An Archaeological view on the fenced cemeteries Case study of the Meshgin Chay river basin cemeteries

Subject Areas : Archaeology

Yahya Ayremlou ^{1 *} , پاشا پاشازاده ² , Reza Rezaloo ³ , Hassan Derakhshi ⁴ , Hossein Alizadeh ⁵ , Vahideh Amanollahi ⁶

1 - Department of Archaeology, University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, Iran
2 - گروه باستان شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد میانه، دانشکده علوم انسانی، میانه
3 - university of ardabili mohaghegh
4 - Department of Archaeology Islamic Azad University branch Shoushtar
5 - گروه باستان شناسی، دانشکده علوم انسانی،دانشگاه آزاد اسلامی واحد میانه
6 - Department of Archaeology, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran

Received: 2024-06-18 Accepted : 2024-08-09 Published : 2024-09-21

Keywords: Iron Age, Meshgin Chayi river basin, fenced cemeteries, the political, military and belief conditions. ,

Abstract :

In Archaeology, a cemetery refers to an area where several ancient graves from a single period or different periods are constructed together in one architectural form or in various shapes, and these graves are usually enclosed by one or more natural factors (may be not). In rare cases, either alongside the natural enclosing factors, human factors such as the presence of a wall or fence can also be observed cemetery sites. However, such phenomena are not very common in archaeological studies and encounters with such situation are infrequent. In the present research, through a case study of the some sites in the Meshgin Chay River basin, which is a results of a field surveys in this area, the importance of walled cemeteries and the reasons and methods for theie establishment are discussed. How can the existence of this wall be related to the social, political, and military conditions of the region in question? What is the difference between this type of cemetery and other walled sites like castles? What is the significance of these cemeteries? Did the individuals buried in them and the valuable burial gifts accompanying them lead to the creation of such a wall, or was the unstable situation of the region, along with the looting and plundering of graves, involved in the construction of the wall around these cemeteries? This article, through a case study of the cemeteries in the Meshgin Chay River basin, seeks to answer such questions and other existing uncertainties regarding these cemeteries.

References:

- ابتهاج، ویدا، (1383)، بررسی ساختار معماری قبور مگالیتیک عصر آهن ایران مطالعه موردی، محوطه شهریری در استان اردبیل، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
- پاشازاده، پاشا، (1401)، مطالعه¬ی ایل¬راه¬های استان اردبیل در عصر آهن از دیدگاه قوم¬باستان¬شناسی (مطالعه موردی ایل شاهسون-کوه ساوالان)، پایان¬نامه دکتری باستان¬شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد میانه.
- پورفرج، اکبر، (1386)، بازنگری عصر آهن شمال¬غرب ایران: مطالعه موردی محوطه شهریری اردبیل و قلاع اقماری، رساله دوره دکتری باستان¬شناسی پیش از تاریخ، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
- پورفرج، اکبر، (1391)، تبیین و گاهنگاری فرهنگ کورگان¬های شرق شمال¬غرب ایران؛ براساس بررسی و کاوش در قلعه بوینی یوغون نیر، مجله مطالعات باستان¬شناسی، دوره 4، شماره 5، صص 81-59.
- حاجی¬زاده، کریم، (1393)، مطالعات باستان¬شناسی منظر سد احمد بیگلو، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، معاونت پژوهشی دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل.
- حاجی¬زاده، کریم، (1394)، گزارش نهایی اولین فصل کاوش در گورستان قیزیل قیه مشگین شهر، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پژوهشکده باستان¬شناسی، تهران.
- حصاری، مرتضی و احمد علی یاری، (1391)، مطالعه و گونه¬شناسی قبور کلان سنگی و تپه¬ای (کورگان) استان اردبیل، مجله مطالعات باستان¬شناسی، دوره 4، شماره 5، صص 130-113.
- رضالو، رضا، (1386الف)، ظهور جوامع با ساختار پیچیده سیاسی و اجتماعی در دوران مفرغ جدید در حوزه جنوبی رود ارس با بررسی موردی داده¬های باستان¬شناسی قلعه خسرو، رساله دکتری باستان¬شناسی، تهران، دانشگاه تربیت مدرس.
- رضالو، رضا، (1386ب)، گزارش نهایی اولین فصل کاوش گورستان خانقاه گیلوان، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پژوهشکده باستان¬شناسی، تهران.
- رضالو، رضا، (1391)، گزارش نهایی اولین فصل کاوش گورستان خرم آباد مشگین شهر، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پژوهشکده باستان¬شناسی، تهران.
- رضالو، رضا و یحیی آیرملو، (1393الف)، فرهنگ عصر مفرغ جدید و آهن 1 دشت اردبیل، مطالعه موردی قلعه خسرو و قلاع اقماری، پژوهش¬های باستان¬شناسی ایران، شماره 6، دوره 4، صص 84 -65.
- رضالو، رضا و یحیی آیرملو، (1393ب)، آئین تدفین اسب در میان اقوام سکایی مطالعه موردی گورستان خرم¬آباد مشگین شهر، جامعه شناسی تاریخی، دوره 6، شماره 3، صص 144 – 113.
- رضالو، رضا، (1394)، مطالعات باستان¬شناختی و شناسایی محوطه¬های باستانی سد اهل ایمان، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پژوهشکده باستان¬شناسی، تهران.
- زیوری مادام، زهرا، (1393)، بررسی آئین¬های تدفینی عصر آهن I و II در شمال غرب ایران، پایان نامه کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل.
- عابدی امین، عقیل، (1376)، بررسی¬ها و کاوش‌های باستان‌شناسی قلعه کهنه مشگین شهر، گزارش‌های باستان‌شناسی (1)، سازمان میراث فرهنگی کشور، پژوهشکده باستان‌شناسی.
- کاظم¬پور، مهدی، عمرانی، بهروز و رضا رضالو، (1391)، نگرشی نو به گورهای کلان¬سنگی آذربایجان شرقی براساس یافته¬های محوطه زردخانه، مجله مطالعات باستان¬شناسی، دوره 4، شماره 5، صص 174-155.
- گروه مولفین، (1388)، باستان¬شناسی آذربایجان: از دوره اورارتو تا شروع اشکانی، ترجمه محمد فیض¬خواه و صمد علیون، نشر اختر، تبریز. - هژبری نوبری، علیرضا، (1383)، گزارش مقدماتی سومین فصل کاوش محوطه شهریری ، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پژوهشکده باستان¬شناسی، تهران.
- Burney, C. A., (1979), Meshkin Shar Survey. Iran, 8: 1-71.
- Ingraham, M. L. & Summers, G, (1979), Stelae and Settlements in the Meshkinhsahr plain, Northeastern Azerbaijan , Iran, in AMI, pp. 68 – 102.
- Kleiss, W. & Kroll, S., (1976), Urartaische Platze in Iran,"AMI: 10, 53-117.
- Rezaloo, R., Alizadeh sola, M. & Kazempour, M., (2015), the international journal of Humanities, Volume 22, pp. 131-150. - Strang, G. Le, (1930), Lands of the eastern Caliphate, Cambridge.
- Rezaloo, R., (2011), Parthian burials at Khanghah Gilvan cemetry ina Ardabil province, The internathional journal of humanites of Islamic republic of Iran, vol 19(1): 97-108.

Full-Text:



فصلنامه علمی تخصصی باستان شناسی ایران – واحد شوشتر

27

 

نگرشی باستان­شناختی بر گورستان­های حصاردار عصر آهن 

مطالعة موردی گورستان­های حوضة رود مشگین­چای

یحیی آیرملو۱ (نویسندة مسئول)، پاشا پاشازاده۲، رضا رضالو۳، حسن درخشی۴، حسین علیزاده۵، وحیده امان­الهی۶

۱ دکتری باستان­شناسی پیش از تاریخ، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل ایران. ([e-mail])

۲ دکتری باستان­شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی، ایران.

۳ استاد گروه باستان­شناسی دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

۴ استادیار گروه باستان­شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر، شوشتر، ایران.

۵ استادیار گروه باستان­شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد میانه، میانه، ایران.

۶ دانشجوی دکتری باستان­شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات، تهران، ایران.

(تاریخ دریافت ۲۹/0۳/140۳   تاریخ پذیرش ۱۹/۵/140۳)

چکیده

اصولاً در باستان­شناسی، گورستان به محوطه­ای اطلاق می­گردد که در آن چندین گور باستانی از یک دوره یا از ادوار مختلف، در یک فرم سازه­ای یا در اشکال متفاوت، در کنار هم ساخته شده و معمولاً این قبور به‌واسطه یک یا چند عامل طبیعی از یک یا چند جهت محصور یا محدود شده باشند (ممکن است نباشند). در موارد نادری، به تنهایی یا در کنار عوامل طبیعی محصور کننده، عوامل انسانی چون وجود یک دیوار یا حصار نیز در محوطه­های گورستانی قابل مشاهده است. اما چنین پدیده­ای در مطالعات باستان­شناسی زیاد شایع نبوده و کمتر به چنین وضعیتی برخورد می­شود. در پژوهش حاضر، با مطالعه موردی برخی از محوطه­های حوضة رود مشگین­چای، که از نتایج بررسی گستردة میدانی این حوزه است، به اهمیت گورستان­های حصاردار و به چرایی و چگونگی احداث آنها پرداخته شده است. چگونه می­توان وجود این حصار را به اوضاع اجتماعی، سیاسی و نظامی منطقه مورد بحث مربوط دانست؟ تفاوت بین این نوع از گورستان­ها با سایر محوطه­های دارای دیوار مانند قلعه در چیست؟ اهمیت این گورستان­ها در چیست؟ آیا اشخاص مدفون در آنها و هدایای تدفینی ارزشمند همراه ایشان باعث به وجود آمدن چنین دیواری شده است یا وضعیت نابسامان منطقه، چپاول و غارت قبور در ساخت حصار بر گرد این گورستان­ها دخیل بوده است؟ مقالة حاضر با مطالعه موردی گورستان­های حوضة رود مشگین­چای، در پی رسیدن به پاسخ پرسش­های این چنینی و سایر مجهولات موجود راجع به این گورستان­ها است. روش انجام پژوهش حاضر مبتنی بر بررسی میدانی باستان­شناختی و مطالعات کتابخانه­ای با رویکردی جامعه­شناختی است. بررسی­ها نشان می­دهد که نقش عوامل اعتقادی در ساخت این حصارها بسیار کم رنگ است، در حالی‌که، عوامل سیاسی و درگیری­های درون منطقه­ای را می­توان از جمله علل اصلی ایجاد چنین ساختارهایی عنوان نمود.

واژگان کلیدی: عصر آهن، حوضه رود مشگین­چای، گورستان­های حصاردار، اوضاع سیاسی، نظامی و اجتماعی.

 

 

مقدمه

انواع مختلفی از گورستان­های باستانی از نظر وسعت، تعداد و شکل قبور در نواحی شرقی شمال­غرب ایران به ویژه در دشت مشگین­شهر وجود دارد که هر کدام از آنها دارای ویژگی­های خاصی هستند (پاشازاده، 1401: 95-260؛ آیرملو، 1397: 69-158؛ رضالو، 1391: 100-180؛ پورفرج، 1386: 96-150). چیزی که باید بدان توجه شود این موضوع است که در باستان­شناسی ادراکی که در آن موضوعات متنوعی از جمله یافته­های تدفینی و تحلیل آنها مورد توجه قرار می­گیرد تکیه بر یکسری اطلاعات، پژوهش­ها و گزارش­های از پیش نوشته شده که از چند منظر معین و ثابت به موضوع نگریسته­اند نمی­تواند رویکرد جدیدی بدست دهند (Espolin Norstein and Selsvold, 2024: 25-33). هزاران نفر در قالب صدها اجتماع کوچک و بزرگ در یک حوزه­ی وسیع جغرافیایی در عصر آهن زیسته­اند؛ هر کدام از این جوامع ممکن است تحت تعلیم یک اعتقاد و یا تحت تأثیر یک جریان سیاسی، نظامی، فرهنگی و اجتماعی خاص و مجزا بوده­اند و این عوامل به گونه­ای جدا در ساختارهای تدفینی آنها خود را نشان داده است؛ ممکن است محوطه گورستانی دارای قبوری باشد که در یک دوره زمانی واحد ساخته و استفاده شده باشند. یا اینکه، محوطه مورد بحث قبل از اینکه یک محوطة گورستانی باشد یک بافت استقراری بوده که بعداً از آن برای ساخت قبور استفاده کرده­اند؛ امکان دارد گورستان، یک محوطه قلعه­ای باشد که به ندرت در همان زمان و به‌طور شایع در دوران­های بعدی از آن به عنوان گورستان استفاده کرده­اند که انتظار می­رود در این شرایط دیوار دفاعی قلعه، گورستان را نیز در بر گرفته باشد. اما گورستان­های کمتر شناخته شده­ای نیز وجود دارند که صرفاً گورستان بوده و دارای یک دیوار محصور کننده هستند؛ در نگاه اول، کارکرد این نوع حصار در حقیقت محافظت از قبور و اشیای تدفینی گورستان تلقی می‌گردد. در مواقعی قطر این حصار به چندین متر می‌رسد که با برجک­های کوچکی محافظت می­شود که خود دلیلی برای کاربری دفاعی آنهاست. شاید بتوان به چنین محوطه­هایی عنوان «قلعه ـ گورستان» نیز اطلاق نمود (البته ماهیت محوطه بدون شک گورستان است نه قلعه). به هر حال دلایل مختلفی می­تواند برای ایجاد یک حصار به دور یک محوطه گورستانی وجود داشته باشد. شاید نتوان وجود این حصارها را به اعتقادات جوامع مرتبط دانست، چون آثار چنین حصارهایی در همه گورستان­های منطقه مورد بحث حتی در گورستان­های هم دوره قابل مشاهده نیست. پس باید عوامل سیاسی، نظامی و جامعه­شناختی مهمی وجود داشته باشد که در برخی از گورستان­های حوضه رود مشگین­چای حصار یا دیوارهای دفاعی شکل گرفته­اند. از طرفی، اگر عوامل سیاسی، نظامی و جنگ­های درون و برون منطقه­ای را در نظر بگیریم، سوالات دیگری به ذهن خطور می­کند که شاید مهمترین آنها این باشد که چرا در سایر گورستان­هایی که با سایت­های حصاردار هم دوره هستند، چنین دیواری دیده نمی­شود؟ با در نظر گرفتن این نکته که همه این گورستان­ها در یک منطقه بوده و از همدیگر فاصله چندانی ندارند. هدف پژوهش حاضر، بحث در مورد عوامل اعتقادی، سیاسی، نظامی و اجتماعی مؤثر در ایجاد ساختارهای دفاعی به دور سایت­های تدفینی در این حوزه­ی جغرافیایی و امکان­سنجی سایر عوامل احتمالی دخیل در این موضوع است.

روش­شناسی پژوهش

بخش کتابخانه­ای پژوهش، خلاصه­ای از نتایج مطالعات قبلی در این حوزه است که اکثر آنها در اطراف منابع آبی مهم این دشت متمرکز شده است. بخش اصلی تحقیق، حاصل بخشی از نتایج بررسی میدانی دشت مشگین­شهر و نواحی اطراف دامنه­های کوه ساوالان است. بررسی میدانی به صورت پیمایشی و در طول رودخانه­ی مشگین­چای با چند کیلومتر پیشروی به طرفین رودخانه انجام گرفت. در طی این مطالعات میدانی بیش از 70 محوطه باستانی از ادوار مختلف پیش از تاریخ شناسایی شد که بیش از 90% آنها از نوع بافت­های تدفینی عصر آهن بودند. موقعیت مکانی محوطه­ها بعد از ثبت به نرم­افزار GIS انتقال یافت تا الگوهای مکانی آن‌ها در رابطه با یکدیگر و نسبت به سامانه­های آبی و همچنین نسبت به آبادی­های امروزی مورد مطالعه قرار گیرد. طراحی دستی از ساختارهای برجای مانده، به‌ویژه گورها و انتقال طرح­ها به نرم­افزار اتوکد و استخراج آن‌ها، مهمترین بخش روش‌شناسی این پژوهش بوده است.

 

پیشینة پژوهش

اولین مطالعات باستان­شناختی در این حوزه (مشگین‌شهر) توسط باستان­شناسان خارجی انجام گرفت. در سال 1965 پروژه بررسی کوه سبلان توسط بندیکت صورت گرفت. همچنین در سال 1969 پروفسور شیپمن بررسی‌های علمی را در این منطقه انجام داد. در مشگین‌شهر در سال­های 1968-1969 بررسی‌هایی توسط دکتر گروپ انجام شد و چارلز برنی در سال 1978 دشت مشگین‌شهر را مورد بررسی باستان‌شناختی قرار داد و از وجود 76 محوطه با آثار دوره‌های مختلف گزارش داد (Burney 1979: 156). هدف بررسی سال­های 1968-1979 موسسه باستان‌شناسی آلمان، ولفرام کلایس و استفان کرول، جمع­آوری اطلاعات از قلعه‌های اورارتویی در شمال‌غرب ایران بود، لذا در این اثنا بیش از 60 محوطه از تپه‌های پیش از تاریخی را در طول مسیر میاندوآب، ارومیه، مرند، جلفا، ماکو و منطقه میانه و اردبیل مورد بازدید قرار دادند (Kleiss & Kroll, 1976). علاوه بر این پژوهش‌ها، در سال‌های اخیر نیز مطالعات ارزشمندی در مشگین­شهر به عمل آمده است. بررسی و پژوهش در قلعه کهنه مشگین‌شهر توسط عابدی امین (1376)، بررسی و کاوش محوطه‌های باستانی شهریری توسط نوبری (1383)، بررسی قلعه‌های مرکزی و اقماری مشگین‌شهر (رضالو و آیرملو، 1393الف)، کاوش در گورستان خرم­آباد مشگین‌شهر (رضالو، 1391)، کاوش در گورستان قیزیل­قیه (حاجی­راده، 1393)، بررسی حوضه رود مشگین­چای (حاجی­زاده، 1394)، بررسی باستان­شناختی حوضه رود اهل­ایمان چای (رضالو، 1394)، مطالعه­ی الگوهای استقراری محوطه­های پیش از تاریخی حوضه­ی رود مشگین­چای (آیرملو، 1397) و بررسی و مطالعه­ی ایل­راه­های باستانی عصر آهن دامنه­های کوه ساوالان (پاشازاده، 1401) از پژوهش‌های مهم این حوزه به شمار می­آیند.

محدودة­ جغرافیایی پژوهش

اگر برای مطالعات باستان­شناختی، استان اردبیل را به سه حوزه کوچکتر تقسیم کنیم، بدون شک دشت وسیع اردبیل و مشگین­شهر در مقایسه با حوزه­های دیگر، یعنی دشت مغان و دشت میان کوهی خلخال، مهمترین حوزه خواهد بود. دشت مشگین­شهر در شمال­شرقی آذربایجان ایران، در سابق به دشت پیشکین معروف بود (Strang, 1930: 169) و تا قرن چهاردهم «وراوی» خوانده می­شد. بعدها نام آن از پیشکین به خیاو و سپس مشگین­شهر تغییر یافت (Strang, 1930: 170). در این دشت وسیع، عوامل طبیعی بسیاری عامل ایجاد سکونت­گاه­های اولیه بشری هستند که در این میان، رودهای پر آب مشگین­شهر نقش مهمی را ایفا نموده­اند. رودهای قره­سو و اهر چای عمده­ترین منابع آبی این دشت به شمار می­آیند. رودخانه­های کوچک و متعددی که از کوه­های شمالی به قره­سو و اهر چای می­ریزند، دره­های عمیق و عریضی را در پهنه دشت بوجود می­آورند که به صورت شیارهایی در سراسر پهنه دشت دیده می­شوند. از این رودخانه­ها می­توان به قطور چای، خیاو چای، رود ارک، مشگین­چای و ابره چای اشاره نمود. مشگین­چای یکی از اصلی­ترین رودهای این بخش از استان به شمار می­آید که در مسیر خود چند رود دیگر از جمله اهر چای، اهل­ایمان چای به آن پیوسته و در نهایت به قره­سو می­پیوندد. بررسی باستان­شناختی محوطه­های باستانی حوضه­ی این رود، که مساحتی در حدود 25000 هکتار (250 کیلومتر مربع) را شامل می­شود، اطلاعات ارزشمندی از ادوار مختلف دوران پیش از تاریخ، تاریخی و دوران اسلامی در اختیار قرار داده که در پژوهش حاضر، گورستان­های پیش از تاریخی به عنوان یکی از مهمترین و جالب­ترین آنها انتخاب شده است. طول رودخانه مذکور در حدود 41 کیلومتر است که از دامنه­های شمالی سبلان سرچشمه گرفته و در نهایت در نزدیکی روستایی به نام «کوجَنَق» به قره­سو می­پیوندد. در مسیر این رود پر آب روستاهایی چون آلوچ، احمدآباد، عالیجاه، حیق، مشگین­جوق، احمدبیگلو، گلر محمدحسن و روستای بزرگ کوجنق قرار گرفته است که خود این رود یکی از عوامل برپایی و حیات این روستاها به شمار می­رود، همچنان که در دوره­های مختلف باستانی این چنین بوده است (شکل 1).

 

شکل1.  محدوده مورد بررسی (نگارندگان، 1397)

 

 

مواد و یافته­های پژوهش

قبل از اینکه به یافته­های حاصل از بررسی این حوزه اشاره شود، بهتر است به برخی از نتایج پژوهش­های قبلی صورت گرفته در دشت مشگین­شهر و یافته­هایی که به موضوع این مقاله مربوط هستند اشاره گردد. هر چند توصیفاتی که در این قبیل پژوهش­ها صورت گرفته بسیار ناقص هستند، ولی برای ورود به مبحث اصلی شاید پیش زمینه­ای مناسب به حساب آیند. یکی از این پژوهش­ها، مقاله­ی «استل­ها و محوطه­های دشت مشگین­شهر در شمال­شرقی آذربایجان، ایران» است (Ingraham & Summers, 1979). در این پژوهش که حاصل بررسی میدانی گروه چارلز برنی است به برخی از محوطه­های دارای حصار اشاره شده است. با بدست نیامدن یافته­های سطحی مانند سفال و ساختارهای معماری در این محوطه­ها، چنین فرض می­شود که این محوطه­ها نیز از جمله گورستان­های حصاردار باشند. یکی از این محوطه­ها در حدود 2 کیلومتری جنوب – جنوب­شرقی روستای خواجه علی در شرق جاده لوشالی توصیف شده است. در این توصیف چنین آمده که یک سنگ­چین بزرگ در روی یک خط­الرأس با 5 گور کوچک که همگی تخریب شده­اند، اما برخی در وضعیت خوبی مانده­اند، قابل مشاهده است. قطر سنگ­چین در حدود 4 متر است (فیض­خواه و علیون، 1388: 117). محوطه دیگر در یک کیلومتری روستای «ائورح» توصیف شده است. در این توصیف چنین آمده که قبرستان بسیار بزرگی با دیوارهایی از سنگ گرد شناسایی شده است که دارای چند ورودی و گور سنگی است که تمامی آنها مورد غارت قرار گرفته است. در این محوطه که هیأت بررسی آن را به پیش از تاریخ منسوب دانسته است فقط چند قطعه سفال از قبور بدست آمده است (فیض­خواه و علیون، 1388: 118). با توجه به حجم بسیار اندک سفال­ها به نظر می­رسد محوطه توصیف شده توسط چارلز برنی، استقرار قلعه­ای نبوده و یک گورستان محصور باشد. علاوه بر اینها، محوطه دیگری را در درّه­ای در جنوب مشگین­شهر معرفی کرده­اند. محوطه­ای محصور و احتمالاً تل سنگی سنگ­چینی شده بسیار بزرگ که ابعادی در حدود 30×70 متر دارد. محوطه مورد نظر را بدون سفال معرفی کرده و برای قدمت آن نظری ارائه ننموده­اند (فیض­خواه و علیون، 1388: 119).

چارلز برنی در بررسی خود در محدوده­ای به وسعت 1400 کیلومتر مربع تعداد 76 محوطه را معرفی نموده است در حالیکه در طی بررسی میدانی حوزه رود مشگین­چایی (250 کیلومتر مربع) بیش از 70 محوطه باستانی از دوره­های مختلف مورد شناسایی و مطالعه قرار گرفت که از این تعداد بیش از 30 محوطه را گورستان­های عصر آهن به خود اختصاص داده بودند. از این تعداد گورستان، فقط در سه نمونه از آنها وضعیت جدید و ناشناخته­ای چون وجود یک حصار به دور گورستان قابل مشاهده بود. 

یکی از محوطه­های جالب توجه در این زمینه، محوطه‌ای در نزدیکی روستای کوجنق است که به دلیل وجود دیوار دفاعی مستحکم در آن، از آن با عنوان «قلعه ـ گورستان» نیز یاد می­کنیم. انتخاب این محوطه برای گورستان بسیار هوشمندانه بوده است. تپه­ای بلند با سطحی وسیع و مسطح آن را از تپه ماهورهای اطراف رودخانه مشگین­چای متمایز ساخته است. ارتفاع زیاد آن نسبت به زمین­های اطراف، نزدیکی به رودخانه، عدم دسترسی آسان به آن از سه جهت از جمله ویژگی‌های بارز این گورستان است که بی شک در انتخاب آن به عنوان جایگاه گورستان بی تأثیر نبوده است (شکل‌های 2 و 3). این محوطه گورستانی به فاصله 18 کيلومتری شمال­غربی شهر مشگین‌شهر و 1300 متری جنوب­شرقی روستای کوجنق واقع شده است. از مشگین‌شهر جاده‌ای آسفالته به سمت روستای کوجنق وجود دارد، اين جاده آسفالت پس از عبور از روستای پریخان، کول تپه و روستای قره­باغلار به روستای کوجنق‌ می‌رسد. در حدود 200 متر مانده به ورودی روستا از جاده­ی آسفالته مسیر خاکی به سمت جنوب منشعب شده که پس از طی یک مسیر ناهموار خاکی بر بالای یک تپه­ی طبیعی‌ می‌توان به محوطه­ی فوق دسترسی پیدا نمود. محوطه مورد بحث، بر بالای يک تپة بلند طبیعی با بافت خاک متشکل از خاک رس به همراه قطعات بزرگ و کوچک لاشه­سنگ، قطعه‌سنگ و تخته­سنگ‌ واقع شده، که از جمله تپه ماهورهای قرار گرفته در سمت شرقی رود مشگین‌چای بوده و فاصلة آن با این رود در حدود 450 متر‌ است. ارتفاع نوک تپه از سطح درياهای آزاد 895 متر و از کف دره­ی قرار گرفته در شمال آن، 40 متر است. جبهة شرقی این محوطه به دره­ای که این تپه را از تپه ماهورهای دیگر جدا‌ می‌سازد، ختم‌ می‌شود. ضلع شرقی دارای شیب بسیار تند 65 تا 70 درجه­ای است. جبهة شمالی تپه نیز دارای شيب بسيار تند 70 تا 75 درجه­ای است که به پرتگاه‌های صخره‌ای غیر قابل صعودی منتهی می­گردد. این پرتگاه‌ها به گونه‌ای است که به صورت يک ديوارة صاف، دسترسی به گورستان را تقريباٌ غير ممکن‌ می‌سازد. جبهة غربی تپه دارای شيب تند 50 تا 55 درجه­ای بوده که در انتها به بستر رود مشگین‌چایی ختم‌ می‌شود. ضلع جنوبی تنها جایی است که دارای شیب ملایم 30 تا 35 درجه­ای بوده که به تپه ماهورهای پیرامونی این تپه متصل شده است و به نظر‌ می‌رسد که راه ورود به محوطه و دروازه از این کرانه بوده است (شکل 4). وسعت سطح محوطه در حدود 5/1 هکتار است که به دلیل بافت خاک رسی آن زیر کشت بوده و توسط کشاورزان مسطح گردیده است. گورستان مورد بحث دارای یک دیوار دفاعی مستحکم بوده است که اکنون ویرانه­های آن بر جای مانده است (شکل 5). روش احداث این حصار بدين صورت بوده است که جدارة بيرونی و داخلی و بخصوص جدارة بيرونی از سنگ­های بزرگ که در برخی موارد يکرو تراش‌ هستند، ساخته شده و از سنگ­های متوسط و کوچک برای پرکردن فضای ميان اين دو جداره استفاده نموده­اند. سنگ­ها معمولاً به صورت افقی قرار داده شده و در برخی موارد سنگ‌های بزرگ را به صورت عمودی کار گذاشته­اند. اين کار بقدری ماهرانه انجام شده است که هيچ فضای خالی بزرگی در داخل دیوار ديده‌ نمی‌شود. ديوار دفاعی به شيوة خشکه­چين کار شده و هيچ گونه شواهدی مبتنی بر استفاده از ملاط در ساخت آن قابل مشاهده نیست. معماران به تجربه دريافته بودند که ملات در چنين بناهای سنگی‌ نمی‌تواند چندان مفيد واقع باشد زيرا وزن سنگ­ها و طرز چيدن آنها می‌تواند به اندازة کافی ايستايی و استواری ديوار را تأمين نمايد. همانگونه که عنوان گردید، نفوذ پذيرترين قسمت قلعه، ضلع جنوبی آن بوده، يعنی قسمتی که شيب دامنة تپه ملايم است. با توجه به بررسی‌های صورت گرفته در ضلع جنوبی قلعه، مشخص گردید که قطر ديوار در اين قسمت در حدود 5/4 متر‌ می‌باشد. اين در حالی است که در سایر اضلاع به دلیل وجود پرتگاه‌های غیر قابل صعود از قطر دیوار کاسته شده و این قطر به 5/2 متر رسیده است. هيچ گونه فعاليتی مبتنی بر ايجاد تراس و يا برش در صخره‌های طبيعی دامنة کوه به منظور ايجاد پی برای ساخت ديوار دفاعی ديده‌ نمی‌شود و ديوار دفاعی بر روی شيب طبيعی دامنه و در راستای اين شيب طبيعی ايجاد شده است. در برخی قسمت‌ها به طور مثال در قسمت میانی ضلع شرقی و شمالی که دیوار دفاعی به پرتگاه‌ها متصل شده است، ديوار دفاعی بر روی صخره‌های طبيعی و بر روی لبة پرتگاه ساخته شده است. در اين قسمت ارتفاع پرتگاه تا حدود 3 متر‌ می‌رسد. در طول دیوار دفاعی هیچ نشانه­ای از ایجاد برج و یا پشتیبان دیده‌ نمی‌شود. دیوار گورستان در اضلاع مختلف آن، در یک راستا حرکت نکرده و حرکت در راستای شیب طبیعی تپه به منظور افزایش استحکام دیوار و تقویت قابلیت‌های تدافعی آن بوده است. دروازه ورودی به قلعه در قسمت جنوب‌غربی قلعه به عرض 70/3 متر‌ واقع شده است.

نکته­ی بسیار جالب توجه در این محوطه قلعه ـ گورستانی در این است که در درون این قلعه هیچ گونه شواهد مبتنی بر استقرار بدست نیامد. بدین گونه که در درون این قلعه رد هیچ دیوار مسکونی و شواهدی از تراکم داده‌های سفالی موجود نیست. در دورن این قلعه تنها دادة باستان‌شناختی قابل شناسایی شامل کورگان‌های باستانی است که به‌صورت پراکنده و نزدیک به هم قابل مشاهده است (شکل 6). در واقع، این چنین به نظر‌ می‌رسد که این ساختار دفاعی به منظور محافظت از کورگان‌های فوق ساخته شده است، پدیده­ای که برای اولین بار در استان اردبیل مشاهده‌ می‌شود. در درون این قلعه تعداد هفت کورگان مشهود است. به نظر‌ می‌رسد، به دلیل فعالیت‌های ناشی از تسطیح زمین آثار سایر قبور از میان رفته باشد. در این نمونه گورهای منحصر به فرد، چاله­ی گور در یک وضعیت غیرقابل پیش­بینی و در زیر پشته­ی سنگی قرار می­گیرد. براساس شواهدی که از چپاول ناموفق گورستان­های تخریب شدة اطراف بدست آمده، عمق برخی از آنها به بیش از 10 متر نیز می­رسد. پشته­ی سنگی روی گور از ترکیبی از قطعه­سنگ، لاشه­سنگ، قلوه­سنگ و سنگریزه ایجاد می­شود. این نمونه گورها بیشتر در دوره­ی آهن III قابل مشاهده است و نمونه گورهای شبیه به این قبور در گورستان خرم­آباد مشگین‌شهر که متعلق به اقوام سکایی بوده است، دیده‌ می‌شود که با این محوطه به لحاظ مسافت فاصله چندانی ندارد (رضالو، 1391؛ رضالو و آیرملو، 1393ب).

 

شکل2. تصویر ماهواره‌ای گورستان.

 

 

 

شکل 3. نقشه توپوگرافی محوطه و آثار دیوار دفاعی آن (نگارندگان، 1397).
شکل4. نمائی از گورستان (دید از جنوب) (نگارندگان، 1397).	شکل 5. دیوار دفاعی محوطه در ضلع شرقی (نگارندگان، 1397).

 

شکل 6. نمونه­ای از گورهای محوطه (نگارندگان، 1397).

 

محوطة دیگری که باید بدان پرداخته شود، گورستانی است که به لحاظ وسعت چشمگیر است (شکل 7). این محوطه با عنوان گورستان قره­قلعه (به دلیل وجود قلعه­ای بزرگ در جانب غربی آن) شناخته می­شود. این گورستان به فاصله 5/18 کيلومتری شمال­غربی شهر مشگین‌شهر و 150 متری شمال روستای کوجنق واقع شده است. محوطه مورد بحث، در ضلع شرقی قلعه قره قلعه و بر روی تپه ماهورهای اطراف مشگین­چای واقع شده است. نکته جالب توجه در مورد این گورستان، وجود یک دیوار یا حصاری به قطر 5/3 متر در دور آن است که کل گورستان را در بر گرفته است (شکل 8). این دیوار در خط الراس تپه ماهورها حرکت کرده است. این دیوار به‌صورت خشکه‌چین کار شده و به نظر‌ می‌رسد که هیچ ملاتی نداشته است. در نمای بیرونی این دیوار از سنگ‌های بزرگ استفاده شده است. بیش از 200 گور چهار چینه­سنگی و کلان­سنگی در محدوده‌ای به وسعت 70 تا 75 هکتار در داخل دیوار دفاعی پراکنده شده­اند (شکل‌های 9 و 10).

طول برخی از این قبور به بیش از 10 متر نیز می­رسد. قبوری که برخی از آنها به لحاظ بزرگی با گورهای چهار چینه خر سنگی گورستان خرم­آباد مشگین­شهر قابل قیاس هستند (رضالو، 1391: 125). ناحیه‌ای که گورستان در آن شکل گرفته از نظر سوق‌الجیشی بسیار مهم است. این ناحیه محل تقاطع دو رود مشگین‌چای و اهر‌چای است. گورهای چهار چینه­سنگی این گورستان از تیپ‌های مشخص گورهای عصر آهن‌ هستند که در دور خود یک سنگ چین مدور دارند. این گورها با تخته سنگ‌های بسیار بزرگی پوشش داده شده­اند. تقریباً تمامی آنها غارت شده­اند که بر اثر همین عامل، سفال­هایی در داخل قبور قابل مشاهده است که از نوع سفال­های عصر آهن II به حساب می­آیند (شکل 11).

 

 

شکل 7. تصویر ماهواره‌ای گورستان قره قلعه.

 

 

شکل 8. آثار حصار دور گورستان قره قلعه (نگارندگان، 1397).

 

شکل 9. نمونه‌ای از گورهای گورستان قره قلعه (نگارندگان، 1397).

 

شکل ۱۰. طرح برخی از قبور گورستان قره قلعه (نگارندگان، 1397).

 

 

شکل ۱۱. سفال­های گورستان قره قلعه کوجنق (نگارندگان، 1397).

 

سومین محوطه برای بحث بسیار جالب­تر و مهمتر از دو محوطه فوق­الذکر است. در میان مردم محلی، از محوطه­های کشاورزی این ناحیه با عنوان «اورامی» یاد می­شود. این محوطه با ارتفاع 934 متری از سطح دریا، به فاصله 20 کيلومتری شمال­غربی مشگین‌شهر و در سمت شمال‌غربی و به فاصله 5/2 کیلومتری روستای گللر محمد حسن واقع شده است. از مشگین‌شهر جاده‌ای آسفالته به سمت روستای احمد بیگلو و از آنجا به روستای گللر محمد حسن وجود دارد. بعد از طی مسافتی در حدود 18 کیلومتر از مشگین‌شهر‌ می‌توان به این روستا رسید. بعد از عبور از داخل روستا و وارد شدن به بستر رودخانه مشگین‌چایی، با طی مسافتی در حدود 2 کیلومتر در داخل رودخانه به سمت شمال‌ می‌توان به این محوطه دسترسی پیدا نمود. این محوطه در جانب شرقی و چسبیده به رودخانه و با فاصله‌ای در حدود 100 متری در شمال محوطه قلعه اورامی قرار گرفته است (شکل 12). محوطه از جانب غربی با شیب تند 45 درجه‌ای به بستر رود مشگین‌چای و در قسمت جنوبی با شیب تندی به شکاف میان تپه ماهورها ختم‌ می‌شود که دیوار دفاعی به همراه برج و باروهایی در این قسمت قرار گرفته­اند. در ضلع شمالی نیز شیب تند بوده که به شکاف‌های میان تپه ماهورها ختم‌ می‌شود. در ضلع شرقی، تنها راه دسترسی به این مکان وجود داشته که به تراس‌های اطراف رودخانه مشگین‌چای منتهی می­گردد. در درون این «قلعه ـ گورستان» آثار استقراری دیده‌ نمی‌شود و با در نظر گرفتن ساختار قبور، به نظر‌ می‌رسد که احتمالاً متعلق به عصر آهن III باشند. دیوار دفاعی به صورت خشکه چین کار شده است. سنگ‌های بزرگ در جداره بیرونی و درونی و سنگ‌های کوچک در قسمت میانی دیوار کار گذاشته شده است. دیوار از خط الراس جنوب شرقی به طول 18 متر کشیده شده تا اینکه به برج شماره 1 رسیده است. براساس ساختارهای به جای مانده در طول این مسیر تعداد 17 برج قابل شناسایی است. فاصله برج­ها از یکدیگر متفاوت و از 10 متر تا 36 متر متغیر بوده است. عرض برج­ها نیز برابر نبوده و از 70/6 تا 5/10 متر متغیر بوده است. برج­ها دارای بیرون آمدگی­های متفاوتی بودند. آنها از 5/3 تا 5 متر در متغیر بودند (شکل‌های 13 تا 16).

برج شماره 4 به فاصله 14 متری از برج شماره 3 قرار گرفته که در این حد فاصل یک مسیر پلکانی دیده‌ می‌شود که به نظر‌ می‌رسد راه ارتباطی قلعه بین این دو برج قرار داشته است. قطر دروازه حدود 2 متر است و مسیر ارتباطی به سمت جنوب‌ می‌باشد. قطر دیوار دفاعی 4 متر است. از انتهای برج شماره 17، دیوار دفاعی به سمت شمال‌شرقی حرکت کرده و چرخیده و تپه طبیعی دیگری را در بر گرفته که گورهایی شبیه به کورگان در داخل آن وجود دارد. طول دیوار در این قسمت از تپه به طول 700 متر‌ می‌باشد. مجدداً دیوار به طول 110 متر به سمت شرق چرخیده است. این محوطه «قلعه‌ ـ گورستانی» که در سطح آن به هیچ وجه آثار تراکم سفالی قابل مشاهده نیست، روی تراس‌های سمت شرقی رودخانه مشگین‌چای و درست در محل تقاطع رود مشگین‌چای با رود اهل­ایمان چای قرار گرفته است.

در داخل محوطه آثار تومولوس‌هایی دیده‌ می‌شود که برخی از آنها دارای سنگ چین مدوری به ابعاد 13×13، 18×18 و 19×19 متر‌ می‌باشند. ارتفاع این مقبره­ها از سطح زمین‌های اطراف به 2 تا 5/2 متر نیز‌ می‌رسد. گورها سالم بوده و به نظر‌ می‌رسد که این ساختارهای دفاعی برای حفاظت از این گورها ساخته شده است. سطح محوطه به دلیل فعالیت­های سالیانه کشاورزی شخم زده شده و صاف گردیده است. در اثر همین عامل آثار و علائم بسیاری از تومولوس­های کم ارتفاع از بین رفته است. فقط چند نمونه شاخص از این قبور در سطح هموار گورستان خود را از دور نشان می­دهند. در برخی از این تومولوس­ها فعالیت­های غیر مجاز حفاری صورت گرفته است، ولی خوشبختانه به دلیل عمق زیاد تدفین همگی به صورت نیمه‌کاره و ناموفق رها گشته­اند. این موضوع حاکی از اهمیت این قبور و عمق بیش از حد فضای تدفین در زیر این پشته‌های تدفینی است (شکل‌های 17 تا 19).

 

شکل ۱۲. تصویر ماهواره‌ای محوطه باستانی اورامی.

 

شکل13. نقشه توپوگرافی محوطه اورامی و برج و باروی آن (نگارندگان، 1397).

 

 

شکل۱۴. نمائی از محوطه (دید از شرق) (نگارندگان، 1397).	شکل۱۵. برج و باروی قلعه ـ گورستان (نگارندگان، 1397).
شکل16. آثار دیوار دفاعی محوطه (نگارندگان، 1397).	شکل17. نمونه­ای از گورهای گورستان (نگارندگان، 1397).

 

شکل18. نمونه­ای از گورهای گورستان (نگارندگان، 1397).	شکل19. نمونه­ای از گورهای گورستان (نگارندگان، 1397).

 

 

 

بحث و بررسی

هر آنچه که در مورد شکل­گیری یک دیوار دفاعی (یا غیر دفاعی) به دور یک گورستان باستانی مطرح گردد، در ذیل یکی از مباحث زیر قرار خواهد گرفت.

1-       اعتقاد جامعه­شناخی

2-       نیاز اجتماعی

3-       الزام سیاسی و نظامی

مهمترین بحثی که باید در مورد این گونه محوطه­ها بدان پرداخته شود جنبه­های جامعه­شناختی آنها بوده و با رویکرد باستان­شناسی ادراکی تا حدودی می­توان برخی از وجوه آن را تبیین نمود. هر چند که نمی­توان چنین عاملی را برهانی برای تمام ساخته­های ناشناخته بشری به حساب آورد. نمی­توان انکار نمود که در بسیاری از مواقع، چون از شناخت برخی از پدیده­های دنیای باستان عاجز می­مانیم به جنبه­های اعتقادی آن جوامع روی آورده و به حدس و گمان متوسل می‌شویم. چنین رویکردی در بسیاری از مواقع کارساز خواهد بود، چون بسیاری از رویدادهای دنیای باستان آمیخته با جنبه­های اعتقادی جوامع و نشأت گرفته از آن بوده است، ولی در برخی مواقع باید رویکردهای دیگری را نیز در پیش گرفت.

ابتدا باید اعتقاد جوامع مورد بحث، بررسی گردد. تا چه اندازه می­توان ایجاد یک دیوار به دور یک محوطه باستانی را با اعتقاد جوامع سازنده مرتبط ساخت؟ و مهمتر اینکه، اگر بحث اعتقادات پیش کشیده شود، باز می­توان کاربری دفاعی و نظامی برای دیوار ایجاد شده قائل شد؟ پاسخ این پرسش­ها زمانی روشن می­گردد که در مورد آن عامل اعتقادی بحث شود. جوامع عصر آهن در مورد مردگان خویش و دنیای پس از مرگ باورهای ویژه­ای داشته و معمولاً بیشترین اقدامات لازم در این زمینه را برای مرده خویش تدارک می­دیدند. احداث قبوری با سنگ­های بسیار بزرگ، قرار دادن اشیای تدفینی در کنار مرده، احداث ساختارهای مدور به دور قبور، ایجاد پشته و تپه­های بزرگ و کوچک بر روی گورهای تدفینی، همراه ساختن حیوانات اهلی با مردگان برای زندگی در دنیای پس از مرگ با آنها، قربانی کردن برخی افراد برای اشخاص دیگر به سبب رتبه اجتماعی آنها، قرار دادن مردگان در خمره­های تدفینی و یا قرار دادن آنها در فضاهای باز و ... نمونه‌هایی از اعمال اعتقادی معقول و غیر معقول تدفینی جوامع باستانی به شمار می­آید. باید این ایده (چه معقول و چه نامعقول) به ذهن ما خطور نماید که شاید ایجاد یک دیوار بزرگ به دور یک گورستان نیز از جمله­ی همین اعمال اعتقادی بوده و در احداث آن، اهداف و کاربری­های نظامی و حفاظتی مد نظر نبوده است. این مبحث را در ابتدای این بخش ارائه دادیم چون به نظر می­رسد نسبت به عوامل دیگری که بعداً به آنها پرداخته خواهد شد، دلیل قانع کننده­ای برای شکل­گیری چنین ساختاری نباشد (شاید هم بسیار مضحک باشد!)؛ آن هم وقتی که دیوار ساخته شده دارای برج­هایی برای نگهبانی باشد. ولی مطرح نکردن آن نیز نوعی خلاً در مبحث قلمداد خواهد شد. چون در هر سه گورستان فوق­الذکر، دیوار ساخته شده دارای برج نیست (نمونة گورستان قره قلعه بسیار ساده نیز است). در رابطه با این فرضیه، یکی از مواردی که برای کارکرد این حصار می­توان متصور شد، جلوگیری از سرگردانی ارواحی است که در داخل آن محبوس گشته­اند. همان گونه که برای یک گور فضای محصوری در داخل یک سنگ چین مدور ایجاد می‌کردند. علاوه بر جلوگیری از سرگردانی ارواح، جلوگیری از ورود ارواح خبیثه و شیاطین به محدوده­ای که مرده در آن آرمیده، از دیگر کارکردهای چنین ساختاری می­توانسته باشد. آرامش ابدی که آنها برای مردگان خویش می­خواسته­اند از طریق این فضا و این ساختار تأمین می­گشته است. ولی در نقض چنین ایده‌ای، نکاتی قابل تأمل وجود خواهد داشت. اول اینکه، برای حفظ ارواح مردگان در یک فضای بسته، نیازی به احداث دیوار مستحکم و چند متری نبود و چنین کاری می­توانست با یک ساختار ساده نیز انجام پذیرد. دوم اینکه اگر بحث اعتقادات جوامع عصر آهن عامل موثر به حساب آید باید چنین عاملی خود را در تمامی گورستان­های عصر آهن حوزه مشگین­چایی خود را نشان می­داد. و در نهایت، همانگونه که عنوان شد، وجود برج­های دفاعی در برخی از این دیوارها خود یکی از دلایل اصلی نقض چنین ایده­ای به حساب می­آید.

یکی از ویژگی­های بارز سیمای باستان­شناسی حوزه باستان­شناختی مشگین­شهر، وجود گورستان­ها و قلاع بیشمار در سطح محوطه­های باستانی آن است. چنین وضعیتی در تمام دوره­های پیش از تاریخ و تاریخی قابل مشاهده نیست. بلکه از اواخر نیمه اول هزاره دوم ق.م یعنی با آغاز عصر مفرغ متأخر چنین پدیده­ای شروع و در عصر آهن I و II به اوج خود می­رسد. با آغاز عصر آهن III چنین پدیده­ای رنگ باخته و ما شاهد تعداد اندکی از محوطه­های گورستانی و قلعه­ای هستیم. در دوران تاریخی نیز چنین وضعیتی تا حدودی قابل مشاهده است، با ذکر این نکته که در دوره اشکانی نسبت به دوره قبل و بعد، حجم گورستان­ها و قلاع باستانی افزایش یافته است، در مقابل، از استحکامات دفاعی قلاع کاسته شده است. با وجود اینکه در حوزه مورد بحث، با اینکه تعداد بسیار اندک قلاع و گورستان در دورة هخامنشی و ساسانی قابل مشاهده است، ولی این محوطه­ها از استحکامات قابل ملاحظه­ای برخوردارند. تمامی این محوطه­ها و ویژگی­های ساختاری آنها یک نکته مهم را یادآوری می­کنند، اینکه وضعیت اجتماعی، سیاسی و نظامی هر دوره با دوره‌های دیگر متفاوت بوده است. برخی دوره­ها مانند دوره اشکانی، در حوزه مورد بحث، دوره صلح و آرامش حکمفرما بوده است و در برخی دیگر از دوره­ها چون عصر مفرغ، آهن و یا دوران هخامنشی و ساسانی دوره پر تنش حاکم بوده است. البته در خود همین دوران­ها نیز شدت این تنش­ها و اینکه عامل محرک آنها درونی بوده یا بیرونی، متفاوت بوده است.

براساس آنچه که از محوطه­های باستانی قابل درک است، اواخر عصر مفرغ و دوره آهن I و II، دشت اردبیل و مشگین­شهر اوضاع بسیار پر تنشی را گذرانده است. به عبارت دیگر، اوج درگیری­های اجتماعی و نظامی در این دوران­ها روی داده است. حفاظت از جان مردم در دوره حیات ایشان و محافظت از مال آنها در دنیای پس از زندگی بیش از هر زمان دیگری در این دوره­های پر تنش پر اهمیت بوده و رنگ واقعیت به خود می­گیرد. وجود قلاعی با چندین دیوار دفاعی و استحکاماتی چون برج­های نگهبانی و وجود گورستان‌هایی با حصارهای حفاظتی بخشی از برنامه پیش­بینی شده جوامع برای حفاظت از جان و اندوخته‌های مالی برای زندگی و دنیای پس از مرگ به شمار می­آید.

قبل از هر چیز باید عنوان شود که این گورستان­های حصاردار، کاربری قلعه­ای نداشتند (یا محوطة قلعه‌ای صرف نبودند). چون یکی از مشخصات بارز هر قلعه­ای وجود استقرار در آن است و یکی از شاخصه‌های وجود استقرار در هر محوطه­ای، یافته­های سطحی چون ساختارهای معماری و سایر مواد باستان‌شناختی چون سفال است. در هیچ یک از سه محوطه­ای که در بخش قبل بدان پرداخته شد، به غیر از حصار دور محوطه هیچ اثر معماری در سطح محوطه قابل مشاهده نیست. علاوه بر این، در محوطه اولی و گورستان اورامی حتی یک نمونه سفال نیز در سطح محوطه پیدا نشد که نشانگر عدم وجود استقرار در آن است. سفال­هایی که از محوطه دومی به نمایش گذاشته شده­اند مربوط به سطح محوطه نیستند، بلکه از داخل قبوری جمع­آوری شده­اند که مورد کاوش غیر مجاز قرار گرفته­اند. پس این احتمال که محوطه­های قلعه­ای به اشتباه به عنوان گورستان حصاردار معرفی شده­اند یا اینکه این محوطه‌ها در دوره­های قبل قلعه بوده و بعداً به عنوان گورستان مورد استفاده قرار گرفته­اند و یا اینکه این دیوارها در دوره­های بعدی به محوطه گورستان الحاق گشته­اند، به طور کلی منتفی خواهد بود.

به نظر می­رسد برای فعالیت­های شدید قلعه­سازی که در این حوزه در عصر مفرغ متأخر و دوران آهن شاهد آن هستیم دلایل روشنی وجود داشته باشد (رجوع شود به رضالو، 1386الف؛ رضالو و آیرملو، 1393الف). برخلاف حوزه دریاچه ارومیه که اوضاع متفاوتی را در عصر مفرغ میانی و متأخر تجربه نموده است، در حوزه باستان­شناختی دشت اردبیل و مشگین شهر و همچنین دشت میان کوهی خلخال، فعالیت­های مربوط به کوچ کنندگان که در پی منابع غنی طبیعی بودند در این دوره آغاز شده و در دوره­های بعدی یعنی عصر مفرغ متأخر و آهن به اوج خود می­رسد. وجود گورهای عصر مفرغ میانی و آهن در گورستان گیلوان خلخال که بدون ارتباط با محوطه استقراری هستند (Rezaloo 2015؛ رضالو، 1386ب) و وجود هزاران گور چهار چینه سنگی، چهار چینه خر سنگی، کلان­سنگی و کورگان در دشت اردبیل، مشگین شهر و مناطق همجوار آن (ابتهاج، 1383؛ هژبری نوبری، 1383؛ حصاری و علی‌یاری، 1391؛ کاظم پور و همکاران، 1391؛ پورفرج، 1386 و 1391؛ رضالو، 1391؛ حاجی­زاده، 1393 و 1394؛ زیوری­مادام، 1393) خود بیان کننده شیوه زندگی مبتنی بر کوچ­گردی در این حوزه است. بدون شک در اثنای این تغییر و تحولات، جوامع، سیستم­های حفاظتی از جان و مال خویش را نیز ارتقاء بخشیدند و ظهور قلاعی با ساختارهای دفاعی و حفاظتی ویژه در راستای این تحولات بوده است. بر همین اساس، شکل­گیری حصار به دور برخی از گورستان­های حوزه رود مشگین­چای و کاربری آنها را نیز می­توان توضیح داد. آنچه که مبهم خواهد ماند این موضوع است که این ساختارهای مستحکم که بی شک زمان زیادی را نیز صرف کرده است توسط کدام گروه از جامعه ایجاد شده است. آیا باید مشارکت گروهی مردم عادی را در ساخت این استحکامات دخیل بدانیم که به دنبال حفظ حریم مردگان خویش و هدایای تدفینی آنها از گزند دستبردهای احتمالی بودند یا یک نهاد یا انجمن دولت گونه که در رأس امور مردم بودند، در این امر دخالت داشته است. باید به این نکته توجه شود که ایجاد یک حصار چند متری بر دور یک محوطه 75 هکتاری به آسانی انجام نمی­پذیرد مگر آنکه یک نیروی سیاسی و نظامی متأثر از یک گروه خاصی از مردم یا یک شخص که در رأس امور بوده، در این موضوع دخیل بوده باشد. اگر چنین فرضیه­ای قابل پذیرش نباشد، باید یک نظم و انضباط اجتماعی و مشارکت بین گروه­های مختلف مردم چنین ساختارهایی را بوجود آورده باشد. اما، نابسامانی‌های این دوره­ها تنها به عوامل خارجی محدود نمی­شده است. درگیری­های قومی، قبیله­ای و منطقه­ای را نیز باید بدان اضافه نمود. نزاعی که بین افرادی که پیشتر در منطقه ساکن شده بودند و خود با همان سازوکار معمول جنگ (یا صلح) اراضی را به تسخیر در آورده بودند، با کوچ کنندگانی که اکنون وارد سرزمین آنها می­شدند، بر سر تصاحب زمینی مناسب برای اسکان خود و چراندن دام­هایشان بوده است. ولی درگیری­های درون منطقه­ای که بین گروه‌های مختلف مردم در یک منقطه رخ می­داده، به مراتب شدیدتر بوده و علاوه بر اراضی اشغالی، قبور گورستان­ها و هدایای تدفینی آنها نیز در مرکز توجه قرار می­گرفته است. حال نکته­ای که مجهول می­ماند این است: چرا در همه گورستان­های این عصر چنین حصاری ایجاد نشده است؟! مطمئناً تمامی گورستان­ها و قلاع عصر آهن این منطقه در یک برهه زمانی بوجود نیامده­اند. این گورستان­ها ممکن است هر کدام مربوط به نسلی از جوامع عصر آهن باشند و مهمتر اینکه نابسامانی­های حاصل از عوامل درون و برون منطقه­ای در یک برهه زمانی خاص و کوتاه ایجاد می­شده­اند یا این درگیری­ها در برهه­ای از عصر آهن به اوج خود می­رسیده و مردمان ساکن برای حفظ قبور گورستان‌های خود چاره­ای جز کشیدن حصار دفاعی به دور محوطه نمی­دیدند. حتی ممکن است کشیدن حصار به دور یک محوطه چندین نسل طول می­کشیده است و کار ناتمام یک گروه از مردم توسط گروه دیگری ادامه داده می­شده است. چون وجود تعداد بیش از 200 گور بزرگ سنگی در یک گورستان نمی­تواند به یک دوره کوتاه مربوط باشد و مطمئناً طی چندین نسل شکل گرفته است. از طرف دیگر، اگر برخی از این گورهای بزرگ را جزء قبور دسته جمعی به حساب آوریم، مدت کارکرد گورستان را می­توان برای چندین نسل تخمین زد.

نکته دیگری را نیز می­توان مورد بررسی قرار داد. اینکه هدایای تدفینی یا اشخاص مدفون در این گورستان­ها تا چه اندازه در ایجاد حصار دفاعی به دور این محوطه‌ها دخیل بوده است؟. آیا می­توان عنوان نمود که ارزش هدایای تدفینی و یا اینکه رتبه اجتماعی اشخاص مدفون در گورستان­های مذکور، در حفاظت ویژه آنها نقش داشته است؟ متأسفانه تمامی قبور گورستان قره قلعه به کلی غارت شده است و به تحقیق نمی­توان از ماهیت هدایای تدفینی این قبور آگاهی پیدا نمود و در دو گورستان دیگر که به معرفی آن پرداخته شد نیز چنین موضوعی حکمفرماست، برای اینکه تمامی قبور آنها دست نخورده و سالم باقی مانده­اند و پی بردن به ماهیت اشیای تدفینی نیازمند یک کاوش علمی است. با این حال با یک تفسیر مناسب چنین موضوعی قابل فهم و درک خواهد بود. در یک گورستان مربوط به عصر آهن با شیوه معیشت کوچ­گردی، چه تعداد افراد با رتبه اجتماعی بالا می­توانسته وجود داشته باشد که در چنین گورستان بزرگی با بیش از 200 گور مدفون شده باشند. پس به هیچ عنوان نمی­توان چنین گورستان­های بزرگی را محوطه­های خصوصی و متعلق به یک قشر خاص به حساب آورد که به سبب وجود اشخاص مهم، اشیای تدفینی گرانبها و ارزشمند در آنها تدفین یافته باشد و این موضوع عامل اصلی حفاظت آنها یا دلیلی برای تعرض به آنها باشد. احتمال وجود چنین وضعیتی را فقط می­توان در گورستان­های خیلی کوچک با چند گور شاخص مفروض دانست. به تحقیق تجربه نشان داده است که در بین تعداد بسیار زیاد قبور یک گورستان، فقط چند گور شاخص به لحاظ رتبه اجتماعی فرد مدفون و به تناسب آن اشیای تدفینی شاخص تدفین می­یابد. البته در کل مطالعات عصر آهن ایران، گورستان مارلیک (Negahban, 1996) یک استثنا به حساب می­آید که اغلب مقابر آن متعلق به افراد با رتبه­ی اجتماعی خاص بوده است.

اگر کمی بیشتر موضوع این حصارها واکاوی شود، احتمال این نکته نیز وجود خواهد داشت که آنچه تا بدین جا در مورد آنها به تفضیل سخن رفت، هیچ کدام نقشی در ایجاد چنین ساختارهایی نداشته باشند. ممکن است این حصارها، سازه­های پیش ساخته­ای برای استفاده به عنوان یک قلعه نظامی باشند و امکان استفاده از آن به عنوان قلعه برای سازندگان به دلایل مختلف فراهم نیامده است. به عبارت دیگر، ممکن است هیچ هدف خاص نظامی، سیاسی، اجتماعی و اعتقادی در ساخت چنین حصارهایی برای دفاع از قبور گورستان وجود نداشته باشد. یک جامعه عصر آهن را فرض کنید که به سبب اوضاع پیچیده­ی منطقه­ای، برای دفاع از خویش (نه مردگان خویش) لازم می­بیند که به ساخت یک قلعه نظامی اقدام نماید. بعد از ساخت و ایجاد چنین محوطه­ای به صورت کامل یا ناقص، قبل از اینکه از آن استفاده شود و استقراری در آن صورت پذیرد، به دلایل مختلفی چون جنگ و از دست رفتن اراضی و یا کوچ به سبب عدم توانایی در دفاع از خویش در برابر قدرت گروه مهاجم، محوطه مورد بحث به همان صورت به حال خویش رها می­شود تا در دوران­های بعدی توسط گروه دیگری به عنوان گورستان استفاده شود و یا در همان زمان توسط گروه مهاجم مورد استفاده قرار می­گیرد. چنین ایده­ای از آنجا به ذهن خطور می­کند که موقعیت استراتژیکی اولین و سومین گورستان حصاردار مورد بحث در این پژوهش با دقت بیشتری بررسی می­گردد. به تحقیق، موقعیت محوطه­ها بیش از آنکه مناسب یک گورستان باشد، برای یک قلعه نظامی کاربرد دارد. ارتفاع بلند آن، موقعیت طبیعی دفاعی از سه طرف، وجود دروازه­ای در یک ضلع آن که امنیت دفاعی کمتری دارد، قابل دید بودن تمامی جوانب و اشراف کامل بر تمامی محوطه­های اطراف، این محوطه­ها را به عنوان یک محوطه گورستانی حصاردار بسیار عجیب و متمایز ساخته است. در نظر اول این محوطه­ها خود را به عنوان یک قلعه مستحکم نظامی نشان می­دهد ولی عدم استقرار در آن و وجود کورگان­های عصر آهن موضوع دیگری را بیان می­کند که برای هر پژوهشگر نکته بینی حاوی مجهولات بسیاری است.

رویکرد دیگری را برای پژوهش در مورد این سه گورستان حصاردار به کار می­بندیم و آن مقایسه آنها با یکدیگر است. شاید چنین رویکردی برای رسیدن به رهیافتی روشن به نظر زیاد کارساز نباشد ولی با این حال باید وجه اشتراک و افتراق این محوطه­ها را بهتر شناخت تا براساس آن بتوان به این مسأله­ی مهم دست یافت که کدام ویژگی­های محوطه و به چه دلیلی باعث شده تا یک دیوار بر گرد آنها ساخته شود. به عبارت دیگر می­خواهیم روشن گردد که آیا هر کدام از ویژگی­هایی چون موقعیت جغرافیایی، موقعیت استراتژیکی، نوع قبور، وسعت گورستان و ... در شکل­گیری چنین محوطه­های دخیل بوده­اند یا نه؟ و اینکه، مقایسه سه محوطه مورد بحث، تأثیر کدام ویژگی را پر رنگ­تر نشان می­دهد؟ با بیان این پرسش­ها اهمیت این رویکرد شاید بهتر درک شود. اولین ویژگی موقعیت جغرافیایی آنهاست که موضوع بسیار فراگیر و گسترده­ای است. اولین نکته مهم در این باب، موقعیت قرارگیری آنهاست. محوطه­های مورد بحث از یکدیگر فاصله چندانی ندارند. فاصله محوطه اورامی از گورستان حصاردار قرار گرفته در سمت شمال­غربی آن در حدود 5/2 کیلومتر و فاصله این محوطه نیز با گورستان قرار گرفته در سمت شمالی آن یعنی گورستان قره قلعه در حدود 1300 متر می­باشد. پس اولین نکته مهم روشن می­گردد. در یک محدوده وسیع 25000 هکتاری که مورد بررسی قرار گرفته، فقط در گوشه­ای از این محدوده، سه گورستان حصاردار شناسایی شده است. لازم است به این نکته نیز اشاره شود که در آخرین پژوهش جامع انجام گرفته در این حوزه، که در محدوده­ای به وسعت 900 کیلومترمربع انجام گرفته است بیش از 330 محوطه عصر آهن شناسایی شده است که هیچ کدام از گورستان­های شناسایی شده دارای حصار این چنینی به دور خود نبودند (پاشازاده، 1401). حال یک نتیجه­گیری منطقی در باب این نکته وجود خواهد داشت. علت یا عوامل ایجاد حصار به دور این محوطه­ها با محدوده قرارگیری این سه محوطه ارتباط مستقیم داشته است. در ویژگی مشترک دیگر، تمامی این محوطه­ها در کنار رودخانه مشگین­چای واقع شده­اند که یک موقعیت ایده­آل را برای هر کدام فراهم آورده است. این نکته خاطر نشان شود که محوطه­های استقراری (به ویژه قلاع باستانی) نسبت به گورستان­ها، تمایل بیشتری به شکل­گیری در کنار منابع آب دارند. معمولاً یک جانب قلاع باستانی به یک منبع آب منتهی می­گردد. از این موضوع، درک دیگری از این گورستان­ها حاصل می­آید. این سه محوطه به لحاظ دسترسی به منابع آب، خود را در جایگاه یک قلعه نظامی نشان می­دهند.

اگر به نقشه­های توپوگرافی و تصاویر ماهواره­ای و توصیفات هر محوطه دقت شود، وضعیت طبیعی دفاعی هر محوطه خود را به خوبی نشان می­دهد. تقریباً هر سه محوطه در سه جانب خود دارای شیب تندی هستند که امکان دسترسی به آنها را سخت نموده است و با کمتر استحکامات انسانی می­توان به آسانی از آنها حفاظت نمود. در این بین، گورستان قره قلعه نسبت به دو محوطه دیگر هم به لحاظ ویژگی­های دفاعی طبیعی و هم انسانی از درجه امنیت کمتری برخوردار است. این نکته را می­توان در ارتفاع آنها از سطح زمین­های اطراف نیز مشاهده نمود. با این معلومات، بهتر است به قبور آنها نیز توجه شود. قبور ایجاد شده در گورستان قره قلعه هم به جهت تعداد قبور و هم به لحاظ ساختار، با قبور دو محوطة دیگر کاملاً متفاوت است. گورهای گورستان قره قلعه اغلب از نوع چهار چینه­سنگی و خر سنگی بوده که تعدادشان نیز بسیار زیاد است. در موارد نادری قبور کلان­سنگی نیز در بین آنها دیده می­شود. اینها معمولاً یک پشته کم ارتفاع بر روی خود و یک سنگ­چین مدور به دور خود دارند. این قبور از جمله شاخصه­های عصر آهن 1 و 2 به شمار می­آیند. قبور دو محوطه دیگر هم به لحاظ تعداد و هم از نظر فرم، کاملاً مشابه هم بوده و از نوع تومولوس­هایی هستند که تدفین در یک فضای چاله­ای صورت گرفته است. این نوع قبور در این حوزه معمولاً در عصر آهن 3 مورد استفاده قرار گرفته­اند و براساس نتایجی که از قبور عصر آهن III در گورستان خرم­آباد مشگین­شهر حاصل آمده، معمولاً این نوع گورها، تدفین و آثار تدفینی باشکوهی دارند. پس با ذکر این مطالب، به نظر می­رسد که نوع قبور و آثار تدفینی نیز با استحکامات رابطه­ای مستقیم داشته است. بیش از هر چیزی برج­های نگهبانی محوطه اوارمی این موضوع را بیشتر نمایان می­کند.

در نهایت، وسعت گورستان­های مورد بحث، تکمله­ی مباحث این پژوهش به حساب می­آید. همانگونه که عنوان شد وسعت گورستان قره قلعه بسیار زیاد است در حالی که دو گورستان دیگر تقریباً دارای وسعت یکسان و بسیار کمتری نسبت به قره قلعه هستند. با ذکر این مطلب قیاسی، به نظر می­رسد وسعت محوطه با کیفیت ساختارهای حفاظتی رابطه­ای متقابل داشته است. یعنی هر چه محوطه بزرگتر شده از میزان کارایی و کیفیت حصار نیز کاسته شده است و سازندگان محوطه کوچکتر به خوبی می­توانستند با ایجاد این حصار به اهداف نظامی خود دست یابند. این موضوع بیانگر این مطلب است که ایجاد یه حصار دفاعی به دور گورستان قره قلعه نیروی کار و هزینه بالایی را می­طلبیده است که جامعه مورد نظر از عهده تأمین آن به خوبی بر نیامده است و صرفاً به ایجاد یک ساختار سادة بدون برج­های نگهبانی بسنده کرده­اند.

نتیجه­گیری

بحث گورستان­های حصاردار شاید برخلاف آنچه در این پژوهش به آن اشاره شد، موضوع ساده و از نظر برخی مسألة آنچنان مهمی نباشد و یا ممکن است بحثی بسیار پیچیده و غیر قابل فهمی باشد که نوشتارهای این مقاله تنها بخشی از زوایای آن را روشن نموده است. به هر حال، مباحثی که به تشریح آنها پرداخته شد براساس داده­ها و یافته­های موجود و دانش اندک ما از تفکرات جوامع باستان راجع به موضوع مرگ، دنیای پس از مرگ و اهمیتی که مردگان برای زندگان داشته‌اند، انجام گرفته است. یقیناً، مبحثی در باستان‌شناسی مرگ و دنیای مردگان وجود نخواهد داشت که قابل اثبات باشد. هر آنچه ما در این باب در مورد آن سخن می­گوییم، فقط فرضیه­ها، گمانه­زنی­ها و استدلال­های ما خواهد بود. هر چند که درستی این استدلال­ها به کیفیت داده­های ما بستگی دارد.

توجه به ویژگی­های گورستان­های مورد بحث و مقایسه آنها با یکدیگر موضوعات بسیار خوبی را از جهات مختلف روشن نمود. به این نکته اهمیت دادیم که محوطه­ها به لحاظ موقعیت جغرافیایی، کیفیت مکان قرارگیری، وسعت آنها، نوع قبور و ساختار آنها و همچنین کیفیت حصار ساخته شده، دارای وجه اشتراکات بسیار زیاد و جالت توجهی هستند. نتایج مقایسات صورت گرفته نشان می­دهد که عوامل مشترکی در ایجاد چنین حصاری به دور محوطه­های گورستانی مورد بحث دخیل بوده است. این عوامل موثر و مشترک، در همه این محوطه­ها به یک اندازه تأثیر گذار نبوده و تفاوت در ساختارهای دفاعی ایجاد شده یکی از نتایج این موضوع است. به‌علاوه، این پژوهش، موضوعاتی از قبیل اعتقادات جوامع عصر آهن، اوضاع اجتماعی، سیاسی و نظامی را در احداث حصار به دور این گورستان­ها دخیل دانسته و بحث در مورد آنها را از نظر دور نینداخته است و به گونه­ای هر کدام از این عوامل را  به تنهایی یا به صورت مشترک در این موضوع تأثیر گذار قلمداد نموده است. با توجه به مطالب عنوان شده، پژوهش حاضر، اوضاع و شرایط سیاسی، نظامی و اجتماعی را که نتیجه طبیعی رقابت افراد جامعه برای دستیابی به مکانی مناسب برای زندگی است، بیش از هر عامل دیگری در ایجاد ساختارهای دفاعی به دور محوطه­های گورستانی دخیل دانسته است. این موضوع از نتایج بررسی و مطالعه سایر محوطه­های این دوره یعنی قلاع باستانی نیز قابل درک است. به‌طور کلی موارد زیر را می­توان از پژوهش در مورد گورستان­های حصاردار استنباط نمود:

-       عوامل اعتقادی در ایجاد این ساختار قابل بحث است ولی باور بیش‌ازحد به تأثیر آن نامعقول است.

-       منطقه مورد بحث و شرایط آن جزء عوامل اصلی ایجاد حصار به حساب می­آید.

-       این محوطه­ها صرفاً گورستان هستند. اگر با ایجاد حصار دائماً از آن حفاظت می­شده، کاربری قلعه نیز به خود می­گیرند.

-       درگیری­های درون و برون منطقه­ای یکی از عوامل ایجاد این حصار به حساب می­آید. به نظر می­رسد نقش عوامل درونی پر رنگ­تر باشد.

-       استقرار قلعه­ای بودن این محوطه­ها به دلیل نبود علائم استقرار منتفی به نظر می­آید.

-       نقش یک گروه رهبری یا خط‌مشی‌دهندة عمومی برای سازماندهی چنین ساختاری لازم به نظر می‌رسد.

-       نقش باورها و اعتقادات جوامع عصر آهن در اینکه باید از مرده خویش حفاظت کنند، یکی از عوامل روشن و پیش نیاز برای ایجاد ساختارهای مرتبط با گورستان و مردگان است.

-       احداث چنین ساختارهای مستحکم نیازمند یک نیروی کار منظم است که جامعه ملزم به تأمین آن بوده است.

منابع

آیرملو، یحیی (1397). تجزیه و تحلیل فضایی-مکانی الگوهای استقراری محوطه­های پیش از تاریخی حوضه رود مشگین­چای براساس بررسی باستان­شناختی. رساله دکتری رشتة باستان­شناسی. اردبیل: دانشگاه محقق اردبیلی.

ابتهاج، ویدا (1383). بررسی ساختار معماری قبور مگالیتیک عصر آهن ایران مطالعه موردی محوطه شهریری در استان اردبیل. پایان نامه کارشناسی ارشد رشتة باستان‌شناسی، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.

پاشازاده، پاشا (1401). مطالعة ایل­راه­های استان اردبیل در عصر آهن از دیدگاه قوم­باستان­شناسی (مطالعه موردی ایل شاهسون ـ کوه ساوالان). رسالة دکتری رشتة باستان­شناسی. میانه: دانشگاه آزاد اسلامی واحد میانه.

پورفرج، اکبر (1386). بازنگری عصر آهن شمال­غرب ایران: مطالعه موردی محوطه شهریری اردبیل و قلاع اقماری. رسالة دورة دکتری رشتة باستان­شناسی پیش از تاریخ. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.

پورفرج، اکبر (1391). تبیین و گاهنگاری فرهنگ کورگان­های شرق شمال­غرب ایران؛ براساس بررسی و کاوش در قلعه بوینی یوغون نیر. مطالعات باستان‌شناسی، 4(5)، 59-81.

حاجی­زاده، کریم (1393). مطالعات باستان­شناسی منظر سد احمد بیگلو. تهران: سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پژوهشکدة باستان‌شناسی.

حاجی­زاده، کریم (1394). گزارش نهایی اولین فصل کاوش در گورستان قیزیل­قیه مشگین­شهر. تهران: سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پژوهشکدة باستان­شناسی.

حصاری، مرتضی، علی­یاری، احمد (1391). مطالعه و گونه­شناسی قبور کلان سنگی و تپه­ای (کورگان) استان اردبیل. مطالعات باستان­شناسی، 4(5)، 113-130.

رضالو، رضا (1386الف). ظهور جوامع با ساختار پیچیده سیاسی و اجتماعی در دوران مفرغ جدید در حوزه جنوبی رود ارس با بررسی موردی داده­های باستان­شناسی قلعه خسرو. رساله دکتری رشتة باستان‌شناسی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.

رضالو، رضا (1386ب). گزارش نهایی اولین فصل کاوش گورستان خانقاه گیلوان. تهران: سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پژوهشکدة باستان­شناسی.

رضالو، رضا (1391). گزارش نهایی اولین فصل کاوش گورستان خرم­آباد مشگین­شهر. تهران: سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پژوهشکدة باستان­شناسی.

رضالو، رضا، آیرملو، یحیی (1393الف). فرهنگ عصر مفرغ جدید و آهن 1 دشت اردبیل، مطالعه موردی قلعه خسرو و قلاع اقماری. پژوهش­های باستان­شناسی ایران، 6(4)، 65-84.

رضالو، رضا و آیرملو، یحیی (1393ب). آئین تدفین اسب در میان اقوام سکایی مطالعه موردی گورستان خرم­آباد مشگین­شهر، جامعه شناسی تاریخی، 6(3)، 113-144.

رضالو، رضا (1394). مطالعات باستان­شناختی و شناسایی محوطه­های باستانی سد اهل ایمان. تهران: سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پژوهشکدة باستان­شناسی.

زیوری مادام، زهرا (1393). بررسی آئین­های تدفینی عصر آهن I و II در شمال­غرب ایران، پایان­نامه کارشناسی‌ارشد رشتة باستان‌شناسی. اردبیل: دانشگاه محقق اردبیلی.

عابدی امین، عقیل (1376). بررسی­ها و کاوش‌های باستان‌شناسی قلعه کهنه مشگین­شهر. گزارش‌های باستان‌شناسی (1). تهران: سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پژوهشکدة باستان‌شناسی.

کاظم­پور، مهدی، عمرانی، بهروز، رضالو، رضا (1391)، نگرشی نو به گورهای کلان­سنگی آذربایجان شرقی براساس یافته­های محوطه زردخانه. مطالعات باستان‌شناسی، 4(5)، 155-174. 

گروه مؤلفین (1388). باستان­شناسی آذربایجان: از دوره اورارتو تا شروع اشکانی. ترجمة محمد فیض­خواه و صمد علیون، تبریز: نشر اختر.

هژبری­نوبری، علیرضا (1383). گزارش مقدماتی سومین فصل کاوش محوطه شهریری. تهران: سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پژوهشکده­ی باستان­شناسی.

Burney, C. A. (1979). Meshkin Shar Survey. Iran, 8, 1-71.

Espolin Norstein, F. and Selsvold, I. (2024). Archaeological Perspectives on Burial Practices and Societal Change. London: Routledge.

Ingraham, M. L. & Summers, G. (1979). Stelae and Settlements in the Meshkinhsahr plain, Northeastern Azerbaijan, Iran, AMI, 15, 68-102.

Kleiss, W. & Kroll, S. (1976). Urartaische Platze in Iran, AMI, 10, 53-117.

Rezaloo, R., Alizadeh sola, M. & Kazempour, M. (2015). Study of Iron Age Burials Ceramics at Khanghah Gilvan. The international journal of Humanities, 22, 131-150.

Strang, G. Le. (1930). Lands of the eastern Caliphate. London: Cambridge University.

 

Rezaloo, R. (2011). Parthian burials at Khanghah Gilvan cemetry in Ardabil province. The internathional journal of humanites, 19(1), 97-108.

 

 

---