Identifying Dimensions and Components of Biotechnology Policy Development with an Emphasis on the Social Dimension

Subject Areas : technology management

Soheil eghbali zade ¹ , Sedigheh Tootian Esfahani ^{2 *} , leila saeedi ³ , Shahrzad Tayaran ⁴

1 - PhD student in public administration, Islamic Azad University, Research Sciences Unit (Tehran)
2 - Associate Professor, Department of Public Administration, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
3 - Assistant Professor, Department of Public Administration, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
4 - Assistant Professor, Department of Management, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.

Received: 2024-03-10 Accepted : 2024-06-19 Published : 2024-09-03

Keywords: Biotechnology, Exploratory Factor Analysis, Ministry of Agriculture Jihad,

Abstract :

Introduction:  biotechnology plays a serious and effective role in various aspects of human life. it is essential for every society to clarify its fundamental stance on the ethical and legal issues related to stem cell sciences, cloning, genetic engineering, and other related technologies. Taking a fundamental ethical and legal position in these areas should not be seen merely as a cultural action. The political, social, and economic aspects of the issue must also be considered. There is no choice but to actively adopt an appropriate policy. The present study is designed to identify the dimensions and components of biotechnology policy development with an emphasis on the social dimension within the "Ministry of Agriculture Jihad. Methodology: The study is applied in its objective, developmental in its nature, and uses a documentary-survey method. The research population consists of 450 mid-level and senior staff with at least a bachelor's degree in the "Ministry of Culture of Agriculture Jihad," with a sample size of 207 estimated using Cochran's formula. The sampling method is convenience sampling. The data collection tool is a researcher-made questionnaire. Data analysis was performed using SPSS and LISREL software; descriptive and demographic statistics were calculated using the Kolmogorov-Smirnov test for normality, and the structural equation modeling (SEM) method and factor analysis were used for modeling the research variables. Results and Discussion: Based on the research findings and data analysis, four dimensions—policy formulation, societal needs, societal characteristics, and governing principles—were identified as effective dimensions in biotechnology policy development with an emphasis on the social dimension in the "Ministry of Agriculture Jihad," each of which includes specific components. Conclusion: The findings can serve as a practical guide for policymakers in the "Ministry of Agriculture Jihad" and other biotechnology-related institutions to develop more effective and sustainable policies.

References:

منابع
احمدیان، عباسعلی، سیدسپهر، قاضی‌نوری، فاطمه، ثقفی، سیدسروش، قاضی‌نوری، (1396)، ارزیابی آینده مسیرهای نوآوری زیست‌فناوری براساس همگرایی آن با سایر فناوری‌ها، زیست‌فناوری، دوره 9، شماره 1.
اله‌ياري‌فرد، نجف، (1392)، بررسی دیدگاه‌هاي اسلامی (شیعه) درباره‌ي مصرف محصولات تراریخته، مجله ايراني اخلاق و تاريخ پزشكي، دوره‌ي ششم، شماره‌ي ١، صفحه 74-83
بیرجندی، وحیده، حسینی، سید‌محمود، چیذری، محمد، ملک محمدی، ایرج، (1397)، تحليل عاملی عوامل مؤثر بر ترويج و توسعه تجاری‌سازی فناوری‌زيستی کشاورزی از ديدگاه محققان مراکز تحقيقات کشاورزی، فصلنامه پژوهش‌های ترویج و آموزش کشاورزی، سال یازدهم، شماره 3، پیاپی 43، صفحه 1-10.
پورعزت، علی اصغر، دیلم‌صالحی، مهدی، امیری، مجتبی، قاسمی‌ششده، محمد، (1399)، مختصات خط‌مشی بودجه‌ای مناسب برای توسعه زیست‌فناوری در کشور، مطالعات میان رشته‌ای در علوم انسانی، شماره 49، صفحه 1-37.
حبیب‌زاده، علیرضا، راشد، سیامک، (1396)، کاربرد بیوتکنولوژی در کشاورزی، کنفرانس کاربرد فناوری‌های نوین در کشاورزی، دانشگاه آزاد اسلامی شیراز.
خردمندنیا، علی، (1394)، زیست‌فناوری از دیدگاه سیاست‌ها، قوانین و مقررات، مطالعات ارتباطات و فناوری‌های نوین.
ستاری راد، امیر، زمانی، لیلا، امیدی نیا، اسکندر، (1399)، نقش زیست‌فناوری در دستیابی به اهداف توسعه پایدار، هفتمین همایش علمی پژوهشی توسعه و ترویج علوم کشاورزی و منابع طبیعی ایران.
شجاعیان، علی، علیزاده، اکرم، (1397)، مروری برمهم‌ترین کاربردهای زیست‌فناوری و مباحث اخلاقی پیرامون آن، مجله دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد، دوره: 20، شماره: 1، صفحات: 79-88.
علیزاده ، مهدی، (1390)، نقد و بررسي اصول حاكم بر اخلاق زیست‌فناوری معاصر، فصلنامه اخلاق زيستی، سال اول، شماره دوم.
محمدی، نسرین، رضایی، خلیل، دشتی، محمد، (1398)، بررسی وضعیت پذیرش عمومی بیوتکنولوژی در ایران، اولین همایش بین‌المللی زیست‌فناوری و توسعه جهانی.
References (in English)
Abuin-Penas, Javier, Babiak, Katherine, Martinez- Patino, Martínez-Patiño, (2020), Athlete’s philanthropy and social responsibility communication on social media during COVID-19. Journal of Human Sport and Exercise, in press.
Alkaraz, Peter, Carey, Li., Liu, Wen, (2019). Voluntary corporate social responsibility reporting and financial statement auditing in China, Journal of Contemporary Accounting & Economics, 13(3), Pages 244-262.
Amin, Latifah, Sujak, Siti, Ramlee, Nur, Samian, Abdul, (2021), Educating the Ummah by introducing Islamic bioethics in genetics and modern biotechnology, Procedia Social and Behavioral Sciences, 15, Pages 3399–3403.
ANSARI, ABDUL HASEEB, JAMAL, PARVEEN, (2021), Ethical and Islamic Perspectives of Biotechnology Research and Human Consumption of Genetically Modified Organisms, VOL.40 NO. 2, Pages 245-282.
Anas, Norazmi, Alwi, Engku, Razali, Hudzari, Nilawati, Roose, (2018), Modern Biotechnology: The Importance of Bioethics from Islamic Perspectives, Asian Journal of Humanities and Social Sciences, Volume 1, Issue 2, page28-32.
Hasim, Nur Asmadayana, Amin, Latifah, Mahadi, Zurina, Yusof, (2020), The Integration and Harmonisation of Secular and Islamic Ethical Principles in Formulating Acceptable Ethical Guidelines for Modern Biotechnology in Malaysia, Science and Engineering Ethics volume 26, pages1797–1825.

Full-Text:



 

Applied Research in Sustainable Industry Management

Original Research Article/ Vol.01, No.01, Spring 2024, P:48-66

Identifying Dimensions and Components of Biotechnology Policy Development with an Emphasis on the Social Dimension

 

Soheil Eghbalizadeh¹, Sedigheh Tootiyan², Leila Saeedi³, Shahrzad Tayaran⁴

 

Received: 10/03/2024             Accepted: 19/06/2024

 

Introduction: Today, biotechnology plays a serious and effective role in various aspects of human life. Therefore, it is essential for every society to clarify its fundamental stance on the ethical and legal issues related to stem cell sciences, cloning, genetic engineering, and other related technologies. Taking a fundamental ethical and legal position in these areas should not be seen merely as a cultural action. The political, social, and economic aspects of the issue must also be considered. There is no choice but to actively adopt an appropriate policy. The present study is designed to identify the dimensions and components of biotechnology policy development with an emphasis on the social dimension within the "Ministry of Agriculture Jihad.

 Methodology: The study is applied in its objective, developmental in its nature, and uses a documentary-survey method. The research population consists of 450 mid-level and senior staff with at least a bachelor's degree in the "Ministry of Culture of Agriculture Jihad," with a sample size of 207 estimated using Cochran's formula. The sampling method is convenience sampling. The data collection tool is a researcher-made questionnaire. Data analysis was performed using SPSS and LISREL software; descriptive and demographic statistics were calculated using the Kolmogorov-Smirnov test for normality, and the structural equation modeling (SEM) method and factor analysis were used for modeling the research variables.

 Results and Discussion: Based on the research findings and data analysis, four dimensions—policy formulation, societal needs, societal characteristics, and governing principles—were identified as effective dimensions in biotechnology policy development with an emphasis on the social dimension in the "Ministry of Agriculture Jihad," each of which includes specific components.

 Conclusion: The findings can serve as a practical guide for policymakers in the "Ministry of Agriculture Jihad" and other biotechnology-related institutions to develop more effective and sustainable policies.

 

Keywords: Biotechnology, Exploratory Factor Analysis, Ministry of Agriculture Jihad.

 

---

[1] *  Ph.D. Student, Department , Public Administration Department, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran. Email: [e-mail] 

[2] **  Associate Professor, Department of Public Administration, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran. (Corresponding Author), Email: [e-mail] 

[3]  Assistant Professor, Department of Public Administration, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran. Email: [e-mail]

[4] **** Assistant Professor, Department of Management, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran. Email: [e-mail]

.

نشريه علمی پژوهش­هاي کاربردی در مدیریت صنعت پایدار

 

شناسایی ابعاد و مولفه‌های توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی¹

سهیل اقبالی‌زاده²،  صدیقه طوطیان³، لیلا سعیدی⁴، شهرزاد طیاران ⁵

 

تاریخ دریافت: 20/12/1402                    تاریخ پذیرش: 30/03/1403

 

چکیده

پژوهش حاضر با هدف شناسایی ابعاد و مولفه‌هاي توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی  در «وزارت جهاد کشاورزی» طراحی شده است. پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی، از نظر ماهیت، توسعه‌ای و از نظر روش، اسنادی-پیمایشی است. جامعه‌آماری پژوهش شامل تعداد 450 نفر از کارکنان میانی و رده بالا با حداقل مدرک کارشناسی «وزارت فرهنگ جهاد کشاورزی» است و حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 207 نفر برآورد شد و روش نمونه‌گیری از نوع در دسترس است. ابزار گردآوری داده‌ها، پرسشنامه پژوهشگرساخته است. برای تجزیه وتحلیل داده‌ها از نرم افزارهای SPSS و لیزرل استفاده شده است؛ بدین ترتیب که برای محاسبه آمار‌توصیفی و جمعیت‌شناختی و آزمون نرمال بودن از آزمون کولموگروف-اسمیرنوف و برای مدل‌سازی متغیرهای پژوهش از روش مدل معادلات ساختاری (SEM) و تحلیل عاملی بهره‌گیری شده است. براساس یافته‌های پژوهش و تجزیه و تحلیل داده‌ها، چهار بُعد ایجاد خط‌مشی مناسب، نیازهای جامعه، ویژگی‌های جامعه و اصول حاکم بر جامعه به عنوان ابعاد مؤثر در توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی در «وزارت جهاد کشاورزی» شناخته شد که هر یک از این ابعاد مؤلفه‌هایی را با خود به همراه دارد. یافته‌ها می‌توانند به عنوان یک راهنمای عملی برای سیاست‌گذاران در «وزارت جهاد کشاورزی» و دیگر نهادهای مرتبط با زیست‌فناوری، در جهت توسعه سیاست‌های مؤثرتر و پایدارتر استفاده شوند.

واژگای کلیدی: زیست‌فناوری، تحلیل عاملی اکتشافی، وزارت جهاد کشاورزی.  

 

1.‌ مقدمه     

در گذشته، اجرا در فرآیند سیاستگذاری چندان مورد توجه قرار نمی‌گرفت. اغلب درخواست‌ها و نیازهای اجرایی در فرآیند خط‌مشی‌گذاری نادیده گرفته میشد و اکثر تصمیمات و خط‌مشی‌های دولتی بدون توجه به جنبه‌های اجرایی آن تهیه و تصویب شد. اما امروزه اجرا جزو لاینفک و مکمل خط‌مشی اجتماعی محسوب می‌شود و تأثیر آن روی شکل‌گیری خط‌مشی مذکور اجتناب‌ناپذیر است. (ابینپناس و همکاران ، 2020). با توجه به پیشرفتهای به‌دست آمده در دهه‌های اخیر در خصوص اجرای خط‌مشی اجتماعی، تا حدودی نیاز برای تحلیل‌گران خط‌مشی روشن شده است؛ ولی هنوز نتوانسته جایگاه واقعی خود را در خط‌مشی‌گذاری به دست آورد و در بسیاری از کشورها، به خصوص کشورهای جهان سوم به عنوان حلقه مفقوده از آن یاد می‌شود. بسیاری از این کشورهای در چنبره بوروکراسی سنتی و نظام مدیریت آمرانه که منبعث از تفکر قدیمی جدایی اداره از سیاست است گرفتار آمده‌اند و اجرای خط‌مشی اجتماعی برای آن‌ها به صورت یک موضوع لاینحل باقی‌مانده است. بر همین اساس، اکثر برنامه‌های دولت در این کشورها در مرحله اجرا با شکست و ناکامی مواجه می‌شوند. (الکاراز و همکاران ، 2019)

در نگاهي كلي و فلسفي نيز، ناديده انگاشتن اهميت اينگونه مسائل، حالتي انفعالي است كه با مرور زمان تنها به پيچيده‌تر شدن مسأله منجر خواهد شد؛ زيرا از پارک[هاي] علم و فناوري در يك پويايي مستمر، هر دم مسأله‌اي تازه‌تر از تازه مي‌رسد. به علاوه، نظام‌هاي اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و سياسي - در سطوح ملي و بين‌المللي- كه مستمراً تحت تأثير شيوه‌هاي حل اين مسائل قرار دارند، با تغيير پياپي، اين گزاره فلسفي تجويزي را يادآور مي‌گردند كه تغيير راز بقا است و اقتصاد و تجارت بين‌الملل در دگرگوني مستمر قرار دارند؛ معاهدات بين‌المللي توسعه مي‌يابند؛ قوانين ملي دگرگون مي‌شوند و جوامعي كه در راستاي اين تحولات حركت مي‌كنند از تضايف مثبت در توسعه برخوردار مي‌گردند و برعكس، روز به روز، فاصله جوامع منفصل با اين قافله علم و فناوري و آثار و پيامدهاي آن زيادتر مي‌گردد. (زمانه مقدم، 1401)

تکنولوژی مبتنی بر بیولوژی، به ویژه زمانی که در زمینه کشاورزی، صنایع غذایی و پزشکی استفاده می‌شود، بیوتکنولوژی یا زیست‌فناوری نامیده می‌شود. یکی از تعاریف جامع این علم عبارت است از: مجموعه‌ای از فنون و روش‌ها که در آن از موجودات زنده یا بخشی از آن‌ها در فرایندهای تولید, تغییر و بهینه‌سازی و یا به منظور استفاده‌های ویژه از گیاهان و جانوران به کار می‌رود. تعاریف این علم بر اساس نوع استفاده آن می‌باشد. (ستاری، 1399)

یکی از شاخه‌های زیست‌فناوری، زیست‌فناوری کشاورزی می باشد که در فرایندهای کشاورزی کاربرد دارد. برای مثال با استفاده از این تکنولوژی می‌توان گیاهان ترانسژنیک سازگار با شرایط محیطی ویژه‌ای را ایجاد نمود. کاربردهای زیست‌فناوری در کشاورزی بسیار فراوان است. یکی از این کاربردها، افزایش بازده محصولات است. با استفاده از زیست‌فناوری مدرن می‌توان یک یا دو ژن را به واریته‌ها، جهت ایجاد یک خصوصیت جدید به منظور افزایش بازده آن‌ها انتقال داد. مقاومت در برابر تنش‌های محیطی از دغدغه‌های مهم زیست فناوران (بیوتکنولوژیست‌ها) است. بیشتر کاربردهای تجاری زیست‌فناوری در کشاورزی در زمینه کاهش وابستگی کشاورزان به مواد شیمیایی است. از یافته‌های اخیر تولید محصولات گیاهی با ویژگی درمانی یا پیشگیری است. (حبیب‌زاده و راشد، 1396)

استانداردهاي زیست‌فناوری در سطح ملی نيز بايد همگام و متناسب با توسعه اين استانداردها در سطح جهاني توسعه يابند. در بحث استفاده از فناوری‌زيستي، به ويژه، جنبه ايمني و امنيت زيستي - در سطوح ملی و بین‌المللی- نبايد از نظر دور بماند. اتخاذ خط‌مشي درست و مناسب در اين راستا، به گونه‌اي كه كشور ضمن تسليم نشدن در مقابل محدودسازي ناروا - از سوي كشورهايي كه پيشاپيش به اين علوم و فناوری‌ها دست يافته‌اند - در ارتقاء سطح ايمني و امنيت‌زيستي در سطح بین‌المللی و جهاني مشاركت فعال داشته باشد، امري ضروري و حياتي است. يكي از خط‌مشي‌هاي مورد اقتضاء در زيست‌فناوری، مشاركت عموم در اين زمينه است. بدون اين مشاركت، توسعه آگاهي امكان‌پذير نيست و توسعه دانش عموم مستلزم آموزش همگاني است. اين ضرورت مورد توجه پروتكل ايمني‌زيستي كارتاهنا نيز واقع شده‌است. علاوه بر ضرورت حل بايسته و شايسته مسائل ناشي از فناوري‌هاي نوين، از ديدگاه اداره امور عمومي نيز هر كشوري بايد داراي چشم‌انداز روشن و خط‌مشي‌هاي مناسب باشد. (خردمندنیا، 1394) محصولات زیست‌فناوری نوين هم اكنون ارزش افزوده بسيار بالايي دارد و به دليل وجود مواد اوليه در ايران و سرمايه‌بري اندك مي‌تواند ارزآوري قابل توجهي براي كشور داشته باشد و با توجه به اينكه زیست‌فناوری، دانش روز دنيا است، پيشرفت ايران در اين زمينه حساس مي‌تواند اعتماد به نفس و اقتدار ملي را در زمينه‌هاي علمي غنا بخشد و نقطه اميد و پايگاهي براي نسل آينده باشد. (احمدیان و همکاران، 1396)

توسعه زیست‌فناوری کشور روندی بطئی داد. علی‌رغم درک نیاز موضوع و ارزش اقتصادی و اجتماعی آن توسط متخصصین امر و تلاش و پیگیری فراوان برای تسریع در این روند توجه و عملکرد مسئولین فقط در حد حرف باقی‌مانده است و اقدام عملی لازم صورت نگرفته است. این در حالی است که کشورهای پیشرفته در سه دهه اخیر حرکتی سریع در توسه زیست‌فناوری داشتند آنچنان که بسياري از محصولات آن در بازار است و مورد بهره‌برداري قرار مي‌گيرد. کشورهاي در حال توسعه هم غالباً در تلاش هستند که به هر نحو ممكن از اين غافله عقب نمانند. شكاف ايجاد شده بين کشورهاي توسعه يافته و کشورهاي در حال توسعه در زمينه زیست‌فناوری آنقدر بزرگ است که بنظر نمي‌رسد تمامي تلاش هاي انجام شده بتواند امكان رقابت را فراهم سازد. در کشور ما تلاش‌هايي صورت گرفته است که نه کافي و مطلوب لكن قابل ذکر است. از طرفی در کشور ما اگر چه با تحولات گسترده و روند توسعه سیاسی که در چند سال اخیر مورد توجه مسئولان نظام قرار گرفته است تا حدودی خلاء موجود بین تدوین‌کنندگان خط مشی اجتماعی، مجریان نظام، و عامه مردم برطرف شده و گام‌های مهمی در جهت اصلاح و تحول نظام اداری برداشته شده است، هنوز بسیاری از سیاست‌ها، خط‌مشی‌ها و قوانین، در خلاء و بعضاً به دور از واقعیات جامعه تدوین و تصویب می‌شوند که بالطبع در اجرا و در مرحله عمل مشکلات عدیده‌ای بروز می‌کند. صنعتی شدن با رویکرد تکنوکراتیک در مناطق انرژی موجب توسعه‌ی یک جانبه می‌گردد که اگرچه در ابتدا هیجان انگیز و جذاب می‌نمایاند، اما به مرور زمان آسیبهای ناشی از نظر نادیده گرفتن ابعاد مختلف توسعه و توسعه‌ی پایدار هویدا می‌شود. جوامع محلی و محیط‌زیست دو گروهی هستند که بیشترین آسیب را از توسعه نامتوازن متحمل شده و اهمال‌کاری‌های زیستشان را در معرض خطر قرار داده است. یکی از مهم‌ترین بخش‌های در حال توسعه در ایران در حوزه زیست‌فناوری، وزارت جهاد کشاورزی است. پژوهش‌های اجتماعی در خصوص وضعیت زیست‌فناوری در وزارت جهاد کشاورزی نشان می‌دهد آسیب‌های جدی به بهره‌مندی از محيط‌زيست مطلوب و توسعه كارآمدي و برخوردار از دانش پيشرفته، توانا در توليد علم و فناوري وارد شده است. از نظر زیستی، هم‌اکنون هم گزارش‌های زیادی منتشر می‌شود که نشان دهنده‌ی آلودگی‌های زیستی است که بر سلامتی مردم و محیطزیست تاثیر مخرب، جدی و غیرقابل جبران گذاشته است. بدون تردید بخشی از این آسیبها ناشی از عدم در نظر گرفتن توسعه اجتماعی و فرهنگی مناسب در حوزه زیست‌فناوری در وزارت جهاد کشاورزی می‌باشند. اگرچه سالهای اخیر اقدامات اندکی از سوی وزارت جهاد کشاورزی انجام شده، اما اقدام وزارت جهاد کشاورزی برای پایان دادن به این وضعیت، ناکافی، غیرمسئولانه و دیر هنگام بوده و فقط گام‌های اولیه برداشته شده است. با توجه به آنچه مطرح شد می‌توان بیان کرد که مشکل درک توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی به عنوان یکی از مباحث مطرح روز است و رسیدگی به آن و توجه به آن جزو وظایف وزارت جهاد کشاورزی است. همچنین با توجه به اینکه درک توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی در وزارت جهاد کشاورزی و پذیرفتن آن از اولویت‌های پژوهشی این سازمان می‌باشد و همچنین با توجه به وظایفی که وزارت جهاد کشاورزی در قبال جامعه دارند و مشکلات ناشی از آن، شناسایی ابعاد و مولفه‌هاي متناسب با شرایط وزارت جهاد کشاورزی در راستای توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی کمکی به رعایت هرچه بیشتر این مسائل و حرکت در راستای اهداف اجتماعی خواهد بود. از این رو هدف این تحقیق شناسایی ابعاد و مولفه‌های توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی در وزارت جهاد کشاورزی است.

2.‌ مروری بر ادبیات

پور عزت و همکاران (1399) به مختصات خط‌مشی بودجه‌ای مناسب برای توسعه زیست‌فناوری در کشور پرداختند. مولفه‌های خط‌مشی بودجه‌ای در قالب ۱۶ مقوله اصلی استخراج شد که عبارت‌اند از: تقسیم کار ملی، اصلاح ساختار نهادی، تقویت ستاد توسعه زیست‌فناوری، اصلاح قوانین و مقررات، اصلاح قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، ایجاد ثبات و پایداری در قوانین، اصلاح ساختار بودجه کشور، تقویت نقش اهرمی بودجه، اصلاح روش‌های بودجه‌ریزی، بودجه‌ریزی عملیاتی، اصلاح بودجه پژوهشی کشور، اصلاح مدل‌های تامین مالی، اصلاح مرحله دستورگذاری، زیرساخت فناوری اطلاعات، رعایت اصول بودجه، نظارت بر هزینه کرد اعتبارات.

بیرجندی و همکاران (1397) به تحليل عاملی عوامل مؤثر بر ترويج و توسعه تجاری سازی فناوری زيستی کشاورزی از ديدگاه محققان مراکز تحقيقات کشاورزی پرداختند. نتایج تحلیل عاملی اکتشافی نشان داد که به ترتیب عوامل پنجگانه زیرساختی، سیاست‌گذاری، اقتصادی، ترویجی- اطلاع‌رسانی و آموزشی- منابع انسانی، عوامل مؤثر بر توسعه و ترویج تجاری‌سازی فناوری‌زیستی کشاورزی در ایران از دیدگاه محققان می‌باشند و درمجموع ۵۳/۴2 درصد از کل واریانس عوامل مؤثر بر ترویج و توسعه تجاری‌سازی فناوری‌زیستی کشاورزی را تبیین نمودند.

محمدی و همکاران (1398) به بررسی وضعیت پذیرش عمومی زیست‌فناوری در ایران پرداختند. این یک حقیقت ساده است که سرنوشت نهایی زیست‌فناوری به ویژه زیست‌فناوری کشاورزی در دستان اجتماع است، بنابراین برای ارائه راهکارهای عملی فرهنگ‌سازی، شناسایی خلاءهای جامعه و نقاط چالش‌برانگیز آن ضروری است. مهم‌ترین مسائل مورد بحث در خصوص پذیرش یا عدم پذیرش زیست‌فناوری از طرف عموم جامعه میزان آگاهی و فهم از زیست‌فناوری، سطح آموزش و پذیرش فواید یا ریسک‌ها، درک سودمندی و فواید ملموس محصولات تراریخته (ترآزاد)، وضعیت پذیرش کاربردهای مختلف زیست‌فناوری است.

شجاعیان و علیزاده (1397) به مروری بر مهم‌ترین کاربردهای زیست‌فناوری و مباحث اخلاقی پیرامون آن پرداختند. نتایج نشان داد که اگرچه عده‌ای از دانشمندان با ارائه برخی دلایل علمی با برخی از کاربردهای زیست‌فناوری مخالف هستند، اما عده‌ای اساساً و به‌طور کل با استفاده از این فناوری در زمینه‌های مختلف و به هر شکلی، به مخالفت پرداخته‌اند. مهم‌ترین مخالفت‌های افراطی از سوی دو دسته افراد مذهب‌گرا و غیرمذهبی مطرح است که اتفاقاً این دو دسته دلایل مشابهی برای مخالفت خود دارند. مخالفین مذهب‌گرا با استناد به مقدس بودن حیات، تغییر آن را به هر شکلی بی‌حرمتی و نقض اراده الهی و کرامت انسانی دانسته‌اند. مخالفین غیرمذهبی نیز استفاده از مهندسی ژنتیک و زیست‌فناوری را به طور مشابهی نقض کرامت و ارزش حیات عنوان می‌کنند. نتیجه‌گیری بررسی و تحلیل استدلال‌های این دو دسته مخالفین با توجه به اصول اخلاقی غرب و اصول اخلاق اسلامی نشان می‌دهد که استفاده از زیست‌فناوری با رعایت اخلاق‌زیستی در جهت کمک به حیات و در نظر گرفتن و چاره‌اندیشی برای برخی پیامدهای احتمالی آن، نه تنها نقض اراده الهی و یا کرامت و ارزش انسان و حیات نیست، بلکه در مواردی عدم استفاده از آن با توجه به استدلال هر دسته و از دیدگاه اسلامی می‌تواند ناقض کرامت و ارزش انسان و حیات باشد.

اله‌یاری فرد (1392) به بررسی دیدگاه‌هاي اسلامی (شیعه) درباره‌ي مصرف محصولات تراریخته پرداختند. روزافزون تقاضاً براي غذا در جهان باشد. لذا بهره‌برداري هدفمند از زیست‌فناوری با رعايت تمامي جنبه‌هاي ايمني و اخلاقي مربوطه منجر به افزايش توليد مواد غذايي و بهره‌وري قابل توجه خواهد شد. البته اين خود مرهون فرهنگ‌سازي، تدوين قوانين و مقررات، توليد و تجاري‌سازي محصولات تراريخته‌ي‌ژنتيکي و اصلاح الگوي مصرف جامعه است. بررسي ديدگاه‌هاي مراجع عظام و نظريات فقهي مصرف محصولات تراريخته حاصل از مهندسي ژنتيک، ما را به مسائل اخلاق‌زيستي مربوطه و چگونگي استفاده‌ي صحيح رهنمون خواهد کرد. در اين تحقيق از مراجع عظام شيعه جنبه‌هاي مختلف مصرف مستقيم و غيرمستقيم محصولات حاصل از مهندسي ژنتيک در قالب چهار پرسش استفتاء شده است. همه‌ي ايشان مصرف اين محصولات را مجاز دانسته‌اند، همچنين، برخي اين اجازه را مشروط بر عدم ضرررساني در حال و آينده، اطلاع مشتريان از نوع محصول دريافتي و اين هماني محصولات اعلام کرده‌اند.

علیزاده (1390) به نقد و بررسي اصول حاكم بر اخلاق زیست‌فناوری معاصر پرداختند. تحولات زیست‌فناوری در عصر حاضر، بستر ساز بروز چالش‌هايي اخلاقي است كه پاسخ به آن‌ها در جلوه پارادايم رايج در بررسي‌هاي اخلاقي زیست‌فناوری و مؤلفه‌هاي هنجاري آن نمايان شده است. با اين وجود سنجش اصول چهارگانه حاكم بر اخلاق زیست‌فناوری معاصر و مشاهده عدم هماهنگي و انسجام لازم ميان آن‌ها، حاكي از واگرايي و ناكارآمدي نظريه رايج در اخلاق زیست‌فناوری از ناحيه قواعد و اصول خود مي‌باشد. همچنين ابتناي اين اصول بر مباني اومانيسم، فردگرايي، آموزه‌هاي ليبرالي، تقدم حق بر خير و قراردادگرايي، اخلاق زیست‌فناوری را به سوي تخريب محيط‌زيست و ذخاير ژنتيك انساني، خود بزرگ‌بيني لجام گسيخته در انسان و نسبيت انگاري در ارزش‌ها سوق مي‌دهد و در جريان غلبه مؤلفه‌هاي مصلحت‌گرا و لذت‌گراي افراطي بر عقلانيت ارزشي در نظريه رايج، شاهد تقليل‌گرايي آشكار در تلقي از عدالت و سود و زيان هستيم. لذا جهت حل اين مشكل بايد در مسائل پيچيده و كاملاً حياتي اخلاق زیست‌فناوری، اصولي منسجم و هماهنگ برآمده از تفكر توحيدي و با تأكيد بر معنويت قدسي تدوين شود تا اخلاق زیست‌فناوری بر شالوده‌هاي چنين اصولي استوار گشته و در پرتو آن اسب سركش و پرقدرت فناوري نوظهور‌زيستي با لگام حكمت عملي برآمده از ارزش‌هاي متعالي انساني مهار شود.

عنصاری و جمال (2021) به دیدگاه‌های اخلاقی و اسلامی تحقیقات بیوتکنولوژی و مصرف انسانی ارگانیسم‌های اصلاح‌شده ژنتیکی پرداختند. به منظور حصول اطمینان از عرضه مداوم غذا به جمعیت‌های در حال رشد، به ویژه در کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه یافته، تولید کافی محصولات کشاورزی اصلاح شده ژنتیکی ضروری است. به همین دلیل است که بیوتکنولوژی کشاورزی در اولویت قرار گرفته است و از همه نوع حمایت از دولت‌های کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه برخوردار است. اما تقریباً همه موجودات زنده اصلاح شده (LMOs) و غذاهای تراریخته منشأ خود را در کشورهای غربی، به ویژه از شرکت‌های چند ملیتی، به طور قابل توجهی مونسانتوی ایالات متحده، دارند. اگرچه این شرکت‌ها محصولات کشاورزی اصلاح شده ژنتیکی خود را در سطح ملی و بین‌المللی بدون توجه به جنبه‌های ایمنی آن‌ها، به‌ویژه مصرف انسانی، بازاریابی می‌کنند. بیشتر شرکت‌ها و دانشمندان بیوتکنولوژی در سراسر جهان که با تولید ارگانیسم‌های اصلاح‌شده ژنتیکی، زندگی و استفاده از آن‌ها به‌عنوان غیر زنده فعالیت می‌کنند، انگیزه‌های کوتاه‌مدت پولی یا کسب شهرت را دارند. برخی از تحقیقات نادرست آن‌ها به نقض اخلاق مربوط به علم و فناوری آلوده است. به منظور اطمینان از ایمنی زندگی یا سلامتی انسان، حیوان یا گیاه، دو سند حقوقی بین‌المللی وجود دارد که با قوانین محلی ساخته شده بر اساس آن پشتیبانی می‌شود. هر دوی آن‌ها به استفاده از اصل احتیاط متوسل می‌شوند اما در خدمت اهداف متفاوتی هستند. اما اشتیاق برای ترویج تجارت بین‌المللی بر حفاظت از تنوع‌زیستی مسلط شده است. اگر چه اسلام اقتضا می‌کند که همه خوراکی‌ها مجاز (عالی) و برای مصرف انسان (عیب) باشند، که در قالب اصل احتیاط تأکید شده است -که در چندین سند حقوقی بین‌المللی و ملی باید توسط کشورهای تولید کننده و واردکننده رعایت شود. که باید سازگار با محیط زیست باشد- اما کشورهای تولید کننده از ایمنی مواد غذایی بیوتکنولوژیکی اطمینان نمی‌دهند. اصل احتیاط بیشتر توسط اصول شرعی تقویت شده است. این مقاله دیدگاه اخلاقی و اسلامی تولید و استفاده از تولید ارگانیسم‌های اصلاح‌شده ژنتیکی را نشان می‌دهد.

امین و همکاران (2021) به تربیت امت با معرفی اخلاق‌زیستی‌اسلامی در ژنتیک و بیوتکنولوژی نوین پرداختند. این مقاله، منابع اصلی شریعت اسلام، قرآن و سنت است، منابع اسلامی دیگر مانند اجماع، همراه با قواعد فقهی و مقاصد‌الشریعه در چارچوب رهنمود اخلاق‌زیستی‌اسلامی به کار گرفته می‌شود. این دستورالعمل می‌تواند برای آموزش سطوح مختلف جامعه مانند دانش‌آموزان، مردم، دانشمندان، افسران نظارتی دولت و سایر ذینفعان مرتبط مورد استفاده قرار گیرد. از این دستورالعمل، ما قادر خواهیم بود تا جامع، کاربردی و کاربردی بودن شریعت اسلام را در استقبال از آخرین کشف ژنتیک و بیوتکنولوژی مدرن ببینیم. در خاتمه، اخلاق‌زیستی‌اسلامی مناسب‌ترین بستر برای آموزش و راهنمایی جامعه در زمینه مقبولیت توسعه ژنتیکی و بیوتکنولوژی مدرن است.

هسیم و همکاران (2020) به ادغام و هماهنگی اصول اخلاقی سکولار و اسلامی در تدوین رهنمودهای اخلاقی قابل قبول برای بیوتکنولوژی مدرن در مالزی پرداختند. این مقاله فرآیند تعیین اصول اخلاقی سکولار و اسلامی مرتبط و ایجاد شباهت‌های آن‌ها را قبل از هماهنگ کردنشان مورد بحث قرار می‌دهد. برای دستیابی به این هدف، یک سری گفتگوهای گروهی متمرکز با 23 متخصص دانش که نماینده سهامداران مختلف در جامعه بیوتکنولوژی بودند، انجام شد. شایان ذکر است که چندین اصل بین دیدگاه سکولار و اسلامی به طور غیر‌مستقیم یا مستقیم مشابه است. همه کارشناسان با شش اصل اخلاقی غالب فلسفه سکولار و اسلامی و اهمیت و ارتباط آن‌ها در بیوتکنولوژی مدرن موافق بودند. این‌ها عبارتند از احسان و عدم سوء‌نیت به عنوان اصول اصلی یا فراگیر، حفظ ارزش‌های دینی و اخلاقی، حفظ عقل و عقل، حفظ امنیت انسان، حفاظت از نسل‌های آینده و حفاظت از محیط‌زیست و زیستی. تنوع تنظیمات متعددی در اصطلاحات و تعاریف این شش اصل انجام شد تا اصول راهنمای قابل قبولی برای اخلاق بیوتکنولوژی مدرن در مالزی تدوین شود. این‌ها سپس می‌توانند به عنوان ارزش‌های اصلی برای زیربنای دستورالعمل‌های ملی آینده در مورد اخلاق بیوتکنولوژی مدرن پذیرفته شوند. این اصول به ویژه در هدایت سیاستگذاران، مجریان، صنایع و پژوهشگران برای ساده‌سازی فعالیت‌هایشان اهمیت دارد. با انجام این کار، بیوتکنولوژی مدرن و محصولات آن را می‌توان بدون به خطر انداختن منافع جامعه مسلمانان و همچنین عموم مردم به درستی مدیریت کرد. مهم‌تر از همه، آن‌ها به اندازه کافی گسترده و فراگیر هستند تا حساسیت مذهبی مناطق مختلف مالزی را در بر بگیرند.

اناس و همکاران (2018) به بیوتکنولوژی مدرن: اهمیت اخلاق‌زیستی از دیدگاه اسلام پرداختند. این مقاله موضوعات اخلا‌ق‌زیستی در بیوتکنولوژی‌مدرن و اهمیت آن‌ها را با توجه به دیدگاه‌های اسلامی برجسته کرده است. این مقاله همچنین به عنوان یک راهنمایی کلی به تأثیر اخلاق‌زیستی بر شخصیت و ایمان مسلمانان می‌پردازد تا کارهای انجام شده در حوزه بیوتکنولوژی امروزه با قوانین اسلام مطابقت داشته باشد و آثار مخربی برای دین، نژاد و ملت نداشته باشد.

3. روش پژوهش

پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی، از نظر ماهیت، توسعه‌ای و از نظر روش، اسنادی پیمایشی است. جامعه‌آماری پژوهش، کلیه کارکنان میانی و رده بالا وزارت جهاد کشاورزی با حداقل مدرک کارشناسی هستند که در مجموع تعدادشان 450 نفر است. روش نمونه‌گیری نیز نمونه‌گیری تصادفی ساده است. در پژوهش حاضر بر اساس فرمول کوکران حجم نمونه در نظر گرفته شده برمبنای حجم جامعه، 207 نفر است. سؤال‌ها مرتبط با متغیرهای پژوهش و شامل 50 سؤال پژوهشگرساخته است. پایایی پرسشنامه به روش آلفای کرونباخ و روایی آن به روش روایی محتوا و کسب نظر از استادان راهنما و مشاور و همچنین به روش روایی‌سازه با استفاده از روش تحلیل عاملی تأییدی توسط نرم افزار لیزرل برآورد شد که نتایج آن در جدول 1 آورده شده است.

جدول 1- پایایی و روایی متغیرهای پژوهش

متغیر	الفای کرونباخ	بار عاملی	آماره t
اصلاح ساختار نهادي	79/0	70/0	27/15
اصلاح قوانین و مقررات	73/0	87/0	39/21
ثبات و پایداري در قوانین	85/0	90/0	06/22
افزایش آگاهی عمومی	77/0	74/0	11/16
تقویت شبکه اطلاع‌رسانی	75/0	80/0	99/17
آموزش عمومی	81/0	84/0	15/19
رعایت اخلاق‌زیستی	76/0	78/0	10/17
حفظ ارزش و کرامت انسان	79/0	82/0	96/18
ایجاد جامعه اخلاقی	88/0	85/0	98/19
نگاه به جهان اسلام	82/0	95/0	08/23
قسط و عدل	78/0	80/0	05/18
تفکر توحیدي	72/0	87/0	21/20
معنویت قدسی	86/0	70/0	36/15
اخلاق اسلامی	80/0	83/0	01/19
رعایت اصول شریعت	74/0	81/0	54/18

با توجه به جدول 1، پایایی کلیه متغیرها بیشتر از مقدار 7/0 بوده و به این معنا است که سؤال‌های پرسشنامه از پایایی مطلوب برخوردار هستند؛ همچنین پایایی کل سؤال‌های پرسشنامه 83/0 برآورد شد. بر اساس نتایج جدول 1، مقادیر بارهای عاملی بیشتر از 3/0 بوده و در بیشتر موارد به عدد یک نزدیک است و آماره t مربوط به تمام بارهای عاملی از 96/1 بزرگ‌تر است؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که سؤال‌های انتخاب شده ساختارهای عاملی مناسبی را برای اندازه‌گیری متغیرها و ابعاد مورد مطالعه در مدل پژوهش فراهم می‌کنند.

4.‌ برآورد مدل و تجزیه و تحلیل یافته‌ها 

بررسی نرمال بودن متغیرهای پژوهش. در این قسمت از آزمون کلموگروف اسمیرنوف برای تعین نرمال بودن توزیع داده‌ها استفاده می‌شود. فرضیه‌آماری این آزمون به شرح زیر است:

H0: متغیر مورد بررسی از توزیع نرمال برخوردار است.

H1: متغیر مورد بررسی دارای توزیع نرمال نیست.

اگر سطح معناداری آزمون کمتر از 05/0 باشد، فرض صفر رد می‌شود و با اطمینان 95 درصد می‌توان گفت که توزیع متغیرها نرمال نیست. درصورتیکه سطح معناداری آزمون بیشتر از 05/0 باشد، فرض صفر پذیرفته می‌شود و با اطمینان 95 درصد می‌توان گفت که توزیع متغیرها نرمال است.

جدول 2- مقدار توزیع داده‌ها

متغیر	مقدارآماره z	سطح معناداری (sig)*	نتیجه
اصلاح ساختار نهادي	349/1	058/0	نرمال است.
اصلاح قوانین و مقررات	290/1	081/0	نرمال است.
ثبات و پایداري در قوانین	302/1	075/0	نرمال است.
افزایش آگاهی عمومی	456/1	112/0	نرمال است.
تقویت شبکه اطلاع‌رسانی	092/1	068/0	نرمال است.
آموزش عمومی	341/1	053/0	نرمال است.
رعایت اخلاق‌زیستی	946/0	203/0	نرمال است.
حفظ ارزش و کرامت انسان	268/1	095/0	نرمال است.
ایجاد جامعه اخلاقی	345/1	056/0	نرمال است.
نگاه به جهان اسلام	238/1	093/0	نرمال است.
قسط و عدل	169/1	133/0	نرمال است.
تفکر توحیدي	263/1	095/0	نرمال است.
معنویت قدسی	132/1	111/0	نرمال است.
اخلاق اسلامی	239/1	085/0	نرمال است.
رعایت اصول شریعت	070/1	121/0	نرمال است.

    * سطح معناداری کمتر از 05/0 است .(05/0<P)

 

با توجه به مقادیر جدول 2 ،کلیه متغیرها دارای توزیع نرمال هستند؛ بنابراین برای سنجش روابط بین متغیرها می‌توان از آزمون‌های پارامتریک استفاده کرد.

تحلیل عاملی اکتشافی. در مرحله نخست با استفاده از تحلیل عاملی اکتشافی و به روش تحلیلی مؤلفه اصلی و چرخش واریماکس به بررسی ابعاد پرداخته می‌شود. برای شناسایی توسعه زیست‌فناوری از بعد اجتماعی در نمونه مورد بررسی از روش تحلیل عاملی اکتشافی در نرم‌افزار SPSS استفاده شده است. در ابتدا تحلیل عاملی اکتشافی بر روی شاخص‌ها صورت پذیرفت که نتایج این تحلیل چهار ساختار (بعد) را معرفی کرد که مقادیر ویژه بالاتر از یک را به دست آورده و درمجموع حدود 7 درصد از کل واریانس را تبیین می‌کرد. به طورکلی دشوارترین مرحله در تحلیل عاملی اکتشافی نام‌گذاری عوامل است؛ زیرا معیار خاصی برای این کار وجود ندارد. لازم به یادآوری است که مقدار ضریب شاخص KMO برابر با 842/0 به دست آمد که بالاتر از حد ضروری 60/0 است؛ همچنین سطح معناداری آزمون بارتلت (Sig) کمتر از 05/0 به دست آمد که نشان می‌دهد داده‌ها برای تحلیل عاملی مناسب هستند و کفایت داده‌ها نیز تأیید می‌شود (سطح معناداری=000/0) نتایج آزمون بارتلت و تحلیل عاملی اکتشافی در جدول 3، آورده شده است. در تحلیل عاملی اکتشافی برای استخراج عوامل از روش مؤلفه‌های اصلی و برای چرخش عامل‌ها از روش واریماکس با نرمال‌سازی کیسر بهره گرفته شد. اعداد کمتر از 40/0 برای بارعاملی و اعداد کمتر از 50/0 برای نسبت اشتراک، مالک حذف سؤال‌ها قرار گرفتند. جدول 3، نشان‌دهنده عوامل استخراج شده برای هر بُعد است.

جدول 3- ماتریس عوامل چرخش یافته با روش تحلیل مؤلفه اصلی و روش چرخش واریماکس با نرمال‌سازی کیسر برای متغیر توسعه زیست‌فناوری

شماره گویه‌های توسعه زیست‌فناوری	عامل اول	عامل دوم	عامل سوم	عامل چهارم	عامل پنجم
1	594/0	118/0	468/0	057/0	035/0
2	846/0	057/0	240/0	326/0	054/0
3	761/0	068/0	345/0	132/0	192/0
4	760/0	044/0	076/0	078/0	102/0
5	805/0	026/0	065/0	056/0	122/0
6	760/0	050/0	044/0	145/0	137/0
7	820/0	060/0	078/0	211/0	145/0
8	808/0	038/0	023/0	233/0	098/0
9	775/0	069/0	044/0	196/0	085/0
10	899/0	113/0	075/0	176/0	083/0
11	885/0	221/0	091/0	143/0	089/0
12	676/0	258/0	077/0	233/0	078/0
13	277/0	578/0	039/0	277/0	077/0
14	123/0	669/0	056/0	269/0	096/0
15	099/0	708/0	078/0	233/0	058/0
16	058/0	597/0	067/0	255/0	131/0
17	213/0	542/0	055/0	214/0	144/0
18	222/0	755/0	023/0	233/0	152/0
19	275/0	046/0	792/0	266/0	205/0
20	266/0	077/0	876/0	277/0	229/0
21	176/0	083/0	844/0	222/0	185/0
22	145/0	035/0	823/0	097/0	172/0
23	158/0	056/0	714/0	085/0	131/0
24	047/0	079/0	666/0	079/0	101/0
25	123/0	071/0	755/0	063/0	095/0
26	127/0	069/0	567/0	077/0	099/0
27	101/0	043/0	713/0	122/0	088/0
28	112/0	061/0	766/0	151/0	081/0
29	168/0	067/0	808/0	183/0	079/0
30	149/0	071/0	856/0	127/0	076/0
31	167/0	056/0	849/0	166/0	069/0
32	122/0	045/0	888/0	098/0	066/0
33	155/0	056/0	812/0	087/0	059/0
34	065/0	079/0	085/0	823/0	059/0
35	056/0	067/0	062/0	855/0	058/0
36	111/0	069/0	145/0	633/0	121/0
37	235/0	078/0	212/0	659/0	105/0
38	224/0	058/0	301/0	641/0	077/0
39	098/0	098/0	222/0	612/0	069/0
40	069/0	075/0	066/0	678/0	055/0
41	078/0	077/0	071/0	645/0	078/0
42	103/0	069/0	064/0	619/0	065/0
43	087/0	055/0	059/0	723/0	066/0
44	077/0	049/0	057/0	744/0	087/0
45	068/0	059/0	055/0	769/0	077/0
46	077/0	068/0	069/0	554/0	079/0
47	045/0	075/0	071/0	665/0	098/0
48	065/0	081/0	059/0	458/0	085/0
49	079/0	066/0	088/0	099/0	765/0
50	088/0	054/0	091/0	075/0	722/0

 

در مجموع چهار عامل از روی مفهوم و سؤال‌های قرار داده شده در عامل موردنظر و مبانی نظری موضوع مورد بررسی، شناسایی شد. این عوامل به ترتیب ایجاد خط‌مشی مناسب، نیازهای جامعه، ویژگی‌های جامعه، اصول حاکم در جامعه نامیده شدند.

جدول 4- تحلیل عاملی اکتشافی متغیر رفتار شهروندی سازمانی

تحلیل عامل اکتشافی	آزمون KMO و عدد آزمون بارتلت	نام عوامل به دست آمده به ترتیب اهمیت برحسب واريانس تبیین شده	درصد واريانس تبیین شده
توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی	842/0	ایجاد خط مشی مناسب	226/21
		نیازهای جامعه	599/16
		ویژگی های جامعه	129/26
		اصول حاکم در جامعه	337/32

مدل معادلات ساختاری پژوهش. توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی در مدل مفهومی پژوهش حاضر با نماد (Bio) در نرم‌افزار لیزرل تعریف شده است.

 

 

شکل 2- مدل نهایی در حالت استاندارد

 

حالت تخمین استاندارد ضرایب همگن شده هستند؛ یعنی مقیاس آن‌ها یکی شده است و امکان مقایسه بین آن‌ها وجود دارد. در حالتی که این مقدار بین متغیرهای مکنون و آشکار مربوط به آن در نظر گرفته شود، برابر با همان ضرایب همبستگی یا بارهای عاملی هستند (در انجام تحلیل عاملی تأییدی) و اگر بین دو متغیر مکنون در نظر گرفته شوند، همان ضرایب مسیر یا بتاهای استانداردشده‌ی رگرسیونی هستند.

 

 

شکل 3- مدل نهایی در حالت اعداد معناداری

 

بر اساس شکل‌های 2 و 3، مقادیر ضریب استاندارد برای ایجاد خط‌مشی مناسب، 91/0 و مقدار معناداری، 05/15 است که چون بر اساس مقادیر معناداری تی در بازه 96/1 تا 96/1، قرار ندارد و بزرگ‌تر از مقدار 96/1 است، بنابراین معناداری عوامل شخصیتی به عنوان یک عامل دخیل در توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی در وزارت جهاد کشاورزی بر اساس اطلاعات پردازش شده تأیید می‌شود. ضریب استاندارد برای نیازهاي جامعه، 91/0 و مقدار معناداری، 03/15 است که چون براساس مقادیر معناداری تی در بازه 96/1 تا 96/1 قرار ندارد و بزرگ‌تر از مقدار 96/1 است، بنابراین معناداری نیازهاي جامعه به عنوان یک عامل دخیل در توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی در وزارت جهاد کشاورزی بر اساس اطلاعات پردازش شده مورد تأیید قرار می‌گیرد. ضریب استاندارد برای ویژگی‌هاي جامعه، 93/0 و مقدار معناداری، 66/16 است که چون بر اساس مقادیر معناداری تی در بازه 96/1 تا 96/1 قرار ندارد و بزرگ‌تر از مقدار 96/1 است، بنابراین معناداری ویژگی‌هاي جامعه به عنوان یک عامل دخیل در توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی در وزارت جهاد کشاورزی بر اساس اطلاعات پردازش شده، تأیید می‌شود. ضریب استاندارد برای اصول حاکم در جامعه، 99/0 و مقدار معناداری، 85/10 است که چون بر اساس مقادیر معناداری تی در بازه 96/1 تا 96/1 قرار ندارد و بزرگ‌تر از مقدار 96/1 است، بنابراین معناداری اصول حاکم در جامعه به عنوان یک عامل دخیل در توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی در وزارت جهاد کشاورزی بر اساس اطلاعات پردازش شده مورد تأیید قرار می‌گیرد.

جدول 5- مهم‌ترین شاخص‌های برازش مدل پژوهش

X2/df	RMSEA	NFI	CFI	IFI	RFI	GFI	AGFI
56/2	087/0	94/0	91/0	97/0	90/0	91/0	92/0

 X2/df (نسبت کای دو به درجه آزادی) کوچک‌تر از 3 است که نشان‌دهنده میزان قابل قبول این شاخص است. RMSEA (ریشه دوم میانگین مربعات خطای برآورد) کوچک‌تر از 08/0 و نمایانگر میزان مطلوب این شاخص است.

جدول 6- خلاصه‌ای از نتایج آمار استنباطی پژوهش

دسته‌بندی متغیرهای مؤثر بر توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی	شاخص‌های تايید شده	ضريب استاندارد	آماره t	نتیجه
ایجاد خط‌مشی مناسب	ساختار نهادی، اصلاح قوانین و مقررات، ثبات و پایداری در قوانین	91/0	05/15	تایید
نیازهای جامعه	افزایش آگاهی عمومی، تقویت شبکه اطلاع‌رسانی، آموزش عمومی	91/0	03/15	تایید
ویژگی‌های جامعه	رعایت اخلاق‌زیستی، حفظ ارزش و کرامت انسان، ایجاد جامعه اخلاقی، نگاه به جهان اسلام	93/0	66/16	تایید
اصول حاکم در جامعه	قسط و عدل، تفکر توحیدی، معنویت قدسی، اخلاق اسلامی، رعایت اصول شریعت	99/0	85/10	تایید

5. نتیجه­گیری و پیشنهادها

هدف از پژوهش حاضر، شناسایی ابعاد و مولفه‌هاي توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی در وزارت جهاد کشاورزی است. به منظور میل به این هدف، پس از انجام مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی، عوامل مؤثر بر توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی شناخته و دسته‌بندی شدند و سرانجام 4 بعد ایجاد خط‌مشی مناسب، نیازهای جامعه، ویژگی‌های جامعه، اصول حاکم در جامعه به عنوان عوامل اصلی در توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی در وزارت جهاد کشاورزی شناسایی شد. با توجه به مدل پیشنهادی، داده‌های جمع‌آوری شده بررسی و تحلیل شد که پس از بررسی، اصول حاکم در جامعه، ویژگی‌های جامعه، نیازهای جامعه، ایجاد خط‌مشی مناسب به عنوان عنصر تعیین‌کننده در توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی به ترتیب اولویت قرار گرفت. نتایج پژوهش حاضر با نتایج پژوهش‌های پورعزت و همکاران (1399)، بیرجندی و همکاران (1397)، محمدی و همکاران (1398)، شجاعیان و علیزاده (1397)، اله‌یاری فرد (1392)، علیزاده (1390) و مدل‌های خارجی امین و همکاران (2021)، هسیم و همکاران (2020)، اناس و همکاران (2018)، عنصاری و جمال (2021) همخوانی دارد.

اعتقاد به شاخص‌هایی از قبیل ساختار نهادی، اصلاح قوانین و مقررات، ثبات و پایداری در قوانین و شاخص‌های افزایش آگاهی عمومی، تقویت شبکه اطلاع‌رسانی، آموزش عمومی با یکدیگر ارتباط مثبت و معناداری دارند و زمانی که ایجاد خط‌مشی مناسب صورت گیرد، سبب بهبود نیازهای جامعه می‌شود و این عناصر در کنار یکدیگر سبب بروز توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی می‌شود.

زمانی که قسط و عدل، تفکر توحیدی، معنویت قدسی، اخلاق اسلامی، رعایت اصول شریعت وجود در سطح بالایی وجود داشته باشد، به لحاظ ویژگی‌هایی از قبیل ساختار نهادی، اصلاح قوانین و مقررات، ثبات و پایداری در قوانین در سطح بالایی قرار دارند؛ همچنین ابعاد اصول حاکم بر جامعه در توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی ارتقا یابد، قسط و عدل، تفکر توحیدی، معنویت قدسی، اخلاق اسلامی، رعایت اصول شریعت که از ابعاد اصول حاکم در جامعه هستند، در توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی دخیل هستند.

پیشنهادها. با توجه به آنکه ایجاد خط‌مشی مناسب با شاخص‌هایی از قبیل ساختار نهادی، اصلاح قوانین و مقررات، ثبات و پایداری در قوانین به عنوان عامل مؤثر بر توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی در «وزارت جهاد کشاورزی» شناخته شد، موارد زیر برای حفظ و ارتقاء عوامل مؤثر بر توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی بر اساس مؤلفه‌های ایجاد خط‌مشی مناسب پیشنهاد می‌شود:

1) مشارکت همه ذینفعان در تصویب خط‌مشی، مشارکت همه ذینفعان در طراحی خط‌مشی، مشارکت همه ذینفعان در اجراي خط‌مشی، مشارکت همه ذینفعان در نظارت خط‌مشی. 2) اتخاذ خط‌مشی مناسب و درست و قاطع. 3) پژوهش‌هاي علمی همه‌جانبه در طراحی خط‌مشی، پژوهش‌هاي علمی همه‌جانبه در اجراي خط‌مشی، پژوهش‌هاي علمی همه‌جانبه در نظارت خط‌مشی.

با توجه به آنکه نیازهای جامعه با شاخص‌هایی از قبیل افزایش آگاهی عمومی، تقویت شبکه اطلاع‌رسانی، آموزش عمومی به عنوان عامل مؤثر بر توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی در «وزارت جهاد کشاورزی» شناخته شد، موارد زیر برای حفظ و ارتقاء عوامل مؤثر بر توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی بر اساس مؤلفه‌های نیازهای جامعه پیشنهاد می‌شود:

1) تلاش در جهت برآوردن نیازهاي انسان، ریشه‌کن کردن فقر و محرومیت و حفظ آزادگی انسان 2) تقویت روح بررسی و تتبع و ابتکار در زمینه اسلامی و فرهنگی 3) تلاش در جهت تسهیم و تعمیم آموزش عالی، توسعه آگاهی عموم، توسعه دانش عموم و آموزش همگانی.

با توجه به آنکه ویژگی‌های جامعه با شاخص‌هایی از قبیل رعایت اخلاق زیستی، حفظ ارزش و کرامت انسان، ایجاد جامعه اخلاقی، نگاه به جهان اسلام به عنوان عامل مؤثر بر توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی در «وزارت جهاد کشاورزی» شناخته شد، موارد زیر برای حفظ و ارتقاء عوامل مؤثر بر توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی براساس مؤلفه‌های ویژگی‌های جامعه مناسب پیشنهاد می‌شود:

1) تلاش جامعه در جهت پویایی اجتماعی، پویایی فکري، نواندیشی و برخورداري از دانش پیشرفته. 2) تلاش جامعه در جهت توسعه علوم و فناوري زیستی، تلاش در جهت دستیابی به جایگاه اول علم و فناوري در سطح منطقه، توانا در تولید علم و فناوري و برخورداري از دانش پیشرفته.

با توجه به آنکه اصول حاکم در جامعه با شاخص‌هایی از قبیل قسط و عدل، تفکر توحیدی، معنویت قدسی، اخلاق اسلامی، رعایت اصول شریعت به عنوان عامل مؤثر بر توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی در «وزارت جهاد کشاورزی» شناخته شد، موارد زیر برای حفظ و ارتقاء عوامل مؤثر بر توسعه سیاست‌های زیست‌فناوری با تاکید بر بعد اجتماعی براساس مؤلفه‌های اصول حاکم در جامعه پیشنهاد می‌شود:

1) تلاش در جهت همبستگی ملی، استقلال فرهنگی و استقلال اجتماعی در راستای آموزه‌های اسلامی. 2) پیشرفت در راستای شریعت و اصول حاکم در اسلام.

تعارض منافع

تعارض منافع وجود ندارد.

سپاسگزاری

نویسندگان از داوران ناشناس که در بهبود کبفبت مقاله کمک کردم‌اند تشکر می‌کنند.

 

 

کد ارکید

قسمت پایانی درج کد ارکید همه نویسندگان مقاله است مانند.

ORCID

       Mahmood Hossein Darvish Motevalli    https://orcid.org/ 0000-0002-3048-1744

 

منابع 

احمدیان، عباسعلی، سیدسپهر، قاضی‌نوری، فاطمه، ثقفی، سیدسروش، قاضی‌نوری، (1396)، ارزیابی آینده مسیرهای نوآوری زیست‌فناوری براساس همگرایی آن با سایر فناوری‌ها، زیست‌فناوری، دوره 9، شماره 1.

اله‌ياري‌فرد، نجف، (1392)، بررسی دیدگاه‌هاي اسلامی (شیعه) درباره‌ي مصرف محصولات تراریخته، مجله ايراني اخلاق و تاريخ پزشكي، دوره‌ي ششم، شماره‌ي ١، صفحه 74-83

بیرجندی، وحیده، حسینی، سید‌محمود، چیذری، محمد، ملک محمدی، ایرج، (1397)، تحليل عاملی عوامل مؤثر بر ترويج و توسعه تجاری‌سازی فناوری‌زيستی کشاورزی از ديدگاه محققان مراکز تحقيقات کشاورزی، فصلنامه پژوهش‌های ترویج و آموزش کشاورزی، سال یازدهم، شماره 3، پیاپی 43، صفحه 1-10.

پورعزت، علی اصغر، دیلم‌صالحی، مهدی، امیری، مجتبی، قاسمی‌ششده، محمد، (1399)، مختصات خط‌مشی بودجه‌ای مناسب برای توسعه زیست‌فناوری در کشور، مطالعات میان رشته‌ای در علوم انسانی، شماره 49، صفحه 1-37.

حبیب‌زاده، علیرضا، راشد، سیامک، (1396)، کاربرد بیوتکنولوژی در کشاورزی، کنفرانس کاربرد فناوری‌های نوین در کشاورزی، دانشگاه آزاد اسلامی شیراز.

خردمندنیا، علی، (1394)، زیست‌فناوری از دیدگاه سیاست‌ها، قوانین و مقررات، مطالعات ارتباطات و فناوری‌های نوین.

ستاری راد، امیر، زمانی، لیلا، امیدی نیا، اسکندر، (1399)، نقش زیست‌فناوری در دستیابی به اهداف توسعه پایدار، هفتمین همایش علمی پژوهشی توسعه و ترویج علوم کشاورزی و منابع طبیعی ایران.

شجاعیان، علی، علیزاده، اکرم، (1397)، مروری برمهم‌ترین کاربردهای زیست‌فناوری و مباحث اخلاقی پیرامون آن، مجله دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد، دوره: 20، شماره: 1، صفحات: 79-88.

علیزاده ، مهدی، (1390)، نقد و بررسي اصول حاكم بر اخلاق زیست‌فناوری معاصر، فصلنامه اخلاق زيستی، سال اول، شماره دوم.

محمدی، نسرین، رضایی، خلیل، دشتی، محمد، (1398)، بررسی وضعیت پذیرش عمومی بیوتکنولوژی در ایران، اولین همایش بین‌المللی زیست‌فناوری و توسعه جهانی.

References (in English)

Abuin-Penas, Javier, Babiak, Katherine, Martinez- Patino, Martínez-Patiño, (2020), Athlete’s philanthropy and social responsibility communication on social media during COVID-19. Journal of Human Sport and Exercise, in press.

Alkaraz, Peter, Carey, Li., Liu, Wen, (2019). Voluntary corporate social responsibility reporting and financial statement auditing in China, Journal of Contemporary Accounting & Economics, 13(3), Pages 244-262.

Amin, Latifah, Sujak, Siti, Ramlee, Nur, Samian, Abdul, (2021), Educating the Ummah by introducing Islamic bioethics in genetics and modern biotechnology, Procedia Social and Behavioral Sciences, 15, Pages 3399–3403.

ANSARI, ABDUL HASEEB, JAMAL, PARVEEN, (2021), Ethical and Islamic Perspectives of Biotechnology Research and Human Consumption of Genetically Modified Organisms, VOL.40 NO. 2, Pages 245-282.

Anas, Norazmi, Alwi, Engku, Razali, Hudzari, Nilawati, Roose, (2018), Modern Biotechnology: The Importance of Bioethics from Islamic Perspectives, Asian Journal of Humanities and Social Sciences, Volume 1, Issue 2, page28-32.

Hasim, Nur Asmadayana, Amin, Latifah, Mahadi, Zurina, Yusof, (2020), The Integration and Harmonisation of Secular and Islamic Ethical Principles in Formulating Acceptable Ethical Guidelines for Modern Biotechnology in Malaysia, Science and Engineering Ethics volume 26, pages1797–1825.

 

---

[1]  این مقاله مستخرج از رساله دکتری سهیل اقبالی‌زاده به راهنمایی دکتر صدیقه طوطیان و مشاوره دکتر لیلا سعیدی و شهرزاد طیاران در دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات است.

[2] * گروه مدیریت دولتی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. پست الکترونیکی:    [e-mail] 

[3] ** دانشیار، گروه مدیریت دولتی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. (نویسنده مسئول)، پست الکترونیکی:   [e-mail] 

[4] + استادیار، گروه مدیریت دولتی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. پست الکترونیکی: [e-mail] 

[5] ´ استادیار، گروه مدیریت، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. پست الکترونیکی: [e-mail]