورزی و با بهره­گیری از ادوات و تجهیزات کشاورزی مانند: انواع موتورهای دیزلی، برقی، ثقلی و استفاده از روش­های نوین آبیاری به صورت بارانی و قطره­ای تا حد بالایی می­توان از آب به صورت بهینه استفاده نمایند که در نهایت منجر به کاهش مصرف آب و کاهش اتلاف آب در بخش کشاورزی، کاهش مهاجرت جوانان روستایی به شهرهای بزرگ ، افزایش مشارکت­، و افزایش خدمات می­شود.

 

جدول 9: میزان همبستگی پیرسون مدیریت منابع آب و پایداری اجتماعی (مأخذ: یافته­های مستخرج از پرسشنامه مدیریت آب و توسعه پایدار) 

رابطه	آزمون	میزان رابطه	سطح معناداری
مدیریت منابع آب و پایداری اجتماعی	همبستگی پیرسون	907/0	000/0
	همبستگی اسپیرمن	711/0	000/0
	همبستگی تاوکندال	560/0	000/0

 

نتیجه­گیری و ارائه پیشنهادها

با بررسی وضعیت پایداری اجتماعی در یک جامعه روستایی، می‌توان وضع موجود آن جامعه را به لحاظ برخورداری از بسیاری از مؤلفه­های توسعه مورد سنجش و ارزیابی قرارداد و با فراهم نمودن بستر شناختی لازم، زمینه­های علمی را جهت ارائه به برنامه­ریزان روستایی در راستای بهبود وضعیت پایداری اجتماعی و در نهایت توسعه پایدار نواحی روستایی فراهم آورد.

در راستای ارزیابی پایداری اجتماعی در روستاهای مورد مطالعه از 4 مولفه و 12 عامل اسستفاده شد. یافته­های پژوهش نشان داد که در بین مولفه­ها، مشارکت (406/3) و در بین عوامل مشارکت مردم در طرح‌های عمرانی (12/3)، مشارکت در امور اجتماعی (انتخابات) (83/3)، اعتماد به شورای اسلامی و عملکرد آن (3.25)، دسترسی به وسایل حمل‌ونقل مناسب (48/3) و برخورداری از خدمات ارتباطی (تلفن و اینترنت) (25/3) بیشترین میانگین را به خود اختصاص داده­اند که میانگین روستای زرنوخ در مؤلفه جمعیت، روستای شمس­­آباد در مؤلفه آموزشی و روستای حسن­آباد در مؤلفه­های مشارکت و خدماتی، در بهترین وضعیت نسبت به سایر روستاها می­باشد.

همچنین طبق نتایج حاصل از آزمون تی تک نمونه­ای (One sample t- test) مقدار محاسبه شده در شاخص اجتماعی با حد مبنا (3) اختلاف دارد. از آنجاییکه سطح معنی داری بدست آمده کمتر از 05/0 می­باشد نتیجه می­گیریم تفاوت معناداری بین مقدار محاسبه شده و حد مبنا وجود دارد. همچنین از آنجایی که اختلاف میانگین برای این بعد منفی و برای هر سه بعد کمتر از حد مبنا است، نتیجه می­گیریم به طور کلی موافقت اعضای نمونه با ابعاد توسعه روستاها در حد پایین است و روستاها از نظر پایداری اجتماعی در وضعیت مناسبی قرار ندارند. لذا روند نزولی ساختار اجتماعی روستاهای مورد مطالعه به علت ناپایداری منابع آب در این نواحی، باعث جابه­جایی و مهاجرت­های گسترده روستاییان به شهرها، گسترش فشار بر منابع محدود روستاها، وجود تبعیض مکانی، و نابرابری در دسترسی به فرصت­های مختلف و نهایتاً ناپایداری در روستاهای مورد مطالعه می­شود.

برای بررسی رابطه و میزان همبستگی بین دو متغیر «مدیریت منابع آب» و «پایداری اجتماعی« در محدوده مورد مطالعه از آزمون ضریب همبستگی پیرسون، اسپیرمن و تاوکندال استفاده شد با توجه به نتیجه به دست آمده بین مدیریت منابع آب و پایداری اجتماعی روستاها در کلیه متغیرها سطح معناداری 000/0 که از (05/0 < Sig) کمتر می­باشد می­توان گفت کمتر از 1 %خطا و با 99 % ضریب اطمینان بین متغیرها رابطه­ای معنادار وجود دارد، همچنین مثبت بودن ضریب همبستگی نشان می­دهد رابطه بین متغیر مدیریت منابع آب و پایداری اجتماعی روستاها مثبت و مستقیم می­باشد یعنی با افزایش یکی، دیگری نیز افزایش می­یابد می­توان نتیجه گرفت که با حفظ و مدیریت منابع آب و استفاده درست و بهینه از منابع آب، روستاها پایدارتر و جلوی مهاجرت و تخلیه روستاها به سوی شهرها گرفته می­شود و گامی در جهت توسعه پایدار برداشته می­شود.

نتایج پژوهش از نظر ارزیابی تأثیر مدیریت آب بر پایداری اجتماعی روستاها با مطالعات معصومی و همکاران1401؛ احمدی 1400؛ پاشایی 1400؛ برقی و همکاران 1397؛ بهاتی و همکاران⁷ 2019  همسو و همسنگ است ولی در این پژوهش برخلاف مطالعات صورت گرفته ابتدا وضعیت موجود روستاهای مورد مطالعه از نظر مدیریت منابع آب در سه حوزه تولید و استحصال (جمع آوری آب، تغذیه سفره ، نظارت بر برداشت بازچرخانی)، توزیع و انتقال (نوع کانال، لایروبی قنات،  دانش و آگاهی، تسهیلات) و مصرف در مزرعه (نوع آبیاری، الکوی کشت، کشت گلخانه­ای، بهبود راندمان) و پایداری اجتماعی (جمعیت، مشارکت، خدمات، آموزش) در چارچوب طیف لیکرت پرداخته شده است و در ادامه رابطه مدیریت منابع آب و پایداری مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج نشان می­دهد مدیریت منابع آب در شرایط فعلی مدیریت مناسبی نیست و موجب کاهش شدید آب و سطح زیر کشت کشاورزی در برخی روستاها می­شود. لذا مدیریت منابع آب به عنوان بخشی از برنامه­ریزی­های توسعه کشور و بر مبنای میزان آب در دسترس راهکار خاصی برای بهره برداری بهینه منابع آب موجود می­طلبد و نیازمند تحول بزرگی است و برای تأمین پایداری این منابع باید مدیریت یکپارچه و سیستمی در راستای فراوری و بهره­برداری بهینه با کاربرد فن­آوری نوین بهره­برداری بیشینه از این منابع در برنامه­ریزی­ها اعمال گردد. با توجه به شرایط مردم منطقه، وام­ها و اعتباراتی از سوی دولت جهت خرید تجهیزات کشاورزی و آبی در اختیار آنان قرار گیرد که بازپرداخت آن به صورت تدریجی و براساس توان مالی کشاورز و میزان پیشرفت حاصل در کار باشد. 2. یکپارچه­سازی اراضی زراعی از طریق جلب مشارکت واقعی ذینفعان در طرح­های توسعه جهت تسهیل برگزاری کارگاه­های آموزشی و ترویج مکانیزاسیون کشاورزی در راستای کاهش اتلاف آب و مدیریت آن 4. حمایت مسئولین محلی مانند شورا و دهیاری، بخشداری و غیره در فعالیت­های مدیریت بهینه آب در مزرعه، جهت توسعه مدیریت منابع آب. با وجود تلاش زیاد در راستای بررسی روستاها ولی امکان بررسی تمام روستاها به صورت جامع وجود نداشت و تعدادی به صورت نمونه مورد بررسی قرار گرفتند. امید است در پژوهش­های آینده روستاهای دیگر هم به صورت دقیق مورد بررسی قرار گیرند تا بتوان برنامه­ای جامع و مانع در راستای مدیریت منابع آب و پایداری روستاها با مشارکت خود روستاییان و همکاری ارگان­های مربوطه تنظیم نمود تا بهترین بازدهی و کمترین آسیب را در روستاها به همراه داشته باشد و از خالی شدن روستاها جلوگیری شود.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع

1)       احمدی، منیژه، 1400، نقش مدیریت منابع آب کشاورزی در توسعه نواحی روستایی مورد: دهستان غنی بیگلو شهرستان زنجان، فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، دوره10، شماره 1، پیاپی 35، ص 137-154.

2)       افشانی، علیرضا و کریمی، منجر موئی، 1397، بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر گرایش به نزاع دسته‌جمعی در شهر لردگان، فصلنامه انتظام اجتماعی، دوره 10، شماره 1، ص49-70.

3)       بستانی، علیرضا، نجف­پور، بهرام و جوانی، خدیجه، 1395، تحلیلی بر أثرات خشک‌سالی در ناپایداری سکونتگاه‌های روستایی شهرستان داراب، فصلنامه برنامه­ریزی منطقه­ای، دوره6، شماره21، ص166-155.

4)       برقی، حمید، قاسمی، رقیه و شفیعی، محمدرضا، 1397. تحليلي بر أثرات بكارگيري تكنولوژي­هاي نوين آبياري در توسعه کشاورزي مناطق روستايي مطالعه موردي: بخش کهک استان قم، مهندسي جغرافيايي سرزمين، دوره 2، شماره 4، ص 115-128.

5)       بیگدلی­راد، وحید و ملکی، شهرام، 1399، شناسایی معیارهای مؤثر بر پایداری اجتماعی و اقتصادی در مناطق روستایی ایران، پژوهش­های ‌جغرافیای‌انسانی‌، دوره51، شماره 1، ص 147-163.

6)       پاشایی، پارسا،1400، مدیریت منابع آب و نقش آن در توسعه روستایی، دومین کنفرانس بین المللی و پنجمین کنفرانس ملی صیانت از منابع طبیعی و محیط زیست، اردبیل، ص1-10.

7)       پناهی، فاطمه، ملک محمدی، ایرج و چیذری، محمد، 1391، تحلیل موانع به کارگیری مدیریت بهینه منابع آب در نظام کشاورزی ایران، روستا و توسعه، دوره 15، شماره 4، ص23-41.

8)       تاجیک، علیرضا، نجفی­کانی، علی اکبر و خواجه شکویی، علیرضا، 1399، بررسی أثرات اقتصادی و اجتماعی آبیاری تحت فشار در توسعه کشاورزی و نواحی روستایی مطالعه موردی: بخش بهاران شهرستان گرگان، جغرافیا و توسعه، دوره 18، شماره 60، پیاپی60، ص 201-218. 

9)       جعفری صیادی، فاطمه و شفیعی، فاطمه، 1399، بررسی نقش منابع آب بر توسعه سکونتگاه­های روستایی مورد مطالعه: شهرستان ساری، تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزي ايران، دوره 2، شماره 51، ص 761-776.

10)       جلالیان، حمید، 1391، تحلیل أثرات نظام­هاي آبیاري نوین بر وضعیت بهره­برداران کشاورزي در شهرستان خدابنده، فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، دوره1، شماره 2، پیاپی2، ص 41-64.

11)       جنگ­چی کاشانی، سمیه و حکمت، مسعود، 1398، مدل­سازی ریاضی به منظور شناسایی عوامل أثرگذار در پذیرش سامانه­های نوین آبیاری در مصرف بهینه آب کشاورزی مطالعه موردی بخش باروق شهرستان میاندوآب، مجله علوم جغرافیایی (جغرافیای کاربردی)، دوره 15، شماره 31، ص22-12.

12)       حمزه­ئی، مجید، شایان، حمید و بوزرجمهری، خدیجه، 1393، ارزیابی أثرات اجتماعی شهرك­هاي صنعتی بر نواحی روستایی مورد: شهرك صنعتی خیام نیشابور، فضا و توسعه روستایی،  دوره 3، شماره3، پیاپی9، ص 149-163.

13)       خراسانی، محمدامین و خراسانی، منوچهر، 1390، نگرشی بر مدیریت منابع آب روستایی، رشد آموزش جغرافیا، دوره 25، شماره95، ص 32-39.

14)       درخور، محمد، فرجی­راد، عبدالرضا و میرهاشمی، علی، 1392، بحران آب و نتایج زیست محیطی آن در آسیای مرکزی، مطالعات اوراسیای مرکزی، دوره 6، شماره 12، پیاپی12، ص 41-54.

15)       رضایی، مهران، 1393، عوامل مؤثر بر شکل­گیری حاشیه­نشینی و پیامدهای ناشی از آن در مدیریت شهری.

16)       ریاحی، وحید و مومنی، حسن، 1394، تحلیل توان منابع آب زراعی در نواحی روستایی شهرستان بوئیین و میاندشت، اقتصاد فضا و توسعه روستایی، دوره 4، شماره3، پیاپی13، ص 153-171.

17)       سليمی کوچی، جمیله و ابراهيمی، پیام، 1396، تحليل شبکه ذينفعان محلی و انسجام اجتماعی در مدیریت مشارکتی منابع آب مطالعه موردي: حوزه آبخيز ميان جنگل. شهرستان فسا، علوم و مهندسی آبخيزداري ایران، دوره 11، شماره 37،  57-63.

18)       طرح جامع شهر فیض آباد، 1390.

19)       طیب­نیا، سیدهادی و درینی، سکینه، 1399، تحلیلی بر أثرات سامانه­های آبیاری نوین بر نواحی روستایی مطالعه موردی: دهستان محمدآباد شهرستان عنبرآباد، نشریه آب و خاک،  دوره 34، شماره 4، ص765-780. 

20)       عمانی، احمد­رضا و چیذری، محمد، 1391، شناسایی مدل مناسب برای مدیریت منابع آب پایدار در شهرستان اهواز، اقتصاد کشاورزی، دوره 19، شماره 73، ص77-100.

21)       فراهانی، حسین، محمدی­یگانه، بهروز و پهلوانی قره قاسملو، محمود، 1402،  نقش منابع آب در پایداری روستاهای استان زنجان، فصلنامه برنامه­ریزی منطقه­ای، دوره 12، شماره 50، ص 17-32.

22)       فرجي­سبكبار، حسن علی، اكبرپور سراسكانرود، محمد و محبي، علی­اکبر، 1391، بررسي تطبيقي بهره­گيري از آب­هاي زيرزميني روستايي به وسيله­ي قنات و چاه مطالعه­ي موردي: بخش­هاي شوقان و سنخواست شهرستان جاجرم، پژوهش­هاي جغرافياي انساني، دوره 44، شماره 3، پیاپی81،  21-44.

23)       کریمی، محمد و حداد، محمدرضا، 1394، مدیریت بهره‌وری پایدار از منابع آب زیرزمینی دشت مه‌ولات، مهندسی منابع آب،  دوره 8، شماره 27، ص 13-21.

24)       محمدجاني، اسماعیل و یزدانیان، نازنین، 1393، تحليل وضعيت بحران آب در كشور و الزامات مديريت آن، فصلنامه روند، دوره 21، شماره 65، ص117 – 144.

25)       مرکز پژوهشی آرا، 1396، گزارش دولت یازدهم. گزارش مشرق،‌ چالش آب و تهدید امنیت ملی در 20 سال آینده، اقتصاد، کد خبر 767687.

26)       معصومی، محمد، شعبانعلی فمی، حسین، ورمزیاری، حجت و کردعلیوند، سمیه، 1401، بررسی پیامدهای اجرای طرح‌‏های آبیاری تحت فشار و أثر آن بر رضایت و استمرار استفاده از آن در استان قزوین .آب و توسعه پایدار، دوره 9، شماره 3، پیاپی25، ص 87-96.

27)       ملکی، شهرام و بیگدلی­راد، وحید، 1396، ارزیابی و اولویت­بندی پایداری اجتماعی در مناطق روستایی بخش مرکزی شهرستان تاکستان، کنفرانس ملی معماری و شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد قزوین، شماره 4، ص12-1.

28)       منتظری، عبدالقیوم، صحنه، بهمن و قانقرمه، عبدالعظیم، 1400، نقش مدیریت منابع آب در معیشت پایدار خانوارهای نواحی روستایی نمونة پژوهش: دهستان مزرعة شمالی و جنوبی شهرستان آققلا، برنامه­ریزی فضایی، دوره 11، شماره1، پیاپی40، ص67-86..

29)       نساجی زواره، مجتبی، 1380، بررسی اثرات اقتصادی - زیست­محیطی و اجتماعی خشک‌سالی، مجموعه مقالات اولین کنفرانس ملی بحران آب، دانشگاه زابل، شماره 1، ص44-53.

30)       وثوقی، منصور و محمدی، احمد، 1391. بررسی عوامل اجتماعی و اقتصادی مؤثر در مدیریت جمعی منابع آب در روستاهای فریدونکنار، توسعة محلی (روستایی- شهری)، دوره 4، شماره 2، ص47-74.

1)       Bhatti, N. B., Siyal, A. A., Qureshi, A. L., & Bhatti, I. A. (2019). Socio-economic impact assessment of small dams based on t-paired sample test using SPSS software. Civil Engineering Journal, 5(1), 153-164.

2)       Eizenberg, E., & Shilon, M. (2016). “Pedagogy for the new planner: Refining qualitative toolbox”. Environment, Planning B, 43, 1118–1135.

3)       Food and Agriculture Organization of the United Nations. (2011). the state of the world's land and water resources for food and agriculture: Managing systems at risk. Earthscan.

4)       Jamini, D., & Jamshidi, A. (2015). Analysis of the factors that explain the social stability in rural areas (Case study: Chardavol township). Journal of Spatial Planning, 4(4), 147-65.

5)       Kohon, J. (2018). Social inclusion in the sustainable neighborhood? Idealism of urban social sustainability theory complicated by realities of community planning practice. City, culture and society, 15, 14-22.

6)       Levidow, L. (2014). Improving Water-Efficient Irrigation: Prospects and Difficulties of Innovative Practices. Agricultural Water Management, 146, 84-94.

7)       Long, H., Tu, S., Ge, D., Li, T., & Liu, Y. (2016). The allocation and management of critical resources in rural China under restructuring: Problems and prospects. Journal of Rural Studies, 47, 392-412.

8)       Makanda, K., Nzama, S., & Kanyerere, T. (2022). Assessing the role of water resources protection practice for sustainable water resources management: a review. Water, 14(19), 3153.

9)       Moreno-Pizani, M. A. (2021). Water management in agricultural production, the economy, and Venezuelan society. Frontiers in Sustainable Food Systems, 4, 624066,

10)       Missimer, M., Robèrt, K. H., & Broman, G. (2017). A strategic approach to social sustainability–Part 2: a principle-based definition. Journal of cleaner production, 140, 42-52.

11)       Pandey, R., & Jha, S. (2012). Climate vulnerability index-measure of climate change vulnerability to communities: a case of rural Lower Himalaya, India. Mitigation and Adaptation Strategies for Global Change, 17(5), 487-506.

12)       Singh, N.P. Bantilan, C. & Byjesh, K. (2013): Vulnerability to Climate Change: Adaptation Strategies and Layers of Resilience. Quantifying vulnerability to climate change in SAT India. International Crop Research Institute for the semi-arid tropics (ICRISAT). Research Report, Patancheru 502324, Andhra Pradesh, Unpublished.

13)       Valipour, M., & Singh, V. P. (2016). Global experiences on wastewater irrigation: challenges and prospects. Balanced urban development: options and strategies for liveable cities, 289-327.

14)       Valizadeh, N., Bijani, M., & Abbasi, E. (2016). Agricultural extension responsibility in reinforcing farmers' participatory behavior toward conservation of surface water resources.

15)       Xi, X., & Poh, K. L. (2013). Using system dynamics for sustainable water resources management in Singapore. Procedia Computer Science, 16, 157-166.

16)       Zhao, Z.Y., Zuo, J. & Zillante, G. (2015). Transformation of water resource management: A case study of south- to-north water diversion project. Journal of Cleaner Production.

 

 

---

[1]  Valizadeh & et al

[2]  Makanda & et al

[3]  Levidow

[4]  Valipour and Sing

[5]  Bhatti et al

[6]  Moreno-Pizani

[7]  Bhatti et al