The Recitation of Alouk and its Applications in the Celebration of Festivals in Sistân

Subject Areas : ...

Fatemeh Elhami ¹ , Raziye Mirshkar ²

1 - Associate Professor of Persian Language and Literature of Chabahar Navy University, Chabahar, Iran
2 - M.A. Graduate of Persian Language and Literature of Chabahar Navy University, Chabahar, Iran.

Received: 2023-05-21 Accepted : 2023-08-10 Published : 2024-01-25

Keywords: folklore, Sistân, Aloukeh, celebration of joy, indigenous poetry.,

Abstract :

Aloukeh, in the Sistâni dialect, refers to wedding songs performed during marriage ceremonies. These songs have roots that trace back to the existence of humanity in this region and reflect the cultural richness and ancient civilization of this area. Additionally, Aloukeh is also prevalent in religious, romantic, and historical themes in Sistân. This article is dedicated solely to examining aloukeh-reading and its applications in wedding ceremonies. The current research has been conducted through interviews with multiple speakers and the use of library resources. This research examines the concept of "Alokhe," its etymology, historical background, performers, performance methods, and its various forms. It illustrates how dedicated the people of Sistân are to performing wedding rituals using their local dialect and the significance of this practice in their culture. Additionally, the comparison of celebratory songs from Sistân with similar examples from other regions in Iran highlights the fundamental role that poetic performance with melody plays in the indigenous and local customs of Iranian ethnic groups. On the other hand, this article examines the structural characteristics of various types of Aloukeh, including aspects such as weight, meter and rhyme, form, language, content, and literary elements. The abundance of songs and melodies for experiencing every moment of joy reflects the collective vitality and spirit of the people in this region. Their complete enjoyment of happiness and joy indicates the significance of celebrating one of the most fundamental aspects of life.

References:

- آذرگان، محمدحسین (1395). سیستان قلمرو زبان پارسی(فرهنگ لغات سیستانی). گرگان: انتشارات نوروز.
- افتخارزاده، افسانه و همکاران (1388). قصه‌های بلوچی. با همکاری مریم نورزایی و غلامرضا ایجاد. تهران: چشمه.
- افشار سیستانی، ایرج (۱۳۶۹). سیستان‌نامه. تهران: مرغ آمین.
- الهامی، فاطمه (۱۳۹۵). سیتک‌های سیستانی. زاهدان: دانشگاه سیستان و بلوچستان.
- الهامی، فاطمه، و میرشکار، راضیه (1398) . اَرده‌خوانی و کاربردهای آن در آیین سوگواری سیستان. فرهنگ و ادبیات عامه، 7(29)، 23-1. dor: ‎ 20.1001.1.23454466.1398.7.29.2.6
- بارتوک، بلا (۱۳۷۷). چندمقاله دربارۀ موسیقی محلی. ترجمۀ سیاوش بیضایی. تهران: رودکی.
- بهداروند، اکبر(1390). عاشقانه‌ها (دوبیتی‌های امروز). تهران: نگاه.
- بهرامی، تقی(۱۳۱۷). فرهنگ روستایی (دایرۀ‌المعارف فلاحتی). تهران: چاپ خودکار.
- جاوید، هوشنگ (1382). نگرش به آیین پیوند. عروس هنر، 3(26)، 41-38.
- جباره ناصرو، عظیم، و فضلی، عارف (1401). بررسی و تحلیل ترانه‌های عروسی منطقه لارستان با تکیه بر بن‌مایه‌های اساطیری. ادبیات و زبان‌های محلی ایران زمین، 12(3)، 61-88.dor: 20.1001.1.2345217.1401.12.3.3.7
- جباره ناصرو، عظیم، و کوهنورد، رقیه (1398). بررسی اشعار و ترانه‌های عروسی در شهرستان جهرم. ادبیات و زبان‌های محلی ایران زمین، 9(4)، 26-1. dor: 20.1001.1.2345217.1398.9.4.1.6
- ذوالفقاری، حسن (1396). شیوه‌های اجرایی اشعار محلی در ایران. شعر پژوهی، 9(3)، 99-69.doi: 10.22099/JBA.2017.4070
- ذوالفقاری، حسن، و احمدی، لیلا (1388). گونه‌شناسی بومی‌سروده‌های ایران. ادب پژوهی، بهار و تابستان، 3(7-8)، 170-143.
- رئیس‌الذاکرین، غلامعلی(۱۳۷۰). کندو(فرهنگ مردم سیستان) .مشهد: سعید.
- شهبازی، فاطمه،و عبادی، آزاده (1397). نگاهی به واسونک‌ها و ترانه های عروسی منطقه هندیجان. ادبیات و زبان‌های محلی ایران زمین، 8(2)، 80-63.dor: 20.1001.1.2345217.1397.8.2.4.8
- شهنازی، جواد (1392). فرهنگ گویشی سیستان «خنج»، جلد اول. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- صفا، ذبیح‌الله (1351). تاریخ ادبیات در ایران. تهران: ابن سینا.
- طباطبایی، سیدحسین، طباطبایی، سیدحسن، و رضایی، محمد (1394). آیین سوگ و سرور در منطقه سرکویر دامغان. فرهنگ و ادبیات عامه، 3(5)، 27-1. Dor: 20.1001.1.23454466.1394.3.5.1.9
- فاضلی، محمدتقی، و پوربختیار، غفار (1395). بررسی آداب و رسوم سوگواری در شاهنامۀ فردوسی و مقایسۀ آن با آداب مذکور در بین اقوام لر بختیاری و لر کوچک. علوم اجتماعی، 10(34)، 144-121.
- فرجی، عبدالرضا (1376). جغرافیای کامل ایران. تهران: نشر ایران.
- کریستن‌سن، آرتور (1355). آفرینش زیانکار در روایات ایرانی، ترجمۀ احمد طباطبایی. تبریز: مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
- کوهی کرمانی، حسین(۱۳۱۷). هفتصد ترانه از ترانه‌های روستایی. تهران: بی‌نا.
- هدایت، صادق (۱۳۳۴). مجموعه نوشته‌های پراکنده. مقدمۀ حسن قائمیان، تهران: امیرکبیر.
- یارشاطر، احسان (1393). تاریخ ادبیات فارسی(ادبیات شفاهی زبان‌های ایران). تهران: سخن.

Full-Text:



 آلوکه­خوانی و کاربردهای آن در آیین جشن و سرور سیستان

1-   فاطمه الهامی ¹                            3- راضیه میرشکار²

 

 

چکیده

آلوکه در گویش سیستانی به معنای ترانه­های عروسی است که در آیین پیوند ازدواج اجرا می­شود. این ترانه­ها در این منطقه به قدمت وجود انسان ریشه دارد و بیانگر غنای فرهنگی و تمدن کهن این خطه است. آلوکه در مضامین مذهبی، عشقی و تاریخی نیز در سیستان رایج است. اما در این مقاله به بررسی آلوکه­خوانی و کاربردهای آن تنها در آیین جشن عروسی پرداخته­ایم. روش کار از طریق مصاحبه با گویشوران متعدد و استفاده از منابع کتابخانه­ای انجام گرفته است. این پژوهش با بررسی مفهوم آلوکه،­ وجه­تسمیة آن، پیشینة تاریخی، اجراکنندگان، شیوة اجرا و انواع آن نشان می­دهد که مردم سیستان چه اندازه به اجرای آیین عروسی با گویش محلی خود پایبند هستند و این نکته در فرهنگ آنان از جایگاه مهمی برخوردار است. تطبیق شادی­سروده­های سیستان با نمونه­های مشابه آن در دیگر نقاط ایران نیز نشان می­دهد که اجرای شعر با ملودی در آیین­های بومی و محلی اقوام ایرانی نقشی بنیادین دارد. از سوی دیگر این مقاله با ذکر انواع آلوکه­ها به بررسی ویژگی­های ساختاری از وزن، ردیف و قافیه ، قالب، زبان، محتوا و جنبه­های ادبی آن پرداخته است. این اندازه برخورداری از ترانه و ترنم برای بهره بردن از لحظه لحظة شادی­ها بیانگر شور سرزندگی و نشاط جمعی مردم این خطه است و برخورداری کامل آنان از شادی و سرور اهمیت برگزاری یکی از اساسی­ترین مسائل زندگی را نشان می­دهد. 

کلمات کلیدی: آلوکه، آیین سرور، بومی­سروده، سیستان، فرهنگ عامه.

1- مقدمه

توجه به آداب، رسوم  و آیین­ها و بررسی دقیق گونه­ها و لهجه­های مختلف زبانی در سرزمین ایران یکی از مقوله­های بسیار مهم در شناخت احوال اقوامی است که در جای جای این سرزمین پهناور زندگی می­کنند. اقوام ایرانی با به­کارگیری لهجه­ها، گویش­ها و اجرای آداب و رسوم گذشتة خود در گوشه و کنار کشور، فرهنگ اصیل بومی را تقویت کرده­اند. یکی از این آیین­ها جشن­های شادیانه به همراه سور­سروده­ها و نمایش­های محلی است که در میان عامة مردم پرتلاش، جدی و متدین گاه گریزگاهی فراهم می­آورد تا فارغ از محدودیت­ها و تکالیف سخت و ناروای روزگار لحظاتی را با لذت و خوشی سپری کنند. بدین جهت این نوع از ­سروده­های بومی در فرهنگ شفاهی ایران­زمین جایگاه ویژه­ای دارد و چون با عواطف صادقانة مردمانش تلفیق و به عنوان یادگار پیشینیان، قرن­ها دهان به دهان بازگو شده است، گوشه­ای از فرهنگ غنی این سرزمین محسوب می­شود. هرچند بسیاری از این ترانه­ها، آیین­ها و رسوم، از خاطر زدوده شده و اثری از آنها به جا نمانده­است؛ اما هنوز بخشی وجود دارد که در سینة بزرگان این قوم محفوظ مانده و در محافل و مجالس بازخوانی می­شود و جای تحقیق و تفحص دارد؛ اگرچه یکی از محققین معروف موسیقی محلی اروپا بررسی اشعار محلی را جزو سخت­ترین تکلیف­ها می­داند و آن را دست کم به دشواری آفریدن یک اثر عظیم موسیقی محسوب می­کند (ر. ک. به: بارتوک، ۱۳۷۷: ۶۲). با این حال غور در این زمینه برای شناخت اقوام و پیشینة فرهنگی هر منطقه ضرورت دارد.

 

1-1بیان مسئله و سوال تحقیق  

ترانه و موسیقی برای حفظ و احیای آیین­های شادی و غم در میان مردم خطة سیستان بسیار رایج است. اين ترانه­ها به ­صورت شفاهی سينه به سينه از گذشتگان به ارث رسیده­ است. مردمان این ناحیه هم در روستاها و هم در شهر، در برگزاری آیین جشن ­و سرور و حتی آیین سوگواری از اشعار و ترانه­های محلی خود استفاده می­کنند و تلاش دارند تمامی سنت­های گذشتگان را در این زمینه حفظ و احیا کنند. شعر و ترانه در همه امور زندگی از کار و فعالیت روزانه، آیین تولد و ختنه­سوران، اجرای مراسم سرور و سوگ، بیان احساسات عاشقانه، بافت قالی، کاشت گندم، رشتن پنبه، صید و شکار، چوپانی و ... همراه و ملازم همیشگی آنهاست؛ گویی با افسون این ترانه­های ساده و زیبا اندوه خاطر را می­زدایند و عشق و شادی را مهمان سفره­های دل خود می­کنند. در واقع سرنوشت مردمان کویر با ترانه و ترنم گره خورده است. «بیابان­های وسیع و دشت­های فراخ حاشیة کویر، ذهن خیال­پرداز ساکنان این جهنم خاموش را به گنجینة شعر و ترانه بدل ساخته است» (طباطبایی­و دیگران، 1394: 6). به همین دلیل شعر و موسیقی در همه جای زندگی مردم این دیار حضوری گسترده دارد.

با توجه به اصالت فرهنگ و تمدن این خطه و برگزاری آیین­ها و رسوم رایج آن، این پژوهش با بررسی و تحلیل آیین سور و شادمانی مردمان این خطه، قصد دارد تا با مکتوب کردن اشعار و ترانه­های شفاهی به تحلیل و نقد آنها بپردازد و پاسخی برای سوالات زیر بیاید:

1-        آلوکه­خوانی چه نوع شعری است و چه خصوصیاتی دارد؟

2-       آلوکه­خوانی چه کاربردهایی در مراسم عروسی مردم سیستان دارد ؟

3-       آلوکه­خوانی چه شباهت­هایی با نمونه­های مشترک آن در بین دیگر اقوام ایران­زمین دارد؟

 

2-1 ضرورت تحقیق و هدف

با تحقیق در آداب و رسوم مردم منطقة سیستان آشکار است که آیین سور در میان آنان بسیار بااهمیت بوده است؛ شادی­سروده­ها از اندیشه­ها و احساسات سرزنده و لطیف افراد در لحظة وصال و شیرینی پیوند مقدس ازدواج نشأت گرفته و به شیواترین گونه بیان شده­اند. این نوع از ادبیات شفاهی با آداب و رسوم، اعتقادات و سنت­های مردم سیستان عجین است و با انتقال سینه به سینه تا حدودی سبب حفظ زبان و فرهنگ بومی منطقه شده است. ولی در حال حاضر وضعیت جغرافیایی منطقه سیستان ، بادهای 120 روزه، خشکسالی­های متعدد که منجر به کوچ اجباری از شهر  و دیار این سرزمین شده، بسیاری از این آیین­ها و رسوم را از خاطر زدوده است. در این مهاجرت­ها و کوچ کردن­ها نسل جدید ناخواسته از گذشتة خود دور و به فرهنگ اصیلشان بی­اعتنا شده­اند. به همین دلیل تلاش برای پاسداشت این قِسم از فرهنگ محلی اهمیت ویژه­ای دارد، به­خصوص اینکه هر روز از تعداد علاقه­مندان به این گویش کاسته می­شود و بیم آن وجود دارد که این اشعار لطیف با لهجة شیوای سیستانی از میان برود. پرداختن به موضوعاتی ازین دست و ثبت و ضبط آنها نسل پیش رو را با آیین سرزمین آبا و اجدادی در اجرای مراسم عروسی مأنوس می­کند و آشتی می­دهد.

3-1 روش تحقیق

این پژوهش از طریق مطالعات میدانی و مصاحبه با تعدادی گویشور و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای انجام شده و داده­های این تحقیق در تابستان 1398جمع­آوری و دسته­بندی شده است.                                                                                                                         

1- 4 پیشینة تحقیق 

آیین سور در میان اقوام مختلف از اهمیت ویژه­ای برخوردار است، به همین دلیل پژوهش­های متعددی در این زمینه صورت گرفته است که اهم آنها به شرح ذیل است: مقاله «آیین سوگ و سرور در منطقه سرکویر دامغان» (1394) نشریة فرهنگ و ادبیات عامه، از سیدحسین طباطبایی و دیگران به بررسی و معرفی «سُرو» و «اُنگاره» به عنوان دو نوای مخصوص عروسی و عزا و بیان ویژگی­های آن و تشریح جنبه­های ادبی و مردم­شناسی آن پرداخته است؛ «نگاهی به واسونک­ها و ترانه­های عروسی منطقه هندیجان»(1397) ادبیات و زبان­های محلی ایران زمین، از فاطمه شهبازی و آزاده عبادی که با تحلیل ترانه­های محلی مربوط به مجالس عروسی در شهرستان هندیجان خواننده را با سبک زندگی، آداب و رسوم و جهانبینی مردم این منطقه اشنا می­کند؛ «گونه­شناسی بومی­سروده­های ایران» (1388) ادب پژوهی، از حسن ذوالفقاری و لیلا احمدی که در آن به تعریف بومی­سروده­ها بیان تاریخچه، ارزش­ها و ویژگی­های آن پرداخته است؛ «بررسی و تحلیل ترانه‌های عروسی منطقۀ لارستان با تکیه بر بن‌مایه‌های اساطیری» (1401) ادبیات و زبان­های محلی ایران زمین، از عظیم جبّاره ناصرو و عارف فضلی و ... . که به جایگاه آیین­های عروسی در منطقۀ لارستان و بومی­سرودهای مربوط به آن پرداخته­ است. مطالعة این مقالات در هدایت نگارندگان این تحقیق موثر بوده است.

در مورد ادبیات عامة سیستان تاکنون مقالات و کتاب­های زیر منتشر شده است: کتاب «سیتک­های سیستان» (1395) از الهامی و سنجرانی که به تصحیح 1200 دوبیتی­های بومی و تحلیل موضوعی و ساختاری و زبانی آنها سیستان پرداخته­است؛ کتاب «کندو(فرهنگ مردم سیستان)» (1370) از رئیس­الذاکرین به بازی­ها، متل­ها، سنت­ها، رباعی­ها و هنرهای نمایشی سیستان اشاره مختصر داشته­ و آنها را معرفی کرده است. «ارده­خوانی و کاربردهای آن در آیین سوگواری سیستان» (1398) دوفصلنامه فرهنگ و ادبیات عامه، از الهامی و میرشکار، به تحلیل ساختاری و محتوایی و جنبه­های ادبی سوگ­سروده­های سیستان پرداخته­است؛ اما در مورد آیین سور و شادی­سروده­های آن از نوع آلوکه­خوانی­ سیستان تاکنون کار تحلیلی مبسوط و جداگانه­ای انجام نشده ­است.                            

2-سیستان وآیین سرور

1-2 معرفی منطقة سیستان

منطقه سیستان از لحاظ جغرافیایی با ارتفاع 750متر از سطح دریا در جنوب شرق ایران واقع شده؛ از شمال به بخشی از خاک افغانستان و قاینات، از شرق به خاک افغانستان، از غرب به کویر لوت و کرمان و از سمت جنوب به بلوچستان و بخشی از سرزمین افغانستان (بهرامی، 1317، ج 2: 505) اتصال دارد. این منطقه با آب و هوای گرم و خشک دارای تابستان­های گرم و سوزان به­ همراه باد­های ۱۲۰روزه و زمستان­های سرد و خشک و کم­باران است. این سرزمین که به «ملک نیمروز» شهرت دارد (ر. ک. به افشار، 1369: 5-894)، دارای میراث مادی و معنوی غنی و پرمایه­ای است كه در آداب و رسوم و آیین­های آن نمود برجسته­ای دارد. 

بخشی از میراث معنوی سیستان شامل آداب و رسومی است که با شعر و ترانه­های محلی درآمیخته است و آغازی بر آن متصور نیست. این آیین­ها در قالب فرهنگ بومی منطقه شکل گرفته است؛ چراکه به گفتة فرجی انسانی که در بستر کار تولد می­یابد، گاه شادمان است و گاهی غمگین؛ گاه سور دارد و گاهی سوگ؛ گاه در عروسی است و گاهی در عزا، در این مسیر بهترین یادگاری که برای نسل بعد از خود برجای می­گذارد، فرهنگ است» (فرجی، 1376:1058). بدین جهت آیین­ها و رسوم این خطه، با تلفیق شعر و ترانه و موسیقی  که با احساسات و تجربة زندگی مردم و رخدادهای پیرامون آن درهم آمیخته شده، به صورت فرهنگی ماندگار در محافل و مجالس مردم این منطقه رواج یافته است. یکی از این آیین­ها، آیین عروسی است که با بومی­سرودهای خاص آن در سیستان رواج دارد:

2-2 آیین سور و بومی­سروده­های آن در سیستان

آیین سور و شادمانی در سرزمین ایران ، با آداب و رسوم مخصوصی اجرا می­شود و در بین هر قومی ویژه و منحصربه فرد است. گویا شروع زندگی مشترک برای احاد مردم آن اندازه اهمیت داشته است که به عنوان مهمترین اتفاق زندگی طی آداب و مراسم خاصی با شعر، ترانه و موسیقی، رقص و پایکوبی جشنی تدارک ببینند و آن را سمفونی حیات و سرزندگی بدانند و به رغم همة داشته­ها و نداشته­های مادی ناگزیر به برگزاری هرچه بهتر مراسم در جمع اجتماعی خود باشند. لذا آیین­هایی ازین دست به عنوان «بازتاب پنهان­ترین خواست­ها و باورهای بشری به خوبی از حفظ پیوند باورهای گوناگون هرقوم در طول تاریخ خبر می­دهند و بدین­سان در شمار مهمترین نمودهای هویت اجتماعی است» (فاضلی و پوربختیار، 1395: 122). آداب و رسوم مربوط به جشن عروسی در کنار دیگر آیین­های رایج در سیستان مانند آیین سوگواری همواره با آداب ویژه­ای برگزار می­شود. سیستانی­ها به لحاظ الزام به انجام سنت پسندیده ازدواج و اهمیت به تشکیل خانواده همواره آیین عروسی را با شور و هیجان و آداب زیبایی برگزار می­کنند. این آیین معمولا با شعر و موسیقی و ترانه که به آلوکه­خوانی معروف است در طی مراسم مختلف عروسی اجرا می­شود:

 

 1-2-2 مفهوم  و کاربرد بومی­سرودة آلوکَه (ālowka)

«آلوکَه» در فرهنگ بلوچی نیمروز به ترانه­های عروسی اطلاق می­شود (شهنازی، 1392/ج1: 37). اشعاری که «برای عروسی­های سنتی و ایام جشن­ها به شکل مولودی­­خوانی شنیده می­شود. این اشعار بیشتر از مضامین مذهبی و یا سروده­های سنگین عشقی و تاریخی سرچشمه می­گیرد. مردان و زنان سالخورده آلوکه­ها را به طور دسته­جمعی و گاه به حالت تک­نوایی اجرا می­کنند (رئیس­الذاکرین، ۱۳۷۰: ۷۶). نمونه بارز آن در شرح مقام و منقبت دوازده امام، «دل ز مهر حیدر» است. نوع عشقی و غریب­گونة آن «ره دوره دوره» و نوع تاریخی آن آلوکه­ای است به نام «کوچه گیر کوچه بند کوچه ره واگذار». بیشتر با نواختن دف و دایره همراهی و گاه با ساز و دهل خوانده می­شود (همان). نمونه­های رایج آن در مراسم سرور و عروسی برگزار می­گردد که این نوع آلوکه­ها موضوع مقالة حاضر است.

2-2-2 وجه تسمیة آلوکه­

همان­گونه که ذکر شد، اصطلاح آلوکه به «ترانه­خوانی سالخوردگان زنده­دل با مضامین مذهبی، تاریخی و در نهایت عشقی» (آذرگان، 1395: 15) اطلاق می­شود. در باره ریشة این واژه در منابع مکتوبی که در بارة فرهنگ گویشی سیستان نوشته شده مطلبی دیده نشد؛ در فرهنگ دهخدا در مدخل واژه «اَلوکه (alooka)» آمده است اسمی عربی به معنای رسالت و پیام و برخی آن را واژه­ای مغولی می­دانند. در فرهنگ معین واژة «اَلوک» (alook) به دو معنای پروانه و پیغام است و در گویش مازنی به معنای شراره، جرقة آتش و شعلة آتش آمده است. به نظر می­رسد در معنای پیام و رسالت بی­ارتباط با معنای آلوکه در سیستان نباشد؛ چون اشعار آن، هم در محتوای مذهبی، تاریخی و عشقی و هم در موضوع ترانه­های عروسی، همواره حامل پیام است و رسالت خود را از این طریق نشان می­دهد. 

از سوی دیگر به نظر می­رسد هم ریشه با واژة بلوچی «هالو(Hālō)» به معنی ترانه­های عروسی باشد. چون هم در برخی از گویش‌ها و لهجه‌های زبان بلوچی و هم در گویش سیستانی معمولا  واج (h) به صورت (a) تلفظ می­شود، هالو می­تواند صورت دیگری از آلو باشد؛ لذا واژة «هالو        آلو       آلوکه» به معنای ترانه­های عروسی می­توانند به نوعی قرابت ریشه­ای با هم داشته باشند.

2 -2-3 پیشینة تاریخی

ترانه­های محلی در میان هر قوم و قبیله­ای «زادة ذهن خلاق و تسکین­دهندة آلام و رنج­های ناشی از کار و تلاش و زندگی فردی و جمعی است» (ذوالفقاری و احمدی، 1388: 147). معمولا افراد در مراسم جشن و شادی و یا سوگواری، در کار و امور مربوط به زندگی به فراخور حال ترانه­هایی را به صورت خودجوش زمزمه می­کردند که با آهنگ کلام و یا گرفتن ریتم از دایره به تدریج فراگیر شده و بدون هیچگونه تاریخ مشخص و دقیقی نسل به نسل انتقال یافته است. شادی­سروده­های سیستان هم مانند سایر اشعار عامیانه گوینده و تاریخ مشخصی برای سرایش ندارد. به گفتة کوهی کرمانی «سرایندگان این اشعار، ... احساسات خود را در ترانه­هایی که فقط برای دل خود و به یاد دلدار خود می­سروده­اند؛ در نهایت سادگی و روشنی بیان کرده­اند، بی­آنکه مشخص شود زمان سرایش آنها کی بوده است» (کوهی کرمانی،۱۳۱۷: مقدمه مرحوم ملک­الشعرای بهار). و اگر اغراق­آمیز نباشد به گفتة هدایت ترانه­های روستایی گاه از دوران ماقبل تاریخ سرچشمه گرفته­اند (هدایت، 1334: 344). بنابراین می­توان گفت بومی­سروده­های جشن و شادی نیز بدون زمان مشخص تاریخچه­ای به قدمت وجود انسان و تجربة زیبای وصال و پیوستگی، در میان مردم این خطه دارد.

2-2-4 اجرا کنندگان آلوکه

همانگونه که زنان سیستان در اجرای سوگ­سرودة «ارده­خوانی» در مجالس عزاداری نقش محوری برعهده دارند (ر.ک: الهامی، 1398: )، در اجرای شادی­سروده­ها نیز نقشی بنیادین ایفا می­کنند. آنان «آلوکه­خوانی را نیز در مجالس عروسی و شادی گاه به صورت گروهی و گاه به صورت تک­نفره اجرا می­کنند» (رئیس­الذاکرین، ۱۳۷۰: ۷۶). نکتة قابل توجه اینکه محور اجرای تمامی این بومی­سروده­ها زنان هستند. به نظر می­رسد اختصاص این همنوایی و سرودخوانی به جنسیت زن و مسئولیت­پذیری آنان در این باره برگرفته از اندیشة فیلسوفان و اندیشمندان مشرق­زمین است که زن را محور مرکزی دایرة هستی به حساب می­آوردند؛ بنابراین «این اندازه حضور زن می­تواند انعکاسی کم­فروغ از پریستاران معابد ایزدبانوی بزرگ (آناهیتا) باشد که همگی زن بوده­اند؛ در باورهای عامیانه پریان، عروس و داماد را تا به حجله همراهی می­کنند و به آوازخوانی و پایکوبی می­پردازند» (کریستین­سن، 1355: 136). در واقع این پری­های افسانه­ای در حکم «خدایان مادینة باروری بوده­اند که خویشکاری آنها سوق دادن زن و مرد به سوی کام­گیری برای ازدیاد نسل بوده است. لذا حضور برجستة زنان بیانگر نقش کمرنگ آن خویشکاری است که ابراز شادمانی از ازدواج دو نفر، مایة خشنودی ایزد بانوی مادر دانسته می­شده است» (طباطبایی و دیگران، 1394: 15).

 

2-2-5 آیین رقص و پایکوبی مردان و زنان در مراسم عروسی 

علاوه بر اجرای اشعار و دایره زدن در مراسم مختلف عروسی، آیین رقص و پایکوبی هم در خانه عروس و هم در محوطة بیرونی آن برپا می­شود. به این نوع رقص محلی که هم بین خانم­ها رایج است و هم بین آقایان، در اصطلاح «چاپ» (pčā) و چوبازی (čow) (چوب بازی) می­گویند. آقایان معمولا در بیرون حیاط با ریتمی که از ساز سرنا و دهل می­گیرند، با چوب در گروه­های دونفره، چهارنفره یا بیشتر ضمن چرخیدن دایره­وارگرد هم، در هرنیم چرخشی به دور خود با توجه به ریتم آهنگ و نواختن ضرباهنگ دهل، چوب­ها را دونفر دونفر به هم می­کوبند و می­رقصند. این هماهنگی باید به گونه­ای باشد که گروه­های رقصنده دونفر دونفر با ریتم آهنگ در یک لحظه رودرروی هم و یک لحظه پشت سر هم قرار گیرند. این تمرکز بر آهنگ و ضربه­های موزیک سبب می­شود که گروه رقصندگان گاه ساعت­ها مشغول رقص شوند؛ بدون آنکه احساس خستگی کنند و حتی تماشاچیان نیز از دیدن آن حرکات موزون نمایشی احساس خستگی نکنند. «چوبازی» سه مرحله دارد که ابتدا با موزیک آرام شروع می­شود و به اصطلاح رقصندگان خود را گرم می­کنند؛ در میانه، ریتم آهنگ کمی تند می­شود و در پایان سرعت موزیک و رقص اوج می­گیرد. خانم­ها نیز در خانه با دایره به سبکی خاص که اصطلاحا «رقص چاپی» نام دارد، به صورت گروه­های دو، سه یا چندنفری دایره­وار از دایره ریتم می­گیرند و با کوبیدن متناوب پا بر زمین و دست زدن، ضمن چرخش به دور خود، گرد هم می­چرخند و محفل را گرم نگه می­دارند. لباس زنان و مردان سیستانی برای چاپ نیز خاص است. مردان پیراهن­های سفیدرنگ با دامن چیندار و گشاد و کوتاه استفاده می­کنند و خانم­ها نیز از شلوار و پیراهن­های رنگی با دامنی پُرچین و بالای زانو موسوم به «پاچین»، استفاده می­کنند. در ضمن رقص هراتی یکی از رقص­های سنتی مردم منطقة سیستان و خراسان می­باشد که امروزه با رقص­های سیستانی آمیخته شده است (راوی شماره 13و14).

6-2-2 مقایسه آلوکه­­خوانی با گونه­های دیگر در مناطق مختلف ایران

از آنجا که آیین مقدس ازدواج از رسوم با اهمیت در اکثر جوامع است و تجربه و احساسی مشترک را عرضه می­کند، همواره با جشن و سرور در دایرة جمعی برگزار و با ترانه­های محلی، رقص و آواز، دست افشانی و پایکوبی در میان دیگر اقوام ایرانی به شیوه­ای تقریباً مشابه اجرا می­شود.

نمونة مشابه مراسم آلوکه­خوانی در سیستان، «هالو» (Hālō) و «لارو» (Lārō) در بلوچستان است که مختص مراسم عروسی است و به هنگام استحمام داماد در روز هفتم عروسی به وسیلة خوانندگان و نوازندگان حرفه­ای که پهلوان یا شائر نامیده می­شوند با ساز و دهل نواخته و خوانده می­شود و حاضرین با دست زدن و رقصی کُند و دایره­وار آن را همراهی می­کنند (افتخارزاده، 1388: 27). جدای از اینها در بلوچستان ترانة محلی «نازینک» (Nāzenk) به معنای ستایش کردن به ترانه­هایی اطلاق می­شود که در شش شب اول عروسی و در ستایش عروس و داماد خوانده می­شود. متن نازینک برای عروس و داماد متفاوت است (همان: 26). همچنین ترانه­های شاد با مضامین عاشقانه با عنوان سوت (Sawt) که به صورت آواز با همراهی چند ساز در مراسم شادی، عروسی، نامزدی و ختنه­سوران با رقص و پایکوبی اجرا می­شوند از دیگر بومی­سروده­های شاد بلوچستان است.

نظیر این شادی­سروده­ها در جاهای دیگر ایران نیز وجود دارد: مثل «سُروی» در منطقة سرکویر و «رَوایی» در دامغان که شامل اشعار طرب­انگیزی است که زنان در مراسم عروسی می­خوانند (طباطبایی و دیگران، 1394: 8). «واسونک» ترانه­های محلی شیرازی که معمولا زنان در مراسم عروسی همراه با دف و دایره می­خوانند (ذوالفقاری و احمدی، 1388: 146). «سرو» و «بیت» بومی­سروده­های عروسی در هندیجان (شهبازی و عبادی،1397: 66)، «سورو» شادی­سروده­های مربوط به کهگیلویه و بویراحمد، سروده­های «توی آیدیملاری» و «آللشدیرمه» مربوط به بندر ترکمن، «بست» و «چویی» بومی سروده­های بوشهر، اشعار عامیانة «سیت بیارم» در لرستان، «ترنگینه» در ساوه، «دیلوک» در کردستان، «ساز» در دزفول (ذوالفقاری و احمدی ، 1388: 146) و باسِنک در استان هرمزگان که در مراسمی چون حنابندان، استحمام عروس و داماد و مجالس عروسی ­خوانده می­شود (جباره و همکاران 1398: 22). موارد بالا نمونه­های از بومی­سروده­ها در آیین پیوند و عروسی است که در مراسم مشابهی چون حنابندان، مراسم استحمام عروس و داماد، مجلس عروسی و خداحافظی عروس اجرا می­شود. این اندازه هماهنگی و تشابه و تعدد در اقصا نقاط کشور بیانگر اهمیت دادن به برگزاری هرچه باشکوه­تر آیین مقدس ازدواج در میان اقوام ایرانی است.

7-2-2 انواع آلوکه­خوانی در مراسم عروسی

در آیین سرور سیستان این نواهای شاد در چهار موضع عروسی کاربرد دارد؛ هدف از اجرای این ترانه­ها، شاد و سرگرم کردن میهمانان است: آلوکة حنا، آلوکة سرتراشک، آلوکة شب عروسی، آلوکة «گِرا بردن» (مشایعت کردن) عروس از خانة پدری که ترنم هریک از این اشعار در جایگاه خود چاشنی مراسم می­باشد.

 

1-7-2-2 آلوکه حنابندان

شب قبل از عروسی در سیستان به شب حنابندان یا «شب سرشویی» معروف است؛ این شب آغازگر مراسم عروسی است. برای انجام مراسم حنابندان ابتدا حنای آماده شده را از خانة داماد با ریتم دایره به سمت خانة عروس می­آورند. بستگان داماد همراه با ظرف حنا در حیاط خانة عروس به رقص و پایکوبی می­پردازند و بعد از رسیدن به درب ورودی خانة عروس، بستگان عروس در یک اجرای نمایشی با بستن درب مانع ورود آنان می­شوند و با خواندن «آلوکه­ای» که به شیوة مناظره بین دو خانواده عروس و داماد با همراهی دایره و دست زدن و پایکوبی همراهان اجرا می­شود، مراسم آغاز می­گردد و در پایان اجرای آلوکه، خانواده داماد درب ورودی را می­گشایند و مراسم حنابندان شروع می­شود (راوی شماره 12). نظیر این مراسم در بخش آبسرد دماوند، بوشهر، روستاهای اردبیل و جندق و... نیز برگزار می­شود که با آیین و رسوم تقریباً مشابه همراه با ترانه­ها و آوازهایی از سوی زنان ضمن دست­افشانی و پایکوبی با ریتم دایره صورت می­گیرد (رجوع.ک. جاوید، 1382: 39-41).

 

1-1-7-2-2 متن آلوکة حنا پشت درب خانة عروس

آلوکة حنا شعری گروهی است که دو خانواده عروس و داماد در موقعیت ذکر شده به صورت سوال و جواب به شیوة مناظره اجرا می­کنند. برای سهولت درک، متن ابیات از سوی خانوادة داماد با شمارة 1 و متن ابیات از سوی خانوادة عروس را با شمارة 2 ­آورده­ایم:

1-در وا کُنِه، در وا کُنِه، حِنا میارِه وَر شما                        Dar vā kone, dar vā kone, henā meyāre var ṧomā                                             برگردان: در باز کنید، در باز کنید، برایتان حنا آورده­ایم

2-حِنا شما مالِ شما، ما زَ ندارِه وَر شما                              Henā ṧomā māle ṧomā, mā za nadāre var ṧomā     

برگردان: حنای شما مال خودتان، ما زنی برایتان نداریم.

1- در وا کُنِه، در وا کُنِه، خفتی¹ میارِه وَر شما           Dar vā kone, dar vā kone, Xefti meyāre var ṧomā        

برگردان: در باز کنید، در باز کنید، برایتان گردنبند آورده­ایم

2-خفتی شما مالِ شما، ما زَ نداره وَر شما Xefti ṧomā māl ṧomā, Mā za nadāre var   

برگردان: گردنبند شما مال خودتان، ما زنی برایتان نداریم.

1- در وا کُنِه، در وا کُنِه، النگو میارِه وَر شما             Dar vā kone, dar vā kone,alango meyāre bar ṧomā

2-النگو شما مال شما، ما زَ ندارِه وَر شما            Alango ṧomā māl ṧomā mā za nadāre bar ṧomā 

1-هَزار هَزار آوردیم، اُشتر قطار آوردیم، پِنَرِ (پیراهن) یار آوردیم، ما می­بریم عروس رو، ما می­بریم عروس رو.

Hazār hazār āvordim. oṧtor qatār āvordim. Penare yār āvordim, mā mebarim aros ro. Ma mebarim aros ro.

2-اُشتر قطار رَ پس ببر، پیرَنِ یار رَ پس ببر، ما نمی­دیم عروس رو، ما نمی­دیم عروس رو

oṧtor qatār ra pas bebar. pirane yār ra pas bebar. Mā nemidim aros ra. Mā nemidim aros ra.

در آخر به احترام داماد با اعلام عبارت زیر در باز می­شود و به قول معروف «قلعه» فتح می­شود: 

1- در وا کُنِه، در وا کُنِه، دوماد میارِه وَر شما                  Dar vā kone, dar vā kone, Domād meyāre var ṧomā     

لحظه، لحظة شادی است و نمایش­دهندة زورمندی­ها و سلطه­طلبی­های خانواده داماد در دوران قدیم است که زنان به زور و به عنوان بخشی از غنایم اصلی به ازدواج اقوام پیروز در می­آمدند. بعد از باز شدن درب خانه، حناها به درون خانه برده می­شود و بعد از کمی رقص و پایکوبی، با خواندن اشعاری از مادر یا  بزرگتر عروس خواسته می­شود تا بیاید و اجازه دهد تا به دست و پای عروس حنا بزنند.

 

2-1-7-2-2 متن آلوکة حنا وقت اجازه گرفتن از بزرگتر عروس:

-امشو حِنا می­بندِه، وَ دست و پا می­بندِه                            Emṧow henā mebande. Ve dast o pā mebande 

-اگه حِنا نباشَه، خشک از طِلا می­بندِه                          Aga henā nabāṧa xoṧk az telā mebande.    

-حِنای کرمانی رَه فامیل شا [داماد] می­بندِه                               Henāy kermāni ra fāmile ṧā mebande. 

-حِنا حنِا حنِایه، حنِا چه خوش­نِمایَه                            Henā henā henāye henā če.xoṧ.nemāya 

-دست عروس مبندِه، تا مادرش بیایَه                      Daste arovs mebande. Tā mādaraṧ.beyāya.   

                                                                                                                    (راوی شماره 2)

بعد از اجرای آلوکة حنا، مادر یا بزرگ­تر عروس ضمن اجازة انجام مراسم، مقداری پول به عنوان هدیه به عروس می­دهد. همچنین در حین حنا زدن مهمانان حاضر در مجلس نیز هرکدام به اندازة وسع خود پولی در سینی حنای عروس می­اندازند (راوی شماره 1و2).

 

2-7-2-2 آلوکه سرتراشَک

روز عروسی در روستاهای سیستان ناهار می­دهند. چنانکه بعد از خوردن ناهار میهمانان به اندازة وسع خود مقداری وجه نقد به عنوان «کمکی» در سینی فردی که از جانب خانوادة داماد انتخاب شده، می­گذارند؛ این رسم پسندیده بیانگر کمک همنوع به خانوادة داماد در جبران هزینه­های ازدواج است. عصر همان روز داماد را بر روی سکویی می­نشانند و از سلمانی محل می­خواهند تا سر و صورت داماد را در پارچه یا اصطلاحاً «لنگی» که از طرف عروس هدیه شده، اصلاح کند؛ هم­زمان با این­کار، زنان و مردان حاضر آلوکة «سرتراشَک» را با ریتم دایره زمزمه می­کنند و همزمان در لنگ داماد وجه نقد می­ریزند (راوی شماره 6 و 8). این آیین هنوز هم در روستاهای سیستان کمابیش رواج دارد:                          

 متن آلوکة سرتراشک: 

سر تراشَک مبارک باشَه     Sar tarāṧak mobārak bāṧa

برگردان: اصلاح موی سر مبارک است.

اونجا که سر متراشیدَه، نقل و نبات می­پاشیدَه  Onjā ke sar metrāṧide, Noql o nabāt mepāṧide      

 برگردان: آنجا که موی سر را اصلاح می­کنند نقل و نبات نثار می­کنند.

سرتراشَک مبارک باشَه     Sar tarāṧak mobārak bāṧa

اونجا که سر متراشیدَه، کلای(کلاه) خوب می­بخشیده                 mebaxṧide   Onjā ke sar metrāṧide, Kolāy xub

سرتراشَک مبارک باشَه    Sar tarāṧak mobārak bāṧa

اونجا که سر متراشیدَه، قبای خوب می­بخشیده Onjā ke sar metrāṧide, qabāye xub mebaxṧide                           

سرتراشَک مبارک باشَه     Sar tarāṧak mobārak bāṧa

اونجا که سر متراشیدَه، شلوار خوب می­بخشیدهOnjā ke sar metrāṧide, ṧalvāre xub mibaxṧide                           

سرتراشَک مبارک باشَه     Sar tarāṧak mobārak bāṧa

اونجا که سر متراشیدَه، انگشتر خوب می­بخشیده Onjā ke sar metrāṧide, angoṧtar xub mebaxṧide                      

سرتراشَک مبارک باشَه      Sar tarāṧak mobārak bāṧa

 (رئیس الذاکرین،۱۳۷۰:۷۳)

در پایان کار مقداری نقل و نبات و سکه از روی دیوار بلندی بر سر داماد می­ریزند تا حاضران به نشانة تبرک چیزی از آن را به چنگ آورند. بعد از اصلاح یا «سرتراشک» داماد را بر روی اسبی می­نشانند و بر سر نهر آب به حمام می­برند و جمعیت با ساز و دهل او را همراهی می­کنند و در پایان یکی از حاضران لباس دامادی را بر تن وی می­کند و با رقص و پایکوبی و هلهله به سمت خانة عروس می­آورند (راوی شماره 1و3). از آنجا که این آیین شباهت به آیین رایج در منطقة بلوچستان دارد، به نظر می­رسد به وسیلة بلوچ­های ساکن در خطة سیستان رواج یافته است. 

3-7-2-2 آلوکة سبزه­جان سیستانی

«سبزه­جان» نمونه­ای از آلوکة شب عروسی است. خانواده عروس و داماد در طول مراسم شب عروسی ضمن پذیرایی از مهمانان با نواختن دایره و اجرای آلوکه­های مختلف به اصطلاح مجلس را گرم و پر شور می­کنند:

سبزَ گُلِه دارُ؛ منَه ملامت مَکنِه                                                   Sabza gole dāro mna malāmat makne

برگردان: گل سبزه­رویی دارم؛ مرا ملامت نکنید.

مردم گَلَه دارُو؛ منَه ملامت مَکنِه                                                 Mardom gala dāro mna malāmat makne

برگردان: از مردم شکایت دارم؛ مرا ملامت نکنید.

از دَسیوُ شَدِه خَستَه، شکایت مَکنِه                                                     Az das yo ṧade xasta ṧekāyat makne

برگردان: اگر از دستش خسته شدید شکایت نکنید.   

از دس مِه شاکی استَه اوُ پِش کَلُوتر                                                       Az das me ṧāki asta o peṧ kalo tar

برگردان: او از دست من نزد بزرگترها شاکی است.      

یَک پِیغومِ دارُو مِه، وَر اوُ بَرِه                                                                      Yak peγome dāro var o bare

برگردان: یک پیغام دارم برایش ببر.

سبزَه جان دل­تَنگو، دل خَه وَر کِه بَندُو                   Sabza jān del tango del xa var ke bando

برگردان: سبزه جان دلتنگم، به چه کسی امید داشته باشم.

تو وَر خَه یارِ گرَفتِه­ای، مِه آلَا خِه کِه بخندُو            To var xa yāre grafte me āla xe ke bxando

برگردان: تو برای خودت یار انتخاب کردی حالا من با چه کسی بخندم؟

اَر روُز دارُو مِه رُوز شُماری مِنوُ                                                           ar roz dāro me roz ṧomāri meno

برگردان: هر روز دارم روز شماری می­کنم. 

کِی جمعَه مِیشُو کِه سَبزَه جانَ بینُو                                                    Key jomea meṧo ke sabza jāna bino

برگردان: کی روز جمعه می­شود که سبزه جان را ببینم. 

چِن هفتِه­یَه کِه دل مِه وَر اُ آسییَه                                                        čen hafte ya ke del me va ro āsiya

برگردان: چند هفته است که دلتنگش هستم. 

سبزه­جان کِی میایی کِه چشِ مِه ترَ بینَه                                     bina  Sabza jān key meyāee ke čaṧ me tra

برگردان: ... کی میایی که تو را ببینم)

سبزَه جان دلتنگُو، دل خَه وَر کِه بَندُو                               Sabza jān del tango del ča var ke bando

برگردان: سبزه جان دلتنگم، به چه کسی امید داشته باشم؟

تو ور خَه یارِ گرَفتِه­ای مِه آلَا خِه کِه بخَندُو                  To var ča yāre grafte me āla če ke bčando

برگردان: تو برای خودت یار انتخاب کردی، حالا من با چه کسی بخندم؟ 

                                                                                                       (راوی شماره 5 و7)

4-7-2-2 آلوکة گِرا بردن عروس 

در پایان مراسم، زمان رفتن عروس به خانة بخت، داماد به همراه پدر خود نزد پدر عروس می­روند تا برای بردن عروس اجازه بگیرند. پدر عروس با دادن هدیه­ای دخترش را برای رفتن به خانه بخت بلند می­کند؛ معمولا عروس به خاطر ترک خانة پدری و لحظة وداع، ناراحت است و بغض دارد؛ همزمان با «گِرا بردن» عروس (مشایعت کردن)، زنان سالمند به همراه دیگر خانم­های حاضر در مجلس وی را با آلوکه­ای پرسوز و دردناک با رتیم دایره، تا خارج از منزل همراهی می­کنند (راوی شماره 4). آلوکه «مُوکَه مِه کنجَه کِه تُونُو» از معروفترین این آلوکه­هاست که به صورت پیام­هایی از زبان عروس برای مادر، خواهر و برادرش خوانده می­شود و حکایت از دل­نگرانی­های او از زندگی آینده­اش دارد بر اینکه نمی­خواهد او را ببرند. سپس خواننده بیم­ها و بی­تابی­های مادر را از زبان خود برای دخترش بازگو می­کند (شهنازی، 1392: 38). این نوع ترانه­ها در شهرها و حتی کشورهای دیگر وجود دارد: در منطقه سرکویر دامغان نیز ترانه محلی به نام «سروی زن بُران» است که شب هنگام در انتقال عروس به خانه داماد ابیاتی که بدرقه بانوی جوان است، خوانده می­شود (ر. ک. به: طباطبایی، 1394: 13). در آداب و رسوم عروسی در شهرستان جهرم نیز اشعاری با عنوان خداحافظی عروس وجود دارد (ر. ک. به: جباره و همکاران، 1398: 10). همچنین «اشعار یونانی هومنائیوس که به مناسبت نام هومن که خدای زناشویی می­باشد به این نام موسوم شده است. این نوع شعر را در یونان قدیم تنها در جشن­های زناشویی و شب هنگامی که عروس را به خانة شوهر می بردند، خوانده می­شده است (طباطبایی، 1394: 13، به نقل از مقدمة کتاب ایلیاد نوشتة هومر ترجمه سعید نفیسی). این شباهت­ها در بین اقوام مختلف بیانگر این نکته است که جدایی دختر از خانواده خود و پیوستن به خانواده جدید به ایجاد اندوهی مشترک انجامیده و باعث شده این احساسات لطیف در قالب اشعار نمود پیدا کند.

این آلوکه نیز به صورت سوال و جواب به شیوة مناظره از زبان عروس، مادر، خواهر و برادر عروس بازخوانی و اجرا می­شود. برای سهولت درک متن ابیات ابیات شمارة 1 از زبان عروس، ابیات شمارة 2 از زبان مادر عروس، ابیات شمارة 3 از زبان خواهر عروس و ابیات شمارة 4 از زبان برادر عروس نقل و اجرا می­شود:          

متن آلوکة رفتن عروس از خانة پدری :

عروس خطاب به مادر:

1-مُوکَه مِه کنجَه کِه تُونُو، منَه نِلی کِه بَرِه.                                  moka me kenga ke tono, mna nelli ke bare

برگردان: مادر من دختر تو هستم اجازه نده مرا ببرند.

1-سُوزُونِه دستَکِه تُونُو، منَه نِلی کِه بَرِه.                                           Suzune dastake tono, mna nelli ke bare                                               

برگردان: سوزن دست تو هستم اجازه نده من را ببرند.

1-خِه دوُل و سازَک مِی­بَرِه، منَه نِلی کِه بَرِه.                                   mebare, mna nelli ke bare sāzak Xe dol o 

برگردان: با ساز و دهل می­برند اجازه نده من را ببرند.

جواب مادر:

2-نَنَه وَ جُونِ نَنَه، کِنجِه کَلُونِ نَنَه!                                                  Nana va jone nana, kenge kalone nana!                                          

برگردان: ای جان مادر، دختر عاقل مادر!

2-نَنَه وَ جُونِ نَنَه، کار کنِ دَرِه خُونَه                                            Nana va jone nana, kār kone dare xona                                         

برگردان: ای جان مادر، ای دختر کارکن من!

2-آلا کِه مِی­بَرِه ترَه، آتِش وَ جُونِ نَنَه                                                 Āla ke mebare tra, āteṧ va jone nana                                               

برگردان: حالا که تو را می­برند، آتش به جان مادر بیفته.

2-آلا کِه مِی­بَرِه ترَه، اِشتُو گِریُونُو نَنَه!                                                Āla ke mebare tra, eṧtow geryono nana     

برگردان: حالا که تو را می­برند، ببین چگونه گریانم مادر!

عروس خطاب به خواهر:

1-خِه جفتِ چُوری مِی­بَرِه، منَه نِلی کِه بَرِه.                                        Xe jofte čuri mebare,  mna nelli ke bare  

برگردان: با یک جفت النگو می­برند، اجازه نده من را ببرند.                       

جواب خواهر:

3- دَدَه وَ جُونِ دَدَه، آلا کِه مِی­بَرِه ترَه،                                                   Dada va jone dada, āla ke mebare tra                                 

برگردان: ای جان خواهر حالا که تو را می­برند،

3- از خُونِه نیکِ بابا، خُونِه تو مِی­بَرِه ترَه.                                            Az xone neke bābā, xone to mebare tra 

برگردان: از خانة خوب بابا، به خانة خودت می­برند.                          

عروس خطاب به برادر:

1-از رائِه خَمَک مِی­بَرِه، منَه نِلی کِه بَرِه.                                          Az ra e xamak mebare,  mna nelli ke bare 

برگردان: از راه روستای خمک می­برند اجازه نده من را ببرند.                            

جواب برادر:

4- لَه­لَه وَ جون لَه­لَه، آلا کِه مِی­بَرِه ترَه،                                                      Lala va jone lala, āla ke mebare tra

برگردان: ای جان برادر حالا که تو را می­برند،                                   

4-دَنِ سِرا مِه مِستُو دَدَ، از زِر قرآن گِرا بکنی.                         dane srā me mestow dada, az zer qorān grā bkni 

برگردان:درب حیاط می­ایستم و از زیر قرآن تو را مشایعت می­کنم.             

جواب مادر:

2-گریه مَکُو دخترک، نازُوک و برگِ چَغَک.                                  Gerya mako doxtarak, nāzuk o balge čaγak  

برگردان: گریه نکن دخترمن، ای که از برگ گل هم نازکتری.

2-امشُو که مِی­بَرِه ترَه، نَمک مَزَه بر دِلَک.                                     Emṧao ke mebare tra, nmak maza bar delak 

برگردان: امشب که تو را میبرند، نمک نزن بر زخم دلم.                   

2- صَبا مُوکِه تو میایَه، رازای دل بُکنی تو.                                      Saba moke to myā ya, rāzāye del bokni to 

برگردان: فردا مادرت می­آید تا برایش رازهای دلت را بگویی.                                       

2- خاکای زِر حجله رَه، از گریه گِل بُکنی تو.                                Xākāye zere hejla ra, az gerya gel bokni to  

برگردان: خاک­های زیر حجله را با گریه گل کنی.                                                        (راوی شماره 10 و11)                              

                                                                                  ٭٭٭٭ 

 8-2-2 ویژگی­­های ساختاری و محتوایی آلوکه­ها

2-2-8-1 وزن و آهنگ

بومی­سرودهای شادیانه در سیستان معمولا با موسیقی و آهنگي شاد اجرا می­شود. اغلب آنها صرف­نظر از پرش­های وزنی دارای وزن عروضی «مفتعلن - مفاعلن - مفتعلن - مفاعلن» و «مفتعلن - مفتعلن - مفاعلن - مفاعلن» در بحر رجز مثمن مطوی مخبون هستند؛ مردم سیستان با استفاده از دایره، ریتم و آهنگ را با این اشعار تلفیق می­کنند، هرچند طنین صدای گوینده با هجاهای کشیده و آوای ریتمیک موسیقی کلام را نیز غنا می­بخشند؛ اما احیاناً همین کشش­های صوتی خاص در لهجه و آهنگین شدن اشعار به کمک دایره باعث می­شود تا «اختلال وزنی برخی از این اشعار که در خوانش معمولی از نظر وزن سکته ایجاد می­کند و وزن را از شکل طبیعی خود خارج می­گرداند، تنظیم شود» (الهامی، 1395: 73م). ریتم این اشعار در برخی موارد با این سخن طیب­زاده که وزن شعرهای عامیانه را بیشتر تکیه­ای می­داند تا هجایی و یا عروضی، نیز هم­داستانست (ر.ک. طیب­زاده،1392: 66). مثلا در مصراع «نَنَه وَ جونِ نَنَه کنجه کلون نَنَه» (مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفا) اولین هجا در واژه ننه در ابتدای مصراع (نَ) با تکیه، بلند تلفظ می­شود و دومین هجای آن (نَ) کوتاه تلفظ می­شود (-ᵁ) و همین واژه در پایان مصراع با تکیه، وزنی بعکس ایجاد می­کند؛ یعنی هجای اول کوتاه و هجای دوم بلند (ᵁ-)است. به همین دلیل اغلب این آلوکه­ها با تکیه بر روی واژگان و «با ادای خاص واژه­ها از طریق لهجه و شیوه خواندن که به کشش­ هجاها و کوتاهی آنها کمک می­کند، وزن را متعارف می­کنند» (جباره و همکاران، 1398: 70).

در شعر سبزه­جان وزن تقریبا صرف­نظر از پرش­های وزنی، در بحر هزج مثمن اخرب «مستفعلُ مستفعلُ مفعولن فع» است و بیت ترجیع آن در بحر رمل مثمن اصلم با وزن «فاعلاتن فع­لن فاعلاتن فع­لن» ظاهر می­شود که البته با موسیقی و خوانش با لهجه و همینطور تکرار ترجیع­وار که در وزنی تندتر اجرا می­شود، اختلالی در ریتم کل شعر ایجاد نمی­کند و آهنگ در سراسر شعر هماهنگی دارد.

در شعر سرتراشک وزن اشعار در بحر رجز مثمن مطوی مخبون «مفتعلن - مفاعلن - مفتعلن – مفاعلن» است؛ اما تک­مصراع ترجیع­وار آن بر وزن «فاعلاتن فعلاتن فع­لن» در بحر رمل مسدس مخبون اصلم است و چون این مصرع ترجیع را جمع حاضر با ریتم دایره و دست زدن همخوانی می­کنند، آهنگ شتاب بیشتری می­گیرد؛ با این حال ناهماهنگی ناشی از اختلاف دو وزن در این شعر مانند آلوکه قبلی ملموس نیست و این از زیبایی­های شعر عامیانه است و جایگاه موسیقی را در اجرا نشان می­دهد. 

در آلوکه حنا صرف­نظر از اختلالات وزنی در عبارات و واژه­های (در وا کنه، خفتی، النگو، هزارهزار آوردیم و...»، وزن غالب، در بحر رجز مثمن مخبون تکرار «مفاعلن» هست که با وزن متناوب «مفتعلن مفاعلن» در بحر رجز مثمن مطوی مخبون عبارات ترجیع­وار (ما می­ بریم عروس را، ما نمی­دیم عروس را) تلفیق می­شود؛ در این شعر نیز اختلال وزنی به دلیل اینکه از یک بحر عروضی است، قابل لمس نیست و با ریتم و آهنگ کلام و کشش­های خاص واژه در عبارات تکراری وزن شعر گوشنواز می­گردد. 

2-2-8-2 قافیه و ردیف

بسیاری از این آلوکه­ها به دلیل هم­خوانی جمعی، مصراع­های تکراری دارند که ترجیع­وار در متن شعر بازخوانی می­شوند. این اشعار در بهره­گیری از قافیه­ چندان قاعده­مند نیستند؛ مانند دوبیتی­های سیستان و «دوبیتی­های دیگر اقوام ایرانی با تعریف­های شناخته­شدة صاحبان سخن و منتقدان دیروز و امروز هم­سو نیستند؛ اما با تمام کاستی­ها هم­چنان سیطرة خویش را بر عرصة موسیقی شعر حفظ کرده­اند» (الهامی، 1395: 22م). برخلاف قافیه، وجود ردیف در آلوکه­ها کاملا پر رنگ است. در بیشتر ابیات ردیف به صورت واژه، ترکیب یا جمله حضور دارد و این نکته به موسیقی کناری اشعار کمک می­کند و زمینة آهنگین بودن آن را فراهم می­آورد؛ به طوری که به غنای موسیقی در بخش اجرا کمک می­کند؛ به همین سبب سرایندگان گمنام این ترانه­ها به وجود ردیف بیشتر از قافیه توجه کرده­اند. توجه به رعایت و الزام ردیف در اغلب اشعار عامیانه اقوام بیانگر این نکته است که بدون ­تردید آن «ردیف از ابداعات فارسی­زبانان بوده است و شاعران عرب و ترک به تبعیت از شاعران عجم آن را در آثار خود به کار برده­اند» (ذوالفقاری و احمدی، 1388: 158). در اغلب نمونه­های مذکور در آلوکه­ها، ردیف مشاهده می­شود. فقط در آلوکه سبزه­جان قافیه و ردیف چندان رعایت نشده است­؛ اما بیت ترجیع آن دارای قافیه است و چون تکرار می­شود، خلا قافیه در آن احساس نمی­شود؛ ضمن اینکه اجرای این اشعار به صورت ریتمیک این کاستی­ها را نشان نمی­دهد:

سبزَه جان دل­تَنگو، دل خَه وَر کِه بَندُو                 Sabza jān del tango del xa var ke bando

تو وَر خَه یارِ گرَفتِه­ای، مِه آلَا خِه کِه بخندُو           To var xa yāre grafte me āla xe ke bxando

        در آلوکه سرتراشک قافیه رعایت نشده است؛ اما ردیف بر ابیات آن سیطره دارد و نقص قافیه در آن به چشم نمی­آید. در آلوکه گرا بردن گاه دو مصراع با هم قافیه شده­اند و یک تک­مصراع به تنهایی با قافیه­ای متفاوت ظاهر می­شود؛ اما ردیف در آن قوی ظاهر شده است. ضمن اینکه مصراع­هایی در وسط ترجیع­وار تکرار شده­اند و موسیقی شعر را تکمیل می­کنند. در برخی همانند قالب مثنوی هربیت قافيه و ردیفی جداگانه دارند و در برخی یک بیت بدون رعایت قافیه آمده است؛ فقط ردیف و عبارت­های ترجیع­وار، مصراع­های از هم گسیخته را به هم پیوند می­دهد.

این اندازه عدم انسجام در ذکر قافیه بیانگر این نکته است که سرایندگان آلوکه­ها همانند گویندگان دیگر اشعار عامیانه رعایت قواعد قافیه را در غنای موسیقی شعر چندان دخیل نمی­دانستند. بلکه بیشتر بر این باور بودند که «نزدیک بودن و هم­مخرج بودن حروف پایانی و همچنین آهنگین بودن کلام خود ایجاد موسیقی کرده و برای شنونده گوشنواز خواهد بود» (جباره و همکاران: 1398: 21). در واقع توجه نکردن به قافیه«يکی از ویژگی­های ترانه­های محلی همة اقوام ایرانی است كه طبق عادت گذشته ميزان قافيه را آهنگ كلمه قرار داده­اند، نه حرف؛ » (بهداروند،1390: 25). چنانکه در آلوکه سبزه­جان «گُلِه و گَلَه» و «آسییَه و بینَه» و در آلوکة سرتراشک «کلاه و قبا» براساس آهنگ و تلفظ کلمه باهم قافیه شده­اند. «برخی از ویژگی­های ردیف و قافیه تقریباً در ترانه­های اقوام ایرانی مشترک و یکسان است» (ر.ک. به: یارشاطر، 1393 :302).

2-2-8-3 قالب

موضوع بیشترآلوکه­های سیستان روایت­گونه است و قالب یک­دست و مشخصی ندارد؛ گاه در قالب مثنوی است؛ بدون اینکه قافیه در بیت بیت آن رعایت شده باشد؛ گاه به صورت ترجیع­بند، بندی در شعر برگردان و تکرار می­شود. در آلوکه سرتراشک مانند قالب مستزاد در هر مصراع شعر بندی تکرار می­شود و در برخی از اشعار به­خصوص در آلوکه «گرا بردن» سه مصراع اول از زبان عروس باهم قافیه شده است که شبیه «قالب سه خشتی­های خراسان است» (ذوالفقاری و احمدی، 1388: 152) و در ادامة آن جواب مادر به صورت دوبیتی­های متعارف زبان فارسی آمده است که همانطور که ذکر شد، گاه وزنی متفاوت دارند. گاهي نیز به صورت تک­­بیتی بیان ­شده است؛ مانند آلوکة حنابندان که تک مصراع آمده و مصراع دوم ترجیع و برگردان شده است؛ البته علت اختلال در فرم قالب­ها به این دلیل است که اغلب اشعار به صورت سوال و جواب در بین دو گروه اجرا می­شود و دیگر اینکه چون قافیه در این بومی­سروده­ها چندان اهمیت نداشته است، بنابراین به تبعیت از آن قالب متعارف و مشخصی نیز در این نوع شعر دیده نمی­شود؛ بلکه ریتم و آهنگی که از ردیف و مصراع­های تکراری حاصل می­شود، بیشتر مورد توجه است.

2-2-8-4 زبان

زبان آلوکه­ها متأثر از لهجة سیستانی، تا حدودی واژگان محلی را در خود نگه داشته است؛ علت حفظ واژگان اصیل و کهن در این گویش دور بودن از جوامع بزرگ شهری است که سبب شده تقریبا بخش­های متعددی از واژگان محلی در این ترانه­ها ماندگار شود. استاد صفا معتقد است یکی از اصیل­ترین لهجه­های زبان پارسی گویش سیستانی است و دلیل آن قرابت معنایی واژگان این منطقه با لهجه و واژگان مراکز اولیة زبان فارسی یعنی خوارزم، هرات، بخارا و.... است که خاستگاه زبان پارسی است. بسیاری از کلمات این گویش را می­توان در قدیمی­ترین کتاب نثر فارسی یعنی تاریخ سیستان یافت (صفا،1351، ج2: ...). با وجود این زبان آلوکه­ها گاه به فارسی معیار نزدیک شده­است؛ به گونه­اي­كه غلظت لهجه در آن چندان ملموس نیست و زبان از واژگان اصیل در لهجه فاصله گرفته و به زبان ساده­تر و نزدیک به فارسی معیار گرایش پیدا کرده است و در بستر زمان به تدریج نرم و صیقلی شده­ است؛ علت عمدة آن، زندگی شهری، مهاجرت روستائیان و تحولات سریع اجتماعی است.

در اشعار مذکور چنانکه تأمل ­شود، بیشتر واژگان ساده و روان و نزدیک به زبان معیار است به­طوری­که برخی ابیات اصلا نیازی به آوانگاری ندارد و تقریباً زبان اشعار قابل دریافت است؛ به جز برخی واژگان و افعال که مختص گویش سیستانی است؛ مانند: «چوری(čuri): النگو؛ چَغَک(čaγak): شکوفه­های نازک بهاری؛ کلوتر (kalotar): بزرگتر؛ سوزون(Suzune): سوزن؛ لَه لَه(lala): برادر؛ دَدَه(dada): خواهر؛ آلا (ālā): حالا؛ موکَه (moka): مادر و...». بیشتر فعل­ها مثل «مِستو(mestow): می­ایستم؛ طلبو/ طلبم؛ نِلّی / نگذاری؛ مکنه/ نکنید؛ » و ضمایری چون «مِنَه/ مرا؛ خا / خود، اشتو (ošna) / چگونه» نیز برگرفته از لهجه سیستانی است؛ اما صرف­نظر از این واژگان به طور کلی زبان اشعار به دلیل نزدیکی به زبان معیار ساده، روان و قابل فهم می­باشد.

2-2-8-5 محتوا

محتوای اصلی آلوکه­ها غالباً در بارة دعوت به شادمانی و سرور، جشن وصال، عشق، رسم و آیین عروسی، موضوعات مذهبی، تاریخی و آرزوی وصال و دیدار یار است. شهنازی محتوای این ترانه­ها را در قالب پیام­هایی می­داند که موضوعات مختلف از اشعار عاشقانه گرفته تا سختی­ها و مرارت­های زندگی و آنچه را ممکن است در آینده برای عروس در زندگی مشترک پیش آید، شامل می­شود و گاه رنگ مذهبی به خود می­گیرد (شهنازی، 1392/ج1: 37). در کل این شعرها ساده و بی­پیرایه­اند و «سرایندگان آنها از جهان­بینی ساده­ای برخوردارند؛ به این دلیل که ترانه­های محلی با توده مردم سر و کار دارند و مردم عادی جز بیان ساده و روان مطلب هدفی ندارند» (ذوالفقاری، 1396: 70).

ویژگی اصلی این نوع شعر طرح روایی آن است که حکایت­گونه بیان می­شود؛ مانند داستان زندگی و چون اجرای اینگونه اشعار معمولا به صورت دسته­جمعی است به شیوة مناظره و سوال و جواب بیان می­شود؛ يكي مي­خواند و ديگري با همان مضمون پاسخش را مي­دهد که در گویش سیستانی به آن «بحث بیت» می­گویند:

1-در وا کُنِه، در وا کُنِه، حِنا میارِه وَر شما  Dar vā kone, dar vā kone, henā meyāre var ṧomā                                             

2-حِنا شما مالِ شما، ما زَ ندارِه وَر شما                    Henā ṧomā māle ṧomā, mā za nadāre var ṧomā     

برتری­جویی و سلطه­طلبی خانواده داماد بر خانواده عروس از دیگر مفاهیمی است که از این ترانه­ها دریافت می­شود. در آلوکه حنا که به شیوه مناظره انجام می­شود، وقتی شعر به این عبارت می­رسد که: «در وا کُنِه، در وا کُنِه، دوماد میارِه وَر شما» با تحکم و زورآزمایی فامیل داماد در گشوده و خانواده عروس در این نمایش مغلوب می­شوند. همچنین محتوای شعر سرتراشک اشاره به پیشکش خانواده عروس به داماد دارد از قبا، کلاه، انگشتر و شلوار و ... که بیانگر برتری و اهمیت دادن به خانواده داماد است. اصولا طبقه اجتماعی داماد در بین اقوام ایرانی سلطه­گر و غلبه­جو است. به نظر می­رسد «سنت هوسبازانة شاهزادگان و طبقات بالای جامعه در ازدواج اجباری با دختران رعیت و فرودستان علت برتری داماد بوده که در برخی اشعار به عنوان شاه و شاهزاده معرفی شده است» (جباره و همکاران، 1401: 72). در آلوکة حنا به این برتری با لقب شاه به داماد اشاره شده است:

-حِنای کرمانی رَه فامیل شا [داماد] می­بندِه                               Henāy kermāni ra fāmile ṧā mebande.

در آلوکة «گرا بردن» نیز از زبان مادر شرح اندوه دختر را از ازدواجی که به نظر اجباری است در قالب راز و نجوا و گریه و زاری بیان می­کند:

- صَبا مُوکِه تو میایَه، رازای دل بُکنی تو. Saba moke to myā ya, rāzāye del bokni to 

برگردان: فردا مادرت می­آید تا برایش رازهای دلت را بگویی.

- خاکای زِر حجله رَه، از گریه گِل بُکنی تو. Xākāye zere hejla ra, az gerya gel bokni to  

برگردان: خاک­های زیر حجله را با گریه گل کنی.

نگرانی عروس از آیندة پیش­رو و اندوه مادر از جدایی دختر دلبندش نیز از موضوعات مطرح شده در این آلوکه­هاست. در آلوکة «گرا بردن» این دغدغه بین عروس، مادر، برادر و خواهرش به شیوه مناظره مطرح می­شود؛ به­طوری­که معمولا حس مشترک آن تمام میهمانان را متاثر می­کند.

2-2-8-6 ویژگی­های ادبی

تصویر یا خیال که منتقدان اروپا بدان ایماژ می­گویند، دریافت نوعی تجربه است که بیشتر با زمینه­های عاطفی توام است (شفیعی کدکنی، 1393: 17). آلوکه­ها در عین حال که از جنبة ادبی برخوردارند، ساده، بی­تکلف، اما عاطفی و اثرگذار هستند و از هرگونه آرایش کلام و صنایع ادبی مصنوع به دوراند. اغلب تصویرسازی­های گویندگان ساده، روان و برگرفته از محل زندگی و مظاهر طبیعی ملموس و در دسترس است.

اغراق موجود در آلوکه حنابندان: «هزار هزار آوردیم اُشتر قطار آوردیم» اشاره به هدایایی دارد که از طرف داماد برای عروس تدارک دیده شده و بسیار زیبا اغراق شده است. همینطور وجود اغراق در آلوکه گِرا بردن «خاکای زیِر حجلَه رَ از گریه گِل بُکنِی تو» بسیار هوشمندانه و ظریف از زبان مادر به دل­نگرانی­های عروس از آینده پیش­رو در زندگی زناشویی اشاره دارد.

تشبیهات ادبی در ابیات «دخترک برگ چَغَک» و «مُوکَه مِه کِنجَه کِه تُونُو / سُوزُونِه دستَکِه تُونُو» در عین حسی و عینی بودن؛ زیبا، روان و بدون تکلف هستند. در عبارت «سبزَه گل دارُو »، استعاره­ای ساده و ملموس از معشوق سبزه­رویی دارد که چون گل زیبا و لطیف است.

وجود کنایه در ابیات «دل خَه وَر کِه بَندُو: کنایه از به چه کسی امید داشته باشم» / « دل مِه وَر او آسییهَ: به کنایه: من دلتنگ او هستم»، «آتِش وَ جون نَنَه: کنایه از غصه دار شدن مادر»؛ و «سُوزُونِه دستَکِه تُونُو: کنایه از مطیع و فرمانبردار بودن » و... . 

این نمونه­ها نشان می­دهد که سرایندگان بی­نام و نشان در نهايت سادگی و روشني سعی کرده­اند تصویرسازی­های خیال­انگیز خود را از محیط طبیعی زندگی و اتفاقات پیرامون آن انتخاب و با چاشنی عاطفه و احساس در شادی­سروده­های خود بیان کنند.

3-نتیجه­گیری

نتایج این تحقیق نشان می­دهد که مردم سیستان به اجرای آیین سور و شادمانی با آداب خاص خود بسیار پایبند هستند و این مساله در فرهنگ آنان جایگاه والایی دارد و بیانگر اصالت فرهنگی و غنای تمدن کهن این سر­­زمین است.

با معرفی آلوکه­، بیان وجه­تسمیه و تاریخچة آن، مجریان، شیوة اجرای آن دریافتیم که مردم سیستان با گویش بومی و موسیقی محلی خود به اجرای شادی­سروده­ها می­پردازند و آن را به عنوان یکی از آیین­های اصیل و کهن ارج می­نهند. آنچه مسلم است محتوا و مضمون بومی­سرودها در نواها و ریتم­های موزون آن، ضمن اینکه بیانگر زندگی ملموس و عینی مردم این خطه است، از آرامشی بسیار برخوردار است؛ به طوری که سیستانی­ها با اجرای بومی­سرودة آلوکه در مراسم عروسی بهترین لحظات زندگی را برای خود ثبت می­کنند و در زلال جاری این شادی­سروده، رنج­ها و آلام درونی خود را با شرکت در مراسم جشن التیام می­بخشند.

 موشکافی و تحلیل مختصات آلوکه­ها از وزن، قافیه، ردیف، قالب، زبان و جنبه­های ادبی نشان می­دهد همسو با ویژگی ترانه­های عامیانه دیگر اقوام، مختصات فنی و محتوایی مشابهی دارد و مثل اغلب ترانه­های عامیانه موسیقی و ردیف بر آنها سیطره دارد و قافیه و قالب چندان مورد توجه سرایندگان نبوده است. 

مقایسة شادی­سروده­های سیستان با گونه­های دیگر در مناطق مختلف ایران نیز بیانگر مشابهت تقریبی این نوع اشعار در آیین­های بومی و محلی اقوام ایرانی است و نشان می­دهد که اجرای شعر با ملودی در این آیین­ها نقشی بنیادین دارد؛ نقشی که برگرفته از احساس مشترک است؛ احساساتی لطیف که در قالب اشعار نمود پیدا کرده و با موسیقی جاودان شده است. 

نقش محوری زنان در اجرای بومی­سروده­ها نشان از حضور پررنگ و موثر آنان در موقعیت­های خاص و حساس زندگی دارد. این اندازه برخورداری از ترانه و ترنم برای بهره ­بردن از لحظه لحظة شادی­ها بیانگر شور سرزندگی و نشاط جمعی مردم این خطه است و برخورداری کامل آنان از شادی و سرور اهمیت برگزاری یکی از اساسی­ترین مسایل زندگی را نشان می­دهد.

پی­نوشت:

---

[1] . دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه دریانوردی و علوم دریایی چابهار.  [e-mail]. تلفن همراه: [phone]

[2]  . کارشناسی­ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه دریانوردی و علوم دریایی چابهار.    [e-mail]

منابع

1.       آذرگان، محمدحسین (1395) سیستان قلمرو زبان پارسی(فرهنگ لغات سیستانی)، گرگان: انتشارات نوروز.

2.       افتخارزاده، افسانه و همکاران (1388) قصه­های بلوچی، با همکاری مریم نورزایی و غلامرضا ایجاد، تهران: نشرچشمه.

3.       افشار سیستانی، ایرج،(۱۳۶۹) سیستان­نامه، تهران: نشر مرغ آمین. 

4.       الهامی، فاطمه، (۱۳۹۵) سیتک­های سیستانی، زاهدان: دانشگاه سیستان و بلوچستان. 

5.       الهامی، فاطمه و میرشکار، راضیه (۱۳۹8) «اَرده خوانی و کاربردهای آن در آیین سوگواری سیستان» دوفصلنامه فرهنگ و ادبیات عامه، سال 7، ش 29، آذر و دی، صص1-23.

6.       بهرامی، تقی،(۱۳۱۷) فرهنگ روستایی، (دایره­المعارف فلاحتی)، تهران: چاپ خودکار.

7.       بارتوک، بلا،(۱۳۷۷) چندمقاله در بارة موسیقی محلی، ترجمه سیاوش بیضایی، تهران: رودکی.

8.       بهداروند، اکبر(1390). عاشقانه­ها (دوبیتی­های امروز). تهران: نگاه.

9.       جاوید، هوشنگ (1382) «فرهنگ مردم: نگرش به آیین پیوند»، نشریه عروس هنر، ش 26، صص38-41. 

10.       جباره ناصرو، عظیم و فضلی، عارف (1401) «بررسی و تحلیل ترانه­های عروسی منطقه لارستان با تکیه بر بن مایه­های اساطیری»، ادبیات و زبان­های محلی ایران زمین، پاییز، سال 12، شماره3، صص 61-88.

11.       جباره ناصرو، عظیم و کوهنورد، رقیه (1398) «بررسی اشعار و ترانه­های عروسی در شهرستان جهرم»، ادبیات و زبان­های محلی ایران زمین، زمستان، سال 5، شماره4، صص 1-26.

12.       ذوالفقاری، حسن و احمدی، لیلا .(1388). «گونه­شناسی بومی­سروده­های ایران»، ادب پژوهی، بهار و تابستان، ش7 و 8، صص 143-170.

13.       ذوالفقاری، حسن.(1396). «شیوه­های اجرایی اشعار محلی درایران»، شعر پژوهی، ش33، صص 69-99.

14.       رئیس­الذاکرین، غلامعلی(۱۳۷۰) کندو(فرهنگ مردم سیستان)، مشهد: سعید.

15.       شهبازی، فاطمه، عبادی، آزاده (1397) «نگاهی به واسونک­ها و ترانه های عروسی منطقه هندیجان»، ادبیات و زبان­های محلی ایران زمین، تابستان، سال 4، شماره2، صص 63-80.

16.       شهنازی، جواد (1392) فرهنگ گویشی سیستان «خنج»، جلد اول، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

17.       صفا، ذبیح­الله، (1351) تاریخ ادبیات در ایران، ج2، تهران: ابن­سینا.

18.       طباطبایی، سیدحسین، طباطبایی، سیدحسن و رضایی، محمد، (1394) «آیین سوگ و سرور در منطقه سرکویر دامغان»، دوفصلنامه فرهنگ و ادبیات عامه، بهار و تابستان، سال سوم، شماره5، صص1-27.

19.       فاضلی، محمدتقی و پوربختیار، غفار (1395)، «بررسی آداب و رسوم سوگواری در شاهنامه فردوسی و مقایسه­ آن با آداب مذکور در بین اقوام لر بختیاری و لر کوچک» فصلنامه علمی- پژوهشی علوم اجتماعی، سال دهم، شماره3، پیاپی34، پاییز، صص121-144.

20.       فرجی، عبدالرضا (1376) جغرافیای کامل ایران، تهران: نشر ایران.

21.       کریستن­سن، آرتور (1355) آفرینش زیانکار در روایات ایرانی، ترجمة احمد طباطبایی، تبریز: موسسه تاریخ و فرهنگ ایران.

22.       کوهی کرمانی، حسین(۱۳۱۷) هفتصد ترانه از ترانه­های روستایی(با مقدمه ملک­الشعرای بهار و ده آهنگ از علینقی وزیری)، تهران: بی­نا.

23.       دایت، صادق(۱۳۳۴) مجموعه­ نوشته­های پراکنده، مقدمه حسن قائمیان، تهران: امیرکبیر.

24.       یارشاطر، احسان(1393).تاریخ ادبیات فارسی(ادبیات شفاهی زبان­های ایران). جلد18. تهران: سخن.

راویان شفاهی:

1-       بزی، شهربانو ۵7ساله   

2-       سنجرانی، غلامحسین، ۶4ساله

3-       سنجرانی، محمد، ۶0ساله

4-       گلستانه، کبری،۷۰ساله 

5-       غلامحسینی، بگم۷۵ساله روستای جزینک

6-        کمالی، مرضیه۵3ساله

7-       کهخا، ایران5۸ساله روستای ژاله­ای زابل

8-       گلستانه، نور بی­بی ۵۷ساله

9-       مودی، طوبی 70 ساله

10-میرشکار، خداداد ۸۹ساله

10-       میرشکار، غلامحسین،۵۰ساله

11-       میرشکاری، شهین۴9ساله

12-       وحیدی، فداحسین۵۹ساله 

13-       پری بزی، 90 ساله روستای خراشادی

 

 

 

 

 

 

Aluke reading and its uses in Sistan's celebration and fete

        1.Fatemeh elhami ²                    Raziye  Mirshkar³

Abstract

Aluke in Sistani dialect means wedding songs that are performed in the ceremony of marriage. These songs are as old as human existence in this region and show the cultural richness and ancient civilization of this region. Aluke is also common in religious, love, and historical themes in Sistan. However, in this article, we have examined Aluke's reading and its uses only in the wedding ceremony. The method of research is library research in the form of face-to-face interviews with numerous speakers. By introducing Aloke, its denomination, history, performers, style of performance, time, and place of performance, this research shows how much the peoples of Sistan adhere to the performance of the wedding ceremony in their native dialect, and this issue has a high place in their culture. The comparison of Sistan's joy songs with other types in different regions of Iran also shows that the performance of poetry with a melody has a fundamental role in the native and local rituals of Iranian peoples. Also, by mentioning the types of verses, this article examines their characteristics in terms of rhythm, rhyme and row, format, language, content, and literary characteristics. This amount of enjoyment of songs and sings to take advantage of the moment of happiness show the vitality and collective vitality of the people of this region, and their complete enjoyment of happiness and joy show the importance of holding one of the most basic issues of life.

Keywords: Aloke, fete, native song, Sistan, popular culture.

 

22

 

---

[1]  . گردنبند

[2]  Associate Professor of Persian Language and Literature, Faculty of Management and Human Sciences, Chabahar University of Maritime and Marine Sciences. [e-mail] . phone number: 09151416255.

[3]  Graduated with a master's degree in Persian language and literature from Chabahar University of Maritime and Marine Sciences. [e-mail]

---