Subject Areas : geographical and environmental
عباس صادقی 1 , احمد علی خرم بخت 2 * , mohammad ebrahim afifi 3
1 - دکتری جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران.
2 - عضو هیات علمی گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران
3 - Assistant Professor of Islamic Azad University, Larestan branch
Keywords:
Abstract :
پریزادی، طاهر، میرزازاده، حجت، اصغری، رویا، کریمی، علیرضا (1401)، بررسی الگوی توسعهی فیزیکی شهر با رویکرد توسعهی میان‌افزا مورد مطالعه: شهر میاندوآب، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره‌ی 54، شماره 4، صص 1321-1303.
2. پوراحمد، احمد، حاتمی‌نژاد، حسین، زیاری، کرامت‌الله، فرجی سبکبار، حسنعلی، وفایی، ابوذر (1395)، تحلیل الگوی توسعهی کالبدی-فضایی شهری از منظر توسعهی پایدار (مطالعه موردی: شهر کاشان)، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، دوره‌ی 7، شماره 26، صص 22-1.
3. حسینی، سیدعلی، یغفوری، حسین، هادیانی، زهره (1399)، بررسی و تحلیل عوامل مؤثر بر توسعهی ساختار کالبدی-فضایی شهر قم با رویکرد آیندهپژوهی، فصلنامه‌ی جغرافیا و توسعه، دوره‌ی 18، شماره 61، صص 276-251.
4. ربانی، ربانی، زیاری، کرامت‌الله، ساعدموچشی، رامین (1401)، آینده پژوهی: پارادایمی نوین در برنامه ریزی با تاکید بر برنامه ریزی شهری و منطقه ای (مبانی، مفاهیم، رویکردها و روش ها)، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ص 149.
5. رهنما، محمدرحیم، عباس زاده، غلامرضا (1387)، اصول، مباني و مدل‌هاي سنجش فرم كالبدي شهر، مشهد: انتشارات جهاد دانشگاهي مشهد، ص 258.
6. طرح جامع-تفصیلی شهر بیدستان (1390)، مطالعات حوزه‌ی نفوذ، زیست‌محیطی، جمعیتی-اجتماعی، اقتصادی، مهندسین مشاور نقش جهان پارس، سازمان مسکن و شهرسازی استان قزوین.
7. محمودزاده، حسن، مهدوی‌فرد، مصطفی، عزیزمرادی، مجید، زنجانی ثانی، ملیحه (1399)، مدل‌سازی توسعهی فیزیکی شهر با ترکیب قابلیت‌های گوگل ارث انجین (GEE) و شبکه‌ی عصبی مصنوعی (MLP) مطالعه موردی: شهر تبریز، جغرافیا و برنامهریزی، دوره‌ی 24، شماره 74، صص 232-215.
8. مرصوصي، نفيسه، صائبي، محمدحسين (1388)، تحليل جغرافيايي تأثير اكولوژي اجتماعي بر توسعهی كالبدي شهر، نمونه موردی: شهر مشهد، جغرافيا و برنامهریزی منطقه‌ای، پیش‌شماره پاييز و زمستان 88، صص 93-73.
9. مرکز آمار ایران (1395-1345)، سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن.
10. منتظری، مرجان، جهانشاهلو، لعلا، ماجدی، حمید (1396)، تحولات ساختار کالبدی-فضایی شهر یزد و عوامل مؤثر بر آن، مطالعات محیطی هفت‌حصار، دوره‌ی 6، شماره 21، صص 42-27.
11. Buzbee, W.W. (1999). Urban Sprawl, Federalism, and the Problem of Institutional Complexity. Fordham Law Review, 68, 57-138.
12. Castells-Quintana, D., & Royuela, V. (2014). Agglomeration, inequality and economic growth. The Annals of Regional Science, 52, 343–366.
13. Cengiz, S., Görmüş, S., & Oğuz, D. (2021). Analysis of the urban growth pattern through spatial metrics; Ankara City. Land Use Policy, 112, 1-13.
14. Chen, Y., Lu, H., Yan, P., Qiao, Y., & Xia, J. (2022). Spatial-temporal collaborative relation among ecological footprint depth/size and economic development in Chengyu urban agglomeration. Science of the Total Environment, 812, 1-11.
15. Chimhowu, A. (2019). The ‘new’ African customary land tenure, Characteristic, features and policy implications of a new paradigm. Land Use Policy, 81, 897–903.
16. Dewan, A.M., & Yamaguchi, Y. (2009). Landus and land cover change in Dhaka, Bangladesh: Using remote Sensing to promote Sustainable urbanization. Applied Geography, 31, 390-401.
17. Geneletti, D. (2012). Environmental Assessment of Spatial Plan Policies through Land Use Scenarios A Study in a Fast-Developing Town in Rural Mozambique. Environmental Impact Assessment Review, 32, 1- 10.
18. Hall, P. & Pain, K. (2006). The Polycentric Metropolis: Learning from Mega-city Regions in Europe. London: Routledge.
19. Hoekveld, J. J. (2014). Understanding spatial differentiation in urban decline levels. European Planning Studies, 22(2), 362–382.
20. Kalsoom, Q., Qureshi, N., Khanam, A. (2018). Perceptions of the research scholars regarding education for sustainable development (ESD) in Pakistan, in: Sustainable Development Research in the Asia-Pacific Region, Springer, Cham, 2018, pp. 165–179.
21. Li, H., Liu, Y., Zhang, H., Xue, B., & Li, W. (2021). Urban morphology in China: Dataset development and spatial pattern characterization. Sustainable Cities and Society, 71, 1-13.
22. Liu, C. & Shen, Q. (2011). An empirical analysis of the influence of urban form on household travel and energy consumption. Computers, Environment and Urban Systems, 35(5), 347-357.
23. Mabasa, A., Davis shekede, M., chirisa L., Gwitira, I., & Bandauko, E. (2015). Urban physical development and master planning in Zimbabwe. An assessment of conformance in the city of Mutare, university of Zimbabwe.
24. Medayese, S., Magidimisha-Chipungu, H.H., & Chipungu, L. (2023). Community participation as a premise for hangwurian city development in North Central Nigeria. Heliyon, 9(11), 1-13.
25. Owusu-Ansah, J.K., & Atta-Boateng, F. (2016). The spatial expression of physical development controls in a fast growing Ghanaian city. Land Use Policy, 54, 147-157.
26. Rodrigue, J.P., Claude, C., & Brian, S. (2009). The Geography of Transport Systems. New York: Routledge
27. United Nations Human Settlements Programme, World Cities Report. (2016). Urbanisation and development: emerging futures, United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat), Kenya.
28. Wegener, M. (2004). Overview of land use transport models, in Hensher, D.A. (ed.) Handbook of transport geography and spatial systems, Oxford: Elsevier.
29. Wei, Y.D., & Ewing, R. (2018). Urban expansion, sprawl and inequality. Landscape and Urban Planning, 177, 1-14.
30. Wei, Y.D., Xiong, N., & Carlston, K. (2023). Urban space, sprawl, and intergenerational mobility. Applied Geography, 156, 1-9.
31. Wulf, T., Brands, C., and Meißner, P. (2011). A scenario-based approach to strategic planning– tool description – scenario matrix. Leipzig: HHL–Leipzig Graduate School of Management; 2011. (HHL-Arbeitspapier/HHL Working Paper; 12).
32. Zhong, C., Arisona, S.M., Huang, X., Batty, M., & Gerhard, S. (2014). Detecting the dynamics of urban structure through spatial network analysis. International Journal of Geographical Information Science, 28(11), 2178-2199.
33. Zhu, J., Zhu, M., & Xiao, Y. (2019). Urbanization for rural development: Spatial paradigm shifts toward inclusive urban-rural integrated development in China. Journal of Rural Studies, 71, 94-103.
مجله علوم جغرافيايي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد مشهد، دوره 20، شماره 46، بهار 1403، صص 192-176
برنامهریزی توسعهی فیزیکی شهرها با تأکید بر رویکرد آینده‌نگری و سناریومحور (مطالعه موردی: شهر بیدستان)1
عباس صادقی
دانشجوی دکترای جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد لارستان،دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران
احمدعلی خرم‌بخت
استاديار گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ايران(نویسنده مسئول)
محمدابراهیم عفیفی
دانشیار گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران
دريافت: 7/9/1402 پذيرش: 22/10/1402
چکیده
توسعهی فيزیکي شهر، فرایندی پویا و مداوم است که طي آن محدوده‌های فيزیکي شهر و فضاهای کالبدی آن در ابعاد کمی و کیفی افزایش می‌یابند. در این روند، اثرات منفی و مثبت متعددی متوجه شهرها میگردد که در راستای کاهش اثرات منفی، برنامهریزی استراتژیک توسعهی فیزیکی شهر با تأکید بر آینده‌های محتمل ضرورتی اجتناب‌ناپذیر می‌باشد. بدین منظور، پژوهش حاضر با هدف برنامهریزی توسعهی فیزیکی شهر بیدستان با تأکید بر رویکرد آینده‌نگری و سناریومحوری نگارش شده است. روش تحقیق در پژوهش حاضر آمیخته (کمی-کیفی) با هدف کاربردی و ماهیت تحلیلی-اکتشافی می‌باشد که در راستای تحلیل داده‌ها و تدوین سناریوها از نرم‌افزار Morphol استفاده شده است. همچنین جامعه‌ی آماری تحقیق شامل مدیران، مسئولان و نخبگان شهر بیدستان بوده که از طریق روش دلفی 30 نفر به‌عنوان حجم نمونه تعیین گردیده است. یافته‌های تحقیق در راستای برنامهریزی توسعهی فیزیکی شهر بیدستان با تأکید بر آینده‌نگری و سناریومحوری نشان میدهد که 12 سناریو با داشتن اینرسی بالا به‌عنوان محتمل‌ترین و مقاوم‌ترین سناریوها در برابر تغییرات احتمالی (مثبت و منفی) شناسایی شده‌اند. در بین 12 فرض و سناریو، سناریوهای مطلوب با 4 فرض، سناریوهای فاجعه با 2 فرض و سناریوهای بینابین با 6 فرض ارائه‌شده‌اند. با توجه به وضعیت اکثریت سناریوهای محتمل توسعهی فیزیکی شهر بیدستان که در وضعیت بینابینی قرار دارند، وضعیت توسعهی فیزیکی شهر هنوز در شرایط ناپایدار قرار نگرفته و این توسعه نیازمند برنامهریزی مناسب براساس پارامترهای مختلف است. همچنین سناریوهای فاجعه یعنی توسعهی شهر بیدستان در سمت شمال (تخریب اراضی کشاورزی و باغات) و عدم داشتن استراتژی مشخص در توسعهی فیزیکی شهر، نیازمند توجه بیشتر از جانب مدیران و مسئولان شهری می‌باشند.
واژگان کلیدی: برنامهریزی فیزیکی، آینده‌نگری، سناریومحوری، شهر بیدستان.
مقدمه
بر اساس پیش‌بینی سازمان ملل تا سال 2050، 75 درصد از کل جمعیت جهان در مناطق شهری زندگی خواهند کرد (UN-Habitat, 2016:1). به دنبال این افزایش جمعیت، تغییرات زیادی در توزیع جمعیت، ساختار فضایی و توسعهی فیزیکی شهرها صورت خواهد پذیرفت (حسینی و همکاران، 253:1399؛ Dewan and Yamaguchi, 2009:392). بنابراین برنامهریزی مطلوب شهرها نیازمند پیش‌بینی و آینده‌نگری از افزایش جمعیت، ساختار فضایی و توسعهی فیزیکی شهرها می‌باشد (Wei et al, 2023:2). در این بین، بررسی توسعهی فیزیکی شهری در طول دو دههی گذشته بسط و توسعهی زیادي پیداکرده و به‌کارگیری روش‌های فضایی برای تحلیل این ساختار توجه برنامه‌ریزان شهری را به خود جلب کرده است (Zhong et al, 2014:2179). همچنین اهمیت برنامهریزی با رویکرد آیندهمحوری در توسعهی فیزیکی‌های شهرها محور مطالعات مختلفی بوده است (Liu and Shen, 2011:348; Wei and Ewing, 2018:2). اهمیت این موضوع از آنجا ناشی میگردد که عدم آینده‌نگری در توسعهی فیزیکی شهر، موجبات شکل‌گیری پیامدهای مختلف همچون تخریب اراضی کشاورزی و باغات و همچنین توسعهی غیراصولی شهر خواهد گردید (Chen et al, 2022:2; Li et al, 2021:2; Zhu, 2019:95). از این‌رو، آگاهی از نحوه‌ی توسعهی فیزیکی شهرها و عوامل تأثیرگذار بر آن ضرورتی اجتناب‌ناپذیر می‌باشد (Rodrigue et al, 2009:54). همچنین برنامهریزی برای آینده‌ی توسعهی فضایی و فیزیکی شهر باید اولویت اصلی برنامه‌ریزان شهری باشد، زیرا که تعیین‌کننده‌ی آینده‌ی شهر در ابعاد توسعهی پایدار شهری است (Castells-Quintana and Royuela, 2014:345; Kalsoom et al, 2018:167). بدین منظور نیاز است ضمن شناسایی پیشران‌های کلیدی بر توسعهی فیزیکی شهرها، به شناسایی آینده‌های محتمل اقدام نمود. با توجه به اهمیت برنامهریزی آینده‌نگر در راستای توسعهی فیزیکی شهر، هدف از پژوهش حاضر برنامهریزی توسعهی فیزیکی شهر بیدستان با رویکرد آیندهپژوهی و سناریونگاری می‌باشد. اکثر شهرهای ایران پیش از اینکه دارای گسترش اساسی و اصولی باشند، از افزایش جمعیتی بسیاری برخوردار بودهاند و درواقع این شهرها فرصتی برای اعمال سیاست‌های شهرسازی به‌دست نیاوردهاند. همچنین در بیشتر شهرهای ایران شاهد این موضوع می‌باشیم که قبل از محاسبه‌ی سرانه‌ها و توسعهی ساختار فضایی به‌صورت برنامه‌ریزی‌شده، دچار رشد ناموزون و بدون برنامه شده‌اند. در این بین، در شهر بیدستان تعرّض به اراضي كشاورزي شهر براي تأمین مسكن و ساير کاربری‌های شهري به تدریج صورت گرفته است كه اين امر موجبات تغيير كاربري زراعي يا به تعبير ديگر بلعيدن اراضي كشاورزي و تبديل آن‌ها به ساير کاربری‌ها را در پي داشته است؛ به همين علت، ادامه توسعهی شهر به همين صورت تهديدي جدي براي محیط‌زیست و اقتصاد بخش كشاورزي شهر بیدستان به‌شمار می‌رود. بنابراین شناسایی پیشران‌های کلیدی و برنامهریزی آینده‌محور در راستای برنامهریزی توسعهی فیزیکی شهر ضروری می‌باشد. بدین منظور پژوهش حاضر به‌دنبال پاسخگویی به سؤال‌های زیر می‌باشد:
- مهم‌ترین پیشران‌های اثرگذار بر توسعهی فیزیکی شهر بیدستان کدامند؟
- مهم‌ترین سناریوهای پیش رویِ توسعهی فیزیکی شهر بیدستان کدامند؟
پیشینه تحقیق
توسعهی فیزیکی شهر یکی از موضوعات مهم در ادبیات برنامهریزی شهرها محسوب می‌شود که طی سالیان گذشته پژوهش‌های مختلفی را در این حوزه به خود اختصاص داده است. بررسی‌ها نشان میدهد که بررسی الگو و نحوه‌ی توسعهی فیزیکی و همچنین پیامدهای آن در پژوهش‌های گذشته مورد بحث قرار گرفته است، با این حال پیش‌بینی‌های توسعهی فیزیکی عدم بهره‌مندی از سناریوهای محتمل را نشان میدهد. بنابراین پژوهش حاضر به‌دنبال پر کردن این خلأ پژوهشی و بررسی آینده‌نگر و سناریومحور در حوزه‌ی برنامهریزی توسعهی فیزیکی شهر در بیدستان قزوین می‌باشد. در ادامه به برخی از پژوهش‌های مرتبط با موضوع اشاره میگردد.
منتظری و همکاران (1396)، در پژوهش خود تحت عنوان تحولات ساختار کالبدی-فضایی شهر یزد و عوامل مؤثر بر آن به این نتایج دست یافته‌اند که در ابتدا عوامل طبیعی به خصوص شرایط اقلیمی ازجمله تأثیرگذارترین عوامل بر نحوه‌ی رشد و توسعهی شهر یزد بوده، اما در دوره‌های بعدی عوامل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و به خصوص جریان‌های حاکم فکری تأثیر بسزایی در تغییرات ساختار کالبدی-فضایی این شهر داشته‌اند. محمودزاده و همکاران (1399)، در پژوهشی تحت عنوان مدل‌سازی توسعهی فیزیکی شهر با ترکیب قابلیت‌های گوگل ارث انجین (GEE) و شبکه‌ی عصبی مصنوعی (MLP)، شهر تبریز را مورد بررسی قرار داده‌اند. نتایج پیش‌بینی تغییرات حاصل از مدل MLP نشان‌دهنده‌ی این است که توسعهی فیزیکی شهر تبریز در آینده رو به شمال شرقی و جنوب شرقی است. پریزادی و همکاران (1401)، در پژوهشی به بررسی الگوی توسعهی فیزیکی شهر میاندوآب با رویکرد توسعهی میان‌افزا پرداخته‌اند. نتایج پژوهش نشان میدهد که حدود 33 درصد از رشد فیزیکی شهر، مربوط به رشد جمعیت و 67 درصد توسعهی فیزیکی شهر در نتیجه‌ی عوامل دیگری همچون (بورس‌بازی زمین و...) بوده و به عبارتی سهم متغیر جمعیت نسبت به عوامل دیگر کمتر بوده و این نتیجه خود دلیلی بر توسعهی افقی و پراکنده‌ی شهر می‌باشد. از طرفی با توجه به وسعت زیاد اراضی بایر در داخل محدودهی قانونی شهر و ظرفیت افزایش تراکم ساختمانی مخصوصاً در بخش‌های شرقی شهر، وجود سرانه‌ی ناخالص مسکونی، وجود کاربری‌ها و بناهای قدیمی شهر میاندوآب از پتانسیل بالایی جهت توسعهی درون‌زا برخوردار بوده و ضرورتی به افزایش محدودهی شهر و ساخت‌وساز در پیرامون شهر نبوده و بهتر است توسعه به صورت درون‌زا صورت گیرد تا میزان پراکندگی کاهش یابد. ماباسا2 و همکاران (2015)، در پژوهشی توسعهی فیزیکی شهر زیمباوه را با طرح جامع این شهر مورد بررسی و انطباق قرارداده و به این نتیجه رسیده‌اند که هرچند برخی از زمینهای شهری با طرح جامع مطابقت نداشته ولی در کل تحولات فیزیکی این شهر با طرح جامع مطابقت داشته است. اُووسو آنسا و آتا بوآتنگ3 (2016)، در پژوهشی به بررسی توسعهی فیزیکی و تجلی فضایی همه‌جانبه‌ی شهر غنا پرداخته و نشان دادند که کنترل توسعهی فیزیکی شهر به سختی قابل‌اجرا بوده و به این نتیجه رسیدند که توسعهی مسکونی که توسط نهادهای دولتی و در زمینهای دولتی آغازشده دارای برنامهریزی بهتری بوده است. چنگیز4 و همکاران (2021)، در پژوهش خود به تحلیل الگوی رشد شهر آنکارا از طریق معیارهای فضایی پرداخته‌اند. یافته‌های پژوهش نشان میدهد که تأثیر ناحیه‌ی شهری بر مناطق باز پیرامونی در طول سال‌ها در آنکارا کاهش یافته است. به عبارت دیگر، خوشه‌های مختلف شهری در طول سالیان به یکدیگر نزدیک شده‌اند و ارتباطات و ساختار فضایی شهر آنکارا به‌صورت پیوسته می‌باشد. مدایس5 و همکاران (2023)، در پژوهشی تحت عنوان مشارکت یکپارچه به‌عنوان پیش‌زمینه‌ی توسعهی پایدار فیزیکی شهر هانگوریان6 در شمال مرکزی نیجریه به این نتایج دست یافته‌اند که عدم وجود مشارکت و یکپارچگی در برنامهریزی فیزیکی شهر هانگوریان موجب پیامدهای منفی در ابعاد مختلف به‌ویژه تخریب محیط‌زیست پیرامون شهر گردیده است.
مبانی نظری
توسعهی فيزیکي شهر، فرایندی پویا و مداوم است که طي آن محدوده‌های فيزیکي شهر و فضاهای کالبدی آن در جهت‌های عمودی و افقي از حيث کمي و کيفي افزایش ميیابند و اگر این روند سریع و بيبرنامه باشد به تنسيق فيزیکي متعادل و موزون فضاهای شهری نخواهد انجاميد و در نتيجه سامانههای شهری را با مشکلات عدیده‌ای مواجه خواهد ساخت (پوراحمد و همکاران، 4:1395). از طرفی هر کدام از این دو روند توسعهی فیزیکی (عمودی و افقی)، کالبد متفاوت و جداگانه‌ای از دیگري ایجاد می‌نماید. رشد فیزیکی به شکل افزایش محدودهی شهر یا به اصطلاح گسترش افقی ظاهر میگردد و رشد عمودي به صورت درون‌ریزی جمعیت شهري و الگوي رشد شهر فشرده نمایان می‌شود (رهنما و عباس‌زاده، 21:1387). با بررسی‌های صورت‌گرفته در ادبیات نظری، رشد و توسعهی فیزیکی شهر در چهار نوع به شرح زیر نمایان می‌شود:
الف) توسعهی فیزیکی-كالبدي برنامهریزی شده (اصولي): اين نوع توسعه که به توسعهی فيزيكي شهر در سمت توسعه دلالت دارد، مبتني بر اصول شهرسازي بوده و اسكان جمعيت و ساخت‌وسازها پس از آماده‌سازي زمين اتفاق می‌افتد (مرصوصي و صائبي، 79:1388). یعنی بر روي مقدار مشخصي از زمینهای باير و بر اساس برنامهریزی و طراحي قبلي چه به‌صورت برنامهریزی دولتي و چه به‌صورت ارشادي و با كمك سرمایه‌گذاری بخش خصوصي، طرح خانه‌سازی، احداث معابر، ايجاد واحدهاي خدماتي و رفاهي و غيره تحقق می‌یابد (Chimhowu, 2019:898).
ب) توسعهی فیزیکی-كالبدي غير برنامه‌ریزی‌شده (غيراصولي): در اين توسعه، توسعهی فيزيكي و افقي به‌وجود آمده در داخل محدودهی شهر توسط مردم بوده و پيشي گرفتن آن‌ها بر ارگان‌هاي شهري صورت گرفته است. در نتيجه توسعهی شهر بدون رعايت اصول شهرسازي اتفاق می‌افتد. از مشخصات عمده‌ی آن می‌توان به خیابان‌های نامنظم، بن‌بست‌هاي نامتعارف، تقاطع‌های غيراستاندارد و.... اشاره نمود (مرصوصي و صائبي، 1388: 79). در اين نوع توسعه به علت افزايش جمعيت به خصوص افزايش شديد جمعيت شهري به دليل تأثير عوامل اقتصادي و اجتماعي كه مانع رشد شهري در داخل زمینهای موجود شهر و يا رشد عمودي می‌شوند، زمینهای حاشیه‌ی شهر، مورد ساختمان‌سازی مسكوني قرار می‌گیرند و به ندرت اين توسعه از ناحيه اقشار دارا و بر روي زمینهای گران‌قیمت، صورت می‌پذیرد. البته در چنين حالتي، ضوابط شهرسازي به مقدار نسبتاً زيادتري رعايت می‌شود اما اكثر اوقات توسعهی نواحي حاشیه‌ای به صورت توسعهی خودرو و فقيرانه است. در اين صورت حتي اگر شهر، داراي طرح جامع باشد وقتي فشارهاي جمعيتي، اجتماعي و اقتصادي درون شهر، زياد باشند معمولاً توسعهی حاشیه‌ای خارج از ضابطه و بدون برنامه انجام می‌گیرد (Hall and Pain, 2006:27).
ج) توسعهی تكميلي، توسعهی فیزیکی-كالبدي به مفهوم تكامل شهر و پر شدن اراضي باير شهري: ساخت‌وساز زمینهای باير شهري به نام توسعهی تكميلي نامیده می‌شود (Hoekveld, 2014:364). در اين نوع توسعه کلیه‌ی اراضي، تحت تصرف کاربری‌های مختلف قرار می‌گیرند. از اشكال ديگر آن می‌توان به نوسازي ساختمان‌ها، افزايش تراكم مسكوني با تخريب واحدهاي مسكوني ويلايي و ساخت آپارتمان‌هاي چند واحدي اشاره کرد (مرصوصي و صائبي، 1388: 79).
د) توسعهی فیزیکی-كالبدي غیرقانونی (حاشیه‌نشینی): در اين حالت، توسعهی فيزيكي و افقي شهر در اراضي غیرمجاز و خارج از محدودهی قانوني و داخل حريم ماده 99 شهرداري حادث می‌شود و ضمن اينكه اصول شهرسازي به فراموشي سپرده می‌شود، ساخت‌وسازها هم بدون مجوز از مراجع ذی‌صلاح و خارج از اصول فني انجام می‌شود (مرصوصي و صائبي، 79:1388).
در برنامهریزی توسعهی فیزیکی-كالبدي، در جهت توسعه و رشد شهري و تأمين نيازهاي اقتصادي و اجتماعي آن، معيارهاي زير لازم الإجرا است:
1- تأمين موازين ايمني، بهداشت، رفاه و محيط سالم، حق انتخاب و قابليت تحرك و انعطاف كالبدي شهر؛
2- بهبود كيفيت ساختماني و در نهايت بهبود سيماي شهر؛
3- قابليت تطبيق كالبد شهري با نيازهاي آتي؛
4- تنظيم برنامه‌ی صحيح براي مراحل مختلف توسعهی شهري (Wegener, 2004:16)؛
5- امكان حداكثر استفاده از خصوصيات طبيعي با تهيه‌ی طرح‌ها؛
6- تهیه‌ی برنامه جهت شناسايي و حفاظت آثار باستاني؛
7- پیش‌بینی امكانات اقتصادي لازم جهت توسعه و كارآيي تجهيزات و تأسيسات شهري؛
8- پیش‌بینی ايجاد تسهيلات در سياست دولت در امر تجديد توسعه (Buzbee, 1999:52).
همچنین نیاز است تا در برنامهریزی توسعهی فیزیکی-کالبدی شهری بهره‌مندی از رویکردهای نوین و انعطاف‌پذیر آینده‌نگر و سناریومحور، به‌منظور برنامهریزی استراتژیک مورد نظر قرار گیرد. در ساده‌ترین حالت آینده‌نگاری حاصل تلاقی و هم‌گرایی سه دسته از مفاهیم یا حوزه‌های مختلف است که عبارتند از: 1- برنامهریزی راهبردی 2- آیندهپژوهی 3- شبکه‌سازی یا توسعهی سیاست. همچنین سناریو نشان میدهد چگونه ممکن است یک آینده بر اساس وضعیت کنونی و مجموعه‌ای از فرضیات در مورد نیروهای کلیدی پیشران شکل بگیرد (Geneletti, 2012:4). از جنبهای دیگر برنامهریزی سناریو بر اساس این فرض است که تحولات آینده تا حد زیادی نااطمینان است و همین موضوع مدیران را وادار می‌کند که به فکر تدوین سناریوهای مختلف برای مواجه با آینده باشند (Wulf et al, 2010:10).
روش تحقیق
روش تحقیق در پژوهش حاضر آمیخته (کمی-کیفی) با هدف کاربردی و ماهیت تحلیلی-اکتشافی می‌باشد که در راستای تحلیل داده‌ها و تدوین سناریوها از نرم‌افزار Morphol استفاده شده است. همچنین جامعه‌ی آماری تحقیق شامل مدیران، مسئولان و نخبگان شهر بیدستان بوده که از طریق روش دلفی 30 نفر به‌عنوان حجم نمونه تعیین گردیده است. در پژوهش حاضر متغیرها و عوامل کلان با نظر نمونه‌ی آماری شناسایی گردیده و موارد دیگر با مطالعات اسنادی (طرحهای توسعهی شهری) به‌دست‌آمده است. همچنین در طراحی فرض‌های هر متغیر، در تشخیص طیف کیفی هر فرض از فاجعه تا مطلوب، درصد احتمال وقوع هر فرض و ارتباط بین متغیرها و فرض‌ها از نظر نمونه‌ی آماری استفاده شده است. از طرفی قابل ذکر است که رویکرد حاکم بر پژوهش حاضر تحلیل ساختاری می‌باشد. تحلیل ساختاري، روشی است که براي تحلیل روابط بین متغیرها خصوصاً در سیستم‌های گسترده و داراي ابعاد متعدد به‌کار می‌رود. پتانسیل این روش در استفاده از داده‌های کیفی در کنار داده‌های کمی، سبب شده که این روش تبدیل به یکی از روش‌های پرکاربرد در آیندهپژوهی شود (ربانی و همکاران، 34:1401).
معرفی محدودهی مورد مطالعه
شهر بيدستان از لحاظ تقسيمات سياسی در دهستان شريف‌آباد از بخش محمديه شهرستان البرز در استان قزوين قرار دارد. اين شهر در فاصله حدوداً ۸ کيلومتری شهر قزوين (مرکز استان) گسترده شده است. شهر بيدستان در موقعيت 13/36 عرض شمالی و 12/50 طول شرقی در پهنه دشت قزوین قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریا 1280 متر است. مساحت شهر بالغ بر 105 هکتار و جمعیت آن بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395، 18060 نفر بوده است. قابل ذکر است که بیدستان در ابتدا و تا سال 1375 به‌عنوان نقطه‌ی روستایی محسوب شده و پس از آن کم‌کم به نقطه‌ی شهری تبدیل شده و در سال 1385 نیز شهرداری شهر تأسیس گردیده است. تأسيس استان قزوين و تعيين شهر قزوين به‌عنوان مرکز استان در سال 1376 موجب افزايش قيمت زمين و ايجاد ارزش افزوده‌ی حاصل در بخش مسکن شد که اين موضوع زمينه‌ی افزايش سرسام آور جمعيت نقاط روستايي اطراف ازجمله بيدستان را فراهم آورد.
شکل 1- موقعیت جغرافیایی شهر بیدستان
مأخذ: (نگارندگان، 1402).
تحولات جمعیتی شهر بیدستان نشان میدهد که جمعیت شهر از 353 نفر در سال 1345 به 758 نفر در سال 1355، 12235 نفر در سال 1375، 20110 نفر در سال 1385 و 18060 نفر در سال 1395 رسیده است. در این راستا پس از افزایش جمعیت شهر تا سال 1385، کاهش آن در بازه زمانی 1395-1385 قابل مشاهده است.
شکل 2- نمودار تحولات شهر بیدستان از سال 1395-1345
مأخذ: (مرکز آمار ایران، 1395-1345).
همچنین تحولات کالبدی شهر در شش دوره قابل بحث می‌باشد.
دوره‌ی اول توسعه (نطفه‌ی اصلی شهر): نطفه‌ی اصلی شهر بیدستان در کنار جاده قدیم قزوین–تهران شکل گرفته است. در حال حاضر این هسته‌ی اولیه شهر در جنوب و جنوب غربی شهر قرار دارد و بيش‌ترین بافت قدیمی شهر مختص این محدوده است.
شکل 3- هسته‌ی اولیه‌ی شهر بیدستان
مأخذ: (طرح جامع-تفصیلی بیدستان، 1390).
دوره‌ی دوم توسعه: در این دوره ساختوسازهایی در شمال و شرق نطفه‌ی اصلی شهر شکل گرفت و شهر در جهت شمال شرقی توسعه یافت.
دوره‌ی سوم توسعه: در این دوره ساختوسازهایی در محدودهی وسیعی از شمال شرق شهر ایجاد شد و شهر همچنان به توسعه در جهت شمال شرقی خود ادامه داد. البته لکه‌های خالی و زمینهای بایر زیادی در آن به چشم می‌آمد و در شمال شهر نیز ساختوسازهایی به‌صورت پراکنده صورت گرفت.
دوره‌ی چهارم توسعه: در این دوره ساخت‌وسازهای در محدودهی وسیعی از شمال و شمال غرب شهر ایجاد شد و این امر باعث یکپارچگی شهر گردید و شهر را از حالت پراکنده‌سازی و بی‌نظمی خارج و به یک بافت منسجم شهری تبدیل ساخت.
دوره‌ی پنجم توسعه: در سال 1383 تا سال 1386 ساختوسازهایی در شمال شرقی شمال و شمال غرب شهر صورت گرفت و شهر را تا مجاورت کانال آب امتداد داد. غالب بافت پراکنده و نامنظم شهری که اکنون در نقشه‌ی شهر دیده می‌شوند مربوط به ساخت‌وسازهای این دوره است.
دوره‌ی ششم توسعه: در فاصله‌ی سال‌های 1386 تا کنون شهر از سمت غرب گسترش یافته است. ساختمان‌های شهرداری، فرهنگ‌سرا، ساختمان‌های مسکونی نوساز 4-5 طبقه از عمده ساخت‌وسازهای این دوره است.
شکل 4- نظام توسعهی کالبدی شهر بیدستان در شش دوره‌ی توسعه
مأخذ: (طرح جامع-تفصیلی بیدستان، 1390).
بحث و یافته‌ها
شناسایی پیشران‌های کلیدی و فرض‌های مطرح‌شده برای هر پیشران
در راستای شناخت محتمل‌ترین سناریوهای برای سنجش هر پدیده‌ای در وهله‌ی اول نیاز به استخراج پیشران‌های کلیدی تأثیرگذار می‌باشیم. در این تحقیق با مطالعه‌ی اسناد فرادستی و نظر نمونه‌ی آماری مهم‌ترین پیشران‌های مؤثر بر توسعهی فیزیکی شهر بیدستان، بر مبنای ابعاد طبیعی، ساختاری، مدیریتی، اجتماعی، اقتصادی و انسانی-طبیعی به شرح جدول شماره 1 شناسایی شده است.
جدول 1- پیشران‌های کلیدی مؤثر بر توسعهی فیزیکی شهر بیدستان
ردیف | پیشران‌های کلیدی | زمینه |
|---|---|---|
1 | موقعیت جغرافیایی شهر بیدستان | طبیعی |
2 | خاک حاصلخیز | طبیعی |
3 | منابع آبی | طبیعی |
4 | نزدیکی به تهران | ساختاری |
5 | نزدیکی به قزوین | ساختاری |
6 | شیب زمینهای شهر | طبیعی |
7 | جاده قدیم قزوین-تهران | ساختاری |
8 | باغات و اراضی کشاورزی | انسانی-طبیعی |
9 | نزدیکی به شهر صنعتی البرز | ساختاری |
10 | اراضی اوقافی | اقتصادی |
11 | طرحهای توسعهی شهری | مدیریتی |
12 | جمعیت | اجتماعی |
مأخذ: (یافته‌های تحقیق، 1402).
پس از شناسایی پیشران‌های کلیدی، با استفاده از روش دلفی از نمونه‌ی آماری خواسته شد که برای هر کدام از پیشران‌ها فرض‌هایی بر بستر سناریو و آیندهپژوهی مطرح کنند. درواقع این فرضیات تشکیل‌دهنده‌ی سناریوهای احتمالی اثرگذار بر توسعهی فیزیکی شهر بیدستان هستند. همچنین جهت اعتباربخشی بالا به هر کدام از سناریوها، این فرضیات دو بار چرخش داده‌ای در بین کارشناسان منتخب داشته‌اند که درنهایت با توجه به امتیاز نهایی بالا برای هر کدام در داخل نرم‌افزار Morphol، فرض‌های منتخب ثبت گردیده است.
جدول 2- فرض‌های مطرح‌شده برای هر پیشران
Hypotheses | Variables | Domains | |||
H4 | H3 | H2 | H1 | ||
(موقعیت جغرافیایی)؟ | عدم تأثیرگذاری بر توسعهی فیزیکی شهر بیدستان | ادامه‌ی وضعیت کنونی از نظر تاثیرگذاری | تأثیرگذاری بر توسعهی فیزیکی شهر در جهات مختلف | موقعیت جغرافیایی | طبیعی |
(خاک حاصلخیز)؟ | ادامه‌ی روند کنونی | مستعد بودن جهت توسعهی باغات و خانه‌های ویلایی | با توجه به عدم تغییر کاربری اراضی، این پارامتر به‌عنوان مانعی بر توسعهی فیزیکی شهر است | خاک حاصلخیز | |
اثرگذاری به‌عنوان یک مانع توسعهی فیزیکی شهر | ادامه‌ی وضعیت فعلی | کاهش و تقلیل منابع آبی | منابع آبی به‌عنوان یک پارامتر اثرگذار بر توسعهی شهر بیدستان | منابع آبی | |
(شیب زمینهای شهر)؟ | شرایط بهتر در جهت جنوی و غرب شهر برای توسعهی آتی | ایجاد موانع ژئومورفولوژیکی در جهت توسعهی فیزیکی شهر | مستعد بودن شیب شهر در زمینه‌ی توسعهی فیزیکی شهر | شیب زمینهای شهر | |
(اراضي اوقافي)؟ | عدم اثرگذاری بر توسعهی فیزیکی شهر بیدستان | اثرگذاری اراضی اوقافی در توسعهی فیزیکی شهر در داخل بافت موجود | وجود اراضی اوقافی زیاد در سطح شهر به‌عنوان یک پیشران مؤثر بر توسعهی فیزیکی شهر | اراضي اوقافي | اقتصادی |
(جمعیت)؟ | تداوم وضعیت و روند کنونی | فرآیند انقباض جمعیتی و کاهش میزان اثرگذاری آن | افزایش جمعیت و توسعهی فیزیکی شهر در جهات مختلف | جمعیت | اجتماعی |
(نزدیکی به تهران)؟ | اثرگذاری بر توسعهی شهر بیدستان به‌عنوان یک پارامتر ثانویه | عدم تأثیرگذاری بر توسعهی شهر بیدستان | نزدیکی به تهران به‌عنوان یک پارامتر اثرگذار بر تثبت و توسعهی جمعیت و توسعهی فیزیکی شهر | نزدیکی به تهران | ساختاری |
(نزدیکی به قزوین)؟ | تأثیرگذاری بالا و ایفای نقش مؤثر در برنامه‌ریزی‌های توسعهی شهر | عدم اثرگذاری این پارامتر | نزدیکی به قزوین به‌عنوان مرکز خدمات و تأثیرگذاری بر توسعهی بیشتر شهر | نزدیکی به قزوین | |
(جاده قدیم قزوین-تهران)؟ | حفظ روند کنونی | عدم اثرگذاری این پارامتر و از دست دادن اهمیت | اهمیت جاده و راه قدیم قزوین-تهران بر توسعه و گسترش شهر | جاده قدیم قزوین-تهران | |
(نزدیکی به شهر صنعتی البرز)؟ | حفظ وضعیت فعلی | عدم اثرگذاری این پیشران | دسترسی‌پذیری به بازار کار به‌عنوان یک پارامتر مؤثر بر توسعهی شهر | نزدیکی به شهر صنعتی البرز | |
(طرحهای توسعهی شهری)؟ | تداوم وضعیت فعلی | تأکید بر توسعهی پراکنده‌ی شهر | عدم داشتن استراتژی مشخص در توسعهی فیزیکی شهر | طرحهای توسعهی شهری | مدیریتی |
(باغات و اراضی کشاورزی)؟ | ایجاد یک کمربند سبز در اطراف شهر | با توجه به گسترش باغات در شمال و شرق شهر امکان توسعهی شهر در این جهات غیرممکن است | ایفای نقش به‌عنوان یک پیشران مانع توسعهی فیزیکی شهر | باغات و اراضی کشاورزی | انسانی-طبیعی |
مأخذ: (یافته‌های تحقیق، 1402).
موقعیت قرارگیری سناریوها در محور اثرگذاری-اثرپذیری و گراف سناریوهای استخراج‌شده
پس از طرح فرضیات هر پیشران و با چرخش بین نظرات ارائه‌شده، خروجی نهایی سناریوها از نرم‌افزار Morphol ارائه گردیده است. در خروجی نهایی 5 هزار سناریو دارای اعتبار شناسایی گردیده که در این بین به دلیل تکرار بالای سناریوها در تعدادهای مختلف فقط 12 سناریوی اول که دارای بیش‌ترین احتمال وقوع و تکرار بود ارائه شد. درواقع این سناریوها دارای بیش‌ترین میزان اینرسی یعنی احتمال وقوع برای تأثیرگذاری بر آینده‌ی توسعهی فیزیکی شهر بیدستان هستند. در شکل شماره 5، موقعیت قرارگیری سناریوهای محتمل در محور اثرگذاری-اثرپذیری ارائه شده است.
شکل 5- موقعیت قرارگیری سناریوها
مأخذ: (یافته‌های تحقیق، 1402).
بر اساس موقعیت قرارگیری سناریوها در محور اثرگذاری-اثرپذیری مشخص است که با توجه به پراکندگی و توزیع فضایی مناسب، سناریوهای ارائه‌شده از یک حالت پایداری مناسبی برخوردار هستند و این موضوع نشان از امتیازات استاندارد سناریوها اسست. به‌طوری‌که سناریوهای ناحیه‌ی 1 دارای نقش کلیدی و اهمیت فراوانی در احتمال وقوع و اثرگذاری بر توسعهی فیزیکی شهر بیدستان هستند. سناریوهای ناحیه‌ی 2 دارای قدرت اثرگذاری بالایی بر سایر سناریوها هستند. سناریوهای ناحیه‌ی 3 دارای اثرپذیری و اثرگذاری بالا هستند و درنهایت سناریوهای ناحیه‌ی 4 دارای اثرپذیری و اثرگذاری ضعیفی هستند.
همچنین در شکل 6 گراف سناریوهای استخراج‌شده ارائه گردیده است. همان‌طور که از نمودار نهایی سناریوهای خروجی مشخص است، سناریوهای نزدیک به هم و دارای اینرسی بالا دارای بیش‌ترین تعداد (خطوط قرمز و آبی) را از سناریوی 1 تا 12 تشکیل می‌دهند. همچنین سناریوهای پرت و دارای عدم اعتبار بالای سناریوی 12 هیچ‌گونه جایگاهی در خروجی ندارند و این نشان از اعتبار بالای این سناریوهای خروجی است.
شکل 6- گراف سناریوهای استخراج‌شده
مأخذ: (یافته‌های تحقیق، 1402).
تحلیل سناریوهای استخراج‌شده
در تحلیل سناریوهای خروجی مشخص است که 12 سناریوی ارائه‌شده با داشتن اینرسی بالا به‌عنوان محتمل‌ترین و مقاوم‌ترین سناریو در برابر تغییرات احتمالی (مثبت و منفی) شناسایی شده است. در بین 12 فرض و سناریو، سناریوهای مطلوب با 4 و سناریوی فاجعه با 2 فرض و سناریو بینابین با 6 فرض ارائه‌شده‌اند و با نگاهی به جدول سناریو مشخص میگردد که وضعیت اکثریت سناریوهای محتمل توسعهی فیزیکی شهر بیدستان در وضعیت بینابینی قرار دارند و تعداد سناریوهای فاجعه 2 مورد است و نشان‌دهنده‌ی این موضوع است که وضعیت توسعهی فیزیکی شهر هنوز در شرایط ناپایدار قرار نگرفته است و این توسعه نیازمند برنامهریزی مناسب براساس پارامترهای مختلف است. در واقع توجه به خاکهای حاصلخیز، منابع آبی شهر، باغات و اراضی کشاورزی، جمعیت و طرحهای شهر بیدستان باید مورد ارزیابی علمی قرار گیرند که توسعهی فیزیکی شهر منجر به آسیب به هیچکدام از این پیشران‌های مؤثر بر توسعهی پایدار شهر نگردد.
جدول 3- سناریوهای نهایی استخراج‌شده
ردیف | پیشران | سناریو | وضعیت | امتیاز |
1 | موقعیت جغرافیایی بیدستان | توسعهی فیزیکی یکسان شهر بیدستان در جهات مختلف | بینابین | 07/2 |
2 | خاک حاصلخیز | عدم تغییر کاربری کشاورزی به ساخت‌وساز شهری که مانعی بر توسعهی فیزیکی شهر است | بینابین | 92/1 |
3 | منابع آبی | امکان توسعهی شهر بیدستان در جهات مختلف با توجه به فراوری منابع آبی | مطلوب | 67/1 |
4 | نزدیکی به تهران | توسعهی شهر بیدستان در سمت شرق | بینابین | 55/1 |
5 | نزدیکی به قزوین | توسعهی شهر بیدستان در سمت شمال | فاجعه | 55/1 |
6 | شیب زمینهای شهر | شرایط بهتر در جهت جنوبی و غرب شهر برای توسعهی آتی | مطلوب | 53/1 |
7 | جاده قدیم قزوین- تهران | توسعهی جاده‌ها، عدم اثرگذاری این پارامتر و از دست دادن اهمیت | بینابین | 50/1 |
8 | باغات و اراضی کشاورزی | با توجه به گسترش باغات در شمال و شرق شهر امکان توسعهی شهر در این جهات غیرممکن است | بینابین | 44/1 |
9 | نزدیکی به شهر صنعتی البرز | دسترسی‌پذیری به بازار کار به‌عنوان یک پارامتر مؤثر در جنوب شرقی بر توسعهی شهر | مطلوب | 42/1 |
10 | اراضی اوقافی | اثرگذاری اراضی اوقافی در توسعهی فیزیکی شهر در داخل بافت موجود (وجود 14 درصد اراضی اوقافی در سطح شهر) | مطلوب | 39/1 |
11 | طرحهای توسعهی شهری | عدم داشتن استراتژی مشخص در توسعهی فیزیکی شهر | فاجعه | 35/1 |
12 | جمعیت | فرآیند انقباض جمعیتی و کاهش میزان اثرگذاری آن | بینابین | 31/1 |
مأخذ: (یافته‌های تحقیق، 1402).
بر مبنای سناریوهای استخراج‌شده می‌توان عنوان کرد که توسعهی فیزیکی شهر در جهات مختلف امکان‌پذیر است. شمال و شرق شهر دارای باغات و اراضی کشاورزی هستند که توسعهی فیزیکی شهر را در این جهات محدود خواهد ساخت، با این قرارگیری تهران در شرق و قزوین در شمال ممکن است باعث تخریب اراضی کشاورزی و باغات گردد. سناریوی 9 که یکی از سناریوهای مطلوب می‌باشد، توسعهی فیزیکی شهر در جنوب شرقی و به سمت شهر صنعتی البرز را نشان میدهد. همچنین سناریوی 11 که شامل عدم داشتن استراتژی مشخص در توسعهی فیزیکی شهر بوده نیز موجب اثرات زیانبار همچون تخریب اراضی کشاورزی و باغات در مناطق شمالی و شرقی خواهد گردید که بدین منظور سناریوی فاجعه محسوب میگردد.
نتیجه‌گیری
توسعهی فیزیکی هر شهر به‌صورت افقی یا عمودی نمایان میگردد. هر کدام از این دو روش کالبد متفاوت و جداگانه‌ای از دیگری ایجاد می‌نماید. توسعهی فیزیکی به شکل افزایش محدودهی شهر یا به اصطلاح گسترش افقی ظاهر میگردد و توسعهی عمودی به‌صورت درون‌ریزی جمعیت شهری و الگوی رشد شهر فشرده نمایان می‌شود. این الگوهای متفاوت به نسبت گسترشی که در شهر به‌وجود می‌آورند پیامدها و نتایج متفاوتی را نیز در پی دارند. در این راستا، به‌منظور کاهش اثرات منفی توسعهی فیزیکی شهر به‌ویژه در الگوی توسعهی افقی، نیازمند برنامهریزی استراتژیک با شناسایی پیشران‌های کلیدی و بهره‌مندی از رویکرد آینده‌نگری و سناریومحوری می‌باشیم که پژوهش حاضر با این هدف در شهر بیدستان نگارش شده است. به‌طور کلی می‌توان عنوان کرد که نطفه‌ی اصلی شهر بيدستان در کنار جاده قديم قزوين-تهران شکل‌گرفته است. در حال حاضر اين هسته‌ی اوليه‌ی شهر در جنوب و جنوب غربی شهر قرار دارد و بيشترين بافت قديمی شهر مختص اين محدوده است. با افزایش جمعیت و ساخت‌وسازها به‌ویژه در شمال و شرق شهر، جهت توسعهی فیزیکی شهر به این سمت گرایش یافت. با این حال، وجود اراضی کشاورزی و باغات در جهات شمال و شرق مانعی بر گسترش شهر بود و ناچاراً توسعه‌های بعدی سمت جنوب و غرب شهر را شامل میگردد. با بررسی‌های صورت‌گرفته می‌توان عنوان کرد که نزدیکی به تهران از سمت شرق و نزدیکی به قزوین از سمت شمال عامل اصلی توسعهی فیزیکی شهر به این جهات بوده است. بنابراین از سناریوهای محتمل که ادامه‌ی آن پیامدهای منفی متعددی خواهد داشت توسعهی فیزیکی شهر در شرق و شمال می‌باشد؛ به‌ویژه شمال که اراضی کشاورزی و باغات گسترده‌ای دارد. از طرفی کاستی‌های اساسی در طرحهای توسعهی شهری و عدم داشتن استراتژی مشخص در توسعهی فیزیکی شهر نیز از سناریوهای نامطلوب برنامهریزی توسعهی فیزیکی شهر محسوب میگردد که موجب توسعهی فیزیکی نامنظم و تخریب محیط‌زیست طبیعی به‌منظور توسعهی ساخت‌وسازها خواهد گردید. در این بین، سناریوهای مطلوب امکان توسعهی شهر بیدستان در جهات مختلف با توجه به فراوری منابع آبی و کاهش توسعه در سمت شرق و شمال، شیب زمین مناسب در جهت جنوب غربی و غرب شهر برای توسعهی آتی، استقرار شهر صنعتی البرز در جنوب شرقی شهر و امکان توسعه در این جهت با توجه به دسترسی پذیری به بازار کار و همچنین توسعه در مرکز شهر با توجه به اراضی اوقافی موجود می‌باشند.
همچنین نتایج پژوهش حاضر تأییدی از پژوهش‌های منتظری و همکاران (1396)، در راستای تأثیر عوامل طبیعی در توسعهی فیزیکی شهر، پریزادی و همکاران (1401)، توسعهی مطلوب در بافت‌های مرکزی شهری و جلوگیری از تخریب محیط‌زیست پیرامون و ماباسا و همکاران (2015)، تأثیر طرحهای توسعهی شهری بر توسعهی فیزیکی نامطلوب در کشورهای درحال توسعه می‌باشد.
درنهایت با توجه به وضعیت موجود و سناریوهای محتمل، به‌منظور دست‌یابی به توسعهی فیزیکی مطلوب شهر بیدستان می‌توان راهکارهای زیر را ارائه داد:
- اختصاص بودجه‌ی مناسب برای توسعهی فعالیت‌های کشاورزی و صنعتی در مناطق جنوبی و غربی شهر به‌منظور کاهش فشار به مناطق شمالی و شرقی؛
- تدوین قوانین الزام‌آور در راستای جلوگیری از تخریب اراضی کشاورزی و باغات در مناطق شمالی و شرقی؛
- توسعهی ساخت‌وسازها در جنوب شرقی شهر به‌منظور افزایش جذابیت برای شهروندان و توسعهی شهر؛
- تأکید بر طرحهای راهبردی و ساختاری و تدوین استراتژی‌های اجرایی توسعهی فیزیکی شهر؛
- جلوگیری از رشد غیررسمی شهر در پیرامون و شکل‌گیری بافت‌های نابسمان و غیرقانونی؛
- تأکید بر توسعهی میان‌افزا در بافت مرکزی و جذابیت آن به‌منظور توسعهی مرکز شهر؛
- تجهیز مناطق غربی و جنوبی به زیرساخت‌های مناسب برای جذب جمعیت و توسعهی شهر در این جهان.
منابع
1. پریزادی، طاهر، میرزازاده، حجت، اصغری، رویا، کریمی، علیرضا (1401)، بررسی الگوی توسعهی فیزیکی شهر با رویکرد توسعهی میان‌افزا مورد مطالعه: شهر میاندوآب، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره‌ی 54، شماره 4، صص 1321-1303.
2. پوراحمد، احمد، حاتمی‌نژاد، حسین، زیاری، کرامت‌الله، فرجی سبکبار، حسنعلی، وفایی، ابوذر (1395)، تحلیل الگوی توسعهی کالبدی-فضایی شهری از منظر توسعهی پایدار (مطالعه موردی: شهر کاشان)، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، دوره‌ی 7، شماره 26، صص 22-1.
3. حسینی، سیدعلی، یغفوری، حسین، هادیانی، زهره (1399)، بررسی و تحلیل عوامل مؤثر بر توسعهی ساختار کالبدی-فضایی شهر قم با رویکرد آیندهپژوهی، فصلنامه‌ی جغرافیا و توسعه، دوره‌ی 18، شماره 61، صص 276-251.
4. ربانی، ربانی، زیاری، کرامت‌الله، ساعدموچشی، رامین (1401)، آینده پژوهی: پارادایمی نوین در برنامه ریزی با تاکید بر برنامه ریزی شهری و منطقه ای (مبانی، مفاهیم، رویکردها و روش ها)، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ص 149.
5. رهنما، محمدرحیم، عباس زاده، غلامرضا (1387)، اصول، مباني و مدل‌هاي سنجش فرم كالبدي شهر، مشهد: انتشارات جهاد دانشگاهي مشهد، ص 258.
6. طرح جامع-تفصیلی شهر بیدستان (1390)، مطالعات حوزه‌ی نفوذ، زیست‌محیطی، جمعیتی-اجتماعی، اقتصادی، مهندسین مشاور نقش جهان پارس، سازمان مسکن و شهرسازی استان قزوین.
7. محمودزاده، حسن، مهدوی‌فرد، مصطفی، عزیزمرادی، مجید، زنجانی ثانی، ملیحه (1399)، مدل‌سازی توسعهی فیزیکی شهر با ترکیب قابلیت‌های گوگل ارث انجین (GEE) و شبکه‌ی عصبی مصنوعی (MLP) مطالعه موردی: شهر تبریز، جغرافیا و برنامهریزی، دوره‌ی 24، شماره 74، صص 232-215.
8. مرصوصي، نفيسه، صائبي، محمدحسين (1388)، تحليل جغرافيايي تأثير اكولوژي اجتماعي بر توسعهی كالبدي شهر، نمونه موردی: شهر مشهد، جغرافيا و برنامهریزی منطقه‌ای، پیش‌شماره پاييز و زمستان 88، صص 93-73.
9. مرکز آمار ایران (1395-1345)، سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن.
10. منتظری، مرجان، جهانشاهلو، لعلا، ماجدی، حمید (1396)، تحولات ساختار کالبدی-فضایی شهر یزد و عوامل مؤثر بر آن، مطالعات محیطی هفت‌حصار، دوره‌ی 6، شماره 21، صص 42-27.
11. Buzbee, W.W. (1999). Urban Sprawl, Federalism, and the Problem of Institutional Complexity. Fordham Law Review, 68, 57-138.
12. Castells-Quintana, D., & Royuela, V. (2014). Agglomeration, inequality and economic growth. The Annals of Regional Science, 52, 343–366.
13. Cengiz, S., Görmüş, S., & Oğuz, D. (2021). Analysis of the urban growth pattern through spatial metrics; Ankara City. Land Use Policy, 112, 1-13.
14. Chen, Y., Lu, H., Yan, P., Qiao, Y., & Xia, J. (2022). Spatial-temporal collaborative relation among ecological footprint depth/size and economic development in Chengyu urban agglomeration. Science of the Total Environment, 812, 1-11.
15. Chimhowu, A. (2019). The ‘new’ African customary land tenure, Characteristic, features and policy implications of a new paradigm. Land Use Policy, 81, 897–903.
16. Dewan, A.M., & Yamaguchi, Y. (2009). Landus and land cover change in Dhaka, Bangladesh: Using remote Sensing to promote Sustainable urbanization. Applied Geography, 31, 390-401.
17. Geneletti, D. (2012). Environmental Assessment of Spatial Plan Policies through Land Use Scenarios A Study in a Fast-Developing Town in Rural Mozambique. Environmental Impact Assessment Review, 32, 1- 10.
18. Hall, P. & Pain, K. (2006). The Polycentric Metropolis: Learning from Mega-city Regions in Europe. London: Routledge.
19. Hoekveld, J. J. (2014). Understanding spatial differentiation in urban decline levels. European Planning Studies, 22(2), 362–382.
20. Kalsoom, Q., Qureshi, N., Khanam, A. (2018). Perceptions of the research scholars regarding education for sustainable development (ESD) in Pakistan, in: Sustainable Development Research in the Asia-Pacific Region, Springer, Cham, 2018, pp. 165–179.
21. Li, H., Liu, Y., Zhang, H., Xue, B., & Li, W. (2021). Urban morphology in China: Dataset development and spatial pattern characterization. Sustainable Cities and Society, 71, 1-13.
22. Liu, C. & Shen, Q. (2011). An empirical analysis of the influence of urban form on household travel and energy consumption. Computers, Environment and Urban Systems, 35(5), 347-357.
23. Mabasa, A., Davis shekede, M., chirisa L., Gwitira, I., & Bandauko, E. (2015). Urban physical development and master planning in Zimbabwe. An assessment of conformance in the city of Mutare, university of Zimbabwe.
24. Medayese, S., Magidimisha-Chipungu, H.H., & Chipungu, L. (2023). Community participation as a premise for hangwurian city development in North Central Nigeria. Heliyon, 9(11), 1-13.
25. Owusu-Ansah, J.K., & Atta-Boateng, F. (2016). The spatial expression of physical development controls in a fast growing Ghanaian city. Land Use Policy, 54, 147-157.
26. Rodrigue, J.P., Claude, C., & Brian, S. (2009). The Geography of Transport Systems. New York: Routledge
27. United Nations Human Settlements Programme, World Cities Report. (2016). Urbanisation and development: emerging futures, United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat), Kenya.
28. Wegener, M. (2004). Overview of land use transport models, in Hensher, D.A. (ed.) Handbook of transport geography and spatial systems, Oxford: Elsevier.
29. Wei, Y.D., & Ewing, R. (2018). Urban expansion, sprawl and inequality. Landscape and Urban Planning, 177, 1-14.
30. Wei, Y.D., Xiong, N., & Carlston, K. (2023). Urban space, sprawl, and intergenerational mobility. Applied Geography, 156, 1-9.
31. Wulf, T., Brands, C., and Meißner, P. (2011). A scenario-based approach to strategic planning– tool description – scenario matrix. Leipzig: HHL–Leipzig Graduate School of Management; 2011. (HHL-Arbeitspapier/HHL Working Paper; 12).
32. Zhong, C., Arisona, S.M., Huang, X., Batty, M., & Gerhard, S. (2014). Detecting the dynamics of urban structure through spatial network analysis. International Journal of Geographical Information Science, 28(11), 2178-2199.
33. Zhu, J., Zhu, M., & Xiao, Y. (2019). Urbanization for rural development: Spatial paradigm shifts toward inclusive urban-rural integrated development in China. Journal of Rural Studies, 71, 94-103.
[1] - مقاله‌ی حاضر مستخرج از رساله‌ی دکتری جغرافیا و برنامهریزی شهری تحت عنوان برنامهریزی توسعهی پایدار شهری با تأکید بر توسعهی فیزیکی (مطالعه موردی: شهر بیدستان) با همکاری نویسندگان می‌باشد.
[2] - Mabasa
[3] - Owusu-Ansah and Atta-Boateng
[4] - Cengiz
[5] - Medayese
[6] - Hangwurian