Subject Areas : geographical and environmental
علیمحمد میرزایی
1
,
محمد رضا زندمقدم
2
*
,
سعید کامیابی
3
1 - دانشجوی دکتری،جغرافیا وبرنامه ریزی شهری،دانشگاه آزاد اسلامی،واحد سمنان،سمنان،ایران
2 - استادیار گروه برنامه ریزی شهری
3 - Associate Professor of Geography Department, Semnan Branch, Islamic Azad University, Semnan, Iran
Keywords:
Abstract :
منابع
بذرافشان، ج.، و طولابی نژاد، م.، و طولابی نژاد، م. (1397). تحلیل فضایی تفاوت های تاب آوری در نواحی شهری و روستایی در برابر مخاطرات طبیعی (موردمطالعه: شهرستان پل دختر). پژوهش های روستایی, 9(1 ), 119-135.
بذرافکن شهرام، آروین محمود، شاکری الهه. ارزیابی ابعاد تابآوری در محلات منطقه ۹ شهر تهران با استفاده از تکنیک TOPSIS. دانش پیشگیری و مدیریت بحران. ۱۳۹۷; ۸ (۲) :۱۹۷-۱۸۷.
بسطامی نیا امیر، رضائی محمدرضا، سرائی محمدحسین. تبیین و تحلیل تابآوری اجتماعی برای مقابله با سوانح طبیعی. دانش پیشگیری و مدیریت بحران. ۱۳۹۷; ۸ (۳) :۲۲۴-۲۰۹.
بهتاش، محمدرضا؛کی نژاد، محمدعلی؛ پیر بابایی، محمدتقی؛ عسگري، علی (1392). ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفه-هاي تاب¬آوري کلانشهر تبریز، نشریه هنرهاي زیبا- معماري و شهرسازي، دوره 18 شماره 3. ص 33-42.
حاجی زاده، ف.، و ایستگلدی، م. (1397). تحلیلی بر تاب آوری سکونتگاه های روستایی با تأکید بر زلزله (مطالعه ی موردی: دهستان حومه ی شهرستان لامرد). مدیریت مخاطرات محیطی, 5(1 ), 67-83.
رمضان زاده لسبوئی، مهدی؛ عسکری، علی؛ بدری، سید علی (1393)، زیرساخت ها و تاب آوری در برابر بلایای طبیعی با تأکید بر سیلاب منطقه ی موردمطالعه: مناطق نمونه گردشگری چشمه کیله تنکابن و سرد آبرود کلاردشت، نشریه ی تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، سال اول، شماره ی پیاپی 1، صص 35-52.
زیاری، ی.، و عباداله زاده ملکی، ب.، و بهزادپور، ا. (1397). ارزیابی میزان تاب آوری کالبدی در برابر مخاطرات زلزله با رویکرد دستیابی به مدیریت پایدار (مورد مطالعه: منطقه یک تهران). نگرش های نو در جغرافیای انسانی (جعرافیای انسانی), 10(2 ), 97-112.
شایان، م.، و پایدار، ا.، و بازوند، س. (1396). تحلیل تاثیرات ارتقای شاخص های تاب آوری بر پایداری سکونتگاه های روستایی در مقابل سیلاب (مورد مطالعه: نواحی روستایی شهرستان زرین دشت). مدیریت مخاطرات محیطی, 4(2 ), 103-121.
عزیزپور، ف.، و حمیدی، م.، و چابک، ج. (1394). تحلیل مشارکت محلی در مدیریت مخاطره سیل در نواحی روستایی مورد مطالعه: روستاهای حوزه آبخیز رودخانه بشار شهرستان بویراحمد. تحلیل فضایی مخاطرات محیطی, 2(4 ), 77-94.
مبارکی، ا.، و لاله پور، م.، و افضلی گروه، ز. (1396). ارزیابی و تحلیل ابعاد و مولفه های تاب آوری شهر کرمان. جغرافیا و توسعه, 15(47), 89-104.
مودت, الیاس, گرمسیری, پرستو, مومنی, کورش. (1398). برآورد پراکنش تاب آوری شهری از منظر بحران زلزله با استفاده از الگوی آمار فضایی (مطالعه موردی: شهر ایلام). فصلنامه علمی - پژوهشی برنامه ریزی منطقه ای, 9(36), 119-134.
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، (1402)، تاب اوری اجتماعی چیست؟، درس گفتار سی و دوم
Ainuddin, S., Routray, Kumar, J. (2012). Community resilience framework for an earthquake prone area in Baluchistan, International Journal of Disaster Risk Reduction,Vol. 2,pp. 25-36.
Brown, K. (2014). Global environmental change I: A social turn for resilience?. Progress in human geography, 38(1), 107-117.
Feofilovs, M., & Romagnoli, F. (2021). Dynamic assessment of urban resilience to natural hazards. International Journal of Disaster Risk Reduction, 62, 102328.
Leichenko, R. (2011). Climate change and urban resilience. Current opinion in environmental sustainability, 3(3), 164-168.
Liu, X., Li, S., Xu, X., & Luo, J. (2021). Integrated natural disasters urban resilience evaluation: the case of China. Natural Hazards, 107(3), 2105-2122.
Matyas, D., & Pelling, M. (2015). Positioning resilience for 2015: the role of resistance, incremental adjustment and transformation in disaster risk management policy. Disasters, 39(s1), s1-s18.
McEvoy, D., Fünfgeld, H., & Bosomworth, K. (2013). Resilience and climate change adaptation: the importance of framing. Planning Practice & Research, 28(3), 280-293.
Meerow, S., & Newell, J. P. (2015). Resilience and complexity: A bibliometric review and prospects for industrial ecology. Journal of Industrial Ecology, 19(2), 236-251.
O'Hare, P., & White, I. (2013). Deconstructing Resilience: Lessons from Planning Practice: Special Edition of Planning Practice and Research. Planning Practice & Research, 28(3), 275-279.
Pickett, S. T., Cadenasso, M. L., & McGrath, B. (Eds.). (2013). Resilience in ecology and urban design: Linking theory and practice for sustainable cities (Vol. 3). Springer Science & Business Media.
Pierce, J. C., Budd, W. W., & Lovrich Jr, N. P. (2011). Resilience and sustainability in US urban areas. Environmental Politics, 20(4), 566-584.
Rodin, J., & Maxwell, C. (2014). The resilience dividend. Profile Books.
Sharifi, A. (2020). Urban resilience assessment: Mapping knowledge structure and trends. Sustainability, 12(15), 5918.
Sharifi, A. (2016). A critical review of selected tools for assessing community resilience. Ecological indicators, 69, 629-647.
Sharifi, A., & Yamagata, Y. (2017). Towards an integrated approach to urban resilience assessment. APN Science Bulletin.
Sharifi, A., & Yamagata, Y. (2018). Resilience-oriented urban planning. In Resilience-oriented urban planning (pp. 3-27). Springer, Cham.
Tong, P. (2021). Characteristics, dimensions and methods of current assessment for urban resilience to climate-related disasters: A systematic review of the literature. International Journal of Disaster Risk Reduction, 60, 102276.
Tyler, S., & Moench, M. (2012). A framework for urban climate resilience. Climate and development, 4(4), 311-326.
مجله علوم جغرافيايي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد مشهد، دوره 21، شماره 50، بهار 1404، صص 79-59
سنجش مخاطرات طبیعی شهر ایلام با رویکرد تاب آوری کالبدی-زیرساختی و اجتماعی
علی محمد میرزایی-دانشجوی دکتری،جغرافیا وبرنامه ریزی شهری،دانشگاه آزاد اسلامی،واحد سمنان،سمنان،ایران
محمدرضا زندمقدم-دانشیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد سمنان،
سمنان، ایران(نویسنده مسئول)
سعید کامیابی-دانشیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد سمنان، سمنان، ایران
دريافت: 25/4/1402 پذيرش: 18/9/1403 چاپ: 13/2/1404
چکیده
تبیین تابآوري در برابر تهدیدات، درواقع شناخت نحوه تأثیرگذاري ظرفیتهاي اجتماعی، اقتصادي، نهادي، سیاسی و اجرایی و جوامع شهري در افزایش تابآوري و شناسایی ابعاد مختلف تابآوري در شهرهاست. این مطالعه، با هدف بررسی سنجش مخاطرات طبیعی شهر ایلام با رویکرد تاب آوری کالبدی-زیرساختی و اجتماعی انجام شد. پژوهش حاضر به لحاظ جمع آوری داده و اطلاعات پیمایشی و از نوع تحلیلی است. این تحقیق بر مبنای هدف از نوع کاربردی و برای دریافت اطّلاعات کمی پژوهش، پرسشنامهای بر اساس نظرات اساتید برنامه ریزی شهری طراحی شده است. جامعه آماری شهروندان شهر ایلام که بر اساس نمونه گیری تصادفی و با استفاده از فرمول کوکران تعداد 384 نفر و مسئولین برنامهریزی شهری به تعداد 30 نفر می باشند. با توجه به هدف اصلی پژوهش، مهمترین ویژگی منطقه ایلام وجود راندگیهای با راستای شمال باختری-جنوب خاوری است. لذا انتخاب موضوع برای شهر ایلام، به این علت می باشد که ایلام در این تقسیم بندی در زون زاگرس واقع شده است. شهر ایلام به عنوان منطقه مورد مطالعه، با محدودیت توسعه ی فضای شهری به دلیل تنگناها و محدودیت های ژئومورفولوژیکی و نبود فضای مناسب برای توسعه شهر مشکلاتی را ایجاد کرده است. مناطق شهری ایلام با بهره گیری از مدل تصمیمگیری چند معیاره براساس میزان تاب آوری از 2 بعد اجتماعی و کالبدی-زیرساختی رتبه بندی شدند. نتایج بررسی دادهها نشان داد که منطقه 4 تابآورترین منطقه شهر ایلام از لحاظ تاب آوری اجتماعی است و 75 درصد از مناطق از نظر اجتماعی نسبتاً تابآور بوده و از نظر تابآوری اجتماعی وضعیت بهتری نسبت به تابآوری اقتصادی دارند. نتایج بررسی دادهها براساس تاب اوری کالبدی-زیرساختی نشان داد که منطقه 3 تابآورترین منطقه شهر ایلام است و 25 درصد از مناطق از نظر کالبدی-زیرساختی نسبتاً تابآور بوده و بقیه مناطق از نظر تابآوری کالبدی-زیرساختی وضعیت بدتری دارند.
کلمات کلیدی: اجتماعی، تاب آوری، شهر ایلام، مخاطرات طبیعی
مقدمه
امروزه تلاقی بحران های زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی و رشد سکونتگاههای خودانگیخته شهری در مقیاس جهانی توجه را به رهیافت تابآوری شهری با نگاهی جامع تر نسبت به رویکردهای پیشین همچون مدیریت بحران در این سکونتگاه ها جلب کرده و در دستور کار جهانی مد نظر قرار گرفته است. در این راستا یکی از مشکلاتی که در طی قرنها زندگی جوامع را مورد تهدید قرار داده، وقوع سوانحی است که در صورت ناآگاهی و عدم آمادگی صدمات جبرانناپذیری را به ابعاد مختلف زندگی انسان ها اعم از حوزه های کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و روا نشناختی وارد می کند. امروزه رویکردهای جدید مدیریت بحران گذار از مفاهیم آسیب پذیری به تابآوری را تجویز کرده اند و تقویت توانایی مردم در مقابله با خطرات ناشی از وقوع سوانح طبیعی و مصنوع معرفی کرده اند(بذرافشان و همکاران، 1397: 124). در حقیقت تاب آوری به عنوان یک چارچوب به مفهومی باز می شود که به راحتی می تواند با تمامی مراحل و بخش های سوانح و مدیریت بحران ارتباط پیدا کند. در حقیقت، ترسیم و اجرای برنامههای مقابله با مخاطرات طبیعی در قالب راهکارهای خاص، رویکردی هدفمند و مؤثر در جهت تقویت تابآوری شهرها به شمار میرود. توجه به استراتژیها، به موازات توجه به تفاوتهای بین جوامع زمینه سازگاری این استراتژیها با ویژگیهای خاص جوامع را فراهم میآورد. در این فرایند، مقوله تابآوری به دنبال درك و شناسایی عوامل آسیبزا و موانع پایداری سیستم شهری است و ضرورت دارد که برای جلوگیری از افزایش آسیبپذیری میزان تابآوری جامعه محلی را شناخته شود. مخاطرات طبیعی وقایع تهدید کنندهای هستند که می توانند فضای طبیعی و اجتماعی ما را تخریب کنند (عزیزپور و همکاران، 1394: 82). مخاطرات طبیعی پتانسیل این امر را دارند که در نبود سیستمهای تقلیل مخاطرات به سوانحی هولناك بدل شوند. درجهان، تغییرات چشمگیری در نگرش به مخاطرات دیده میشود؛ دیدگاه غالب از تمرکز صرف برکاهش آسیب پذیری به افزایش تاب آوری در مقابل سوانح تغییر پیدا کرده است (حاجی زاده و ایستگلدی، 1397: 70)، طوری که اقدامات موازی چندی جهت ایجاد چارچوبی برای کاهش خطر بحران در سطی بین المللی به وجود آمده است (مبارکی و همکاران، 1396: 94). بر اساس این نگرش، برنامههاى کاهش مخاطرات باید به دنبال ایجاد و تقویت ویژگیهاى جوامع تابآور باشند و در زنجیره مدیریت سوانح به مفهوم تاب آورى نیز توجه کنند (بذرافکن و همکاران، 1397: 190). روند وقوع مخاطرات در سالیان اخیر، بیانگر آن است که جوامع انسانی آسیبپذیرتر شده و ریسکها نیز افزایش یافتهاند. با این حال، کاهش آسیبپذیری اغلب تا بعد از وقوع سوانح نادیده انگاشته می شود (آینودین و روتاری1، 2012: 27). در شرایطی که ریسک و عدم قطعیتها در حال رشد میباشند، تاب آوری به عنوان مفهوم مواجهه: با اختلالات، غافلگیریها و تغییرات معرفی میشود (شایان و همکاران، 1396: 105). تابآوری ویژگی است که توصیف میکند که یک سیستم، چه مقدار اختلال را بدون از دست دادن ساختار و عملکرد اصلی، میتواند تحمل کند. براین اساس، یک سیستم تابآور اختلالات را بدون تنظیم مجدد، با ساختار و عملکرد جدید، تجربه کند (زیاری و همکاران، 1397: 99). درك کامل از مناطق شهری و روستایی در زمینه تاب آوری بسیار مهم است، زیرا زمینهها و قابلیت ها برای مدیریت خطرات متفاوت و مجزا هستند. مثلاً جمعیت کم در مناطق روستایی بر تلفات فاجعه روستاها اثرگذار می باشد. همچنین مالکیت در مناطق شهری به دلیل تراکم و ارزش سازهها باعث می شود تا احتمال ضرر و زیان آن بیشتر از روستاها شود (بذرافشان و همکاران، 1397: 122). بنابراین تاب آوری در مناطق شهری که دارای جمعیت بیشتری هستند، بسیار مهم می باشد و در این پژوهش بررسی تاب آوری شهری شهر ایلام در برابر مخاطرات طبیعی انجام می شود.
مبانی تحقیق
در سال‌های اخیر، محبوبیت «تابآوری» هم در گفتمان دانشگاهی و هم در گفتمان سیاست، با توضیحات متعددی، به طور چشمگیری افزایش یافته است (براون2، 2014: 109؛ میرو و نیول3، 2015: 239). شاید مهمتر از همه، نظریه های تاب آوری می باشند که بینش هایی را در مورد سیستم های پیچیده اجتماعی-اکولوژیکی و مدیریت پایدار آنها، به ویژه با توجه به تغییرات آب و هوا، ارائه میدهد (پیرس4 و همکاران، 2011: 571؛ پیکت5 و همکاران، 2013: 2). از آنجایی که تئوری انعطاف پذیری، سیستم های اجتماعی-اکولوژیکی را به صورت مداوم در حال تغییر به روش های غیرخطی می داند، این یک رویکرد بسیار مرتبط برای مقابله با عدم قطعیت های اقلیمی آینده است (رودین6، 2014: 2، تایلر و مونچ7، 2012: 314). به عنوان یک اصطلاح، تابآوری یک مفهوم اجتماعی مثبت نیز دارد (مکاوی8 و همکاران، 2013: 284؛ اوهار و وایت9، 2013: 278). تبیین تابآوري در برابر تهدیدات، درواقع شناخت نحوه تأثیرگذاري ظرفیتهاي اجتماعی، اقتصادي، نهادي، سیاسی و اجرایی و جوامع شهري در افزایش تابآوري و شناسایی ابعاد مختلف تابآوري در شهرهاست. در این میان نوع نگرش به مقوله تابآوري و نحوه تحلیل آن، ازیکطرف در چگونگی شناخت تابآوري وضع موجود و علل آن نقش کلیدي دارد و از طرف دیگر سیاستها و اقدامات تقلیل خطر، خطر و نحوه رویارویی با آن را تحت تأثیر اساسی قرار میدهد. از این رواست که تبیین رابطه تابآوري در برابر تهدیدات و کاهش اثرات آن، با توجه به نتایجی که در بر خواهد داشت و تأکیدي که این تحلیل بر بعد تابآوري دارد از اهمیت بالایی برخوردار است. در واقع هدف از این رویکرد کاهش آسیبپذیري شهرها و تقویت تواناییهاي شهروندان براي مقابله با خطرات ناشی از تهدیدات نظیر وقوع سوانح طبیعی است (بهتاش و همکاران، 1392: 35).
مشکینی و حاجیلو و همکاران (2021) در پژوهشی به نقش الگوهای کاربری اراضی در تاب آوری در برابر زلزله در محله منبع آب اهواز پرداختند. نتایج به‌دست‌آمده نشان داد که حدود 45 درصد از محله منبع آب به دلیل بافتهای ریزدانه، عرض کم معابر، اسکلت ساختمانی نامناسب، کمبود فضاهای سبز شهری و کمبود کاربری‌های خدمات امدادی از مقاومت پایینی در برابر زلزله برخوردار هستند. تنگ10 (2021) در مقالهای به ویژگی‌ها، ابعاد و روش‌های ارزیابی تابآوری شهری در برابر بلایای مرتبط با آب و هوا با استفاده از مقالات متعدد پرداخته است. این مطالعه با ارائه توصیه‌هایی برای ارزیابی‌های تابآوری شهری در آینده، از جمله استفاده از ارزیابی‌های جامع‌تر برای اکوسیستم‌های شهری و استفاده از یک چارچوب متحد براساس ویژگیهای تابآوری شهری برای مقایسه با مطالعات دیگر، به پایان می‌رسد. فیوفیلوز و روماگنلی11 (2021) در پژوهشی به ارزیابی تابآوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی پرداختند. هدف این مطالعه معرفی یک ابزار ارزیابی تابآوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی است که بتواند سناریوهای مختلف تابآوری شهری را با توجه به چند بعدی بودن سیستمهای شهری و مرجع زمانی کوتاه و بلندمدت مقایسه کند. نتایج اعتبارسنجی و شبیه‌سازی مدل نشان میدهد که این ابزار برای ارزیابی سناریوهای مختلف تابآوری شهری مناسب است. لئو و لی12 و همکاران (2021) پژوهشی را تحت عنوان ارزیابی یکپارچه تاب آوری شهری بلایای طبیعی در چین انجام دادهاند. شاخصهای اقتصادی، اجتماعی، زیرساختی و زیست‌محیطی 39 شهر بزرگ چین از سال 2002 تا 2017 جمع‌آوری شده و با استفاده از تحلیل عاملی، این شاخصها به یک شاخص انعطافپذیری چند بعدی تبدیل شده است. اندازهگیری شاخصها نشان میدهد شهرهایی با شاخصهای انعطافپذیری بزرگتر، تلفات بلایای طبیعی کمتری دارند. همچنین شهرهای چین انعطافپذیری خود را در برابر خطرات طبیعی در طول سال‌ها بهبود بخشیده‌اند. با ادامه روندهای شهرنشینی جهانی، تاب آوری شهری به حوزه اصلی مورد علاقه محققان و سیاست گذاران تبدیل شده است (شریفی و یاماکاتا13، 2018). در حالی که شهرها به طور سنتی با خطرات مختلف طبیعی و انسانی مواجه بوده اند، انتظار می رود اثرات ترکیبی تغییرات آب و هوایی و شهرنشینی، شدت و فراوانی چنین خطراتی را افزایش دهد و ایجاد تاب آوری شهری را ضروری می کند (لیچنکو14، 2011: 165). با درک این نیاز، بسیاری از شهرهای جهان اقداماتی را برای افزایش تاب آوری خود انجام داده اند. در این میان، طی دو دهه گذشته، علاقه زیادی به توسعه و اجرای مجموعه‌ها، روش‌ها و ابزارهای شاخص برای ارزیابی تابآوری شهری وجود داشته است (شریفی، 2016: 632؛ شریفی و یاماکاتا، 2017: 2). پژوهش حاضر با قرار دادن مفهوم تابآوري از منظر پدافند غیرعامل در کانون توجه خود، به بررسی و مطالعه تابآوري شهر ایلام در ابعاد گوناگون به عنوان یکی از شهرهاي مهم جهان اسلام در برابر سوانح طبیعی میپردازد. با توجه به جایگاه ویژه شهر ایلام و اهمیت آن از ابعاد اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی و اهمیتی که همواره در سطح ملی و بینالمللی داشته، مطالعه آن به عنوان یک شهر مهم و یا یک شهر با موقعیت مرزي استراتژیک در ایران در امر تابآوري بسیار حائزاهمیت است و این عامل باعث گردیده است تا ضرورت تغییرات رویهاي و عملکردي و نگرشی را در راستاي گرایش تابآوري شهري در شهر ایلام نیز، بیشازپیش حس گردد. همچنین از لحاظ دیگر، پهنه کنونی کشور ایران از دیدگاه تکتونیکی به چندین واحد اصلی و تعداد زیادی زیر واحد تقسیم بندی شده به طوری که هر زون دارای صفات ویژه و خصوصیات رسوبگذاری و ژئوتکتونیکی تقریباً همسانی داشته و گاهی دو یا چند زون نیز دارای ویژگیهای مشترکی میباشند. در تقسیمات داخلی شهر و استان ایلام در واحد ساختمانی زاگرس خارجی قرار دارند. این واحد در غرب کشور با پهنای 150 تا 250 کیلومتر به موازات راندگی زاگرس کشیده شده است. این منطقه از دیدگاه لرزهای و زمینساختی در دو زون لرزهای سنندج - سیرجان و زاگرس قرار میگیرد. مهمترین ویژگی این منطقه وجود راندگیهای با راستای شمال باختری-جنوب خاوری است. لذا انتخاب موضوع برای شهر ایلام، به این علت می باشد که ایلام در این تقسیم بندی در زون زاگرس واقع شده است. از لحاظ وضعیت لرزهخیزی شهر ایلام در موقعیت خطرناک است.
روش تحقيق
پژوهش حاضر به لحاظ جمع آوری داده و اطلاعات پیمایشی و از نوع تحلیلی است. همچنین این تحقیق بر مبنای هدف از نوع کاربردی می باشد. جامعه آماری در پژوهش حاضر شامل دو بخش می باشد، بخش اول شهر ایلام که بر اساس نمونه گیری تصادفی و با استفاده از فرمول کوکران تعداد 384 نفر انتخاب می شوند. در بخش دوم به دلیل تخصصی بودن موضوع، جامعه آماری شامل مسئولین برنامهریزی شهری به تعداد 30 نفر می باشند.
در این مطالعه از روش نمونهگیری خوشهای متناسب با حجم استفاده شد؛ بدین صورت که ابتدا 4 ناحیه شهر ایلام به عنوان 4 خوشه اصلی تعیین شدند و در مرحله بعد خیابانها و میدانهای اصلی هر منطقه در حکم بلوک برای خوشهها مد نظر قرار گرفتند. پس از تعیین حجم نمونه با فرمول کوکران تعداد پرسشنامه به تناسب جمعیت ساکن در هر یک از مناطق شهرداری توزیع شد تا مطابق حجم جامعه آماری در آن مناطق تکمیل شود. با توجه به هدف اصلی پژوهش، جمع آوری داده ها از روش کتابخانهای (اینترنت، مقالات، مجلات، کتب، گزارشات و غیره) و روش پیمایشی بوده که برای دریافت اطّلاعات کمی پژوهش، پرسشنامهای براساس شاخصهای اجتماعی و کالبدی-زیرساختی بر اساس نظرات نخبگان، مشاوران و اساتید برنامه ریزی شهری طراحی شده است. جهت انتخاب پاسخ دهندگان به پرسشنامه از روش نمونه گیری تصادفی استفاده شد. پرسشنامههای محقق ساخته و بسته پاسخ، بر مبنای طیف پنج گزینهای لیکرت و کاملاً بر اساس طرح کلی و اهداف تحقیق این پژوهش طراحی شد. برای تحلیل دادهها از آزمون t تک نمونه ای در نرمافزار SPSS استفاده می شود. با توجه به اینکه نواحی مناطق شهری ایلام در این پژوهش مورد ارزیابی قرار می گیرند، مناطق شهری ایلام با بهره گیری از مدل تصمیمگیری چند معیاره (VIKOR) براساس میزان تاب آوری از 2 بعد اجتماعی و کالبدی-زیرساختی رتبه بندی می شوند.
محدوده مورد مطالعه
شهر ایلام، مرکز استان ایلام از نظر جغرافیایی در 33 درجه و 38 دقیقه عرض شمالی و 46 درجه و 26 دقیقه طول شرقی واقع شده است و از نظر موقعیت جغرافیایی در غرب و جنوب غربی کشور قرار دارد. شهرستان ایلام با مساحتی حدود 2165 کیلومترمربع در شمال استان ایلام قرار دارد. این شهرستان از شمال و شمال شرق به شهرستان اسلامآباد غرب (استان کرمانشاه)، از شرق تا جنوب شرق به استان لرستان و از جنوب و جنوب غربی به کشور عراق و استان خوزستان محدود است. ارتفاع این شهرستان از سطح دریا 1363 متر است. این شهرستان در درهای کوهستانی و در دامنهی جنوبی کبیرکوه از سلسله جبال زاگرس واقع شده است (مودت و همکاران، 1398: 125). همچنین لازم به ذکر است شهر ایلام دارای 4 منطقه شهری و 14 ناحیه شهری میباشد.
شکل 1- نقشه شهر ایلام
شکل 2- نواحی چهارگانه شهر ایلام
یافته های تحقیق
در این قسمت به ارائه آمار ویژگیهاي جمعیت شناختی که در این تحقیق که شامل جنسیت، سن و تحصیلات است، پرداخته می شود. پاسخ‌های به‌دست‌آمده از پرسشنامه جمع‌آوری‌شده برای دو گروه ساکنین شهر ایلام و برنامه ریزان شهری به صورت جدول 1 میباشد.
جدول 1- ویژگی های جمعیت شناختی پاسخ دهندگان به پرسشنامه
متغیر | سطوح متغیر | ساکنین | برنامه ریزان | ||
فراوانی | درصد فراوانی | فراوانی | درصد فراوانی | ||
جنسیت | مرد | 256 | 66.67 | 14 | 46.66 |
زن | 128 | 33.33 | 16 | 53.34 | |
سطح تحصیلات | زیر دیپلم | 18 | 4.7 | - | - |
دیپلم و فوق دیپلم | 68 | 17.7 | - | - | |
لیسانس | 159 | 41.4 | 12 | 40 | |
فوق لیسانس | 128 | 33.3 | 13 | 43.33 | |
دکترا | 11 | 2.9 | 5 | 16.67 | |
سن | زیر 25 سال | 12 | 3.2 | - | - |
26 تا 35 سال | 74 | 19.3 | 4 | 13.34 | |
36 تا 45 سال | 169 | 44 | 12 | 40 | |
46 تا 55 سال | 112 | 29.1 | 11 | 36.66 | |
بالای 56 سال | 17 | 4.4 | 3 | 10 | |
در آزمون t-test، مطلوبيت متغير تابآوري و دو بعد آن (اجتماعي و كالبدي-زیرساختی) در جدول 2 نشان داده شده است. نتايج نشان داد كه وضعيت بعد كالبدي-زیرساختی تابآوري شهري در برابر مخاطرات طبيعي از مطلوبيت خيلي ضعيفي برخوردار است و همچنين وضعيت بعد اجتماعي تابآوري شهري در برابر مخاطرات طبيعي با مطلوبيت ضعيف همراه است. در نهايت مطلوبيت تابآوري شهري مناطق مختلف شهر ایلام در برابر مخاطرات طبيعي، با توجه به كليه ابعاد و مؤلفهها ضعيف است؛ بنابراين ميتوان بيان كرد كه شهر ایلام در برابر مخاطرات طبيعي تابآور نيست.
جدول 2- تحليل مطلوبيت مؤلفه تابآوري با استفاده از آزمون t تك نمونه اي در شهر ایلام
ردیف | مولفه های تاب آوری | ضریب t | میزان خطا Sig | تفاوت میانگین | سطح معنی داری 99 درصد | |
حداقل | حداکثر | |||||
1 | اجتماعی | 1.486 | 0.148 | 0.348 | 0.167- | 0.234 |
2 | کالبدی- زیرساختی | 2.328 | 0.384 | 0.482 | 0.128- | 0.142 |
در اجرای مدل ویکور گزینهها براساس مقادیرS ،R ، Q در سه گروه از کوچکتر به بزرگتر مرتب میشوند. سرانجام، گزینهای به عنوان گزینه برتر انتخاب میشود که در گروه Qبه عنوان گزینه برتر شناخته شود. جدول زیر مقادیرS ،R ، Q محاسبه شده برای مناطق 4گانه شهر ایلام را نشان میدهد. وضعیت تابآوری براساس ارزش ویکور با وضعیت کاملاً تابآور (0-0.2) نسبتاً تابآور (0.2-0.4)، در حال تابآوری (0.4-0.6)، تابآوری پایین (0.6-0.8) و و عدم تابآوری (0.8-1) سطحبندی و ارزیابی شدند.
جدول 3- مقادیرS ،R ،Q در اجرای مدل ویکور برای تابآوری مناطق ایلام در برابر مخاطرات طبیعی
مناطق | منطقه یک | منطقه دو | منطقه سه | منطقه چهار |
S | 0.145 | 0.315 | 0.824 | 0.496 |
R | 0.078 | 0.158 | 0.722 | 0.352 |
Q | 0.984 | 0.562 | 0.028 | 0.494 |
همان طوری که در جدول 4 و 5 مشاهده شده از بین مولفههای اجتماعی از دید شهروندان، زیرمولفه آموزش، دارای بالاترین میانگین و زیرمولفه آسیبپذیری اجتماعی، دارای پایینترین میانگین هستنـد. از بین مولفههای اجتماعی از دید برنامهریزان شهری، زیرمولفه ایمنی وسایل درون منازل و محیط عمومی، دارای بالاترین میانگین و عدالت و برابری اجتماعی، دارای پایینترین میانگین هستنـد. این اطـلاعات حاکی از آن است که تمایل بالای شهرونـدان به آموزش در زمان بحران، نشان میدهد که بیشتر شهروندان هیچ گونه تصوری از واکنش بعد از مخاطرات طبیعی ندارند و نیاز به یادگیری بیشتر در این زمینه می تواند باعث افزایش دانش و آگاهی نسبت به بحران، حفظ آرامش روحی و روانی با وقوع مخاطره، مهارت در ارائه کمکهاي اولیه و اسکان موقت و افزایش میزان مشارکت برای رفع بحران شود. در میان امتیازهای مورد برررسی امتیاز میزان مشارکت برای رفع بحران هم با وزن آنتروپی 0.264 نشان از اهمیت و نقش قابل توجه این زیرمولفه در افزایش تابآوری اجتماعی در میان سایر امتیازها دارد.
جدول4- وزن ابعاد زیرمولفههای اجتماعی تابآوری
مولفه | زیرمولفهها | وزن آنتروپی زیرمولفه |
اجتماعی | آموزش | 0.112 |
میزان مشارکت برای رفع بحران | 0.264 | |
عدالت و برابری اجتماعی | 0.025 | |
دسترسی به حمل و نقل و خدمات بهداشتی | 0.064 | |
سرمایه اجتماعی | 0.034 | |
دانش و آگاهی نسبت به بحران | 0.025 | |
اعتماد و امنیت اجتماعی | 0.035 | |
قوانین برخورد با اخلال گران | 0.082 | |
پیوندهای اجتماعی با همسایگان | 0.038 | |
آسیب پذیری اجتماعی | 0.026 | |
دلبستگی به مکان | 0.038 | |
حفظ آرامش روحی و روانی با وقوع مخاطره | 0.028 | |
مهارت در ارائه کمکهاي اولیه و اسکان موقت | 0.086 | |
ایمنی وسایل درون منازل و محیط عمومی | 0.128 |
نتایج بررسی دادهها در بین مناطق حاکی از آن است که منطقه 4 تابآورترین منطقه شهر است (جدول 7). همچنین نتایج مطالعات صورت گرفته نشان میدهد که 75 درصد از مناطق از نظر اجتماعی نسبتاً تابآور بوده و از نظر تابآوری اجتماعی وضعیت بهتری نسبت به تابآوری اقتصادی دارند. در میان این مناطق، تنها منطقه دو از نظر اجتماعی تابآوری پایینی دارد. شکل 3 وضعیت تابآوری مناطق شهر ایلام را به لحاظ مولفه اجتماعی، نشان میدهد.
جدول 5- وضعیت مناطق شهر ایلام به لحاظ مولفه اجتماعی تابآوری در برابر مخاطرات طبیعی
مولفه | منطقه یک | منطقه دو | منطقه سه | منطقه چهار | |
تابآوری اجتماعی | مقدار Q | 0.276 | 0.746 | 0.182 | 0.016 |
وضعیت تابآوری | نسبتاً تاب آور | تاب آوری پایین | نسبتاً تاب آور | کاملاً تاب آور | |
شکل 3- وضعیت مناطق شهر ایلام به لحاظ تابآوری اجتماعی در برابر مخاطرات طبیعی
یکی از ابعاد تأثیرگذار در سنجش سطح تابآوری، مولفه کالبدی-زیرساختی است که از طریق آن میتوان وضعیت جامعه را از نظر ویژگیهای فیزیکی و جغرافیایی تأثیرگذار در مواقع بروز سانحه ارزیابی کرد. بـه همیـن منظور، برای سنجش این مولفه، متغیرهایی مانند دسترسی، استحکام بنا، جنس مصالح، قدمت بنا و ... در مناطق 4گانه شهر ایلام بررسی شدند. از بین مولفههای کالبدی-زیرساختی از دید شهروندان، جنس مصالح، دارای بالاترین میانگین و زیرمولفه کیفیت و قدمت بنا، دارای پایینترین میانگین هستنـد. از بین مولفههای اجتماعی از دید برنامهریزان شهری، زیرمولفه مقاومت بنا، دارای بالاترین میانگین و دسترسی به فضاي باز (فضاي سبز، پارك و کاربري بایر)، دارای پایینترین میانگین هستنـد. این اطـلاعات حاکی از آن است که تمایل بالای شهرونـدان به چنس مصالح به کار رفته در ساختمان ها، نشان میدهد که با افزایش کیفیت مصالح، می توان سن بنا را افزایش داده و هم چنین مقاومت بنا نیز افزایش پیدا می کند.
در پژوهش حاضر 11 زیرمولفه جهت بررسی تابآوری کالبدی-زیرساختی مناطق 4گانه شهر ایلام مورد استفاده قرار گرفت. با توجه به نتایجی که در این زمینه به دست آمد مشخص شد که در میان زیرمولفههای مورد مطالعه بعد کالبدی-زیرساختی، امتیاز زیرمولفه مقاومت بنا دارای وزن بیشتری نسبت به سایر زیرمولفههاست.
جدول6- وزن ابعاد زیرمولفههای کالبدی-زیرساختی تابآوری
مولفه | زیرمولفهها | وزن آنتروپی زیرمولفه |
کالبدی-زیرساختی | جنس مصالح | 0.128 |
مقاومت بنا | 0.158 | |
کیفیت و قدمت بنا | 0.137 | |
ضوابط فنی ساخت و ساز | 0.075 | |
تراکم ساختمانی | 0.062 | |
وضعیت راه های ارتباطی و کیفیت حمل و نقل | 0.024 | |
ظرفیت پناه گاه ها | 0.086 | |
دسترسی به گروههاي امداد رسان (آتشنشانی، هلال احمر، مدیریت بحران) | 0.076 | |
دسترسی به فضاي باز (فضاي سبز، پارك و کاربري بایر) | 0.024 | |
دسترسی به مراکز امنیتی- نظامی | 0.066 | |
دسترسی به مراکز درمانی (بیمارستان، اورژانس، داروخانه) | 0.164 |
نتایج بررسی دادهها در بین مناطق حاکی از آن است که منطقه 3 تابآورترین منطقه شهر است و از نوع نسبتاً تاب آور می باشد (جدول 7). همچنین نتایج مطالعات صورت گرفته نشان میدهد که 25 درصد از مناطق از نظر کالبدی-زیرساختی نسبتاً تابآور بوده و بقیه مناطق از نظر تابآوری کالبدی-زیرساختی وضعیت بدتری نسبت به تابآوری اجتماعی و اقتصادی دارند. در میان این مناطق، تنها منطقه یک از نظر کالبدی-زیرساختی فاقد تابآوری هستند. شکل 4 وضعیت تابآوری مناطق شهر ایلام را به لحاظ بعد کالبدی-زیرساختی، نشان میدهد.
جدول 7- وضعیت مناطق ایلام به لحاظ مولفه کالبدی-زیرساختی تابآوری در برابر مخاطرات طبیعی
مولفه | منطقه یک | منطقه دو | منطقه سه | منطقه چهار | |
تابآوری کالبدی-زیرساختی | مقدار Q | 0.894 | 0.928 | 0.228 | 0.648 |
وضعیت تابآوری | عدم تابآوری | عدم تابآوری | نسبتاً تاب آور | تاب آوری پایین | |
شکل 4-وضعیت مناطق شهر ایلام به لحاظ تابآوری کالبدی-زیرساختی در برابر مخاطرات طبیعی
با توجه به اینکه تابآوری اجتماعی قدرت پیشبینی و برنامهریزی برای آینده را افزایش خواهد داد (وزارت فرهنگ و ارشاد سالامی، 1402)، در تابآوری جوامع به میزان برخورداری و رشد اقتصادی، حفظ و توسعه سرمایههای اجتماعی، میزان دانش و اطلاعات و برخورداری از ارتباطات و انسجام اجتماعی توجه ویژه صورت گرفته است. تنوع در منابع اقتصادی و مالی، مشارکتهای شهروندی و حمایتهای اجتماعی، توسعه پیوندهای سازمانی در بخش دولتی و مردم نهاد و تأکید بر عمل جمعی از نکات بسیار حائز اهمیت در این مبحث به شمار میآیند. از بین مولفههای اجتماعی از دید شهروندان، زیرمولفه آموزش، دارای بالاترین میانگین و زیرمولفه آسیبپذیری اجتماعی، دارای پایینترین میانگین هستنـد. از بین مولفههای اجتماعی از دید برنامهریزان شهری، زیرمولفه ایمنی وسایل درون منازل و محیط عمومی، دارای بالاترین میانگین و عدالت و برابری اجتماعی، دارای پایینترین میانگین هستنـد. این اطـلاعات حاکی از آن است که تمایل بالای شهرونـدان به آموزش در زمان بحران، نشان میدهد که بیشتر شهروندان هیچ گونه تصوری از واکنش بعد از مخاطرات طبیعی ندارند و نیاز به یادگیری بیشتر در این زمینه می تواند باعث افزایش دانش و آگاهی نسبت به بحران، حفظ آرامش روحی و روانی با وقوع مخاطره، مهارت در ارائه کمکهاي اولیه و اسکان موقت و افزایش میزان مشارکت برای رفع بحران شود. در میان امتیازهای مورد برررسی امتیاز میزان مشارکت برای رفع بحران هم با وزن آنتروپی 0.264 نشان از اهمیت و نقش قابل توجه این زیرمولفه در افزایش تابآوری اجتماعی در میان سایر امتیازها دارد.
از بین مولفههای کالبدی-زیرساختی از دید شهروندان، جنس مصالح، دارای بالاترین میانگین و زیرمولفه کیفیت و قدمت بنا، دارای پایینترین میانگین هستنـد. از بین مولفههای اجتماعی از دید برنامهریزان شهری، زیرمولفه مقاومت بنا، دارای بالاترین میانگین و دسترسی به فضاي باز (فضاي سبز، پارك و کاربري بایر)، دارای پایینترین میانگین هستنـد. این اطـلاعات حاکی از آن است که تمایل بالای شهرونـدان به چنس مصالح به کار رفته در ساختمان ها، نشان میدهد که با افزایش کیفیت مصالح، می توان سن بنا را افزایش داده و هم چنین مقاومت بنا نیز افزایش پیدا می کند. با توجه به نتایجی که در این زمینه تابآوری کالبدی-زیرساختی به دست آمد مشخص شد که در میان زیرمولفههای مورد مطالعه بعد کالبدی-زیرساختی، امتیاز زیرمولفه مقاومت بنا دارای وزن بیشتری نسبت به سایر زیرمولفههاست. نتایج بررسی دادهها در بین مناطق حاکی از آن است که منطقه 3 تابآورترین منطقه شهر است. همچنین نتایج مطالعات صورت گرفته نشان میدهد که 25 درصد از مناطق از نظر کالبدی-زیرساختی نسبتاً تابآور بوده و بقیه مناطق از نظر تابآوری کالبدی-زیرساختی وضعیت بدتری نسبت به تابآوری اجتماعی و اقتصادی دارند. در میان این مناطق، تنها منطقه یک از نظر کالبدی-زیرساختی فاقد تابآوری هستند.
نتیجه گیری
علیرغم وجود تحلیل‌ها و مدل‌های مختلف مرتبط با تابآوری، هیچ فرمول و دستورالعمل یکسانی وجود ندارد که همه بخش‌ها و جوامع بتوانند به آن پایبند باشند، زیرا تابآوری یک مفهوم چند بعدی در یک سیستم پیچیده است. عوامل اقتصادی، اجتماعی، نهادی، محیطی و اکولوژیکی. در واقع، برای دستیابی به درک صحیح از تاب آوری، در نظر گرفتن ویژگی های خاص منطقه ضروری است. در پژوهش حاضر تلاش شده است تا استانداردها و شاخصهای ارزیابی تابآوری در برابر سیل و زلزله بر اساس نظرات کارشناسان ایرانی شناسایی و تدوین شود.
وجود رودخانههای فراوان در ایلام این شهر را در معرض خطر سیل قرار داده است. ایلام در دهه‌های اخیر مقصد بسیاری از شهروندان روستاها و شهرهای کوچک شده است که عمدتاً به دلیل انباشت نامتوازن صنایع و فرصت‌های شغلی بیشتر است. این به نوبه خود نه تنها آسیب پذیری شهر را افزایش داده است بلکه جمعیت بیکار، ساختمان های غیراستاندارد و مشکلات اجتماعی را نیز افزایش داده است. شهرها برای مقابله با بحران ها نیازمند برخورداری از ظرفیت های اقتصادی، اجتماعی و نهادی لازم هستند. در سیستم های شهری، اجزای مختلف باید به خوبی با هم تعامل داشته باشند. این تعامل باید بین مردم و سیستم های شهری نیز وجود داشته باشد. در زمینه تقویت تابآوری اجتماعی میتوان به مواردی ازجمله: توجه به اقشار آسـیبپذیر (سـالمندان، زنـان، کودکـان، زارغهنشینان، معلولین) و برنامهریزی جهت آمادگی و بهبود این گروهها در برابر مخاطرات طبیعـی، تسـهیل دسترسـی بـه برنامههای آموزشی از طریق رسانههای محلی و اسـتفاده از تشـکلها در قالـب تیمهـای داوطلـب و تشـکیل گروههـای همیاری در محلات میتواند مصونیت این گروهها در برابر مخاطرات طبیعی را افزایش دهد. برنامهریزی بومی با مشارکت مردمی، فراهم ساختن بسترهای لازم برای مشارکت مردمی در زمینه تابآوری، ایجاد سازمانهای مردم نهاد بـا رویکـرد محله محور، تقویت سرمایه اجتماعی و همبستگی اجتماعی در محلات شهری، تشـکیل سـازوکارهای مبتنـی بـر تعامـل مالکین و مستاجرین جهت مقاومسازی بناها اشاره نمود.
تاب آور ساختن یک شهر کاری فراتر از اقدامات فیزیکی و کالبدی است و برای تحقق آن بایـد مجموعـهای از عوامـل و ظرفیتهای چندگانه جوامع محلی در قالب راهبردهـای معـین بکـار گرفتـه شـود ازجملـه اقـداماتی نظیـر: جلـوگیری از ساختوساز در مناطق و نواحی مستعد رانش زمین با وضع قوانین بازدارنده مؤثر، توجـه ویـژه بـه منـاطق حاشیهنشـین و بافتهای فرسوده بهمنظور کاهش محورهای آسیبپذیر این نواحی و توجـه بـه ویژگیهـای و شـرای حـاکم بـر بافـت اجتماعی، اقتصادی، کالبدی این نواحی بهمنظور تدوین برنامـه احیـاگر و عمـلگرا در راسـتای پویـایی در زمینـه تقویـت همهجانبه تابآوری این مناطق و نواحی، طراحی سایتها و مراکز اسکان موقت متناسب با شرای متفاوت در بحرانهای مختلف، مکان گزینی و طراحی سایتهای امدادرسانی متناسـب بـا شـرای اضـطراری و تسـهیل دسترسـیها، طراحـی سازوکارهای لازم برای امدادرسانی به آسیب دیدگان با صرف کمترین زمان و توزیع عادلانه و پوشـش حـداکثری افـراد، تأکید بر اجرایی کردن ضواب ساختوساز شهری ازجمله تراکم استاندارد شهری، فاصله بهینـه از کاربریهـای حسـاس، پیشبینی پناهگاه در هر ساختمان، ایجاد پناهگاه در مراکز ثقل جمعیتی مانند بازار و مراکز پرتراکم سکونتگاهی، اسـتفاده از موقعیت توپوگرافی حاکم بر شهر و کوهستانی بودن آن برای مکان گزینی تأسیسـات حسـاس و حیـاتی، جلـوگیری از مکان گزینی ایستگاههای سوخترسانی در محلههای پرتراکم، توجه به گسترش فضاهای باز و ارتقا فضای سبز شـهری، افزایش تعداد مراکز آتشنشانی و اورژانس و نیز توزیع مناسب و بهینه آنها در سطح شهر.
منابع
بذرافشان، ج.، و طولابی نژاد، م.، و طولابی نژاد، م. (1397). تحلیل فضایی تفاوت های تاب آوری در نواحی شهری و روستایی در برابر مخاطرات طبیعی (موردمطالعه: شهرستان پل دختر). پژوهش های روستایی, 9(1 ), 119-135.
بذرافکن شهرام، آروین محمود، شاکری الهه. ارزیابی ابعاد تابآوری در محلات منطقه ۹ شهر تهران با استفاده از تکنیک TOPSIS. دانش پیشگیری و مدیریت بحران. ۱۳۹۷; ۸ (۲) :۱۹۷-۱۸۷.
بسطامی نیا امیر، رضائی محمدرضا، سرائی محمدحسین. تبیین و تحلیل تابآوری اجتماعی برای مقابله با سوانح طبیعی. دانش پیشگیری و مدیریت بحران. ۱۳۹۷; ۸ (۳) :۲۲۴-۲۰۹.
بهتاش، محمدرضا؛کی نژاد، محمدعلی؛ پیر بابایی، محمدتقی؛ عسگري، علی (1392). ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفههاي تابآوري کلانشهر تبریز، نشریه هنرهاي زیبا- معماري و شهرسازي، دوره 18 شماره 3. ص 33-42.
حاجی زاده، ف.، و ایستگلدی، م. (1397). تحلیلی بر تاب آوری سکونتگاه های روستایی با تأکید بر زلزله (مطالعه ی موردی: دهستان حومه ی شهرستان لامرد). مدیریت مخاطرات محیطی, 5(1 ), 67-83.
رمضان زاده لسبوئی، مهدی؛ عسکری، علی؛ بدری، سید علی (1393)، زیرساخت ها و تاب آوری در برابر بلایای طبیعی با تأکید بر سیلاب منطقه ی موردمطالعه: مناطق نمونه گردشگری چشمه کیله تنکابن و سرد آبرود کلاردشت، نشریه ی تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، سال اول، شماره ی پیاپی 1، صص 35-52.
زیاری، ی.، و عباداله زاده ملکی، ب.، و بهزادپور، ا. (1397). ارزیابی میزان تاب آوری کالبدی در برابر مخاطرات زلزله با رویکرد دستیابی به مدیریت پایدار (مورد مطالعه: منطقه یک تهران). نگرش های نو در جغرافیای انسانی (جعرافیای انسانی), 10(2 ), 97-112.
شایان، م.، و پایدار، ا.، و بازوند، س. (1396). تحلیل تاثیرات ارتقای شاخص های تاب آوری بر پایداری سکونتگاه های روستایی در مقابل سیلاب (مورد مطالعه: نواحی روستایی شهرستان زرین دشت). مدیریت مخاطرات محیطی, 4(2 ), 103-121.
عزیزپور، ف.، و حمیدی، م.، و چابک، ج. (1394). تحلیل مشارکت محلی در مدیریت مخاطره سیل در نواحی روستایی مورد مطالعه: روستاهای حوزه آبخیز رودخانه بشار شهرستان بویراحمد. تحلیل فضایی مخاطرات محیطی, 2(4 ), 77-94.
مبارکی، ا.، و لاله پور، م.، و افضلی گروه، ز. (1396). ارزیابی و تحلیل ابعاد و مولفه های تاب آوری شهر کرمان. جغرافیا و توسعه, 15(47), 89-104.
مودت, الیاس, گرمسیری, پرستو, مومنی, کورش. (1398). برآورد پراکنش تاب آوری شهری از منظر بحران زلزله با استفاده از الگوی آمار فضایی (مطالعه موردی: شهر ایلام). فصلنامه علمی - پژوهشی برنامه ریزی منطقه ای, 9(36), 119-134.
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، (1402)، تاب اوری اجتماعی چیست؟، درس گفتار سی و دوم
Ainuddin, S., Routray, Kumar, J. (2012). Community resilience framework for an earthquake prone area in Baluchistan, International Journal of Disaster Risk Reduction,Vol. 2,pp. 25-36.
Brown, K. (2014). Global environmental change I: A social turn for resilience?. Progress in human geography, 38(1), 107-117.
Feofilovs, M., & Romagnoli, F. (2021). Dynamic assessment of urban resilience to natural hazards. International Journal of Disaster Risk Reduction, 62, 102328.
Leichenko, R. (2011). Climate change and urban resilience. Current opinion in environmental sustainability, 3(3), 164-168.
Liu, X., Li, S., Xu, X., & Luo, J. (2021). Integrated natural disasters urban resilience evaluation: the case of China. Natural Hazards, 107(3), 2105-2122.
Matyas, D., & Pelling, M. (2015). Positioning resilience for 2015: the role of resistance, incremental adjustment and transformation in disaster risk management policy. Disasters, 39(s1), s1-s18.
McEvoy, D., Fünfgeld, H., & Bosomworth, K. (2013). Resilience and climate change adaptation: the importance of framing. Planning Practice & Research, 28(3), 280-293.
Meerow, S., & Newell, J. P. (2015). Resilience and complexity: A bibliometric review and prospects for industrial ecology. Journal of Industrial Ecology, 19(2), 236-251.
O'Hare, P., & White, I. (2013). Deconstructing Resilience: Lessons from Planning Practice: Special Edition of Planning Practice and Research. Planning Practice & Research, 28(3), 275-279.
Pickett, S. T., Cadenasso, M. L., & McGrath, B. (Eds.). (2013). Resilience in ecology and urban design: Linking theory and practice for sustainable cities (Vol. 3). Springer Science & Business Media.
Pierce, J. C., Budd, W. W., & Lovrich Jr, N. P. (2011). Resilience and sustainability in US urban areas. Environmental Politics, 20(4), 566-584.
Rodin, J., & Maxwell, C. (2014). The resilience dividend. Profile Books.
Sharifi, A. (2020). Urban resilience assessment: Mapping knowledge structure and trends. Sustainability, 12(15), 5918.
Sharifi, A. (2016). A critical review of selected tools for assessing community resilience. Ecological indicators, 69, 629-647.
Sharifi, A., & Yamagata, Y. (2017). Towards an integrated approach to urban resilience assessment. APN Science Bulletin.
Sharifi, A., & Yamagata, Y. (2018). Resilience-oriented urban planning. In Resilience-oriented urban planning (pp. 3-27). Springer, Cham.
Tong, P. (2021). Characteristics, dimensions and methods of current assessment for urban resilience to climate-related disasters: A systematic review of the literature. International Journal of Disaster Risk Reduction, 60, 102276.
Tyler, S., & Moench, M. (2012). A framework for urban climate resilience. Climate and development, 4(4), 311-326.
[1] Ainuddin and Routary
[2] Brown
[3] Meerow and Newell
[4] Pierce
[5] Pickett
[6] Rodin
[7] Tyler and Moench
[8] McEvoy
[9] O'Hare and White
[10] Tong
[11] Feofilovs & Romagnoli
[12] Liu & Li
[13] Sharifi and Yamagata
[14] Leichenko