Ethnobotany of Medicinal Plants Used in Jajarm County

Fatemeh Mahjoub ¹ ( Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran )
Mahdi Kolahi ² ( Faculty of Natural Resources and Environment, Water and Environment Research Institute, Ferdowsi University of Mashhad )
Hamid Moazzeni ³ ( Faculty of Sciences, Ferdowsi University of Mashhad )

Submited date : 2023-10-08 Accepted date : 2024-03-17

Keywords: Ethnobotany, Medicinal Plants, Indigenous Knowledge, Ethnopharmacology,

Abstract :

The primary objective of this study was to comprehensively document the indigenous botanical knowledge pertaining to medicinal plant uses among the residents of Jajarm County, North Khorasan, Iran. Additionally, the research aimed to introduce prevalent plant species while undertaking a quantitative analysis of data gathered from both urban and rural sectors within the study area. The study population consisted of 81 knowledgeable individuals from Jajarm and its neighboring villages who were queried regarding their familiarity with plant uses, application techniques, and intended purposes. These individuals were selected through a random and snowball sampling method and engaged in semi-structured questionnaire-based interviews and informal discussions, following their prior consent. Taxonomic identification of all mentioned plant species was accomplished using diverse botanical references. Ethnobotanical metrics such as Use Value (UV), Relative Frequency of Citation (RFC), and Informant Consensus Factor (ICF) were employed to analyze the amassed data. The investigation revealed 69 distinct plant species belonging to 30 botanical families, with Lamiaceae and Apiaceae standing out as the most abundant families. Notably, plant leaves were identified as the most frequently utilized component, predominantly through decoction. Mentha aquatica emerged with the highest UV, Thymus spp. demonstrated the most prominent RFC, while gastrointestinal disorders exhibited the highest ICF. The findings of this research underscored the depth of indigenous botanical wisdom, notably among the older female demographic of the region. This valuable insight provides a foundational platform for the selection of plants warranting further exploration in the realms of phytochemical and pharmacological studies.

Full-Text:



1749- 1th revise 29.7.1402

ایرادات جدی است نیاز به بازنگری جدی توسط ذیفن انگلیسی دارد اصلاحات را روی هنین فایل با‌هایلایت مشخص بفرمایید

قوم گیاه شناسی گیاهان مورد استفاده مردم شهرستان جاجرم

 

چکیده

این پژوهش با هدف ثبت دانش بومی مردم شهرستان جاجرم در مورد کاربردهای دارویی گیاهان، معرفی گونه‌های پرمصرف و آنالیز کمی داده‌های حاصل از آن‌ها در روستاها و مناطق شهری منطقه مورد مطالعه انجام پذیرفت. به این منظور 81 فرد آگاه از جاجرم و روستاهای اطراف آن، پیرامون گیاهان مورد استفاده، نحوه‌ی مصرف و کاربرد آن‌ها مورد پرسشگری قرار گرفتند. افراد آگاه به صورت تصادفی و با روش نمونه‌گیری گلوله برفی انتخاب شدند و پس از کسب رضایت آگاهانه قبلی، با استفاده از پرسشنامه‌های نیمه‌ساختاریافته و مشاهدات شفاهی و شخصی مصاحبه شدند. تمامی گیاهان گزارش شده، پس از جمع آوری با استفاده از فلورهای مختلف شناسایی شدند. داده‌های حاصل با استفاده از شاخص‌های قوم‌گیاه‌شناسی نظیر ارزش استفاده، فراوانی نسبی ثبت و ضریب اجماع آگاهان مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. در طول این مطالعه، تعداد 69 گونه گیاهی متعلق به 30 تیره برای مصارف مختلف معرفی شد. بزرگترین تیره‌ها از نظر غنای گونه‌ای تیره‌های نعنائیان (Lamiaceae) و چتریان (Apiaceae) بودند. برگ گیاهان به عنوان پرمصرف‌ترین بخش گیاه و استفاده از گیاه به شکل دم‌كرده به عنوان فراوان‌ترین روش استفاده ازگیاه گزارش شد. بیش‌ترین میزان ارزش استفاده متعلق به گیاه نعناع (Mentha aquatica L.)، بیش‌ترین میزان فراوانی نسبی ثبت برای گیاه آویشن، ثبت و بالاترین میزان ضریب اجماع آگاهان برای اختلالات گوارشی گزارش شد. این مطالعه نشان داد که مردم این منطقه بویژه زنان مسن‌، دانش بومی غنی در رابطه با گیاهان و کاربرد‌های آن‌ها دارند. نتایج این تحقیق می‌تواند مبنایی برای انتخاب گیاهان به جهت انجام مطالعات فیتوشیمی و داروشناسی قرار گیرد.

 

کلیدواژه‌ها: قوم‌گیاه‌شناسی، گیاهان دارویی، دانش بومی، اتنوفارماکولوژی.

 

 

 

 

Ethnobotany of Medicinal Plants Used in Jajarm County

 

 

Abstract

The primary objective of this study was to comprehensively document the indigenous botanical knowledge pertaining to medicinal plant uses among the residents of Jajarm County, North Khorasan, Iran. Additionally, the research aimed to introduce prevalent plant species while undertaking a quantitative analysis of data gathered from both urban and rural sectors within the study area. The study population consisted of 81 knowledgeable individuals from Jajarm and its neighboring villages who were queried regarding their familiarity with plant uses, application techniques, and intended purposes. These individuals were selected through a random and snowball sampling method and engaged in semi-structured questionnaire-based interviews and informal discussions, following their prior consent. Taxonomic identification of all mentioned plant species was accomplished using diverse botanical references. Ethnobotanical metrics such as Use Value (UV), Relative Frequency of Citation (RFC), and Informant Consensus Factor (ICF) were employed to analyze the amassed data. The investigation revealed 69 distinct plant species belonging to 30 botanical families, with Lamiaceae and Apiaceae standing out as the most abundant families. Notably, plant leaves were identified as the most frequently utilized component, predominantly through decoction. Mentha aquatica emerged with the highest UV, Thymus spp. demonstrated the most prominent RFC, while gastrointestinal disorders exhibited the highest ICF. The findings of this research underscored the depth of indigenous botanical wisdom, notably among the older female demographic of the region. This valuable insight provides a foundational platform for the selection of plants warranting further exploration in the realms of phytochemical and pharmacological studies.

 

Keywords: Ethnobotany, Medicinal Plants, Indigenous Knowledge, Ethnopharmacology.

مقدمه

بشر همواره از گیاهان برای مصارف مختلف از جمله غذا، دارو، مسکن، الیاف، لوازم آرایشی و مراسم مذهبی استفاده کرده است و این دانش نسل به نسل منتقل شده است. گیاهان قدیمی‌ترین و گسترده‌ترین شکل دارویی مورد استفاده بودند و همچنان نقش مهمی در کشف دارو ایفا می‌کنند (Bussmann 2002). تخمین زده شده است که بین 70 تا 80 درصد از جمعیت جهان برای مراقبت‌های بهداشتی اولیه خود به گیاهان متکی هستند (Mohammadi et al., 2023). این مساله، اهمیت و ضرورت ثبت دانش بومی مردم بویژه سالمندان را برجسته می‌سازد.

ایران، با بیش از ۸۱۰۰ گونه گیاهی (Noroozi et al. 2019) یکی از کشورهای دارای فلور غنی و بهره‌مند از تنوع اقلیمی گسترده است (Mohammadi et al., 2023; Motahhari et al., 2022). از این بین، بیش از 2300 گونه دارویی (Motahhari et al. 2022, Sheibani et al. 2018) معرفی شده است. علاوه بر این، در هر دو بخش روستایی و شهری ایران، استفاده از گیاهان دارویی سابقه طولانی دارد (Mehrnia and Hosseini, 2020, Naghibi et al. 2005, Sadeghi et al. 2014) و امروزه نیز رواج دارد (Broushaki et al. 2016, Motahhari et al. 2022, Salmerón-Manzano et al. 2020). زیرا ایران دارای تاریخچه‌ای طولانی در زمینه‌ی طب سنتی و استفاده از گیاهان دارویی برای به‌ویژه درمان بیماری‌‌هاست. فلور غنی ایران و دانش بالای ایرانیان در استفاده از گیاهان دارویی، وجود مراکز علمی معتبر در شهرهای مهم ایران، وجود منابع علمی مانند کتاب قانون ابن سینا، وجود دانشمندانی هم‌چون ابوعلی سینا و رازی که باعث رواج طبابت با گیاهان دارویی در بین مردم ایران شدند و همچنین علاقه‌ی ایرانیان به گیاهان‌ دارویی، توجه به این علم را ضروری می‌نماید. 

قوم­گیاه‌شناسی (Ethnobotany) دانشی با ماهیت میان‌رشته‌ای است که به عنوان ترکیبی از انسان‌شناسی و گیاه‌شناسی تعریف می‌شود (Silveira and Boylan, 2023). دانش قوم‌گیاه‌شناسی به چگونگی استفاده از گیاهان در یک منطقه یا فرهنگ خاص می‌پردازد (Razmjoue at al., 2018). در دهه‌های اخیر، علاقه دوباره به گیاهان در میان بیماران، محققان، صنعت و تجارت افزایش یافته است و مطالعات قوم‌شناسی در سراسر جهان رایج شده است (Kunwar et al., 2020; Pandey & Tripathi 2017) و ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست (Salmerón-Manzano et al., 2020). بعضی از کشورها از نتایج و دستاوردهای حاصل از مطالعات قوم‌گیاه‌شناسی برای ساخت داروهای جدید استفاده می‌کنند (Ibrar et al., 2007; Koduru et al., 2007; Hayat et al., 2008). همچنین پژوهش‌های قوم‌گیاه‌شناسی می‌تواند اطلاعات مفیدی را به جهت حفاظت از تنوع‌زیستی و بهره‌برداری از منابع طبیعی فراهم آورد (Hayat et al., 2008 Ibrar et al., 2007;). 

تحقیقات قوم­گیاه‌شناسی متنوعی در ایران، عمدتاً در بخش غربی رشته‌کوه‌های زاگرس و در شمال ایران بر روی رشته‌کوه البرز انجام شده است (Miraldi et al., 2001; Madjidi Khameneh, 2012; Mosaddegh et al., 2012; Ghasemi et al., 2013; Bahmani et al., 2014; Heydari et al., 2016; Mehrnia and Hosseini, 2020; Hosseini et al., 2022). اما برخی از نقاط کشور مانند استان‌های خراسان در شرق ایران به خوبی بررسی نشده است (Mohammadi et al., 2023). شهرستان جاجرم به عنوان یکی از شهرستان‌های مهم استان خراسان شمالی از پتانسیل‌های گیاهان داوریی بالایی برخورددار بوده بطوری‌که تنها کارخانه بهره‌برداری از گیاهان دارویی در این شهرستان دایر است. ولی تاکنون هیچ مطالعه جامعی بر روی گیاهان مورد استفاده در این شهرستان صورت نگرفته است. از طرفی به دلیل برداشت بی‌رویه گیاهان دارویی منطقه، هیچ برنامه مدون حفاظتی برای مدیریت برداشت گیاهان در منطقه وجود ندارد. این مساله نگرانی در زمینه انقراض گیاهان بومی و به دنبال آن انقراض دانش بومی مردم منطقه را چند برابر کرده است. در نتیجه، این مطالعه با هدف گردآوری و مستندسازی اطلاعات مربوط به گیاهان مورد استفاده ساکنان بومی و معرفی گونه‌های گیاهی مهم منطقه با استفاده از شاخص‌های قوم‌گیاه‌شناسی انجام شد.

 

مواد و روش‌ها

معرفی جغرافیای منطقه

شهرستان جاجرم با مساحتی نزدیک به 3654 کیلومتر مربع در جنوب‌غربی استان خراسان شمالی واقع شده است. این شهرستان از سه بخش مرکزی، سنخواست و شوقان تشکیل گردیده شده که از سمت شمال‌شرق به شهرستان بجنورد، از شمال به شهرستان مانه و سملقان، از غرب به شهرستان گرمه، از جنوب و غرب به استان سمنان و شهرستان شاهرود و از شرق به شهرستان اسفراین محدود می‌شود . این شهرستان در 36 درجه و 57 دقیقه عرض جغرافیایی و 56 درجه و 23 دقیقه طول جغرافیایی قرار گرفته است. شهرستان جاجرم به طور کلی با توجه به میزان بارندگی­های سالانه جزو مناطق خشک قلمداد می­شود و اقلیم بیابانی و نیمه ­بیابانی دارد. مناطق واقع در شمال شهرستان که از شرق به غرب در حاشیه شمال شهرستان امتداد دارد در مواردی بیش از ۲۰۰۰ متر ارتفاع دارند و به طور کلی باعث ایجاد آب‌وهوای ملایم­تری در این منطقه شده است. ارتفاعات منفرد جنوب‌شرقی شهرستان شامل بخشی از کوه­های جغتای است. رودخانه دائمی ولی کم‌آب و بسیارشور کال‌شور با جهت شرقی– غربی در جنوب شهرستان جریان دارد و به دشت کویر در جنوب شهرستان می­ریزد. بخش قابل ملاحظه­ای از اقلیم این منطقه کویری و استپی است. بر مبنای دوره آماری 1395-1386 میانگین بارندگی سالانه 4/123 میلی‌متر، حداقل بارندگی سالانه 7/50 میلی‌متر، حداکثر بارندگی سالانه 2/185 میلی‌متر، حداقل مطلق دما 3/16- درجه سانتی‌گراد، حداکثر مطلق دما 1/43 درجه سانتی‌گراد، میانگین دمای سالانه 1/16 درجه سانتی‌گراد است.

 

 

گردآوری داده‌ها 

با توجه به ماهیت میان‌رشته‌ای موضوع مورد تحقیق لازم بود تا از تخصص‌های مرتبط با موضوعاتی مانند گیاه‌شناسی، مردم‌شناسی و داروشناسی در این پژوهش کمک گرفته شود. در این پژوهش با رویكردی مردم‌شناختی به جمع‌آوری و بررسی دانش‌بومی گیاهان‌ مورد استفاده در منطقه شهرستان جاجرم در طی اردیبهشت ۱۴۰۱ تا شهریور ۱۴۰۲ پرداخته شد. در راستای دستیابی به هدف پژوهش، این پژوهش در شهرستان جاجرم به شیوه‌ی مصاحبه‌ی آزاد و پژوهش مشارکتی و طی سال‌های 1402-1401 انجام گردید تا با توجه به ضرورت‌های تحقیق بتوان به اطلاعاتی در مورد گیاهان‌دارویی منطقه دست یافت.

در اولین گام باید خبرگان‌محلی شناسایی می‌شدند. با پرس و جو از ساکنان باید آدرس خبرگان گرفته می‌شد. برای انتخاب روستاها، حضور درمان‌گر در آن منطقه، موقعیت جغرافیایی روستا و فاصله آن تا مرکز شهر جاجرم ملاک قرار داده شد. در نهایت 10 منطقه انتخاب شد. علاوه بر آن، یافتن رویشگاه‌ها نیاز به رفتن به عرصه داشت. برای تحقق این هدف با کشاورزان خبره برداشت‌های متعددی انجام گرفت. در نهایت شیوه نمونه‌برداری به صورت میدانی توام با مشاهده‌ مشارکتی و مصاحبه‌ای بود. گروه‌هایی که باید از آن‌ها مصاحبه می‌شد، سه دسته را تشکیل می‌دادند. درمانگرها، افرادی که جمع‌آوری و استفاده سنتی از گیاهان جزئی از زندگی آن‌ها بود، افراد مطلع که شناخت نسبتا خوبی نسبت به گیاهان داشتند و دسته سوم افرادی بودند که دارای اطلاعات عمومی در مورد گیاهان بودند.

کوشش شد برای مصاحبه با خبرگان‌محلی که اغلب زنان و گاه مردان میان‌سال و یا سال‌خورده بودند، موضوعات به صورت کلیدی دسته‌بندی اولیه شود و پرسش‌هایی از قبل تهیه شود که در منزل آن‌ها و یا در طبیعت، در قالب مصاحبه باز و بدون ساختار یا گاها نیمه‌ساختاریافته و گفت‌وگوی دوستانه از مصاحبه‌شوندگان پرسیده می‌شد. با بکارگیری روش گلوله برفی، این مصاحبه‌ها درمورد هر موضوع تا جایی تکرار می‌شد که پاسخ‌ها تکراری می‌شد و ادامه مصاحبه‌ها اطلاعات جدیدی را به یادداشت‌ها اضافه نمی‌کرد. اطلاعات به‌دست‌آمده از مصاحبه‌های حضوری در محل مصاحبه در دفتر یادداشت می‌شدند. سعی می‌شد که از هر مصاحبه‌شونده همه‌ی انواع گیاهان پرسیده نشود تا حوصله مصاحبه‌شونده سر نرود و دقت در پاسخ‌دادن کاهش پیدا نکند.

 

مصاحبه میدانی، برداشت و شناسایی نمونه‌های هرباریومی

همزمان با فصل برداشت گیاهان دارویی، با افراد با تجربه‌ محلی به مراتع رفته و تمام مراحل شامل شناسایی، نام محلی، قسمت‌های قابل استفاده گیاه، موارد مصرف را پرسیده و یادداشت گردید. همزمان نمونه‌های هرباریومی از گیاهان برداشت و بر اساس شیوه‌های رایج در گیاه‌شناسی، هرباریومی شدند. سپس برای شناسایی علمی، به هرباریوم پژوهشکده علوم‌گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد منتقل شدند. نمونه‌ها بر اساس منابع معتبر گیاه‌شناسی شناسایی گردید (فلور ایران، Assadi et al., 2005) و کد هرباریومی دریافت کردند. تمامی نمونه‌ها در هرباریوم دانشگاه فردوسی مشهد نگهداری می‌‌شوند. اشکال‌زیستی گیاهان با استفاده از سیستم Raunkiaer (1934)، بر اساس موقعیت جوانه‌های تجدید‌شونده به پنج دسته فانروفیت، کامفیت، همی‌کریپتوفیت، ژئوفیت و تروفیت تقسیم گردید.

 

 

آنالیز کمی داده‌ها

روش‌های کمی مورد استفاده در مطالعات قوم‌گیاه‌شناسی، انتخاب مهم‌ترین گونه‌های گیاهان دارویی را برای آغاز تحقیقات دارویی فراهم می‌کند (Alonso-Castro, 2012). در آنالیز کمی داده‌ها، از شاخص‌های زیر استفاده می‌شود:

شاخص UV، نشان‌دهنده‌ی اهمیت نسبی گیاهان شناخته شده در سطح محلی است و از طریق زیرمحاسبه می‌شود. در این فرمول، VU ارزش‌استفاده‌‌گیاهان، Ui تعداد استفاده‌ها یا كاربرد‌هایی است كه هر فرد برای هرگونه بیان كرده است و N تعداد كل مصاحبه‌شونده‌ها است.

 

شاخص RFC، كه این شاخص با رابطه زیر محاسبه خواهد‌ شدكه در آن، RFC، فراوانی نسبی ثبت، FC، فراوانی‌ ثبت و N تعداد كل مصاحبه‌‌شونده‌هاست. به عبارت دیگر، فراوانی نسبی ثبت از تقسیم فراوانی ثبت بر تعداد كل مصاحبه‌شونده‌ها به‌‌دست می‌آید. مقدار فراوانی نسبی ثبت بین صفر، برای زمانی كه فردی گیاهی را معرفی نكرده ‌باشد و یك، برای زمانی است كه همه‌ی مصاحبه‌شونده‌ها یك گیاه را معرفی كرده ‌باشند (Arvin & Firouzeh, 2022b).

RFC=FC/N

شاخص ICF، برای نشان‌دادن اثبات همگنی اطلاعات به‌كار می‌رود. این شاخص با استفاده از رابطه زیرمحاسبه می‌شود كه در آن ICF ضریب اجماع آگاهان، Nur تعداد استنادهای ذكرشده برای هرگروه و Nt تعداد گونه‌های‌دارویی به كار‌رفته برای درمان هرگروه از بیماری‌ها است (Trotter & Logan, 1986).

IFC=Nur-Nt/Nur-1

برای طبقه‌بندی بیماری‌ها از طبقه‌بندی بین‌المللی مراقبت‌های اولیه (The International Classification of Primary Care) استفاده گردید (Okkes et al, 2000).

 

نتایج

در این پژوهش با 81 فرد آگاه‌بومی مصاحبه شد که از این تعداد 50 نفر زن (62‌ درصد) و 31 نفر مرد (38 درصد) بودند. بیشتر افراد مصاحبه‌شونده بالاتر از 50 سال (32 درصد) سن داشتند. اغلب مصاحبه‌شوندگان (30 درصد) دارای تحصیلات ابتدایی بودند و بیشتر آن‌ها دانش‌بومی گیاهان‌دارویی را از خانواده خود (55 درصد) کسب کرده بودند (جدول 1). گروه‌هایی که باید از آن‌ها مصاحبه می‌شد به سه دسته‌ی درمانگرها (26 درصد)، افراد مطلع نسبت به گیاهان دارویی (53 درصد) و افراد دارای اطلاعات عمومی (21 درصد) تقسیم می‌شدند.

 

جدول 1 اطلاعات مربوط به افراد مصاحبه شونده

متغیرها		تعداد	درصد
جنسیت	زن	50	62
	مرد	31	38
سن	30 – 20	8	10
	40 – 30	25	31
	50 – 40	22	27
	بالاتر از 50	26	32
تحصیلات	بیسواد	10	3/12
	ابتدایی	24	6/29
	سیکل	14	3/17
	دیپلم	12	8/14
	کاردانی	10	3/12
	کارشناسی	8	10
	کارشناسی ارشد	3	7/3
نحوه کسب اطلاعات پیرامون گیاه	خانواده	45	5/55
	دوستان و آشنایان	16	7/19
	رسانه دیداری و شنیداری	8	10
	کتب و نشریات	6	4/7
	متخصصان	1	2/1
	عطاری	3	7/3
	دوره‌های آموزشی	2	5/2

 

 

در این مطالعه تعداد 69 گونه گیاهی متعلق به 30 تیره شناسایی شد. همه گیاهان ثبت‌شده متعلق به نهان‌دانگان هستند و گزارشی از خزه گیان، نهانزادان آوندی و بازدانگان دریافت نشد. براساس نتایج به دست‌آمده از تعداد 69 گونه گیاهان دارویی، 14 گونه (3/20 درصد) به تیره نعنائیان (Lamiaceae) تعلق داشته و پس از آن تیره‌های چتریان (Apiaceae) با 8 گونه (6/11 درصد)، تیره کاسنیان (Asteraceae) و تیره پروانه‌آسا(Fabaceae)  با 5 گونه (3/7 درصد)، تیره تاج‌خروسیان(Amaranthaceae)، تیره گل‌سرخیان (Rosaceae)، تیره پنیرکیان (Malvaceae) با 3 گونه (3/4 درصد)، تیره شب‌بو (Brassicaceae)، تیره برگ‌بوئیان (Lauraceae) و تیره انجیران (Moraceae) با 2 گونه (3 درصد) به ترتیب در ردیف‌های بعدی پرجمعیت ترین تیره‌های گیاهی قرار گرفتند (شکل 1).

 

 

شکل 1 پرجمعیت‌ترین تیره‌های گیاهی منطقه

 

 بنا بر سیستم رده‌بندی رانکایر (1934)، گیاهان مورد استفاده مردم در منطقه مورد مطالعه، اغلب به شکل همی‌کریپتوفیت (43 درصد) و بعد از آن فانروفیت (26 درصد)، تروفیت (17 درصد)، کامفیت (6 درصد) و در نهایت ژئوفیت (1 درصد) هستند. فراوان‌ترین بخش مورد استفاده از گیاهان در منطقه مورد مطالعه، به ترتیب، برگ (40%)، گل (16%)، بذر (15%)، میوه (8%)، ریشه (7%)، ساقه (6%)، پوست تنه (2%)، تمام گیاه (2%) و خار، صمغ، شیرابه و ریزوم (هر کدام، 1%) بود. در این مطالعه، از بین روش‌های مختلف مصرف گیاهان، استفاده از گیاهان به صورت دم‌کرده (43%)، به عنوان متداول‌ترین روش و پس از آن استفاده به صورت خام (13%)، پودر (12%)، عرق (8%)، جوشانده (6%)، شربت (4%)، چاشنی (3%)، روغن (2%)، خشك‌شده (2%)، ضماد (1%)، دودكردنی (1%)، خیسانده، پخته، شست‌وشو، صمغ، ژل، بخور (هر كدام كمتر از 1%)، به عنوان سایر روش‌های مصرف گیاهان معرفی شدند.

 

نتایج بررسی شاخص ارزش استفاده (UV)

به کمک آنالیز داده‌ها، ارزش استفاده برای هرگونه دارویی محاسبه شد. گونه‌های دارویی نعناع (Mentha aquatica L.) ، آویشن (Thymus sp.) و پونه (Mentha longifolia L.) به ترتیب با (296/0)، (259/0) و (259/0) دارای بیشترین ارزش استفاده در بین گونه‌های شناسایی شده بودند (شکل ۲).

شکل 2 گونه‌های دارویی منطقة مورد مطالعه با بیشترین ارزش استفاده

 

 

 

نتایج شاخص فراوانی نسبی ثبت (RFC)

در ارتباط با شاخص کمی فراوانی نسبی ثبت، مقادیر بین 01/0 تا 53/0 متغیر بود و گونه آویشن ((Thymus sp.  با 35/0 در رتبه اول قرار گرفت و از 81 نفر مصاحبه‌شونده 29 نفر به آن اشاره داشتند. بعد از آن نعناع (Mentha aquatica L.) با 30/0،گل گاو زبان Echium amoenum Fisch. & C.A. Mey.)) با 30/0، کاکوتی (Ziziphora tenuior L.) با 30/0 و زیره سبز (Cominum cyminum L.) با 29/0 به ترتیب بالاترین مقادیر این شاخص را به خود اختصاص دادند (شکل ۳).

گیاه چغندر ((Beta vulgaris L.، سلمه‌تره (Chenopodium album L.)، زوفا Hyssopus officinalis L.))، شاه‌توت ((Morus nigra L. وگشنیز (Coriandrum sativum L.) و غیره با 01/0 کم‌ترین میزان شاخص فراوانی نسبی ثبت را نشان داد. این مقدار کم گویای این است که این گیاهان سابقه مصرف اندکی در زمینه مصرف دارویی در منطقه داشته و از تعداد 81 نفر مصاحبه‌شونده تنها 1نفر به آن اشاره کرد.

 

 

شکل ۳- گونه‌های دارویی منطقه‌ی مورد مطالعه با بیشترین شاخص فراوانی نسبی ثبت

 

نتایج شاخص ضریب اجماع آگاهان (ICF)

در این پژوهش مقدار ICF از 82/0 تا 17/0 متغیر بود که در جدول 2 نشان داده شده است. بیشترین مقدار ICF برای گروه بیماری‌های گوارشی (82/0) و پس از آن برای گروه بیماری‌های عمومی و تنفسی (78/0) و عصبی (76/0) بود.

جدول 2- شاخص ICF بر اساس طبقه‌بندی بیماری‌ها در منطقه موردمطالعه

گروه بیماری	توضیحات بیماری	استناد استفاده	تعداد گیاهان استفاده شده	ضریب اجماع آگاهان
1) عمومی	سلامت و تقویت بدن، تب، ضد عفونت، گلودرد، آلرژی، کمردرد، بیماری‌هایی که در سایر کلاس‌ها قرار ندارند، استفاده غیر درمانی	240	53	78/0
2) گوارشی	یبوست، دندان درد، گوارشی، انگل روده، اسهال، یرقان، تهوع، کبد، صفرا، نفخ، هضم غذا	248	45	82/0
3) چشم	بینایی، بیماری‌های چشم	3	2	5/0
4) قلبی و عروقی	فشارخون، هموروئید، مقوی قلب، بیماری قلبی و عروقی، حمله قلبی، تصفیه‌کننده خون	46	19	6/0
5) خونی	کم‌خونی، انعقاد خون، چربی خون	18	15	17/0
6) اسکلتی و عضلانی	دردهای اسکلتی و ماهیچه‌ای، التهابات ماهیچه‌ای، گرفتگی عضلات، روماتیسم، آرتروز	11	8	3/0
7) عصبی	سرگیجه، مشکلات عصبی، میگرن، اسپاسم، مسکن، آرام‌بخش، بی‌خوابی، آلزایمر، تقویت حافظه، سردرد، ترک اعتیاد، صرع	126	31	76/0
8) تنفسی	سرفه، آسم، بیماری تنفسی، سرماخوردگی، برونشیت، بیماری ریوی، آنفولانزا	112	25	78/0
9) پوستی	گزیدگی حشرات، کوفتگی، سوختگی، زخم، اگزما، بیماری پوستی، حساسیت پوستی، زیبایی پوست و صورت، آکنه، تاول‌پوست، تقویت‌مو، شوره‌سر، ریزش‌مو، زگیل	30	21	31/0
10) قندخون	دیابت	20	13	36/0
11) ادراری	مشکلات ادراری، سنگ‌کلیه، بیماری‌های کلیوی	10	6	44/0
12) باروری	باروری مردان، شیرافزایی مادر	24	11	56/0
13) بیماری‌های زنان	قاعدگی، عفونت‌زنان، تقویت‌تخمدان	24	13	47/0
14) سرطان	سرطان	5	4	25/0

 

جدول 3- فهرست گیاهان مورد استفاده توسط مردم بومی منطقه مورد مطالعه

شماره هرباریومی	RFC	UV	مورد استفاده	نکات و موارد منع مصرف	نحوه مصرف	اندام(های) مورداستفاده	شکل‌زیستی	نام فارسی نام محلی	تاکسون
									Amaranthaceae
E1425	01/0	012/0	درمان کم‌خونی	_	پخته	برگ	Ge	چغندر چُغُندَر	Beta vulgaris L.
9963	01/0	024/0	رفع یبوست، رفع کم‌خونی	به دلیل وجود آهن، جوشانده آن خاصیت رفع کم‌خونی دارد. برای تهیه جوشانده، 5 گرم از برگ خشك یا تازه آن را همراه با یك لیوان آب روی حرارت ملایم گذاشته تا بجوشد.	جوشانده	برگ	Th	سلمه تره سُلمه	Chenopodium album L.
9925	02/0	024/0	درمان کمبود آهن بدن، کاهش علائم یائسگی	مصرف دم کرده تخم اسفناج + نبات. استفاده برای تهیه‌ی قطاب اسفناج و یا كوكوی اسفناج	پخته، دم‌کرده	برگ، دانه	Th	اسفناج	Spinacia oleracea L.
									Amaryllidaceae
9929	01/0	024/0	کاهش وزن، درمان کمبود ویتامین‌های K، A،C  و آهن	به عنوان سبزی همراه غذا یا پخته در غذا	خام، پخته، خشک شده	برگ	Ge	تره	Allium iranicum (Wendelbo) Wendelbo.
									Anacardiaceae
E1423	01/0	012/0	درمان مشکلات گوارشی	پودر آن را روی غذای چرب می‌ریزند.	پودر	میوه	Ph	سماق	Rhus coriaria L.
									Apiaceae
9930	04/0	148/0	بادشکن، مقوی معده، رفع سکسکه، دل درد، رفع تنگی نفس، درمان کمردرد، کاهش فشارخون، تشنج، بی‌خوابی، شیرافزا، نفخ، کاهنده چربی خون	مصرف مقادیر زیاد آن ممنوع است. استفاده به صورت خام و به عنوان سبزی و شوید خشك به عنوان چاشنی در غذا.	خام، چاشنی، دم‌کرده	برگ، دانه، ساقه	Th	شوید شیوید	Anethum graveolens L.
E1407	04/0	086/0	درمان سردی، مقوی معده، زنان، گوارشی، اسهال، لاغری (چربی‌سوز)، تقویت‌کننده معده	برای گرفتن سردی برنج، روی آن می‌ریزند.	خام	دانه، میوه	He	زیره سیاه	Carum carvi L.
E 1406	29/0	148/0	ناراحتی گوارشی، دل درد، ضدنفخ، لاغری، خوراکی، بهبوددهنده هضم، ورم معده، استرس، درد معده، درمان مسمومیت، بهبود تحریک روده، بهبود مزاج	مصرف در دوران بارداری ممنوع است. مصرف زیاد آن باعث چروک‌شدن پوست و كم‌خونی می‌شود. با اضافه کردن به برنج، سردی غذا را می‌گیرد. از دمنوش زیره + نبات برای درمان دل درد استفاده می‌شود. از عرق آن نیم ساعت قبل از خوردن غذا استفاده شود. برای تهیه دمنوش، آن را با رازیانه تركیب و با عسل و آبلیمو میل شود.	دم‌کرده، خام، عرق،پودر، چاشنی	دانه	Th	زیره سبز زیره سُز	Cuminum cyminum L.
9934	01/0	037/0	نیرودهنده، ضدتشنج، درمان مشکلات روده	از آن به صورت خام و به عنوان سبزی استفاه می‌شود.‌	خام	برگ	Th	گشنیز گیشنیج	Coriandrum sativum L.
E1405	17/0	160/0	درمان معده درد، ضدانگل، مفید برای دستگاه گوارش، دندان درد، درمان سنگ کلیه، درمان عفونت روده‌ای درمان دیسک کمر، مسکن ترمیم زخم دام، درمان دیابت، ضد عفونت، تقویت سیستم ایمنی، اسپاسم عضلانی	شیره آن را به صورت نخود در آورده و هفته‌ای دو بار می‌خورند. مصرف زیاد آن اختلال در گوارش را به دنبال دارد. در دوران بارداری و مادران شیرده منع مصرف دارد. برای درمان زخم همراه با آرد، خمیر درست می‌کنند.	خام، عرق، پودر، جوشانده، دودکردنی	صمغ، ریشه، ساقه، برگ	He	باریجه غَسنی	Ferula ovina (Boiss.) Boiss.
E1411	13/0	160/0	تنظیم هورمون‌ها، افزایش شیر، بیماری‌های زنان، ضدنفخ، درمان قولنج، بادشکن، پیشگیری از پوکی استخوان، کاهش دردهای قاعدگی، کمک به لاغری، زیبایی پوست، آسم، اسهال، ضدسرفه	در زمان قاعدگی و بارداری نباید مصرف شود. مصرف مقادیر زیاد آن توسط حیوانات ممکن است سبب ایجاد تشنج و یا ترس شدید شود. در نوزادان و کودکان منع مصرف دارد.	دم‌کرده، عرق، پودر	دانه، میوه، ریشه	He	رازیانه شیرین بادیون	Foeniculum vulgare Mill.
E1426	02/0	024/0	خوشبوکننده دهان، بهبود بهداشت دهان	اگر بعد از سبزیجات خورده شود، بوی بد آن را از بین می‌برد.	خام	برگ	Th	جعفری جعفِری	Petroselinum crispum (Mill.) Fuss.
E1415	1/0	148/0	مشکلات گوارشی، نفخ، هضم بهتر غذا، تب، گرم کننده معده سرد ،ضداسپاسم، تقویت‌کننده معده، ضداسهال، ضد ترش کردن معده، ضد ورم، رفع سکسکه	زنیان + آویشن را به مقدار مساوی آسیاب کرده و یک سوم سیاه‌دانه خرد شده را به آن اضافه می‌کنیم. قبل و بعد هر وعده غذایی یک قاشق چای‌خوری با نمک میل شود. زنیان از نظر طبیعت گرم و خشک است و افراد گرم مزاج در صورت نیاز باید به مقدار کم و به همراه گیاهان سرد مصرف نمایند. اگر زنیان به صورت ناشتا مصرف شود، برای درمان سکسکه موثر است.	دم‌کرده، پودر، عرق	دانه، ساقه، گل، برگ	He	زنیان	Trachyspermum copticum (L.) Link.
									Asteraceae
9938	02/0	037/0	عفونت، قند خون، چربی خون	دم‌كرده آن خیلی زود فاسد می‌شود پس برای هر وعده به صورت تازه تهیه شود.	ضماد، دم‌کرده	اندام هوایی، گل	He	بومادران	Achillea millefolium L.
9954	02/0	024/0	درمان زخم، درمان دیابت	برگ آن را به صورت ضماد روی زخم قرار می‌دهند.	ضماد، دم‌کرده	برگ	He	باباآدم شَلپ	Arctium lappa L.
9942	02/0	061/0	تقویت لثه و دندان، دل‌درد، سردی معده، خواب‌آور، آرام‌بخش	مصرف در دوران بارداری و شیردهی ممنوع است.	عرق	اندام هوایی	Ch	درمنه دِرمینه	Artemisia sieberi Besser.
E1431	07/0	098/0	سرماخوردگی، ضدنفخ، اشتهاآور، قاعده‌آور، مسکن، تب‌بر، آرامش‌بخش، درمان گلودرد	به صورت ناشتا، تقویت‌کننده معده و بادشکن است. یک داروی اشتهاآور است. برای درمان درد میگرن خیلی موثر است (سر را روی بالش پر از بابونه قرار دهند). مصرف آن در دوران بارداری ممنوع است.	دم‌کرده، جوشانده	گل	Th	بابونه	Tripleurospermum sp.
E1433	03/0	074/0	سلامت کبد، هپاتیت B، شیرافزا، دیابت، بیماری‌های عفونی، کبد چرب	برای زنان شیرده منع مصرف دارد. مصرف زیاد آن عوارضی همچون آلرژی پوست، خارش و اگزما را به همراه دارد.	دم‌کرده، عرق	برگ، گل، ساقه، بذر	He	خارمریم	Cirsium vulgare (Savi) Ten.
									Boraginaceae
E1412	3/0	209/0	آرامش‌بخش، درمان افسردگی، آسم، پیشگیری از سرطان، درمان مشکلات قلبی و عروقی، کاهنده فشارخون، بهبود آفت دهان، ضد التهاب، ضد درد، ضد اضطراب، تقویت بدن، سرماخوردگی، وسواس فکری، دیابت، ضد تب، سرخک، رفع عفونت ادراری	مصرف زیاد این گیاه سبب افزایش فشارخون در بیماران مبتلا به سنگ کلیه و افزایش درد آن می‌شود. از گل گیاه دمنوش و از دانه آن روغن تهیه می‌شود. از آن در رنگ‌رزی استفاده می‌شود. مصرف زیاد آن برای خانم‌های باردار ممنوع است. این گیاه با لیمو دم می‌شود و یا دم‌كرده آن با آبلیمو مصرف می‌شود.	دم‌کرده، عرق، روغن، جوشانده	گل، ساقه، برگ	He	گل گاو زبان گل گُو زُوون	Echium amoenum Fisch. & C.A. Mey
									Brassicaceae
9964	01/0	037/0	افزاینده شیر مادر، کمک به هضم غذا، رفع جای زخم	ضماد ترب + عسل برای رفع جای زخم موثر است.	دم‌کرده، ضماد، خام	برگ، بذر، غده	He	تربچه	Raphanus sativus L.
9957	24/0	197/0	درمان خارش بدن، رفع گرمازدگی، رفع عطش، بهبود مزاج (مسهل)، بهبود سیستم گوارشی، رفع عطش، یبوست، درمان اسهال، لاغری، بهبود گرفتگی صدا، دل درد، حساسیت پوستی، کبد چرب، جوش صورت، از بین بردن کهیر،آرام‌بخش	معمولا در شربت استفاده می‌شود اما اول باید خیس بخورد. خانم‌های حامله نباید زیاد مصرف کنند. برای افرادی که ورم و زخم معده و یا طبع سرد دارند توصیه نمی‌شود.	شربت، خیسانده، دم‌کرده	دانه	Th	خاکشیر	Sisymbrium officinale (L.). Scop.
									Elaeagnaceae
9935	11/0	148/0	باروری، اسهال، درد مفاصل، سرماخوردگی، تب، سرفه، ضد نفخ، محافظت از پوست و مو، تقویت حافظه، پوکی استخوان	پوستش برای پوست، گوشتش برای گوشت و هسته‌اش برای استخوان مفید است. برای تهیه پودر سنجد از تمام قسمت‌های سنجد (پوست، گوشت، هسته) استفاده می‌شود. تعدادی سنجد را در آسیاب برقی ریخته و به صورت پودر تهیه می‌شود. می‌توان قبل از خواب مقداری پودر سنجد را در یك لیوان شیر ریخته و همراه با عسل میل كنید.	پودر، خام	میوه، دانه	Ph	سنجد سینجَد	Elaeagnus angustifolia Blanco.
									Fabaceae
9932	07/0	098/0	رفع رسوب کلیه و جلوگیری از ایجاد سنگ کلیه، ادرارآور، التیام زخم‌ها، ضدعفونت، درمان زردی نوزاد، میخک دست و پا، ضد تب، تشنج	از ترنجبین برای رفع زردی نوزادان استفاده می‌شود.	عرق، جوشانده، دم‌کرده، ضماد	اندام هوایی، صمغ، ساقه، برگ، تمام گیاه	He	خارشتر	Alhagi camelorum Fisch.
E1422	07/0	049/0	درمان دندان درد، تقویت مو، شستشو مو، ضدعفونی‌كننده	می‌توان مقداری كتیرا را با آب جوش مخلوط كرده تا آب را جذب كند و سفت شود و بعد به عنوان ژل مو استفاده كنید. همچنین مقداری كتیرا، با آب مخلوط كنید و حجم كمی از آن را به شامپو روزانه خود اضافه كنید. این تركیب برای شست‌وشو سر بسیار مفید است.	خام، شست‌وشو، پودر، ژل	صمغ، ساقه، تمام گیاه	Ch	گون کتیرا	Astragalus gossypinus Fisch.
9940	16/0	222/0	تقویت دستگاه گوارش، ضدسرفه، نرم‌کننده سینه، رفع عفونت ریه و کلیه‌ها، مشکلات معده و روده، بالابرنده، فشارخون، آرامش‌بخش، ضد سرطان، ضد تشنج، کاهش درد قاعدگی، درمان ناباروری، درمان نفخ، ترش کردن، خلط‌آور، کم‌خونی، تقویتی، ملین، خوراکی	زیاده‌روی در مصرف شیرین‌بیان باعث بالارفتن فشارخون می‌شود. در نتیجه برای افراد مبتلا به فشارخون بالا، افراد چاق و خانم‌های باردار منع مصرف دارد. بهتر است صبح، ظهر و شب یک قاشق چایخوری از پودر شیرین‌بیان در یک فنجان آب جوش ریخته و مصرف شود.	پودر، دم‌کرده، عصاره	ریشه	He	شیرین‌بیان سوز	Glycyrrhiza glabra L.
9946	01/0	012/0	درمان رگ‌های واریسی	-	خیسانده	گل	He	شبدر	Trifolium repens L.
E1408	03/0	074/0	کاهش فشارخون، چاق‌کننده، درمان کم‌خونی، تقویت موی سر، شیرافزا، کنترل دیابت	به صورت تازه و خشک شده در غذا استفاده می‌شود.	دم‌کرده، خیسانده، خام، چاشنی	دانه، برگ	He	شنبلیله	Trigonella foenum-graecum L.
									Juglandaceae
9955	02/0	024/0	درد دندان، پایین آورنده قندخون	می‌توان از آن به صورت خام همراه با پنیر استفاده كرد. دم‌كرده برگ گردو هم به صورت گرم و هم به صورت سرد مصرف می‌شود.	دم‌کرده، خام	برگ، میوه	Ph	گردو	Juglans regia L.
									Lamiaceae
9947	04/0	111/0	رفع مشکلات گوارشی، بالابرنده فشارخون، خون‌ساز، آرامش‌بخش، خواب‌آور، مقوی قلب و اعصاب، درمان اضطراب، نفخ، آلزایمر	برای افرادی که فشارخون بالا دارند منع مصرف دارد. در موارد محدودی استفاده بی‌رویه باعث ایجاد بثورات پوستی می‌شود. دمنوش بادرنجبویه و مریم گلی برای پیشگیری از آلزایمر مفید است.	دم‌کرده، خام، پودر	برگ	Th	بادرنجبویه	Dracocephalum moldavica L.
E1421	01/0	024/0	رفع عفونت، سرماخوردگی	از دم‌كرده آن برای برطرف كردن اثرات سرماخوردگی استفاده می‌شود.	دم‌کرده	گل	He	زوفا	Hyssopus officinalis L.
E1428	08/0	061/0	برای درمان سینوزیت، فشارخون بالا، آرامش اعصاب، خوشبوکننده محیط، درمان گرمی بدن	اسطوخدوس رایحه‌ای آرام‌بخش دارد و برای آرامش اعصاب موثر است.	دم‌کرده، بخور، عرق	برگ، ساقه، گل، تمام گیاه، اندام هوایی	Ch	اسطوخدوس	Nepeta binaludensis Jamzad.
9927	3/0	296/0	اسهال، سرماخوردگی، ضد تهوع، ضد مسمومیت، درمان طبع سرد، مشکلات گوارشی، خوراکی، مقوی معده، اشتهاآور، ضد تشنج، درمان گرمازدگی، رفلاکس معده، اعصاب، هضم بهتر غذا، نفخ شکم، دل درد، سرماخوردگی، دل درد، درمان گلودرد، کاهش وزن، درمان معده درد، ضدعفونی دستگاه گوارش، مقوی بدن، ضد سرفه	مصرف آن برای كسانی كه اضطراب زیادی دارند مناسب نیست. جوشانده نعناع دارای خاصیت ضد تهوع و مسمومیت است. از نعناع خشك به عنوان چاشنی در دوغ یا ماست استفاده می‌شود و طبع سرد غذا را می‌گیرد. افراد دارای مزاج گرم در مصرف آن دقت كنند.	دم‌کرده، عرق، جوشانده، خشک شده، خام، چاشنی	برگ، ساقه، گل	Gr	نعناع	Mentha aquatica L.
9928	28/0	259/0	عفونت، سرماخوردگی، نفخ شکم، درد معده، اسهال، دل درد، گلودرد چرکی، اشتهاآور، بادشکن، مسکن سکسکه، خلط‌آور، ضد سرفه، جلوگیری از تهوع و استفراغ، کمک به هضم غذا، به عنوان مصلح در دوغ، خوراکی، تسکین درد، روماتیسم، اختلالات گوارشی، لاغری، تب	در دوغ یا ماست به دلیل خاصیت گرم بودن ریخته می‌شود. مصرف آن برای کسانی که دارای بیماری‌های کبدی و کلیوی و یا دچار صرع و تشنج می‌شوند و همین‌طور زنان باردار مضراست. برای ترش كردن غذا موثر است.	دم‌کرده، پودر، جوشانده، خشک شده، عرق، خام،	برگ	He	پونه	Mentha longifolia L.
9958	11/0	148/0	کمک به هضم، رفع گرفتگی بینی، خوشبوکننده دهان، مشکلات گوارشی، نفخ، سرماخوردگی، آسم، درمان اختلالات تنفسی، دل درد، ضدعفونی‌کننده، جلوگیری از آلرژی، خوراکی	به افراد مبتلا به عفونت گوارشی توصیه نمی‌شود. مصرف عرق آن برای بهبود حساسیت فصلی موثر است. دمنوش نعناع فلفلی طعم خوبی دارد.	جوشانده، دم‌کرده، خشک شده، عرق، خام	برگ، ساقه، تمام گیاه	Gr	نعناع فلفلی	Mentha piperita L.
9950	02/0	086/0	مقوی معده، شیرافزا، ناراحتی معده، دل درد، سرفه، نفخ، یبوست	برای درمان بیماری دستگاه تنفسی می‌توان یك قاشق غذاخوری از پودر خشک شده آن را در یک فنجان آب جوش ریخته و بعد از ده دقیقه دم‌کرده را میل کنید.	خام، عرق، دم‌کرده	برگ	Th	ریحان روحان	Ocimum basilicum L.
9939	03/0	061/0	درمان استرس، رفع بی‌خوابی، لاغری، آرام‌بخش، تقویت ریشه مو	در دوران بارداری منع مصرف دارد. از روغن رزماری به عنوان تقویت‌كننده ریشه مو برای موی سر و ابرو‌ها استفاده می‌شود.	دم‌کرده، روغن	برگ	Ch	رزماری	Salvia rosmarinus Spenn.
9952	08/0	123/0	کاهش درد‌های قاعدگی، مشکلات گوارشی، درمان اسهال، لاغری، خوراکی، حفظ سلامتی قلب، التیام زخم‌های رحمی، ضد نفخ، هضم، ضد عفونت	جوشانده مرزه برای برطرف كردن اثرات سندرم پیش از قاعدگی (PMS) مفید است.	جوشانده، چاشنی، دم‌کرده، خام، پودر	برگ، سرشاخه گلدار	He	مرزه	Satureja hortensis L.
E1429	08/0	049/0	دل درد، درمان مسمومیت‌های غذایی و دارویی، سرماخوردگی، رفع اسپاسم عضلات	روباه موقع مسمومیت این گیاه را می‌خورد. انسان خشک شده آن را پودر کرده و مستقیما می‌خورد. برگ آن را کوبیده و می‌خوریم	پودر، دم‌کرده	گل، برگ، اندام هوایی	He	درمان ترکی	Teucrium polium L.
E1403	11/0	123/0	چربی‌سوزی، اعصاب، سرماخوردگی، قلب، آرام‌بخش، طبع سرد، التیام زخم‌ها، کاهنده فشارخون، کاهش دردهای قاعدگی، تب‌بر	چای كوهی یك گیاه قاعده‌آور است در نتیجه مصرف آن به بانوان باردار توصیه نمی‌شود.	دم‌کرده، جوشانده	گل، برگ، ساقه، اندام هوایی	He	چای کوهی	Stachys lavandulifolia Vahl.
E1430	35/0	259/0	درمان سرفه، سرماخوردگی، ضد درد، ضدمیکروب، ضدعفونی‌کننده، ضداسپاسم، تقویت معده، تقویت بینایی، ضد درد، تشنج، خوراکی (ادویه)، مشکلات تنفسی، درمان فشارخون بالا، لاغری، اختلالات گوارشی، آرامش‌بخش، مسمومیت، گلودرد، تب‌بر، دل درد، ضد نفخ	در صورت مصرف بالای آویشن حالت تهوع، سوزش معده، اسهال اتفاق می‌افتد. مصرف آن برای خانم‌های باردار و کسانی که به خانواده نعناییان حساسیت دارند توصیه نمی‌شود. برای کودکان زیر 10سال خطرناک است. استفاده بی‌رویه از آن باعث افزایش فشارخون می‌شود. به عنوان ادویه در دوغ هم استفاده می‌شود.	دم‌کرده، جوشانده، چاشنی، پودر، عرق	برگ، ساقه، تمام گیاه	Ch	آویشن آنُق	Thymus sp.
9948	03/0	049/0	تقویت‌کننده بدن، تقویت دستگاه گوارش، تنظیم قاعدگی، ادرارآور	دانه را به صورت آسیاب شده استفاده می‌کنند. مصرف آن در دوران بارداری ممنوع است.	پودر، دم‌کرده، جوشانده	دانه، برگ، میوه	Ph	پنج انگشت	Vitex agnus - castus L.
E1404	3/0	234/0	درمان اختلالت گوارشی، کاهش دردهای قاعدگی، ضد سرماخوردگی کاهش قندخون، ضد عفونی‌کننده مجاری تنفسی، ضد نفخ، اسهال، درمان معده درد، رفع سردی بدن، متعادل کردن طبع بدن، تقویت معده، دیابت، دل درد، تب‌بر، کار کردن شکم و رفع یبوست، درد دندان، درمان فشارخون، آرام‌بخش، اعصاب، مسمومیت	مصرف زیاد آن باعث افزایش فشارخون می‌شود. همراه با روغن زیتون بصورت موضعی استفاده می‌شود. برای مزه‌دار کردن دوغ و ماست استفاده می‌شود. برای جلوگیری از خون‌ریزی بینی و خطر ابتلا به زخم معده را کاهش می‌دهد. یک گیاه قاعده‌آور است و سبب سقط جنین می‌شود. مصرف زیاد آن باعث تولید صفرا می‌شود.	دم‌کرده، جوشانده، عرق، چاشنی، بخور	برگ، گل	Th	کاکوتی	Ziziphora tenuior L.
									Lauraceae
E1418	12/0	148/0	سرماخوردگی، تقویت اعصاب، از بین بردن بوی دهان، ضد سرفه، تقویت معده، بهبوددهنده هضم، قاعده‌آور، خوراکی، ورم مفاصل، گلودرد، اشتهاآور، تقویت قوای جنسی	برای جلوگیری از پیشرفت سرماخوردگی: نصف لیموترش + 1قاشق سوپ‌خوری عسل + نصف لیوان آب گرم + 1قاشق چایخوری دارچین به مدت بیست دقیقه دم و سپس بصورت گرم مصرف شود. به دلیل قاعده‌آور بودن منع مصرف در دوران بارداری دارد. در صورت داشتن زخم معده مصرف آن ممنوع است. برای گرم کردن بدن در فصول سرد مناسب است و افراد با طبع گرم بایستی کمتر مصرف کنند.	دم‌کرده، پودر، عرق	پوست تنه	Ph	دارچین	cinnamomum zeylanicum Nees.
E1427	01/0	024/0	درمان شوره سر، درمان شپش	استفاده بی‌رویه جایز نیست.	جوشانده	برگ	Ph	برگ بو	Laurus nobilis L.
									Malvaceae
9931	1/0	111/0	رفع عفونت زنان، گرمازدگی، سرماخوردگی، خلط‌آور، مسهل، تب‌بر، زنان، زخم لوله گوارش، درمان سرفه‌های متداول	تهیه خمیر با استفاده از جوشانده و آرد جو و بستن آن به شکم	دم‌کرده، شربت، جوشانده، ضماد	گل، برگ، تمام گیاه	He	پنیرک نیم کِلَغی	Malva sylvestris L.
E1417	07/0	049/0	کاهش فشارخون، کاهنده کلسترول، دیابت، لاغری	بعد ار شستشو مثل چای به مدت 5دقیقه روی حرارت کتری دم می‌کنیم. کسانی که فشارخون پایین دارند، نباید استفاده کنند.	دم‌کرده، جوشانده	گل، برگ	He	چای ترش	Hibiscus sabdariffa L.
9949	04/0	123/0	باز شدن دمل، تب، گرفتگی بینی، سرماخوردگی، ضد عفونت، دل درد، گوارشی، بیماری‌های ریوی آسم، گرفتگی صدا	-	ضماد، دم‌کرده	گل	He	ختمی	Althaea officinalis L.
									Moraceae
9926	01/0	024/0	ملین، گزش حشرات	از شیرابه ترشح شده از برگ‌های تازه بریده گیاه برای کاهش درد ناشی از گزش حشرات استفاده می‌شود.	خام، جوشانده	میوه، شیرابه	Ph	انجیر اِنجیل	Ficus carica L.
9960	01/0	012/0	رفع کم‌خونی	در فصولی كه گیاه به صورت تازه وجود دارد از خام آن و در فصول دیگر می‌توان از شربت آن استفاده كرد.	خام، شربت	میوه	Ph	شاه توت شاتوت	Morus nigra L.
									Myrtaceae
E1409	08/0	098/0	دندان درد، دوری آفات، ضدباکتری، ضدویروس، درمان ریزش مو، درد معده، مسکن، دل درد	گل میخك را روی دندانی كه درد می‌كند می‌گذاریم. از میخك در تهیه ژل‌های بی‌حسی دندان استفاده می‌شود. در برنج برای دوری آفات استفاده می‌شود. مصرف بیش از حد آن باعث كاهش قندخون، افزایش خون ریزی و تشنج می‌شود. از بلع میخك خودداری شود.	چاشنی، خام، جوشانده، دم‌کرده	گل، ساقه، ریشه	Ph	میخک	Syzygium aromaticum (L.) Merr. & L.M.Perry.
									Oleaceae
9953	04/0	172/0	چشم، پوست، کاهش وزن، سلامت قلب و عروق، یبوست، جلوگیری از سرطان، فشارخون، رفع سنگ صفرا، استحکام لثه، کاهنده کلسترول، پایین آورنده قندخون، درمان نارسایی کبد، رفع سردرد، دندان درد	روغن گیاه ملین ضعیف است. برای دفع سنگ صفرا، یک قاشق سوپ‌خوری روغن زیتون و چندقطره آب لیموی تازه، صبح ناشتا میل شود. جویدن برگ‌ها در دهان سبب استحکام لثه می‌شود. جوشانده برگ زیتون، برای فشارخون اثرمفیدی دارد. 20 عدد برگ سالم زیتون را ده دقیقه در 300 گرم آب می‌جوشانند و 15 روز صبح و شب هر بار یک فنجان می‌نوشند.	دم‌کرده، خام، روغن، جوشانده	برگ، میوه	ph	زیتون	Olea europaea L.
									Plantaginaceae
E1414	02/0	024/0	رفع مشکلات گوارشی، کاهش غلظت خون	بارهنگ دارای طبع سرد و خشك است در نتیجه بهتر است با گیاهی استفاده شود كه دارای طبع گرم و تر است. برای تهیه دمنوش بارهنگ می‌توان یك قاشق مرباخوری بارهنگ را با یك قاشق مرباخوری خاكشیر در یك لیوان آب جوش ریخته و صبر كنید تا دم بكشد. می‌توان این دمنوش را با عسل میل كرد.	دم‌کرده	دانه	He	بارهنگ	Plantago major L.
									Poaceae
9943	03/0	024/0	لاغری، کاهش فشارخون	ممنوعیت مصرف در بارداری	پودر	دانه	Th	دانه قناری	Phalaris minor Retz.
									Polygonaceae
9962	01/0	012/0	قابض	خوردن ترشك برای كلیه مضر است.	خام	برگ	He	ترشک	Rumex acetosa L.
									Portulacaceae
9961	03/0	049/0	کاهنده طبع گرم، صفرا بر، درمان سوزش معده، صاف‌کننده خون	تخم خرفه در شیرینی‌پزی استفاده می‌شود. مصرف این گیاه در ایام ماه رمضان مناسب است و از تشنگی در طول روز می‌كاهد.	خام	برگ، بذر	Th	خرفه	Portulaca oleracea L.
									Ranunculaceae
E1420	06/0	160/0	غلظت خون، تقویت سیستم دفاعی، گرم کردن بدن، برای پوست و مو، ضد نفخ، ضد آسم، ضد سرفه، شیرافزا، بی‌حس‌کننده موضعی، ضد انگل، عطسه، درمان سینوزیت، دیابت	یک قطره روغن هر شب در بینی ریخته شود. سیاه‌دانه در پخت شیرینی و نان مورد استفاده قرار می‌گیرد.	روغن، چاشنی، خام	دانه	Th	سیاه‌دانه	Nigella sativa L.
									Rhamnaceae
9959	19/0	185/0	کاهنده قندخون، تب، دیابت، رفع یبوست، سرماخوردگی، رفع حساسیت فصلی، سلامت و تقویت بدن، بهبود سلامت قلب، درمان سرفه، بیماری‌های کبد، کاهنده اضطراب، تصفیه‌کننده خون، تقویت معده، تقویت قلب، ملین، ضد آسم	میوه درخت عناب را سوزانده و دود حاصل از آن را استنشاق كرده و چند روز این کار را تکرار می‌کنیم. این کار برای رفع حساسیت فصلی مفید است. برای تهیه دمنوش عناب، تعدادی عناب، ریشه تازه زنجبیل، چوب دارچین را در آب جوش ریخته تا دم بكشد.	خام، جوشانده، دم‌کرده، دودکردنی	میوه	Ph	عناب	Ziziphus jujuba Lam.
									Rosaceae
9941	02/0	061/0	ملین، مسهل، غنی از ویتامین، دل درد، سرماخوردگی	می‌توان به صورت خام و در آجیل از آن استفاده كرد. روغن بادام سرشار از ویتامین A است.	روغن، خام	میوه	ph	بادام	Amygdalus communis L.
E1424	1/0	074/0	تقویت‌کننده قلب، درمان زخم معده، آرامش‌بخش، رفع خلط گلو و ریه، درمان سرفه، گلودرد	برای تهیه دمنوش به، میوه به را رنده کرده و صبر می‌كنیم تا خشك شود. سپس از آن برای تهیه دمنوش به استفاده می‌كنیم.	دم‌کرده، خام، ژل، خیسانده	میوه، برگ، دانه	Ph	به بیهی	Cydonia oblonga Mill.
9933	2/0	197/0	پاک‌کننده پوست، لاغری، کاهنده علایم قاعدگی، گرمازدگی، رفع یبوست، آرامش‌بخش، درمان بیماری‌های گوارشی، دل پیچه، بیماری صفرا، رفع استرس، به عنوان مصلح در دوغ، تقویت معده، اعصاب، قلب، مسکن، خوراکی	استفاده بیش از حد باعث ایجاد سنگ کلیه، بیماری‌های آسم و تنگی نفس می‌شود. برای افرادی كه فشارخون بالا دارند ممنوعیت مصرف دارد. به عنوان چاشنی به ماست اضافه می‌شود.	شربت، جوشانده، دم‌کرده، خشک شده، عرق، عصاره، چاشنی	گل، تمام گیاه، برگ	Ph	گل محمدی	Rosa× damascena Herrm.
									Rutaceae
E1413	03/0	049/0	کمک به اختلالات خواب، آرامش‌بخش، کاهش دردهای قاعدگی، کاهش استرس	برای تهیه دمنوش بهارنارنج، شكوفه‌های خشك شده آنرا با برگ‌های به‌لیمو با مقداری آب‌جوش بگذارید تا دم بكشد و در صورت تمایل با عسل شیرین كنید.	دم‌کرده	شکوفه	Ph	بهار نارنج	Citrus aurantium L.
									Salicaceae
9936	02/0	024/0	تب‌بر، رفع جوش‌های صورت	جوشانده برای رفع جوش‌های صورت مفید است. برگ‌های تازه را روی بدن می‌ریزند تا تب قطع شود.	ضماد، جوشانده، خام	برگ	Ph	بید	Salix pycnostachya Andersson.
									Theaceae
E1416	04/0	061/0	لاغری، قلیایی کردن خون، درمان مشکلات گوارشی، کاهنده چربی خون	در مصرف آن زیاده‌روی نشود.	دم‌کرده، جوشانده	برگ	Ph	چای سبز	Camellia sinensis (L.) Kuntze.
									Urticaceae
E1432	11/0	123/0	پروستات، قندخون، دیابت، دفع سنگ کلیه، فشارخون، تصفیه خون، درمان چربی، مسکن کمر، پا درد، اعصاب	ریشه این گیاه برای دفع سنگ‌های کوچک مثانه مفید است. در صورت سوزش حاصل از برخورد گیاه گزنه با دست می‌توان از گیاه اقطی كه همیشه در كنار گزنه می‌روید استفاده كرد.	دم‌کرده، جوشانده، ضماد، پودر	برگ، گل، ریشه	He	گزنه	Urtica dioica L.
									Valerianaceae
E1419	01/0	037/0	آرامش‌بخش، مسکن سردرد‌های میگرنی، رفع اضطراب و دلهره و ترس	دمنوش سنبل‌الطیب با یكی از گیاهان گل گاوزبان، اسطوخدوس،بابونه، دارچین و یا بادرنجبویه قابل مصرف است.	دم‌کرده	برگ	He	سنبل‌الطیب	Valeriana officinalis L.
									Verbenaceae
9944	16/0	160/0	آرام‌بخش، مقوی معده، تسکین قلب، تسکین اعصاب، سم‌زدایی، درمان سردرد، رفع تپش قلب، کاهش تورم در بدن، تنظیم خواب، بهبوددهنده هضم، حفظ سلامت پوست، رفع خستگی بدن، نفخ	برگ‌های تازه یا خشك شده به‌لیمو را در قوری ریخته و بگذارید تا دم بكشد. بهترین زمان استفاده از دمنوش به‌لیمو چند ساعت بعد از وعده‌های اصلی غذا است.	دم‌کرده	برگ	Ph	به‌لیمو	Lippia citriodora (Palau) Kunth (=Aloysia citriodora Palau).
									Vitaceae
9965	01/0	024/0	سرماخوردگی، درمان حساسیت فصلی	از برگ مو برای پخت و پز (دلمه برگ مو ) استفاده می‌شود.	پخته	برگ	Ph	انگور	Vitis sylvestris C.C.Gmel.
									Zingiberaceae
E1410	17/0	135/0	سرماخوردگی، درمان حالت تهوع، جهت گرمی طبع، درمان آرتزیت، عفونت‌های تنفسی، برای هضم بهتر غذا، سردرد، مسمومیت غذایی، تقویت معده، اختلالات گوارشی، خوراكی	ریشه آن را آسیاب كرده و پودر به دست آمده را در آب جوش ریخته و استفاده كنید. در پخت شیرینی و كلوچه زنجبیلی از آن استفاده می‌شود. زیاده‌روی در مصرف از آن باعث اسهال و بیماری‌های قلبی می‌شود و خطر سقط جنین را بالا می‌برد. افرادی كه طبع گرم دارند باید در مصرف آن احتیاط كنند. استفاده از گیاه توسط افرادی كه سنگ صفرا دارند ممنوع است.	دم‌کرده، پودر	ریشه، ساقه، ریزوم	Gr	زنجبیل زِنجِفیل	Zingiber officinale Roscoe.
									Zygophyllaceae
9937	1/0	098/0	آرامش‌بخش، ضد افسردگی، درمان بی‌خوابی، رفع شپش سر، درمان ترش کردن، ضدعفونی هوا، درمان اسهال، درمان گزیدگی	دانه اسپند و كندر را دود كرده و برای ضدعفونی كردن محیط از آن استفاده می‌كنند. همچنین توسط عموم مردم برای رفع اثر چشم زخم مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای از بین بردن شپش، ابتدا باید اسپند را پودر كرده و دم كنید. سپس كمی صبر كنید تا تركیب موردنظر غلیظ شود. بعد از اینكه سرد شد، موهای كودك مبتلا به شپش را با آن آغشته كنید و بعد از یك ساعت با آب بشویید. این كار را برای پیشگیری از ابتلا به شپش نیز می‌تواند انجام شود.	دود کردنی، جوشانده	دانه، میوه	He	اسپند سِبِند	Peganum harmala L.

 

بحث

بنا بر نتایج حاصل از پژوهش، زنان اطلاعات بیشتری پیرامون گیاهان دارویی و نحوه‌ی استفاده از آن‌ها داشتند (جدول ۱). این تفاوت می‌تواند به این دلیل باشد که مردان معمولاً کار میدانی را مدیریت کرده، در حالی که زنان اغلب در فعالیت‌های خانگی شرکت می‌کنند که گاهی با استفاده از گونه‌های گیاهی یا محصولات آنها، برای حفظ سلامت خانواده همراه است. برخی از مطالعات قوم‌گیاه‌شناسی اخیر نیز دانش زنانه غنی‌تری از کاربردهای گیاهی را گزارش کرده‌اند (Mosaddegh et al. 2012; Mohamadi et al. 2015; Sharafatmandrad and Khosravi Mashizi, 2020; Mohammadi et al., 2023). 

در این پژوهش، افراد جوان‌تر گرایش کمتری به استفاده از گیاهان دارویی داشتند (جدول ۱). از دلایل رغبت کمتر افراد جوان به بهره‌گیری از گیاهان دارویی در زندگی روزانه، می‌توان به تغییر سبک زندگی، فراوانی و در دسترس بودن داروهای شیمیایی و نتیجه‌بخشی سریع‌تر آن‌ها نسبت به گیاهان دارویی اشاره کرد. برخی از مطالعات اخیر قوم‌گیاه‌شناسی نیز دانش غنی‌تری را در بین افراد مسن‌تر در مورد استفاده از گیاهان گزارش کرده‌اند (Bendif et al. 2018; Sharafatmandrad & Khosravi Mashizi, 2020; Mohammadi et al., 2023). 

در مطالعه جاری، افراد دارای تحصیلات کمتر، دانش قوم‌گیاه‌شناسی وسیع‌تری نسبت به افراد باسواد داشتند (جدول ۱). می‌توان دلیل آن را در نبود امکانات و شرایط تحصیل در افراد ساکن روستا جستجو کرد. همچنین مادران تحصیل‌کرده تمایل بیشتری نسبت به استفاده از داروهای شیمیایی داشتند و آن را مؤثرتر می‌دانستند. سایر مطالعات قوم‌گیاه‌شناسی نتایج مشابهی را گزارش کرده‌اند (Bendif et al. 2018, Sharafatmandrad & Khosravi Mashizi, 2020; Mohammadi et al., 2023). این مساله، تغییرات در فرهنگ مصرف را نشان می‌دهد.

نتایج نشان می‌دهد با توجه به ماهیت دانش قوم‌گیاه‌شناسی، بیشترین نحوه کسب اطلاعات از طریق خانواده و سینه به سینه از افراد با سن بالاتر به افراد جوان‌تر بوده است. طبق پژوهش Arvin and Firouzeh (2022a)، بیشتر افراد شركت‌كننده در پژوهش (70 درصد)، دانش بومی گیاهان دارویی را از طریق اجداد و والدین خود كسب كردند كه مشابهت زیادی با نتایج مطالعه حاضر داشت. بنابراین استفاده از تجربیات دیگران می‌تواند مؤثرترین راه برای انتقال دانش بومی پیرامون گیاهان دارویی در نظر گرفته شود.

در این منطقه، بزرگترین تیره‌ها از نظر غنای گونه‌ای، تیره‌های نعنائیان (Lamiaceae) و چتریان(Apiaceae) شناخته شدند (شکل ۱ و جدول ۳). در مطالعات Mehrnia and Hosseini (2020)، گونه‌های دارویی از 52 تیره گیاهی شناسایی شد که تیره‌ی نعنائیان (Lamiaceae) با 31 گونه بیشترین تعداد گونه‌های دارویی را دارا بود. در مطالعه بررسی قوم‌گیاه‌شناسی گیاهان دارویی سجاسرود استان زنجان، نیز 52 گیاه دارویی متعلق به 22 تیره شناسایی شد که در این بین، تیره‌ی نعنائیان (Lamiaceae) بیشترین سهم را به خود اختصاص داد (Saadatpour et al., 2017). Razmjoue و همکاران (2018) در مطالعه قوم‌گیاه‌شناسی برخی گیاهان دارویی شهرستان بهبهان استان خوزستان و Hosseini و همکاران (2019) در شناسایی و بررسی قوم‌گیاه‌شناسی منتخبی از گیاهان دارویی شهرستان نیشابور نیز دریافتند که بیشترین سهم گیاهان دارویی مورد استفاده جوامع محلی مربوط به تیره‌ی نعنائیان (Lamiaceae) است.

در مطالعه حاضر، برگ به عنوان پرمصرف‌ترین بخش اندام گیاهی گزارش شد. احتمالا یکی از دلایل استفاده بالای این اندام می‌تواند راحتی در دسترسی باشد (Mohammadi et al., 2023). نتایج این پژوهش با نتایج Kiasi and Forouzeh (2019) و Hosseini و همکاران (2020) مبنی بر استفاده از برگ به عنوان رایج ترین اندام مورد استفاده مطابقت داشت.

در مطالعه حاضر، استفاده از گیاهان بصورت دم کرده رایج‌ترین روش استفاده ثبت شد. در تحقیقات مشابه در ایران (همچون Sadat-Hosseini et al., 2017; Mehrnia and Hosseini, 2020; Hoseini et al., 2022; Mohammadi et al., 2023) نیز برای تهیه گیاهان دارویی، دم کرده را رایج‌ترین روش برای استخراج مواد موثره گیاهان دارویی معرفی کردند. همچنین اثرات منفی برخی دستورالعمل‌ها را کاهش می‌دهد یا از بین می‌برد (Chaachouay et al., 2019, Iwaka et al., 2022). بعلاوه تهیه آن آسان و ارزان است و به راحتی می‌توان گیاه را با آب، چای، شیر و غیره مخلوط کرد (Adigwe et al., 2022).

در مطالعه حاضر، براساس شاخص ضریب اجماع آگاهان (ICF) بیشترین استفاده از گیاهان دارویی در منطقه مورد مطالعه برای درمان مشکلات گوارشی (ICF=./82) ثبت شد. به نظر می‌رسد کیفیت پایین آب منطقه می‌تواند مهمترین عامل براس شیوع بیماری‌های گوارشی باشد. لذا مقادیر بالای ICF در دسته بیماریهای خاص (جدول ۲) ممکن است به دلیل اعتماد بلای مردم محلی به استفاده از گیاهان دارویی در درمان این دسته از بیماری‌ها باشد. مطالعات اخیر قوم‌گیاه‌شناسی نیز، مشکلات گوارشی را به‌عنوان شایع‌ترین بیماری‌ها ثبت کرده‌اند (Faruque et al. 2018, 2019, Khajoei Nasab & Esmailpour 2019, Mosaddegh et al. 2012, Motahhari et al. 2022, Murad et al. 2013, Panmei et al. 2019, Mohammadi et al., 2023, Rajaei & Mohamadi, 2012). به هر حال، مقادیر ICF نشان‌دهنده بیماری‌ها در منطقه مورد مطالعه است و ممکن است به عنوان مبنایی برای سیاست‌های مراقبت‌های بهداشتی باشد (Savić et al. 2019).

 

نتیجه‌گیری نهایی

شهرستان جاجرم به دلیل آب و هوای نسبتا گرم و خشک و داشتن کویر می‌تواند رویشگاه گیاهان خاص دارویی مانند خارشتر باشد. خشک‌سالی و نبود باران مؤثر در سال‌های اخیر باعث کاهش تولید علوفه در سطح مراتع شهرستان شده‌است و این امر موجب شد تا دامداران مجبور به فروش دام‌های خود شوند. اما برخی از دامداران به اجبار به سمت جمع‌آوری خارشتر در عرصه‌های منابع‌طبیعی و زمین‌های کشاورزی رهاشده رفتند. جمع‌آوری خارشتر به صورت غیراصولی در عرصه‌های طبیعی، موجب از بین رفتن این گیاه‌دارویی و همچنین فرسایش بادی و خاکی منطقه خواهدشد.

با توجه به این‌که برداشت‌های غیراصولی از گیاهان دارویی و وجود خشک‌سالی آن‌ها را در معرض خطر انقراض قرار می‌دهد، برای حفظ آن‌ها باید به سمت تولید بذر و کشت آن‌ها حرکت کنیم که حتی اگر گیاه از بین رود بذر آن باقی مانده تا در مزارع کشت شود. از گیاهانی که در این منطقه در خطر انقراض قرار دارند می‌توان به کاکوتی، گون کتیرا، باریجه، آویشن اشاره کرد. همچنین به دلیل این‌که شهرستان با تنش کم‌آبی رو به رو است، در دوره خشک‌سالی علاوه بر کاهش کمیت گیاهان، از کیفیت آن‌ها نیز کاسته می‌شود و این مسئله باعث رشد نامناسب و خشک‌شدن تدریجی آن‌ها می‌شود. تغییر الگوی کشت محصولات زراعی آب‌بر به سمت گیاهان‌دارویی که از سیستم ریشه‌ای گسترده‌ای برخوردار هستند، نشان‌دهنده‌ی سازگاری این گیاهان به کاهش قابلیت دسترسی به آب و عناصر غذایی است. کاشت این گیاهان در عرصه‌های کم‌بازده و حاشیه‌ای، ضمن تأمین نیازهای اقتصادی مردم محلی و صنایع مختلف غذایی و دارویی، حفاظت از منابع، بهبود کارایی مصرف آب و جلوگیری از خطر نابودی این گونه‌ها نقش مؤثری در بهبود معیشت مردم این مناطق خواهدشد.

تجزیه و تحلیل‌های حاصل از این پژوهش نشان داد که گیاهان در این منطقه اغلب برای مصارف‌دارویی مورد استفاده قرار می‌گیرند. در مصارف‌دارویی گیاهان اغلب برای درمان بیماری‌های گروه گوارشی با ICF بالاتر کاربرد داشتند که علت این امر را احتمالا می‌توان در کیفیت پایین آب شرب منطقه جست و جو کرد. با توجه به این‌که کارخانه آلومینا جاجرم در حاشیه‌ی شهرستان جاجرم واقع است، آلودگی‌های تولیدشده توسط این کارخانه در سطح شهر پراکنده شده‌است و بادخیزی فراوان این منطقه نیز این امر را تسریع می‌کند. این آلودگی‌ها علاوه بر تأثیر مخرب بر محیط‌زیست منطقه خطر ابتلا به بیماری‌های خطرناک را برای کارکنان و اهالی شهرستان مهیا می‌کند. میزان بالای ICF مربوط به گروه بیماری‌های تنفسی دلیلی بر این ادعاست.

با توجه به این‌که گیاهان‌دارویی عمدتا چندساله هستند با کاشت گیاهان‌دارویی علاوه بر این‌که هزینه‌های شخم کاهش می‌یابد به دلیل این‌که این گیاهان آفت و بیماری ندارند هزینه‌هایی مانند سم‌پاشی و آفت‌کشی نیز وجود ندارد و آلودگی خاک بر اثر سموم نیز دیده نخواهدشد.

 

سپاسگزاری

این پژوهش، حاصل نتیجه پایان نامه دانشجوی کارشناسی ارشد بوده که با طرح پژوهشی شماره 56746 از حمایت‌های دانشگاه فردوسی مشهد بهره مند شده است.

 

References

Adigwe, O.P., Ibrahim, J.A., Gegele, I.B., Adzu, B. and Yetunde Isimi, C. (2022). Medicinal plants used for management of Asthma in FCT, Abuja and its environs. European Journal of Medicinal Plants. 33:8-38.

Alonso-Castro, A.J., Maldonado-Miranda, J.J., Zarate-Martinez, A., del Rosario Jacobo-Salcedo, M., Fernandez-Galicia, C. and Figueroa-Zuniga, L.A. (2012). Medicinal plants used in the Huasteca Potosina, Mexico. Journal of Ethnopharmacology, 143: 292-298.

Arvin, P. and Firouzeh, R. (2022a). Ethnobotanical study in Maneh and Semelghan regions of North Khorasan. Eco-phytochemical Journal of Medicinal Plants, 10th Year, 10(1): 63-98.

Arvin, P. and Firouzeh, R. (2022b). Ethnobotany of medicinal plants in Razo-Jargalan district in North Khorasan province. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants Research, 6: 873-907.

Bahmani, M., Zargaran, A., Rafieian-Kopaei, M. and Saki, K. (2014). Ethnobotanical study of medicinal plants used in the management of diabetes mellitus in the Urmia, Northwest Iran. Northwest Iran. Asian Pacific Journal of Tropical Medicine 7:348-354.

Bendif, H., Miara, M.D., Harir, M., Merabti, K., Souilah, N., Guerrouj, S. and Labza, R. (2018). Ethnobotany of medicinal plants of El Mansourah (West of Bordj Bou Arreridj, Algeria). Journal of Soil Plant Biology 1:45-60.

Broushaki, F., Thomas, M.G., Link, V., López, S., Van Dorp, L., Kirsanow, K. and Hofmanová, Z. (2016). Early neolithic genomes from the eastern Fertile Crescent. Science 353:499-503.

Bussmann, R.W. (2002). Ethnobotany and biodiversity conservation. In: Ambasht & Ambasht, ed. Modern Trends in Applied Terrestrial Ecology, 345-362. Kluwer publishers, New York, U.S.

Ghasemi, P.A., Momeni, M., Bahmani, M., Pirbalouti, G., Pirbalouti, A.G. and Pirbalouti, G. (2013). Ethnobotanical study of medicinal plants used by Kurd tribe in Dehloran and Abdanan districts, Ilam province, Iran. African Journal of Traditional, Complementary and Alternative Medicines 10:368-385.

Hayat, M.Q., Khan, M.A., Ahmad, M., Shaheen, N., Yasmin, G.h. and Akhter, S. (2008). Ethnotaxonomical approach in the identification of useful medicinal flora of Tehsil Pindigheb (District attock) Pakistan. Ethnobot. Res. Appl, 6: 35- 62.

Heydari, M., Heydari, H., Saadati, A., Gharehbeglou, M., Tafaroji, J. and Akbari, A. (2016). Ethnomedicine for neonatal jaundice: A cross-sectional survey in Qom, Iran. Journal of Ethnopharmacology 193:637-642.

Hosseini, M., Rahim Forouzeh, M. and Barani, H. (2019). Identification and investigation of ethnobotany of some medicinal plants in Razavi Khorasan Province. Journal of Medicinal Plants, 18(70): 212-231.

Hosseini, S.H., Bibak, H. and Ramezani Qara, A. (2020). Ethnobotanical study of medicinal plants of the South Kerman. Eco-phytochemical Journal of Medicinal Plants, 1: 30-64.

Hosseini, S.H., Sadeghi, Z., Hosseini, S.V. and Bussmann, R.W. (2022). Ethnopharmacological study of medicinal plants in Sarvabad, Kurdistan province, Iran. Journal of Ethnopharmacology 288:114985.

Ibrar, M., Hussain, F. and Sultan, A. (2007). Ethnobotanical studies on plant resources of Ranyal hills, district Shangla. Pak. J. Bot, 39(2): 329-37.

Khajoei Nasab, F. and Esmailpour, M. (2019). Ethno-medicinal survey on weed plants in agro-ecosystems: a case study in Jahrom, Iran. Environment, Development and Sustainability 21:2145-2164.

Kiasi, Y. and Forouzeh, M. R. (2019). Ethnobotanical study of the medicinal plants in Abadeh (Case study: Almalicheh rangelands). jiitm, 10(1) :71-88.

Koduru, S., Grierson, D.S. and Afolayan, A.J. (2007). Ethnobotanical information of medicinal plants used for treatment of cancer in the Eastern Cape Province, South Africa. Curr. Sci, 92(7): 906-8.

Kunwar, R.M., Fadiman, M., Thapa, S., Acharya, R.P., Cameron, M. and Bussmann, R.W. (2020). Plant use values and phytosociological indicators: Implications for conservation in the Kailash Sacred Landscape, Nepal. Ecological Indicators, 108. https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2019.105679

Madjidi Khameneh F. (2012). An ethnomedicine study among women in Uremia (North-West Iran). Collegium Antropologicum 36:491-497.

Mehrnia, M. and Hosseini, Z. (2020). Ethnobotanical study of native medicinal plants of Aleshtar region (Lorestan). jiitm, 11(1) :81-112.

Miraldi, E., Ferri, S. and Mostaghimi, V. (2001). Botanical drugs and preparations in the traditional medicine of West Azerbaijan (Iran). Journal of Ethnopharmacology 75:77-87

Mohamadi, N., Sharififar, F., Koohpayeh, A. and Daneshpajouh, M. (2015). Traditional and Ethnobotanical uses of medicinal plants by ancient populations in Khabr and Rouchon of Iran. Journal of Applied Pharmaceutical Science 5:101-107.

Mohammadi, T., Moazzeni, H., Pirani, A., Vaezi, J., Motahhari, K., Joharchi, M. R., and Bussmann, R. W. (2023). Ethnobotany of plants used by indigenous communities in Birjand, a dry region with rich local traditional knowledge in eastern Iran. Ethnobotany Research and Applications, 26, 1–40.

Mosaddegh, M., Naghibi, F., Moazzeni, H., Pirani, A. and Esmaeili, S. (2012). Ethnobotanical survey of herbal remedies traditionally used in Kohghiluyeh va Boyer Ahmad province of Iran. Journal of Ethnopharmacology 141:80-95

Motahhari, K., Pirani, A., Moazzeni, H., Joharchi, M.R. and Bussmann, R.W. (2022). High-Demand Medicinal Plants of Herbal Markets in Mashhad, Iran. Economic Botany 76:414-433.

Murad, W., Azizullah, A., Adnan, M., Tariq, A., Khan, K.U., Waheed, S. and Ahmad, A. (2013). Ethnobotanical assessment of plant resources of Banda Daud Shah, District Karak, Pakistan. ournal of Ethnobiology and Ethnomedicine 9:1-10.

Naghibi, F., Mosaddegh, M., Motamed, S.M. and Ghorbani, A. (2005). Labiatae family in folk medicine in Iran: from ethnobotany to pharmacology. Iranian Journal of Pharmaceutical Research 2:63-79

Noroozi, J., Talebi, A., Doostmohammadi, M., Manafzadeh, S., Asgarpour, Z. and Schneeweiss, G.M. (2019). Endemic diversity and distribution of the Iranian vascular flora across phytogeographical regions, biodiversity hotspots and areas of endemism. Scientific Reports 9:1-12.

Okkes, I.M., Jamoulle, M., Lamberts, H. and Bentzen, N. (2000). ICPC-2-E. The electronic version of ICPC-2. differences with the printed version and the consequences. Family Practice, 17(2): 101-107.

Panmei, R., Gajurel, P.R. and Singh, B. (2019). Ethnobotany of medicinal plants used by the Zeliangrong ethnic group of Manipur, northeast India. ournal of Ethnopharmacology 235:164-182.

Rajaei, P. and Mohamadi, N. (2012). Ethnobotanical study of medicinal plants of Hezar mountain allocated in south east of Iran. Iranian journal of pharmaceutical research 11:1153-1167.

Raunkiaer, C. (1934). The life forms of plants and statistical plant geography. Clarendon Press, Oxford.

Razmjoue, D., Zarei, Z. and Armand, R. (2018). Ethnobotanical study (identification, medical properties and how to use) of some medicinal plants of Behbahan city of Khuzestan Province, Iran. Journal of Medicinal Plants, 4(64): 33-49.

Saadatpour, M., Barani, H., Abedi Sarvestani, A. and Forouzeh, M.R. (2017). Ethnobotanical study of Sojasrood medicinal plants (Zanjan Province). J. Herb. Drugs, 8: 185-193.

Sadat-Hosseini, M., Farajpour, M., Boroomand, N. and Solaimani-Sardou, F. (2017). Ethnopharmacological studies of indigenous medicinal plants in the south of Kerman, Iran. Journal of Ethnopharmacology199:194-204.

Sadeghi, Z., Kuhestani, K., Abdollahi, V. and Mahmood, A. (2014). Ethnopharmacological studies of indigenous medicinal plants of Saravan region, Baluchistan, Iran. Journal of Ethnopharmacology 153:111-118.

Salmerón-Manzano, E., Garrido-Cardenas. J.A. and Manzano-Agugliaro, F. (2020). Worldwide research trends on medicinal plants. International Journal of Environmental Research and Public Health 17:1-20.

Sharafatmandrad, M. and Khosravi Mashizi, A. (2020). Ethnopharmacological study of native medicinal plants and the impact of pastoralism on their loss in arid to semiarid ecosystems of southeastern Iran. Scientific Reports 10:1-17

Sheibani, M., Nayernouri, T. and Dehpour, A.R. (2018). Herbal Medicines and Other Traditional Remedies in Iran-A Tragedy Unfolds. Archives of Iranian Medicine 21:312-314

Trotter, R.T. and Logan, M.H. (1986). Informant consensus: new approach for identifying potentially effective medicinal plants. In: Indigenous Medicine and Diet: Behavioural approaches. Redgrave Publisher, London.

 

 

---