Subject Areas : geographical and environmental
somaye hasanzadetavakoli 1 , محمد رضا زندمقدم 2 * , zeynab karkehabadi 3
1 - Semnan Azad University, Department of Geography
2 -
3 - Faculty member and Dean of the Faculty of Humanities
Keywords:
Abstract :
1-ابراهیمی ، محمد، علوی ، سید علی ، ابوالفضل ، مشکینی ،1396، الگوی پراکنش فضایی و ساماندهی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران با استفاده از تصمیم گیری چند معیارهMCDM و تحلیل های GIS ( مطالعه موردی: منطقه 18 شهر تهران )، فصلنامه مطالعات ساختار وکارکرد شهری ، سال چهارم، شماره 13
2-بازدار، سجاد، زندمقدم، محمدرضا ، کامیابی ، سعید ، 1399، سنجش و ارزیابی کمی آسیب پذیری شهری در برابر زلزله نمونه موردی : استان ایلام نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال بیستم، شماره 59
3-باغبان ، امیر ، باغبان ، ساجده ، آراسته ، مژگان ( 1398) مطالعه تطبیقی میزان تاب آوري کالبدي مناطق شهر مشهد در برابر زلزله ، فصل نامه جغرافیا و برنامه ریزي شهري چشم انداز زاگرس ، دوره 11 ، شماره 41
4- پریزادی، طاهر ، فصیحی ، حبیب ا... ( 1396) باقر شهر ،شهر تاب آور ، برنامه ریزی راهبردی ارتقاء تاب آوری شهری ، تهران ، ناشر: مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران) شهرداری تهران )
5- جزایری ، الناز ، صمدزاده ، رسول ، حاتمی نژاد ، حسین ( 1398) ارزیابی ظرفیت تاب آوري شهري در برابر خطر زمین لرزه با تأکید بر ابعاد اقتصادي و کالبدي زیرساختی( مطالعه موردي : منطقه 12 تهران ) ، فصلنامه آمایش محیط، شماره 4
6- خداییان ، سعید، نیکخواه ، محمود، دوستمحمدی، عاطفه،1390، بررسي ويژگي هاي ژئومورفولوژيك و ژئوتكنيك خاك هاي شهر سمنان به منظور احداث ساختمان ها بويژه ساختمان هاي بلندمرتبه، ششمين كنگره ملي مهندسي عمران ، دانشگاه سمنان، سمنان، ايران
7-حصارکی زاده ، عاطفه ، محمدخان ، شیرین (1401) راهبردهای ارتقای تاب آوری شهرتهران در برابر معاطرات طبیعی ، مجله علوم جغرافیایی دانشگاه آزاد واحد مشهد، شماره 41
8- رضایی ، محمدرضا ، رفیعیان ، مجتبی ، حسینی ، سید مصطفی (1394) سنجش و ارزیابی میزان تاب آوری کالبدی اجتماع های شهری در برابر زلزله ( مطالعة موردی: محله های شهر تهران (، پژوهش های جغرافیای انسانی، دورة 47 ، شمارة4
9-رفیعیان، مجتبی ، رضایی ، محمدرضا ، عسکری، علی ، اکبر ، پرهیزگار ، شایان ، سیاووش(1390) تبیین مفهوم تاب آوری و شاخص سازی آن در مدیریت سوانح اجتماع محور( CBDM )، برنامه ریزی وآمایش فضا ، شماره 4
10-صفایی، امیر، وی شریعت پناهی ، مجید ، باهک ، بتول ، رنجبر ، محسن ، آزادبخت ، بهرام (1401) ارزیابی تاب آوری جوامع شهری و روستایی دربرابر مخاطرات طبیعی و ارائه الگوی تاب آوری در هر یک از جوامع )مطالعه موردی شهرستان گلپایگان( ، مجله علوم جغرافيايي دانشگاه آزاد اسلامي واحد مشهد، شماره 14
11-سالنامه اماری ( 1397 ) سازمان مديريت و برنامه ريزي استان سمنان، معاونت آمار و اطلاعات.
12-سلماني مقدم، محمد، اميراحمدي، ابوالقاسم، كاويان، فرزانه (1393) كاربرد برنامه ريزي كاربري اراضي در افزايش تاب آوري شهري در برابر زمين لرزه با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافيايي GIS ( مطالعه موردي : شهر سبزوار ) ، مطالعات جغرافيايي مناطق خشك ، شماره 17
13-صفایی پور، مسـعود . جـواد زارعی( 1396) برنامـه ریـزي محله محور و بـازآفر ینی پایـ دار بافـت هـا ي فرسـوده شهري با تاکید بـر سـرمایه اجتماعی(نمونـه مـورد ي: محله جولان همدان). آمـا یش جغرافیـایی فضـا، دوره 7، شماره 23
14- کانونی ، رضا ، ، زیاری ، کرامت ا... ( 1400 ) تحلیل ساختاري تاب آوري اجتماعی در چهارچوب حکمروايی شايستۀ شهري با رويکرد آينده پژوهی ( مطالعۀ موردي: شهر اردبیل ) ، فصنامه برنامه ریزی شهری وآمایش فضا ، دوره 25 ، شماره 3
15-ملکی ، امیرحسین، ملک حسینی، عباس ( 1395) آسیب شناسی مدیریت بحران شهري در بافت هاي فرسوده شهري همدان ، فصل نامه جغرافیا و برنامه ریزي شهري چشم انداز زاگرس، دوره هشتم،شماره 30
16-وارثی ، حمیدرضا ؛ تقوایی، مسعود؛ رضایی ، نعمت ا... ( 1391) ساماندهي بافت فرسوده شهري ( نمونه موردي: شهر شيراز)، مجله علمي تخصصي برنامه ريزي فضايي، سال دوم، شماره 2
17-وزارت راه و شهرسازی ، شركت مادر تخصصي عمران و بهسازي شهري ايران، شرکت عمران مسکن سمنان ، 1388 و 1389، بهسازی و نوسازی بافت فرسوده سمنان ، مشاور طرح : باغ اندیشه
18-وزارت راه و شهرسازی ، شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران ،1389 ، ساماندهی سکونتگاه های غیر رسمی و اقدامات توانمندسازی اجتماعات شهر سمنان ، شرکت بین المللی پردازش اطلاعات کلک
19-Anelli, D., Tajani, F., & Ranieri, R. (2022). Urban resilience against natural disasters: Mapping the risk with an innovative indicators-based assessment approach. Journal of Cleaner Production, 371, 133496
20-Bozza, A., Asprone, D., & Fabbrocino, F. (2017). Urban resilience: A civil engineering perspective. Sustainability, 9(1), 103.
21-Cutter, S.L., Ash, K.D., Emrich, C.T., (2014). The geographies of community disaster resilience. Glob. Environ. Chang, Vol 29, pp 65-77
22-Feofilovs, M., & Romagnoli, F. (2020). Assessment of Urban Resilience to Natural Disasters with a System Dynamics Tool: Case Study of Latvian Municipality. Environmental & Climate Technologies, 24(2).
23-McGill, R. Urban resilience—An urban management perspective. J. Urban Manag. 2020, 9, 372–381
24-Nagenborg, M. (2019). Urban resilience and distributive justice. Sustainable and resilient infrastructure, 4(3), 103-111.
25-Pede, elena (2020) Planning for Resilience: New Paths for Managing Uncertainty, Springer, Switzerland
https://doi.org/10.1007/978-3-030-17262-6
26-Romolini, M., Bixler, R. P., & Grove, J. M. (2016). A social-ecological framework for urban stewardship network research to promote sustainable and resilient cities. Sustainability, 8(9), 956
27-Rosemary D. F. Bromley, Andrew R.Tallon and Colin j. Thomas (2005), City center regeneration through residential development: Contributing to sustainability, Urban Studies, Vol 42, No 13
28-Redman, C.L. Should sustainability and resilience be combined or remain distinct pursuits Ecol. Soc. 2014, 19, 37.
29-Van Well, L., Van Der Keur, P., Harjanne, A., Pagneux, E., Perrels, A., & Henriksen, H. J. (2018). Resilience to natural hazards: an analysis of territorial governance in the Nordic countries. International journal of disaster risk reduction, 31, 1283-1294
مجله علوم جغرافيايي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد مشهد، دوره 20، شماره 49، زمستان 1403، صص 225-201
تعیین اولویت های تاب آوری بافت فرسوده شهری در زمان سوانح طبیعی ( مطالعه موردی بافت فرسوده شهر سمنان )
سمیه حسن زاده توکلی – دانشجوی دکتری ، گروه جغرافیا ، واحد سمنان، دانشگاه آزاد اسلامی ، سمنان ، ایران
محمدرضا زندمقدم- استادیار گروه جغرافیا ، واحد سمنان، دانشگاه آزاد اسلامی، سمنان ، ایران(نویسنده مسئول)
زینب کرکه آبادی- دانشیارگروه جغرافیا ، واحد سمنان، دانشگاه آزاد اسلامی، سمنان ، ایران
دريافت: 25/11/1401 پذيرش: 29/2/1403
چکیده
حوادث طبیعی همواره بشر را تهدید می کند و برای مقابله با آن تمهیداتی صورت می گیرد که از جمله آن بالا بردن تاب آوری شهرها در برابر سوانح طبیعی است . زمانی که شهرها در معرض سوانح طبیعی همچون زلزله ، سیل و ... قرار دارند ، مدیران شهری باید علاوه بر رفع نیازهای فعلی چالش بزرگ تری ، یعنی تاب آوری را افزایش دهند. با توجه به قرارگیری شهر سمنان در مسیر سیلاب و وجود گسل هایی در نزدیکی آن همواره بر ارتقای تاب آوری این شهر و به ویژه بافت فرسوده آن در مقابل حوادث طبیعی تاکید می شود . پژوهش حاضر ، با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی به بررسی اولویت های تاب آوری بافت فرسوده شهری در زمان سوانح طبیعی پرداخته و در این راستا بر پایه مطالعات میدانی و کتابخانه ای شاخص ها و عوامل مؤثر بر مؤلفه تاب آوری را شناسایی و پس از سنجش ابعاد تاب آوری با تجزیه و تحلیل با روش ANP فازی ، در هفت معیار و زیر معیار با نظر خبرگان به پیاده سازی روش ANP با نرم افزار اکسل می پردازد ، بنا بر نتایجی که از اوزان بدست آمده مشاهده شد ، اولویت هایی که از نظر صاحبنظران شهری باید مورد توجه قرار گیرد: شامل معیار اقتصادی ، معیار جمعیتی و کالبدی می باشند. با توجه به این یافته ها برنامه ریزان شهری در بافت فرسوده شهر سمنان برای تاب آوری بیشتر ، در بعد اقتصادی و جمعیتی می بایست ارتقاء سطح درآمد خانوارها و بالابردن پوشش بیمه ای برای جبران خسارات ناشی از حوادث طبیعی و کم کردن میزان تراکم جمعیتی را دنبال کنند. در بخش کالبدی، استحکام بناها ، مرمت خانه های قدیمی ، کم کردن میزان طبقات و دادن مشوق های مالی برای تعمیر وساخت ابنیه مقاوم درجهت کاهش مخاطرات طبیعی مورد نظر باشد ، تا در زمان حوادث طبیعی شاهد کمترین میزان خسارت باشیم.
واژگان کلیدی : بافت فرسوده ، تاب آوری ، سمنان ، سوانح طبیعی
مقدمه
مخاطرات طبیعی بخشی از جهان پیرامون ما بوده و همیشه یک خطر جدی برای توسعه به شمار می رود ، به عبارتی زندگی بشر بدون در نظر گرفتن این مخاطرات غیرقابل تصور خواهد بود. نکته حائز اهمیت این است که از وقوع بحران نمی توان جلوگیری کرد اما تمرکز و توجه برنامه ریزی بحران شهرها در مرحله آمادگی می تواند باعث کاهش تلفات انسانی و خسارات مالی در اثر بروز سوانح گردد . ( ابراهیمی ،1395 :1 ) نگرانی های مربوط به تاب آوری شهری در برابر بلایا در چند دهه گذشته برجسته شده و منجر به مطالعات متعددی شده است. ( حصارکی زاد، 1401: 47 )شناخت مفاهیم و رویکردهاي تاب آوري در حوزه مخاطرات طبیعی می تواند در آگاهی سازي مدیران و جوامع نسبت به ارتباط مخاطرات طبیعی و تاب آور نمودن محیط و فضاي زندگی بسیار تأثیرگذار باشد. (جزایری ،1398 : 18) بافت هاي فرسوده شهري در اکثر موراد به بخش مرکزي شهرها محدود شده اند و با مسایلی از قبیل کمبود مسکن، را هه اي کم عرض و پر پیچ و خم ، تراکم ترافیک ، محرومیت محیطی و بی قراري اجتماعی مواجه هستند. این بافت ها در هنگام بروز بحران جزء آسیب پذیرترین بافت هاي شهري می باشند.از این رو برنامه ریزي همه جانبه در زمینه هاي مختلف اجتماعی، فرهنگی ، اقتصادي و کالبدي در این فضاها امري انکار ناپذیر است. (ملکی ،1395 : 84) در این راستا در پژوهش حاضر سعی شده با اندازه گیری میزان تاب آوری بافت وفرسوده شهر سمنان به دست اندرکاران مدیریت شهری راهکارهای لازم را پیرامون مدیریت بحران این بافت ارایه کند. شهر سمنان به عنوان يك شهر پايه كوهي كه در دامنه جنوبي كوه هاي البرز و برروي مخروط افكنه گل رودبار سمنان قرار گرفته است . در حال حاضر ، با مشكل سيل خيزي و ريسك بالاي زمين لرزه روبرو مي باشد . تحول ژئومورفولوژيكي مخروط سمنان ( مربوط به دوره كواترنر) كه شهر سمنان با انواع ساختمان ها و سازه هاي مختلف برروي آن استقرار يافته ، موجب پيدايش خاك هايي با ضخامت و تنوع فيزيكي و شيميايي متفاوت گرديده ، كه هم اكنون از نظر رفتار ، تنش و بارگذاري ها ، از ديدگاه ژئوتكنيك خاك هاي مسئله دار را ايجاد كرده است .(خداییان،1390: 1) این شهر با داشتن سابقه طولانی تاریخی دارای آثار زیادی از دوران گذشته وبخش فرسوده است که درصورت دچار شدن به یکی از بلایای طبیعی هویت تاریخی خود را از دست می دهد . با برنامه ریزی و مدیریت بحران در این راستا تاحد زیادی می توان از این گونه حوادت جلوگیری کرد وتاب آوری شهری در این زمینه را بالا برد بررسی اولویت های تاب آوری توسط خبرگان در ابعاد کالبدی، محیط زیستی، اقتصادی، اجتماعی، جمعیتی، میزان دسترسی و نهادی آن صورت گرفته و راهکارهای مناسب به منظور کاهش اثرات سوانح طبیعی ارایه می شود. سيلاب هاي سهمگين در دوره هاي تاريخي و به ويژه در دو دهه گذشته و تلفات انساني و يا خسارت هاي ناشي از آن و علاوه برآن آبگرفتگي معابر ، پس از هر ريزش رگباري و همجواري شهر با گسل ها كه عمدتا گسل هاي بزرگ سراسري كشور و فعال مي باشند ، شهر سمنان و به خصوص بافت فرسوده آن را آسيب پذير كرده است. بافت فرسوده شهرسمنان با وجود شاخص هاي تاريخي مهم به عنوان يك محور تاريخي ، فرهنگي شناخته می شود و اهميتي دو چندان از ساير بافت های شهر داشته و به عنوان اصلي ترين هسته پيدايش شهر سمنان شناخته می شود . این بافت گذشته از فرسودگی دارای کاستی هایی در زمینه های اجتماعی ، اقتصادی وفرهنگی همچون مهاجر پذیری اقوام وفرهنگ های مختلف ، میزان کم سواد وتحصیلات ساکنان ، درآمد پایین ،کمبود مراکز درمانی وامدادی ، معابر نامناسب ، ضعف سازمان های مردم نهاد ومیزان بالای جرایم و...است که درصورت بروز یکی از سوانح طبیعی ، متحمل خسارات زیادی می شود . لذا اولویت های تاب آوری توسط خبرگان در ابعاد کالبدی، محیط زیستی، اقتصادی، اجتماعی،جمعیتی، میزان دسترسی و نهادی آن صورت گرفته و راهکارهای مناسب به منظور کاهش اثرات سوانح طبیعی ارایه می شود.روملینیو بیکسلر (2016) طی تحقیقی تحت عنوان چارچوب اجتماعی و زیست – محیطی برای مشارکت در ایجاد شهرهای پایدار ومقاوم ، شبکه های مدیریت شهری برای نشان دادن این چارچوب و نمونه های آینده نگر در ایالات بالتیمور و شهر نیویورک ایالات متحده را بررسی کرده است . تا چارچوبی برای شهرهای تاب آور در زمینه اجتماعی وزیست محیطی برای آینده معرفی کند. ون ویل (2018) در مقاله ای با نام تاب آوري در برابر مخاطرات طبيعي : تحليلي بر شیوه حاکمیت ،کشورهای شمال اروپا، به شیوه های مختلف و تفاوت های کشورهای مختلف شمال اروپا از جمله دانمارک ، فنلاند، ایسلند ، نروژ و سوئد در برابر حوادث طبیعی از نظر مدیریت بحران ، قوانین ودانش های مربوطه پرداخته و به تفاوت های جالب توجهی که در برابر مخاطرات طبیعی در این کشورها وجود دارد رسیده است.ناگنبورگ (2019) درپژوهشی که با عنوان تاب آوری شهری و عدالت ،گزارش منظمی (سیستماتیک) از موضوعات عدالت در چارچوب تاب آوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی ارائه شده است. در چارچوبی که او در مقاله خود معرفی می کند ، تاب آوری در یک شهر ممکن است عادلانه تر شود اگر تعداد بیشتری از ساکنان آن دسترسی به بهداشت ، توانایی جبران خسارت ، آگاهی لازم ، سیستم حمل و نقل مناسب و ... در زمان بروزحوادث طبیعی داشته باشند. زند مقدم وهمکاران (1399) طی تحقیقی پیرامون آسیب پذیری شهری در برابر زلزله در استان ایلام به این نتیجه رسیدند که آمادگی و برنامه ریزی دقیق برای تخمین آسیب پذیری و کنترل و کاهش زلزله می تواند تعیین کننده درجه بحران باشد در نتیجه برآورد ریسك و ارزیابی آسیب پذیری لرزه ای یك شهر نیز از موضوعات مهم و اساسی محسوب می شود.باغبان و همکاران ( 1398) در مقاله ای با نام مطالعه تطبیقی میزان تاب آوري کالبدي مناطق شهر مشهد در برابر زلزله ، میزان تاب آوری مناطق این شهر را در زمان زلزله را با روشMULTIMOORA اندازه گیری و در راستای اقزایش تاب آوری ،آن پیشنهاداتی ارایه دادند.رضایی وهمکاران (1394) در پژوهشی با عنوان سنجش و ارزیابی میزان تاب آوری کالبدی اجتماع های شهری در برابر زلزله ( مطالعة موردی: محله های شهر تهران ) با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، با هدف شناسایی شاخص ها و عوامل مؤثر بر تا ب آوری کالبدی محله های شهری، سنجش و ارزیابی میزان تاب آوری کالبدی در محله های منتخب شهر تهران و ارائة چارچوبی برای سنجش میزان تاب آوری کالبدی در شهرها را انجام داده اند.مطالعات گوناگونی پیرامون ابعاد، مؤلفه ها و شاخص های مطرح در تاب آوری شهرها انجام شده است که هریک از منظر و دیدگاه خاصی تاب آوری را مدنظر قرار داده و به آن پرداخته اند و هرکدام تعاریفی از تاب آوری وابعاد آن ارائه نموده است. درارتباط با بافت تاریخی وفرسوده شهر سمنان هم تحقیقات زیادی صورت گرفته است. ولی از منظر تاب آوری این مناطق در مقابل سوانح طبیعی و مدیریت و برنامه ریزی در راستای کاهش خسارات در وضعیت بحرانی کاری صورت نگرفته است و لزوم تحقیق در این رابطه احساس می شد. هدف این پژوهش هم بررسی تاب آوری بافت فرسوده وتاریخی شهر سمنان از دیدگاه خبرگان و براساس 7 معیاراصلی زیر معیارهای آن با هدف پیدا کردن اولویت ها برای برنامه ریزی و ارتقاء تاب آوری درجهت کاهش سوانح طبیعی در زمان بحران است. اولويت بند ي مخاطراتي كه وقوع آن محتمل تر مي باشد قبل از بروز بلايا مي تواند به ايجاد آمادگي و پيشگيري منجر گرديده و ميزان آسيب را به شكل چشم گيري پايين بياورد. این اولویت ها در ابعاد مختلف همچون کالبدی ،زیست محیطی ، نهادی، اقتصادی و... بررسی شده و با برنامه ریزی و شناخت نواقص تا حد زیادی می توان از صدمات ناشی از حوادث جلوگیری کرد و به بالا بردن تاب آوری شهری در بافت فرسوده کمک کرد.و با ارایه پیشنهاداتی در جهت کاهش آثار سوانح طبیعی در این بخش از شهر سمنان گام مثبتی برداشت.
مبانی نظری
تاب آوری
بوم شناس نظری کانادایی، کرافورد استنلی هولینگ به لطف مطالعات خود درخصوص جمعیت و بوم شناسی رفتاری، پدر تفکر تاب آوری مدرن لقب گرفته است. قبل از اقدامات وی، اصطلاح تاب آوری به سمت یک منطق خطی هدایت شد که نشان دهندۀ تاب آوری به عنوان رویکرد مهندسی بود . این بدان معناست که سیستم ازاینکه هرچه سریعتر به وضعیت عادی خود پس از یک شرایط دشوار برگردد، مقاوم تر است .( زیاری و کانونی ، 1400 : 62 ) تاب آوری ظرفیت یک بازگشت به وضعیت پایدار یا حالت تعادل پس از یک اختلال موقت سیستم برای مقابله با تغییرات و ادامۀ توسعه است. در ایدۀ اصلی، به پویایی نزدیک به تعادل اشاره شده است؛ بنابراین، به عنوان زمان لازم برای بازگشت سیستم به نقطۀ تعادل به دنبال یک اختلال تعریف شده است. (Pede, 2020 : 18 ) پایداری و تاب آوری مکمل یکدیگر هستند رویکردهایی که گه گاه به جای یکدیگر مورد استفاده قرار می‌گرفتند و چندین اصل را به اشتراک می‌گذاشتند. (Redman, 2014: 20 ) مفهوم تاب آوری در حوزۀ بلایا و مخاطرات توسط کاتر مطرح شد و او توانایی سیستم اجتماعی را در پاسخگویی و ترمیم بحران ها تاب آوری می گویند. (Cutter. et al, 2014:68 ) امروزه مفهوم تاب آوری وارد حوزه برنامه ریزی با جهت گیری های مختلف اجتماعی ، اقتصادی ، کالبدی ، مدیریتی و ... شده است و بخش وسیعی از عرصه های آن به مدیریت کاهش خطرات محیط زیستی مانند زمین لرزه ، سیل ، توفان و گرم شدن کره زمین اختصاص یافته است. (پریزادی، 1396 : 9) گادسچالك تاب آوري شهري را اصطلاحي مي داند كه جهت اندازه گيري توانايي يك شهر براي بهبود از يك بلا به كار مي رود؛ در حقيقت شهرهاي تاب آور از پيش براي پيش بيني ، پشت سر گذاشتن و بهبود از تأثيرات خطرات طبيعي يا فني طراحي شده اند و سيستم هاي فيزيكي و اجتماعي در چنين شهري قادر به بقا و عملكرد تحت شرايط فشار و شرايط بحراني هستند . از آن جا كه الگوهاي كاربري اراضي بستري براي اين اجزاي فيزيكي و اجتماعي هستند، لذا تناسب اين الگوها با مخاطرات و توجه به مخاطرات طبيعي در طراحي آنها نقش مهمي درحفظ تاب آوري اين اجزا و در نتيجه تاب آوري كل شهر خواهد داشت (سلماني مقدم ،22:1393) تاب آوری توانایی جامعه شهری برای بازیابی از خطرات است . تاب آوری ظرفیت جامعه برای تعدیل، انطباق، و مهمتر از همه، تغییر در برابر خطرات مختلف داخلی و خارجی است. (( McGill , 2020 : 374 تاب آوری شهری در برابر بلایای طبیعی یک مفهوم پیچیده است که شامل هر دو حوزه اجتماعی-اقتصادی و محیطی است. علاوه بر این، آن چه است مهم است که تأکید شود تاب‌آوری شهری به همه انواع خطرات طبیعی مربوط میشود که می تواند یک قلمرو را تحت تأثیر قرار دهد. (Anelli, 2022 : 2 ) در اوایل دهه 1980، زمانی که تیمرمن تاب آوری را به عنوان «توانایی جوامع انسانی» تعریف کرد. مقاومت در برابر شوک ها یا آشفتگی های خارجی و توجه به زیرساخت های خود و بازیابی از آشفتگی ها را مدنظر داشت. (Bozza, 2017 : 3 ) در سال‌های اخیر تاب‌آوری برای بسیاری از حوزه‌های تحقیقاتی از جمله مهندسی و علوم محیطی مورد توجه قرار گرفته است که منجر به تمایز تاب‌آوری مهندسی، تاب‌آوری اکولوژیکی و تاب‌آوری تکاملی میشود. بسته به دیدگاه، انعطاف‌پذیری میتواند تمرکز متفاوتی بر ویژگی‌های سیستم مانند بازیابی، استحکام یا ظرفیت تطبیقی داشته باشد، و بنابراین رویکرد متفاوتی نسبت به اندازه‌گیری انعطاف‌پذیری دارد. درواقع تاب آوری شهری هم به عنوان شبکه های اجتماعی-اکولوژیکی و هم به عنوان شبکه های اجتماعی- فنی است. (Feofilovs , 2020: 24 )
جدول 1-اصول جوامع شهرى تاب آور
اصل اول | پايدارى و مقاومت يك ضرورت اوليه در سيستم تاب آور تلقى مى شود. |
اصل دوم | بحران ها و بلاياى آشكاركنندة ميزان توانايى و پايدارى حاكميت هاى محلى در برخورد با بحران |
اصل سوم | مقاومت و پايدارى يك سيستم تاب آور همواره به چالش و آزمون گذاشته مى شود |
اصل چهارم | توانايى مقاومت در سطح محلى هميشه با توانايى مقاومت در سطح ملى مرتبط و پيوسته است |
اصل پنجم | مقاومت توسط عوامل بيرون از سيستم بايد به خوبى فهميده و برنامه ريزى شود. |
اصل ششم | بازسازى و ترميم خسارات، سمبلى از مقاومت و پايدارى جوامع انسانى در مديريت بحران است |
اصل هفتم | حفظ تجارب و به كارگيرى آن در برخورد با بحران ها، موجب تقويت پايدارى و ارتقاى تاب آورى است. |
اصل هشتم | ميزان تاب آورى و پايدارى سيستم، از ميزان نيروى سرمايه گذارى شده قبلى منتفع مى شود. |
اصل نهم | تاب آورى يك سيتم در برخورد با بحران ها، از قدرت مكان در مديريت بحران استفاده می كند. |
اصل دهم | تاب آورى و پايدارى يك سيستم ، همچنين به وقايع به عنوان يك فرصت مى نگرد. |
اصل يازدهم | مقاومت و پايدارى نخست موضوعى مكانى و مربوط به يك مكان با كلية ويژگی هاى آن مى شود. |
اصل دوازدهم | تاب آورى و پايدارى يك سيستم، بسيار فراتر از بازسازى صرف سيستم است. |
منبع: رفیعیان ، 1390: 114
فرسودگی
مفهوم فرسودگی شهری را می توان تنزل شرایط اجتماعی ،اقتصادی و کالبدی بافت شهری دانست. به طور کلی کاهش کارایی هر پدیده ای ، فرسودگی آن را در پی دارد. هنگامی که محدوده شهر ،حیات آن به هر علتی روبه رکود می رود ، بافت شهری آن محدوده در روند فرسودگی قرار می گیرد.(رزماری،2005، : 9) با نزول ارزش هاي سكونتي ، نوسازي در بافت متوقف و ميل مهاجرت در جمعيت ساكن فزوني مي يابد .( وارثی، 1391 :134) فرسودگی نـواحی شـهري مــی توانــد ترکیبـی از فرســودگی کالبــدي و فرسودگی عملکردي (به لحاظ اجتماعی، اقتصادي و...) و فرسودگی محیطی (محیط زیست ناسالم) باشد. ایـن فرسودگی میتواند خود را در قالب مشکلاتی چون بـد مسکنی و فقـر زیسـت محیطـی، گـروه هـا ي ناهنجـار اجتماعی، توزیع ناعادلانه منابع، تفاوتهاي طبقـاتی ورکود اقتصادي بروز دهد .(صفایی پـور و زارعـی، 1396 : 139) در ميان ابعاد تاب آوری، بعد اقتصادی، اساساً يکي از مهمترين آنها است از طريق شناسايي نقاط ضعف سيستم اقتصادی به منظور افزايش تاب آوری اقتصادی ناشي از فجايع انساني و طبيعي، ميسر است. تاب آوری نهادی حاوی ويژگي های مرتب با تقليل خطر، برنامه ريزی و تجربی سوانح قبلي است وبه وسيله ی ظرفيت جوامع برای کاهش خطر، اشتغال افراد محلي در تقليل خطر، تاثير قرار مي گيرد. (صفایی و همکاران، 1401 : 85) در تاب آوری کالبدی به ارزيابي واکنش جامعه و ظرفيت بازيابي بعد از سانحه مانند پناهگاه ها، واحدهای مسکوني و زيرساختي مثل خط لوله، جاده ها و وابستگي آنها به زير ساخت های ديگر پرداخته ميشود. در بعد کالبدی علاوه بر تامين سرپناه هايي برای آسيب ديدگان بعداز وقوع بحران، به اصولي برای طراحي کالبد قبل از وقوع بحران و مخاطره پرداخته مي شود . ( رفيعيان و همکاران ، 1390 : 31).
روش انجام پژوهش
پژوهش حاضر بر حسب هدف در حیطه پژوهش‌های کاربردی جای می‌گیرد. همچنین از نظر گردآوری اطلاعات در حیطه پژوهش‌های پیمایشی قرار می‌گیرد. براساس طرح تحقیق ، در قالب مطالعه موردی بافت فرسوده شهر سمنان ویژگی مشخصه هاي اجتماعی ، کالبدی، اقتصادی ، جمعیتی ، زیست محیطی، نهادی و میزان دسترسی و تاب آوری بافت فرسوده شهر سمنان بررسی می شود . توصیف ها و تحلیل هاي صورت گرفته در قسمت معرفی محدودة مورد مطالعه که با هدف شناخت بهتر مساله صورت گرفته است .این پژوهش با ترکیبی از داده های عینی برگرفته از اسناد آماری وگزارشات مکتوب و نیز داده های پرسشنامه حاصل از پیمایش صورت گرفته است .در این پژوهش از تکنیک دلفی استفاده شده و در نمونه آماری پژوهش حاضر از نظر متخصصان و خبرگان درگیر با مدیریت بحران و تاب آوری و برنامه ریزان شهری استفاده شده است. درابن تحقیق 2 پرسشنامه بکاررفته است. پرسشنامه های مقایسه زوجی شماره 1 به منظور بررسی وابستگی درونی معیارها و پرسشنامه شماره 2 برای به دست آوردن وزن معیارها و تعیین اولویت استفاده شده است . شاخصهای مدیریت بحران و تاب آوری بافت فرسوده توسط کارشناسان برنامه ریزی شهری تایید شد . در بخش ANP فازی ابتدا اوزان مقایسات زوجی با استفاده از روش میانگین هندسی باکلی محاسبه شده و سپس این اوزان در سوپرماتریسهای ANP قرار داده میشود تا اوزان نهایی حاصل شود. کلیه محاسبات در نرم افزار اکسل انجام گرفت.
جدول 1-عوامل پژوهش
معیار | زیرمعیار | میانگین امتیازات | وضعیت | |
کالبدی (C1) | نوع مصالح (C11) | 4.3 | تایید | |
کیفیت بنا (C12) | 3.5 | تایید | ||
قدمت بنا (C13) | 3.4 | تایید | ||
سطح اشغال (C14) | 3.5 | تایید | ||
تعداد طبقات (C15) | 3.3 | تایید | ||
زیست محیطی (C2) | فاصله از گسل (C21) | 4.1 | تایید | |
شیب زمین (C22) | 4.3 | تایید | ||
جنس خاک (C23) | 3.9 | تایید | ||
آبهای روان سطحی (C24) | 4.1 | تایید | ||
اقتصادی (C3) | میزان درآمد (C31) | 4.1 | تایید | |
اشغال (C32) | 3.9 | تایید | ||
توانایی جبران خسارت (C33) | 3.1 | تایید | ||
اجتماعی (C4) | آگاهی شهروندان در زمینه سوانح طبیعی (C41) | 3.6 | تایید | |
وجود سازمان های مردم نهاد پیرامون مدیریت بحران (C42) | 3.3 | تایید | ||
حس تعلق به محله (C43) | 3.7 | تایید | ||
امنیت اجتماعی (C44) | 3.5 | تایید | ||
جمعیتی (C5) | تراکم (C51) | 3.3 | تایید | |
بعد خانوار (C52) | 3 | تایید | ||
میزان دسترسی (C6) | مراکز درمانی (C61) | 3 | تایید | |
مراکز امدادی (C62) | 3.2 | تایید | ||
معابر (C63) | 3.3 | تایید | ||
فضای باز (C64) | 4.1 | تایید | ||
نهادی (مدیریتی) (C7) | قوانین و مشوقها برای مقاوم سازی و بهسازی (C71) | 3.6 | تایید | |
مشارکت شهروندان در طرح های مربوطه (C72) | 3.6 | تایید | ||
آموزش همگانی پیرامون سوانح طبیعی (C73) | 3.4 | تایید | ||
آمادگی نهادهای مربوط به مدیریت بحران (C74) | 3.4 | تایید | ||
منبع : نگارنده
جدول2 - منابع شاخص های تاب آوری بافت فرسوده سمنان
معیار | پژوهش های انجام شده |
کالبدی | رفیعیان ،1390 ، فرزاد بهتاش ،1392 ، نیری ،1397 |
زیست محیطی | فرزاد بهتاش،1392 ، نیری ،1397 |
اقتصادی | رفیعیان ،1390 ، داداش پور،1394 |
اجتماعی | رفیعیان ،1390 ، فرزاد بهتاش ،1392 ، داداش پور،1394، نیری ،1397 |
جمعیتی | نیری ،1397 |
میزان دسترسی | فرزاد بهتاش ،1392 ، نیری ،1397 |
نهادی(مدیریتی) | رفیعیان ،1390 ، فرزاد بهتاش ،1392 ، داداش پور،1394 |
منبع : یافته های تحقیق
شناخت محدوده پژوهش:
شهر سمنان در حاشيه كوير نمك و در دامنه هاي جنوبي رشته كوه البرز واقع شده است. از عوارض طبيعي مهم اين شهر، رودخانه گل رودبار است كه از حاشيه شرقي شهر عبور مي كند.محدوده بافت فرسوده شهر سمنان مساحتي بالغ بر 450 هكتار است. (طرح جامع شهر سمنان ،1394 ) كه تقريباً 20 درصد از مساحت مسكوني شهر سمنان را تشكيل مي دهد. اين بافت به طور مشخص و جداگانه در شهر نمايان نيست .اغلب بافت هاي فرسوده و قديم شهر و همچنين بافت هاي پيراموني يا بافت هاي با اسكان غيررسمي در ، ضلع جنوبي شهر واقع شده است .( مشاورین کلک 1389: 15) تنزل كيفيت كالبدي و ارزيابي منفي مردم جهت سكونت در محدوده قديم بوده و روز به روز به مشكلات كالبدي آن افزوده ميشود. در ساختار كالبدي با برنامه‌ريزي صحيح و هدفمند، ابزاري مؤثر در حل معضلات اين محدوده خواهد بود. برخی از محلات بافت فرسوده محلات جزء ، محلات فرودست شهري هستند كه در محدوده شهر قرار دارند. اين محلات همان محلات قديمي شهر سمنان هستند كه به دليل گسترش شهر در جهت شمال و عدم توجه به مناطق جنوبي تر ، از سطح خدمات شهري نازلتري برخوردارند و با توجه به كيفيت پائين ابنيه و ساختمان ها و نيز قدمت اين محلات، بخشي از بافت فرسوده و آسيب پذير شهر نيز به حساب مي آيند.( مشاورین کلک 1389: 7)
شکل شماره 1- نقشه محدوده بافت فرسوده شهر سمنان
منبع : اداره راه و شهرسازی استان سمنان
جدول شماره 3- روند جمعیتی بافت فرسوده و شهر سمنان
| شهر | محدوده بافت فرسوده | ||||
سال | 1375 | 1385 | 1395 | 1375 | 1385 | 1395 |
جمعیت | 91045 | 126780 | 185000 | 37839 | 405050 | 55500 |
منبع: سازمان برنامه و بودجه سمنان
نمودار 1 دانه بندی بافت فرسوده شهر سمنان
منبع : اداره راه وشهرسازی سمنان
شکل 2- نقشه کیفیت ابنیه بافت فرسوده سمنان
منبع : شهرداری سمنان
شکل 3- قدمت ساختمان های بافت فرسوده شهرسمنان
منبع: شهرداری سمنان
شکل 3- نقشه مراکز امدادی و فضای سبز در شهر وبافت فرسوده سمنان
منبع: شهرداری سمنان
جدول 3- نوع مصالح به کار رفته در بافت فرسوده سمنان
نوع مصالح | درصد | ||||
1 | آجر و آهن | 54 | |||
2 | آجر وچوب | 2 | |||
3 | اسکلت فلزی و بتنی | 18 | |||
4 | بلوک سیمانی | 1 | |||
5 | خشت وگل | 22 | |||
6 | سایر | 3 |
منبع: اداره راه و شهرسازی استان سمنان
یافته های پژوهش
روش ANP فازی
جهت پیادهسازی روش ANP فازی ابتدا توسط روش میانگین هندسی باکلی اوزان را در مقایسات زوجی بدست میآوریم. سپس با قرار دادن این اوزان در سوپرماتریس اولیه ANP، سوپر ماتریس موزون و حدی را محاسبه میکنیم تا اوزان نهایی ANP فازی حاصل شود. همچنین روابط درونی شاخصهای پژوهش توسط روش دیمتل فازی بدست آمده است . در این گام ابتدا مقایسات زوجی معیارها تشکیل میشود و در اختیار 10 پاسخدهند قرار داده شد. بعد از پاسخگویی به مقایسات زوجی، نرخ ناسازگاری جداول محاسبه شد که همگی از 0.1 کوچکتر بود که نشان دهنده این است که ثبات و قابلیت اطمینان مقایسات زوجی در حد قابل قبولی است سپس با استفاده از روش میانگین هندسی پاسخها ادغام شد و در قالب مقایسات زوجی ادغام شده در ادامه آورده شده است. اوزان مقایسات زوجی نیز با استفاده از روش میانگین هندسی باکلی محاسبه شده است.
مقایسات زوجی
مقایسات زوجی معیارهای اصلی و زیرمعیارها تشکیل شده و بر اساس طیف 1 تا 9 فازی انجام گرفته است.
جدول 5- مقایسات زوجی معیارها (نرخ ناسازگاری: 0.07)
| C1 | C2 | C3 | C4 | C5 | C6 | C7 |
C1 | (1,1,1) | (2.421,3.23,4.021) | (1.431,1.738,2.045) | (1.052,1.19,1.342) | (1.009,1.212,1.453) | (0.779,0.911,1.055) | (0.916,1.072,1.265) |
C2 | (0.249,0.31,0.413) | (1,1,1) | (1.603,1.897,2.238) | (1.612,2.115,2.755) | (0.912,1.137,1.349) | (1.356,1.603,1.835) | (0.946,1.083,1.224) |
C3 | (0.489,0.575,0.699) | (0.447,0.527,0.624) | (1,1,1) | (1.987,2.4,2.824) | (0.523,0.62,0.744) | (1.131,1.265,1.414) | (1.356,1.647,1.974) |
C4 | (0.745,0.84,0.95) | (0.363,0.473,0.621) | (0.354,0.417,0.503) | (1,1,1) | (0.978,1.13,1.299) | (1.625,2.013,2.386) | (1.174,1.39,1.681) |
C5 | (0.688,0.825,0.991) | (0.741,0.88,1.096) | (1.344,1.614,1.913) | (0.77,0.885,1.023) | (1,1,1) | (0.601,0.762,0.972) | (1.446,1.738,2.093) |
C6 | (0.948,1.098,1.284) | (0.545,0.624,0.738) | (0.707,0.79,0.884) | (0.419,0.497,0.616) | (1.029,1.313,1.664) | (1,1,1) | (0.984,1.214,1.441) |
C7 | (0.79,0.933,1.091) | (0.817,0.923,1.058) | (0.506,0.607,0.738) | (0.595,0.719,0.852) | (0.478,0.575,0.692) | (0.694,0.824,1.016) | (1,1,1) |
منبع: نگارنده
جدول 6- مقایسات زوجی زیرمعیارهای کالبدی (نرخ ناسازگاری: 0.02)
| C11 | C12 | C13 | C14 | C15 |
C11 | (1,1,1) | (1.217,1.437,1.706) | (2.791,3.396,4.086) | (2.635,3.108,3.542) | (3.482,4.705,5.839) |
C12 | (0.586,0.696,0.822) | (1,1,1) | (1.632,1.961,2.31) | (3.152,3.605,4.021) | (4.253,5.065,5.976) |
C13 | (0.245,0.294,0.358) | (0.433,0.51,0.613) | (1,1,1) | (1.863,2.334,2.763) | (1.159,1.399,1.669) |
C14 | (0.282,0.322,0.38) | (0.249,0.277,0.317) | (0.362,0.428,0.537) | (1,1,1) | (0.652,0.797,0.933) |
C15 | (0.171,0.213,0.287) | (0.167,0.197,0.235) | (0.599,0.715,0.863) | (1.072,1.255,1.534) | (1,1,1) |
منبع: نگارنده
جدول 7-مقایسات زوجی زیرمعیارهای زیست محیطی (نرخ ناسازگاری: 0.01)
| C21 | C22 | C23 | C24 |
C21 | (1,1,1) | (1.141,1.364,1.652) | (1.589,1.992,2.428) | (1.666,1.97,2.334) |
C22 | (0.605,0.733,0.876) | (1,1,1) | (0.619,0.761,0.957) | (0.906,1.052,1.246) |
C23 | (0.412,0.502,0.629) | (1.045,1.314,1.616) | (1,1,1) | (1.013,1.311,1.644) |
C24 | (0.428,0.508,0.6) | (0.803,0.95,1.104) | (0.608,0.763,0.987) | (1,1,1) |
منبع: نگارنده
جدول 8- مقایسات زوجی زیرمعیارهای اقتصادی (نرخ ناسازگاری: 0.002)
| C31 | C32 | C33 |
C31 | (1,1,1) | (1.029,1.184,1.38) | (0.933,1.055,1.196) |
C32 | (0.725,0.845,0.972) | (1,1,1) | (0.876,1.035,1.198) |
C33 | (0.836,0.948,1.072) | (0.835,0.966,1.141) | (1,1,1) |
منبع: نگارنده
جدول 9- مقایسات زوجی زیرمعیارهای اجتماعی (نرخ ناسازگاری: 0.08)
| C41 | C42 | C43 | C44 |
C41 | (1,1,1) | (2.68,3.24,3.778) | (2.449,3.028,3.665) | (1.436,1.747,2.097) |
C42 | (0.265,0.309,0.373) | (1,1,1) | (2.67,3.335,3.949) | (0.713,0.787,0.881) |
C43 | (0.273,0.33,0.408) | (0.253,0.3,0.374) | (1,1,1) | (0.878,0.993,1.145) |
C44 | (0.477,0.572,0.696) | (1.135,1.27,1.402) | (0.874,1.007,1.139) | (1,1,1) |
منبع: نگارنده
جدول 10- مقایسات زوجی زیرمعیارهای جمعیتی (نرخ ناسازگاری: 0.000)
| C51 | C52 |
C51 | (1,1,1) | (1.513,1.854,2.218) |
C52 | (0.451,0.539,0.661) | (1,1,1) |
منبع: نگارنده
جدول 11- مقایسات زوجی زیرمعیارهای میزان دسترسی (نرخ ناسازگاری: 0.05)
| C61 | C62 | C63 | C64 |
C61 | (1,1,1) | (0.421,0.483,0.576) | (0.397,0.487,0.62) | (2.091,2.809,3.716) |
C62 | (1.736,2.072,2.377) | (1,1,1) | (0.625,0.729,0.881) | (1.987,2.355,2.744) |
C63 | (1.614,2.052,2.518) | (1.135,1.372,1.6) | (1,1,1) | (1.692,2.05,2.491) |
C64 | (0.269,0.356,0.478) | (0.364,0.425,0.503) | (0.401,0.488,0.591) | (1,1,1) |
منبع: نگارنده
جدول 12- مقایسات زوجی زیرمعیارهای نهادی (مدیریتی) (نرخ ناسازگاری: 0.04)
| C71 | C72 | C73 | C74 |
C71 | (1,1,1) | (1.149,1.36,1.585) | (0.625,0.768,0.959) | (0.77,0.911,1.089) |
C72 | (0.631,0.735,0.871) | (1,1,1) | (0.84,0.964,1.129) | (1.395,1.668,2.021) |
C73 | (1.043,1.303,1.6) | (0.885,1.038,1.19) | (1,1,1) | (2.115,2.344,2.551) |
C74 | (0.918,1.098,1.299) | (0.495,0.6,0.717) | (0.392,0.427,0.473) | (1,1,1) |
منبع: نگارنده
پس از محاسبه اوزان فازی و محاسبه اوزان قطعی و نرمال ، سوپرماتریس های اولیه ، موزون وحدی انجام و در ادامه اوزان نهایی معیارها محاسبه شده است..
جدول 13- وزن نهایی معیارهای اصلی
نام معیار | وزن حاصل از سوپرماتریس | وزن نرمال | رتبه |
کالبدی (C1) | 0.0836 | 0.172 | 3 |
زیست محیطی (C2) | 0.0562 | 0.115 | 5 |
اقتصادی (C3) | 0.1039 | 0.213 | 1 |
اجتماعی (C4) | 0.0701 | 0.144 | 4 |
جمعیتی (C5) | 0.1021 | 0.209 | 2 |
میزان دسترسی (C6) | 0.0235 | 0.048 | 7 |
نهادی (مدیریتی) (C7) | 0.0481 | 0.099 | 6 |
منبع: نگارنده
با توجه به جدول 13 معیار اقتصادی (C3) با وزن 0.213 رتبه اول را کسب کرده است. معیار جمعیتی (C5) و کالبدی (C1) به ترتیب با اوزان 0.209 و 0.172 رتبههای دوم و سوم را کسب کردهاند.نتایج نشان می دهد برای تاب آوری بیشتر بافت فرسوده سمنان باید اولویت های زیر مورد توجه قرار گیرد:
در زمینه زیر معیارهای جمعیتی یعنی تراکم و بعد خانوار برنامه ریزی مناسب انجام شود تا در زمان حوادث طبیعی و بحران آسیب پذیری کمتر باشد.همچنین در بخش کالبدی زیرمعیارهای نوع مصالح وکیفیت بنا وقدمت آن در بافت فرسوده وزمان سوانح طبیعی اهمیت بالایی دارد که باید در جهت مقاوم سازی واستحکام ابنیه برنامه ریزی مناسبی شود. درمعیار اقتصادی هم میزان درآمد و توانایی جبران خسارت در تاب آوری بیشتر بافت فرسوده مهم است که نیاز به حمایت سازمان های مربوط می باشد. تا در صورت به جود آمدن حادثه مشکلات کمتری داشته باشیم.
جدول 14- وزن نهایی زیرمعیارهای کالبدی
نام معیار | وزن حاصل از سوپرماتریس | وزن نرمال | رتبه |
نوع مصالح (C11) | 0.0336 | 0.382 | 1 |
کیفیت بنا (C12) | 0.0272 | 0.309 | 2 |
قدمت بنا (C13) | 0.0125 | 0.142 | 3 |
سطح اشغال (C14) | 0.0071 | 0.081 | 5 |
تعداد طبقات (C15) | 0.0076 | 0.086 | 4 |
منبع: نگارنده
با توجه به جدول 14در بین زیرمعیارهای کالبدی؛ نوع مصالح (C11) با وزن 0.382 رتبه اول را کسب کرده است. کیفیت بنا (C12) و قدمت بنا (C13) به ترتیب با اوزان 0.309 و 0.142 رتبههای دوم و سوم را کسب کردهاند.با مشاهده این نتایج به این نتیجه می رسیم که در معیارکالبدی نوع مصالحی که در ساختمان های بافت فرسوده به کار رفته ، نقش مهمی در استحکام بناها در زمان حوادث طبیعی دارد . با توجه به قدیمی بودن بیشتر بناهای بافت فرسوده برنامه ریزان شهری باید به مقاوم سازی ساختمان های موجود با توجه به قدمت وکیفیت آن ها بپردازند.
جدول 15 - وزن نهایی زیرمعیارهای زیست محیطی
نام معیار | وزن حاصل از سوپرماتریس | وزن نرمال | رتبه |
فاصله از گسل (C21) | 0.0217 | 0.367 | 1 |
شیب زمین (C22) | 0.0125 | 0.212 | 3 |
جنس خاک (C23) | 0.0138 | 0.233 | 2 |
آبهای روان سطحی (C24) | 0.0111 | 0.188 | 4 |
منبع: نگارنده
با توجه به جدول 15، در بین زیرمعیارهای زیست محیطی؛ فاصله از گسل (C21) با وزن 0.367 رتبه اول را کسب کرده است. جنس خاک (C23) و شیب زمین (C22) به ترتیب با اوزان 0.233 و 0.212 رتبههای دوم و سوم را کسب کردهاند.درمعیار زیست محیطی فاصله از گسل اهمیت زیادی در پیشگیری از بحران ها دارد و با توجه به این موضوع مسوولان شهری برای گسترش شهر و ساختمان سازی استاندارهای لازم برای فاصله مناسب از گسل را لحاظ کنند.
جدول 16- وزن نهایی زیرمعیارهای اقتصادی
نام معیار | وزن حاصل از سوپرماتریس | وزن نرمال | رتبه |
میزان درآمد (C31) | 0.0392 | 0.359 | 1 |
اشغال (C32) | 0.0347 | 0.318 | 3 |
توانایی جبران خسارت (C33) | 0.0354 | 0.324 | 2 |
منبع: نگارنده
با توجه به جدول 16، در بین زیرمعیارهای اقتصادی؛ میزان درآمد (C31) با وزن 0.359 رتبه اول را کسب کرده است. توانایی جبران خسارت (C33) و اشغال (C32) به ترتیب با اوزان 0.324 و 0.318 رتبههای دوم و سوم را کسب کردهاند
میزان درآمد خانوارها وتوانایی جبران خسارت در زمان بروز سوانح طبیعی بسیار مهم می باشد.از طرفی نداشتن بیمه حوادث بیشتر خانه ها و عدم بیمه شغلی در میان ساکنان بافت فرسوده آسیب پذیری این افراد را در زمان مخاطرات طبیعی بیشتر می کندودر این میان نقش نهادهای مربوط برای ارتقاء سطح اقتصادی اهالی بافت فرسوده از اهمیت ویژه های برخوردار است.
جدول 17 وزن نهایی زیرمعیارهای اجتماعی
نام معیار | وزن حاصل از سوپرماتریس | وزن نرمال | رتبه |
آگاهی شهروندان در زمینه سوانح طبیعی (C41) | 0.0335 | 0.455 | 1 |
وجود سازمان های مردم نهاد پیرامون مدیریت بحران (C42) | 0.0156 | 0.212 | 2 |
حس تعلق به محله (C43) | 0.0093 | 0.126 | 4 |
امنیت اجتماعی (C44) | 0.0152 | 0.207 | 3 |
منبع: نگارنده
با توجه به جدول 17، در بین زیرمعیارهای اجتماعی؛ آگاهی شهروندان در زمینه سوانح طبیعی (C41) با وزن 0.455 رتبه اول را کسب کرده است. وجود سازمان های مردم نهاد پیرامون مدیریت بحران (C42) و امنیت اجتماعی (C44) به ترتیب با اوزان 0.212 و 0.207 رتبههای دوم و سوم را کسب کردهاند.در رابطه با معیار اجتماعی آگاهی شهروندان در زمینه حوادث طبیعی از اولویت بیشتری برخوردار است ،که در این راه باید به آموزش هایی که به طور پیوسته توسط رسانه های گروهی ، فضای مجازی ، مدارس ، نهادها و... پیرامون سوانح طبیعی و چگونگی مقابله با آن انجام می شود ، تاکید و حمایت گردد.
جدول 18-: وزن نهایی زیرمعیارهای جمعیتی
نام معیار | وزن حاصل از سوپرماتریس | وزن نرمال | رتبه |
تراکم (C51) | 0.0695 | 0.648 | 1 |
بعد خانوار (C52) | 0.0378 | 0.352 | 2 |
منبع: نگارنده
با توجه به جدول 18، در بین زیرمعیارهای جمعیتی؛ تراکم (C51) با وزن 0.648 رتبه اول و بعد خانوار (C52) با وزن 0.352 رتبه دوم را کسب کرده است. در معیار جمعیتی مهمترین مساله تراکم خانوارها بود که باید توجه ویژه ای به آن شود چرا که میزان تراکم بالا در بافت فرسوده سمنان در زمان بحران مشکلات زیادی را برای امداد رسانی وعملیات نجات ایجاد می کند و مانعی برای انجام به موقع و صحیح امدادرسانی می باشد.
جدول 19- وزن نهایی زیرمعیارهای میزان دسترسی
نام معیار | وزن حاصل از سوپرماتریس | وزن نرمال | رتبه |
مراکز درمانی (C61) | 0.0052 | 0.209 | 3 |
مراکز امدادی (C62) | 0.0078 | 0.315 | 2 |
معابر (C63) | 0.0088 | 0.356 | 1 |
فضای باز (C64) | 0.0030 | 0.121 | 4 |
منبع: نگارنده
با توجه به جدول 19، در بین زیرمعیارهای میزان دسترسی؛ معابر (C63) با وزن 0.356 رتبه اول را کسب کرده است. مراکز امدادی (C62) و مراکز درمانی (C61) به ترتیب با اوزان 0.315 و 0.209 رتبههای دوم و سوم را کسب کردهاند.مهمترین معیار در میزان دسترسی وجود معابر مناسب می باشد ، که با توجه به این که بافت تاریخی وفرسوده سمنان دارای خیابان ها وکوچه های باریک وتنگ می باشد و محورهای اصلی آن بسار کم است در زمان بحران مشکل ساز می باشد باید شهرداری راه حل مناسبی برای این موضوع در نظر گیرد و با جایگیزینی مسیرهای جدید امکان تردد وسایل امدادی را در زمان حوادث فراهم آورد .
جدول 20- وزن نهایی زیرمعیارهای نهادی (مدیریتی)
نام معیار | وزن حاصل از سوپرماتریس | وزن نرمال | رتبه |
قوانین و مشوقها برای مقاوم سازی و بهسازی (C71) | 0.0122 | 0.242 | 3 |
مشارکت شهروندان در طرح های مربوطه (C72) | 0.0129 | 0.256 | 2 |
آموزش همگانی پیرامون سوانح طبیعی (C73) | 0.0164 | 0.325 | 1 |
آمادگی نهادهای مربوط به مدیریت بحران (C74) | 0.0090 | 0.178 | 4 |
منبع: نگارنده
با توجه به جدول 20، در بین زیرمعیارهای میزان نهادی (مدیریتی)؛ آموزش همگانی پیرامون سوانح طبیعی (C73) با وزن 0.325 رتبه اول را کسب کرده است. مشارکت شهروندان در طرح های مربوطه (C72) و قوانین و مشوقها برای مقاوم سازی و بهسازی (C71) به ترتیب با اوزان 0.256 و 0.242 رتبههای دوم و سوم را کسب کردهاند.دربین معیارهای نهادی ومدیریتی هم آموزش همگانی ، مشارکت شهروندان وقوانین تشویقی دارای اهمیت است که سازمان های مربوطه نظیر شهرداری ها ، سازمان مسکن وشهرسازی ، و سازمان های مردم نهاد باید نقش پر رنگ تری دراین زمینه داشته باشند.
با توجه به یافته ها می توان گفت روش ANP فازی توانسته اولویت های بافت فرسوده وتاریخی را برای برنامه ریزان شهری مشخص کند تا گام های مثبتی در راستای بهبود تاب آوری منطقه مورد مطالعه وجلوگیری از خسارات جبران ناپذیر در زمان حوادث طبیعی بردارد.
نتیجه گیری
پژوهش پیرامون تاب آوری بافت های تاریخی وفرسوده شهرها راهی است برای جلوگیری از خسارات ناشی از حوادث طبیعی ، زیرا زمان لازم برای رفع مشکلات وکمبودها را به برنامه ریزان شهری می دهد.همچنین در سطح جهان تغیرات زیادی در نگرش به سوانح طبیعی دیده می شود؛ به طوری که دیدگاه بیشتر آن ها از تمرکز صرف بر کاهش آسیب پذیری به افزایش تاب آوری در مقابل بحران ها تغییر پیدا کرده است. بر اساس این نگرش، برنامه های کاهش مخاطرات طبیعی باید به دنبال تقویت ویژگی های جوامع تاب آور باشند ، از جمله ابعاد کالبدی ، جمعیتی ، اقتصادی ، نهادی ، زیست محیطی و...که اهمیت زیادی دارد.ازجمله تحقیقاتی جامع که در بافت فرسوده انجام شده به وضوح کمبودهای موجود در بافت فرسوده شهر سمنان در ابعاد اقتصادی ، فرهنگی ، اجتماعی وکالبدی را بررسی کرده وآن را با سایر مناطق شهر مقایسه کرده است و نشان داد فقر ونبود درآمد مستمر، عدم دسترسی به زیرساخت های مناسب ولزوم بهسازی وبازآفرینی در این منطقه از مشکلات اصلی این ناحیه است. همچنین کیکاووسی (1392) در مقاله خود پیرامون آسیب پذیری شهر سمنان در زمان زلزله نقشه آسیب پذیری ساختمان های شهر سمنان در زمان زلزله را مشخص کرد که دراین نقشه شاهدیم بناهای موجود در بافت فرسوده سمنان از نظر کالبدی بیشتر از دیگر مناطق سمنان در معرض آسیب هستند.خورسندی وهمکاران در (1389) مقاله خود پیرامون شاخص های کالبدی مسکن در شهر سمنان به نتیجه رسید که نشان دهنده این بود کیفیت مسکن ازنظر قدمت ، کیفیت ، نوع مصالح در جنوب شهر که بخش زیادی ازآن جزء بافت فرسوده است بسیار پایین تر از دیگر مناطق شهر است ، از طرفی شعاع دسترسی به مراکز درمانی و امدادی در بخش بافت فرسوده بسیارکم تراز دیگرمناطق شهر است.
پژوهش حاضر سعی داشت تا با مطالعه وتجزیه و تحلیل عوامل مختلف اولویت ها شناسایی و راهکاری مناسب برای بهبود وضعیت بافت فرسوده شهر در برابر مقابله با سوانح طبیعی در اختیار برنامه ریزان شهری قرارگیرد.يافته هاي تحقیق نشان داد در تاب آوری بافت تاریخی وفرسوده شهر سمنان اهمیت برنامه ریزان شهری و نخبگان به ترتیب بر معیارهای ، اقتصادی با وزن( 0.213) و جمعیتی و کالبدی به ترتیب با اوزان ( 0.209) و( 0.172) است و نقش معیارهای اجتماعی ، زیست محیطی ، مدیریتی و میزان دسترسی در برنامه ریزی جهت کاهش مخاطرات چهارم ،پنجم، ششم و هفتم می باشد.در هریک از معیارها هم برخی از زیر معیارها بیشتر اهمیت دارد و باید توجه ویژه به آن ها شود به طوری که در زیر معیار اقتصادی نقش درآمد خانوارها بیشترین رتبه را آورده و در معیار اجتماعی ، زیر معیار آگاهی شهروندان نسبت به سوانح طبیعی اشاره به نقش آموزش شهروندان دارد.در معیار کالبدی ، نوع مصالح رتبه اول را آورده وتوجه به کیفیت مناسب مصالح با توجه به وقوع حوادث طبیعی اذعان دارد . و در رابطه با معیار میزان دسترسی ، زیر معیار معابر شهری بالاترین امتیاز را آورده و نشان می دهد که با برنامه ریزی دقیق برروی شریان های حیاتی شهرها تا چه میزان، می توان در زمان بحران از حوادث غیرمترقبه جلوگیری می کنیم.در شاخص زیست محیطی ،فاصله از گسل بیشترین اهمیت را دارد ودر معیار جمعیتی ،تراکم خانوار از اهمیت بالاتری برخوردار است وباید تراکم جمعیتی در بافت فرسوده شهر سمنان با برنامه ریزی کمتر شود. اولویت های برنامه ریزان شهری هم در بافت فرسوده شهر سمنان برای تاب آوری بیشتر ، در بعد اقتصادی و جمعیتی می بایست ارتقاء سطح درآمد خانوارها و بالابردن پوشش بیمه ای برای جبران خسارات ناشی از حوادث طبیعی و کم کردن میزان تراکم جمعیتی فراهم شود. در بخش کالبدی، استحکام بناها ، مرمت خانه های قدیمی ، کم کردن میزان طبقات و دادن مشوق های مالی برای تعمیر وساخت ابنیه مقاوم درجهت کاهش مخاطرات طبیعی و همچنین در بخش نهادی آگاهی و آموزش ساکنان بافت پیرامون حوادث طبیعی و بالابردن میزان سرمایه اجتماعی ومشارکت دادن ساکنان در طرح های مربوط به پیشگیری از بحران انجام شود. باتوجه به نبود دسترسی مناسب در بافت فرسوده در زمان حوادث چاره اندیشی در مورد عریض کردن کوچه ها و خیابان ها ، تعدد مراکز درمانی ، امدادی وفضای باز مورد توجه قرار گیرد و پیرامون مسایل زیست –محیطی، توجه به شیب زمین ، چگونگی مهار روان آب ها و فاصله از گسل مورد نظر باشد. بافت فرسوده سمنان علاوه براولویت های ذکر شده در تحقیق حاضر پیرامون ارتقاء تاب آوری وتحقیقات صورت گرفته تاکنون ، دارای کاستی های زیاد در زمینه های دیگر هم می باشد که باید در مورد آن بررسی و چاره اندیشی شود ازجمله خالی شدن بافت از جمعیت جوان ونبود مشوق های لازم برای بهسازی بناهایی که موجود می باشد . ضعف فرهنگی واقتصادی ساکنان بافت ، نبود مراکز درمانی نسبت به تعداد جمعیت، کمبود مراکز تفریحی ، سطح درآمد پایین افراد از جمله آنها می باشد.
پیشنهادات
- مطالعات پیرامون شناسایی آسیب پذیري نقاط بافت فرسوده شهردر زمان سوانح طبیعی توسط سازمان هاي مربوطه ؛
-تجهیز مراکز درمانی و افزایش ایستگاه هاي آتش نشانی و تجهیز آن ها در بافت قرسوده ؛
- ارائه آموزش هاى كاربردى مديريت بحران و امداد و نجات برای اهلی محلات فرسوده ؛
- توسعه وبه روزرسانی شبکه های زیرساختی محلات بافت ( آب، فاضلاب، برق، گاز، مخابرات و ...) ؛
- توزیع مناسب مراکز کسب وکار به منظور کاهش ازدحام و کاهش تراکم جمعیتی در محلات قدیمی ؛
-توجه به سرمایه های اجتماعی و سازمان های مردم نهاد در مناطق فرسوده؛
- بهبود ساختار معابر وگذرگاه ها محله های قدیمی برای دسترسی بهتر در زمان حوادث؛
- -آگاهی دادن به ساکنان این نواحی نسبت به اهمیت بیمه خانواده ومنازل؛
- تدوین ضوابط و دستورالعمل هاي کنترل و هدایت گر برای ساخت وساز و نظارت مداوم این بافت ها
در هنگام بهسازي، نوسازي و بازسازي ؛
-توجه به مقاوم سازی ساختمان ها ، رعايت قوانین معماری و شهرسازی و استفاده از مصالح مناسب درساخت و ساز محلات فرسوده شهری ؛
منابع
1-ابراهیمی ، محمد، علوی ، سید علی ، ابوالفضل ، مشکینی ،1396، الگوی پراکنش فضایی و ساماندهی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران با استفاده از تصمیم گیری چند معیارهMCDM و تحلیل های GIS ( مطالعه موردی: منطقه 18 شهر تهران )، فصلنامه مطالعات ساختار وکارکرد شهری ، سال چهارم، شماره 13
2-بازدار، سجاد، زندمقدم، محمدرضا ، کامیابی ، سعید ، 1399، سنجش و ارزیابی کمی آسیب پذیری شهری در برابر زلزله نمونه موردی : استان ایلام نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال بیستم، شماره 59
3-باغبان ، امیر ، باغبان ، ساجده ، آراسته ، مژگان ( 1398) مطالعه تطبیقی میزان تاب آوري کالبدي مناطق شهر مشهد در برابر زلزله ، فصل نامه جغرافیا و برنامه ریزي شهري چشم انداز زاگرس ، دوره 11 ، شماره 41
4- پریزادی، طاهر ، فصیحی ، حبیب ا... ( 1396) باقر شهر ،شهر تاب آور ، برنامه ریزی راهبردی ارتقاء تاب آوری شهری ، تهران ، ناشر: مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران) شهرداری تهران )
5- جزایری ، الناز ، صمدزاده ، رسول ، حاتمی نژاد ، حسین ( 1398) ارزیابی ظرفیت تاب آوري شهري در برابر خطر زمین لرزه با تأکید بر ابعاد اقتصادي و کالبدي زیرساختی( مطالعه موردي : منطقه 12 تهران ) ، فصلنامه آمایش محیط، شماره 4
6- خداییان ، سعید، نیکخواه ، محمود، دوستمحمدی، عاطفه،1390، بررسي ويژگي هاي ژئومورفولوژيك و ژئوتكنيك خاك هاي شهر سمنان به منظور احداث ساختمان ها بويژه ساختمان هاي بلندمرتبه، ششمين كنگره ملي مهندسي عمران ، دانشگاه سمنان، سمنان، ايران
7-حصارکی زاده ، عاطفه ، محمدخان ، شیرین (1401) راهبردهای ارتقای تاب آوری شهرتهران در برابر معاطرات طبیعی ، مجله علوم جغرافیایی دانشگاه آزاد واحد مشهد، شماره 41
8- رضایی ، محمدرضا ، رفیعیان ، مجتبی ، حسینی ، سید مصطفی (1394) سنجش و ارزیابی میزان تاب آوری کالبدی اجتماع های شهری در برابر زلزله ( مطالعة موردی: محله های شهر تهران (، پژوهش های جغرافیای انسانی، دورة 47 ، شمارة4
9-رفیعیان، مجتبی ، رضایی ، محمدرضا ، عسکری، علی ، اکبر ، پرهیزگار ، شایان ، سیاووش(1390) تبیین مفهوم تاب آوری و شاخص سازی آن در مدیریت سوانح اجتماع محور( CBDM )، برنامه ریزی وآمایش فضا ، شماره 4
10-صفایی، امیر، وی شریعت پناهی ، مجید ، باهک ، بتول ، رنجبر ، محسن ، آزادبخت ، بهرام (1401) ارزیابی تاب آوری جوامع شهری و روستایی دربرابر مخاطرات طبیعی و ارائه الگوی تاب آوری در هر یک از جوامع )مطالعه موردی شهرستان گلپایگان( ، مجله علوم جغرافيايي دانشگاه آزاد اسلامي واحد مشهد، شماره 14
11-سالنامه اماری ( 1397 ) سازمان مديريت و برنامه ريزي استان سمنان، معاونت آمار و اطلاعات.
12-سلماني مقدم، محمد، اميراحمدي، ابوالقاسم، كاويان، فرزانه (1393) كاربرد برنامه ريزي كاربري اراضي در افزايش تاب آوري شهري در برابر زمين لرزه با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافيايي GIS ( مطالعه موردي : شهر سبزوار ) ، مطالعات جغرافيايي مناطق خشك ، شماره 17
13-صفایی پور، مسـعود . جـواد زارعی( 1396) برنامـه ریـزي محله محور و بـازآفر ینی پایـ دار بافـت هـا ي فرسـوده شهري با تاکید بـر سـرمایه اجتماعی(نمونـه مـورد ي: محله جولان همدان). آمـا یش جغرافیـایی فضـا، دوره 7، شماره 23
14- کانونی ، رضا ، ، زیاری ، کرامت ا... ( 1400 ) تحلیل ساختاري تاب آوري اجتماعی در چهارچوب حکمروايی شايستۀ شهري با رويکرد آينده پژوهی ( مطالعۀ موردي: شهر اردبیل ) ، فصنامه برنامه ریزی شهری وآمایش فضا ، دوره 25 ، شماره 3
15-ملکی ، امیرحسین، ملک حسینی، عباس ( 1395) آسیب شناسی مدیریت بحران شهري در بافت هاي فرسوده شهري همدان ، فصل نامه جغرافیا و برنامه ریزي شهري چشم انداز زاگرس، دوره هشتم،شماره 30
16-وارثی ، حمیدرضا ؛ تقوایی، مسعود؛ رضایی ، نعمت ا... ( 1391) ساماندهي بافت فرسوده شهري ( نمونه موردي: شهر شيراز)، مجله علمي تخصصي برنامه ريزي فضايي، سال دوم، شماره 2
17-وزارت راه و شهرسازی ، شركت مادر تخصصي عمران و بهسازي شهري ايران، شرکت عمران مسکن سمنان ، 1388 و 1389، بهسازی و نوسازی بافت فرسوده سمنان ، مشاور طرح : باغ اندیشه
18-وزارت راه و شهرسازی ، شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران ،1389 ، ساماندهی سکونتگاه های غیر رسمی و اقدامات توانمندسازی اجتماعات شهر سمنان ، شرکت بین المللی پردازش اطلاعات کلک
19-Anelli, D., Tajani, F., & Ranieri, R. (2022). Urban resilience against natural disasters: Mapping the risk with an innovative indicators-based assessment approach. Journal of Cleaner Production, 371, 133496
20-Bozza, A., Asprone, D., & Fabbrocino, F. (2017). Urban resilience: A civil engineering perspective. Sustainability, 9(1), 103.
21-Cutter, S.L., Ash, K.D., Emrich, C.T., (2014). The geographies of community disaster resilience. Glob. Environ. Chang, Vol 29, pp 65-77
22-Feofilovs, M., & Romagnoli, F. (2020). Assessment of Urban Resilience to Natural Disasters with a System Dynamics Tool: Case Study of Latvian Municipality. Environmental & Climate Technologies, 24(2).
23-McGill, R. Urban resilience—An urban management perspective. J. Urban Manag. 2020, 9, 372–381
24-Nagenborg, M. (2019). Urban resilience and distributive justice. Sustainable and resilient infrastructure, 4(3), 103-111.
25-Pede, elena (2020) Planning for Resilience: New Paths for Managing Uncertainty, Springer, Switzerland
https://doi.org/10.1007/978-3-030-17262-6
26-Romolini, M., Bixler, R. P., & Grove, J. M. (2016). A social-ecological framework for urban stewardship network research to promote sustainable and resilient cities. Sustainability, 8(9), 956
27-Rosemary D. F. Bromley, Andrew R.Tallon and Colin j. Thomas (2005), City center regeneration through residential development: Contributing to sustainability, Urban Studies, Vol 42, No 13
28-Redman, C.L. Should sustainability and resilience be combined or remain distinct pursuits Ecol. Soc. 2014, 19, 37.
29-Van Well, L., Van Der Keur, P., Harjanne, A., Pagneux, E., Perrels, A., & Henriksen, H. J. (2018). Resilience to natural hazards: an analysis of territorial governance in the Nordic countries. International journal of disaster risk reduction, 31, 1283-1294