Application of the Platonic solution to deal with the sophist in solving the problems of virtual space

Subject Areas : Epistemological researches

Parastoo mesbahi jamshid ¹ , Maryam Soltani Kouhanestani ²

1 - Department of Educational Sciences, Farhangian University, P.O. Box 14665-889, Tehran, Iran
2 - Assistant professor, Department of Philosophy, University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, Iran

Received: 2024-05-01 Accepted : 2024-07-07 Published : 2024-09-24

Keywords: Cyberspace, sophistry, Plato, wisdom, rationality, spirituality,

Abstract :

Contemporary man, who lives in the era of information and communication technology and is in a sense under the control of Cyberspace, is faced with issues that have made it difficult for him to distinguish truth from error. This difficulty has the same nature as the epistemological problems of ancient Greece, which were created by the Sophists and solved by Plato's enlightenment. The aim of the current research is to investigate whether Plato's position against the sophists can be a solution to the problems of Syber space? This research has been carried out with a descriptive-analytical method and the findings indicate that although there is no absolute compatibility between the infrastructure and the content of the Cyberspace with the nature and practice of the sophist, and the basis and purpose of creating the Cyberspace is different from all kinds of sophistry which was done by the false claimants of philosophy; At the same time, in use, there is a significant closeness between these two procedures. Correspondence between sophistry and Cyberspace is clear in components such as the use of appearance instead of truth, opinion instead of knowledge, neglect of human knowledge, and the preference of speech or writing. The way out of the problems of Syberspace according to the Platonic approach is to pay attention to the two elements of "rationality" and "spirituality".

References:

اسمیت،هیوستون،(1381)، اهمیت دینی پساتجددگرایی:یک جوابیه، سیری در سپهر جان- مقالات و مقولاتی در معنویت، ترجمه مصطفی ملکیان، تهران:انتشارات نگاه معاصر.
برگر،پترل، توماس لوکمان،(1394)،ساخت اجتماعی واقعیت، ترجمه فریبرز مجیدی، تهران:انتشارات اندیشه¬های عصرنو.
بل،دیوید،(1389)، درآمدی بر فرهنگ¬های سایبر، ترجمه مسعود کوثری و حسین حسنی،تهران:انتشارات جامعهشناسان.
بل،دیوید،(1390)،نظریه پردازان فرهنگ سایبری، مانوئل کاستلز و دانا هاراوی، ترجمه مهدی شفیعیان، تهران:انتشارات دانشگاه امام صادق.
بودریار،ژان،(1387)، درسایه اکثریت¬های خاموش، ترجمه پیام یزدانجو،تهران:انتشارات مرکز.
جرج، سوزان،(1390)، دین و تکنولوژی در قرن بیست ‌و یکم، تهران:انتشارات پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
جوادی آملی، عبدالله، (1391)، منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، قم، اسراء.
حسن،ایهاب،(1381)، پست¬مدرنیسم کتابنامه¬ای نقدگونه، ترجمه مهتاب ملکوت، از مدرنیسم تا پستمدرنیسم،(مجموعه مقالات)،لارنس کهون، تهران:انتشارات نی.
دریفوس،هیوبرت،(1383)، نگاهی فلسفی به اینترنت، تهران:انتشارات گام نو.
رشیدیان، عبدالکریم،(1393)، فرهنگ پستمدرن،تهران:انتشارات نی.
سلیمانی امیری، جواد (1397) تطبیق تاریخی، امکان سنجی و معیارشناسی، تاریخ اسلام در آیینه پژوهش، 44 (1)، 29-55.
صلواتی، عبدالله، (1401) باور در عصر کلیک (آسیب¬های اعتقادی فضای مجازی و راهکارهای آن)، تهران، کانون اندیشه جوان.
صلواتی، عبدالله، (1400) تحول معرفت شناختي فضای مجازی، تهران،انتشارات سمت.
عاملی، سعیدرضا (1397) فلسفه فضای مجازی، تهران، امیرکبیر.

عاملی، سعیدرضا،(1382)، دو جهانی شدن و جامعه جهانی اضطراب، نامه علوم اجتماعی، سال یازدهم، شماره اول
گلشنی، مهدی،(1379)، علم و دین و معنویت در آستانه قرن بیست و یکم، تهران:پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
مک لوهان،مارشال،(1377)، هربرت، برای درک رسانه¬ها، ترجمه سعید آذری، تهران:انتشارات مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه¬ای صدا و سیما
یی¬گاست، خوزه ارتگا،(1381)،پدیده ازدحام توده¬ها، ترجمه حسین بشیریه، از مدرنیسم تا پست مدرنیسم، (مجموعه مقالات)، لارنس کهون، تهران:انتشارات نی
#Bakardjieva,M.Internet Society:The Internet in Everyday Life:computer networking from the standpoint of the domestic user, New Media & Society 3: 67-83.2005#
#Benedikt,M,Cyberspace:some proposals,in M.Benedikt(ed)Cyberspace: First Steps,Cambridge,MA:MIT Press,1991#
#Castells,M,Epilogue:informationalism and the network society,in P.Himanen,The Hacker Ethic and the Spirit of the Information Age,London:Secker&arburg,2001#
#Kraut.R,M.Patterson,V.Lundmark SKiesler,T.Mukophadhyay and W.Scherlis Internet Paradox:A Social Technology that Reduces Social Lnvolvement and Psychological well-deing?American Psychologist, vol.53,no.9,pp.1017-31, 1998#
#Stivale,C. (1998).The Two-Fold Thought of Deleuze and Guattari:intersections and animations,London: Guilford P.71#
#Turkie,S.Life on the Screen:Identity in the Age of the Internet,London:Secker&Warburg,1995#
#Whittle,David B,(1997),Cyberspace:The Human Dimension,New York. W.H.Freeman,Winter, Vol 1#
#Guthrie,W.K.C,(1975),A History of Greek Philosophy:Plato:The man and his dialogues earlier period; Vol.IV,Cambridge University Press, London#
#Plato;(1997),complete works;edithed with John M.Cooper,Hackett publishing company,Inc,U.S.A#
#Liddell H.G&Scott.R,(1996),Greek-English Lexicon:With a Revised Supplement By Sir Henry Stuart Johnes,Clarendon Press,Oxford#
#Zeller,Eduard.(1980),Outlines of the History of Greek Philosophy;translated by:l.r.palmer, Dover Publication,new York#

#Ropolyi, laszlo (2013), Philosophy of the Internet: A Discourse on the Nature of the Internet, Eotvos Lorand Tudomanyegyetem#

Full-Text:



دوفصلنامه علمی   پژوهشی پژوهشهای معرفت شناختی                                 Biannual Academic Journal

سال سیزدهم، شماره 27، بهار و تابستان 1403        The Epistemological Research

صفحات 256-231        Vol. 13, No. 27, Spring & Summer 2024

 

کاربست راهکار افلاطونی برای مقابله با سوفیست در رفع معضلات فضای مجازی

 

پرستو مصباحی جمشید¹

مریم سلطانی کوهانستانی²

چکیده

استفاده سفسطه‌آمیز از فضای مجازی توسط انسان معاصر از جنس معضلات معرفتی دوران یونان باستان است که توسط سوفسطائیان ایجاد و با روشنگری سقراط و به ویژه افلاطون مرتفع می­شد. هدف از پژوهش حاضر، بررسی این مسأله است که آیا موضع افلاطون در برابر سوفسطائیان می‌تواند راهکاری برای خروج از معضلات فضای مجازی به‌مثابه بستری برای سفسطه­گری معاصر باشد؟ این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی صورت گرفته است و یافته­ها حاکی از این است که اگرچه انطباق مطلق میان زیرساخت و محتوای فضای مجازی با ماهیت و عمل سوفیست وجود ندارد و بستر و غایت ابداع فضای مجازی متفاوت از انواع سفسطه پراکنی­هایی است که توسط مدعیان کاذب فلسفه انجام می­شده است؛ با این حال در عمل، نزدیکی قابل توجهی میان این دو رویه وجود دارد. تناظر سفسطه با برخی معضلات فضای مجازی در مؤلفه­هایی چون استفاده از مجاز به جای حقیقت، گمان به جای معرفت، غفلت از شناخت حقیقت انسان و ارجحیت گفتار یا نوشتار، نمود روشنی دارد. راهکار برون‌رفت از معضلات فضای مجازی با نظر به رویکرد افلاطونی توجه به دو عنصر «عقلانیت» و «معنویت» است. موضع افلاطون در برابر سوفسطائیان، راهبردی حکمت­بنیان برای توده مردم به عنوان کاربران معمولی فضای مجازی است.

 

کلید واژه‌ها: فضای مجازی، سفسطه، افلاطون، عقلانیت، معنویت

 

 

 

مقدمه

فضای مجازی در عین  سادگی و سهولت استفاده از آن، امری پیچیده و چند بعدی است؛ زیرا حاکی از جغرافیای گسترده و نامحدود اطلاعاتی است که قادر است به اشکال متفاوتی نمودار گردد و بدون اینکه نقطه پایانی برای آن بتوان تصور کرد، قادر به پیش‌روی است. به اعتقاد ویتل، ارتباطات، تحصیل، تفریح و سرگرمی، تسهیل امور، تجارت، برخط و کنار خط اهدافی­اند که افراد در این فضا در پی آن هستند (Whittle,1997:23). خلق و توسعه این فضا مفاهیم و تعاملات جدیدی را تولید کرده است که در میان آنها، واقعیت مجازی که تمامی مفاهیم دیگر را تحت‌الشعاع خود قرار داده، مفهوم محوری است. پیشینه استعمال مفاهیمی از قبیل واقعیت، مجاز و واقعیت مجازی به دوران یونان باستان و به طور خاص به افلاطون بازمی‌گردد. جامعه یونان باستان با تأسی از واقعیت مجازیِ حاصل از تعلیم و تربیتِ سوفسطائیان و در نتیجه‌ی حذف هرگونه الزام اخلاقی، دینی یا توسل به هر معیار مطلق، دچار نوعی هرج و مرج و آشفتگی معرفتی شده بود. سوفسطاییان، مروج نوعی نسبی‌گرایی بودند، نخست، نسبی‌گرایی واقعیت‌مند که افلاطون در ثئای‌تتوس به آن پرداخته است که بر طبق آن مفاهیمی همچون «سردی» و «گرمی» وابسته به فاعل شناسا است و باور فرد نسبت به این مفاهیم، معیار حقیقت است (Theaetetus:152a-d)؛ دوم نسبی‌گرایی اخلاقی که به آن در جمهوری اشاره شده است؛ بدین معنا که مفاهیم اخلاقی نیز از قید اطلاق برخوردار نبوده و نسبی هستند (See:RepublicI,II). در واقع، تمام تلاش سوفسطائیان متمرکز بود بر تسری نسبی‌گرایی واقعیت‌مند به نسبی‌گرایی اخلاقی و رسیدن به اخلاقی که دیگر وابسته به خدایان یا هر امر الزام‌آوری نباشد. هرچند سقراط نخستین کسی بود که با سوفسطائیان و تفکر نسبی‌گرایانه آنها به مبارزه پرداخت اما این افلاطون بود که در آثار متعدد و بیش از همه در محاوره سوفسطائی، درباره سوفسطایی و شخصیت او صحبت کرد. بر مبنای آثار افلاطون، مهمترین ویژگی سوفسطایی ارائه دادن تصویری از اشیا و امور واقعی به جای خود آن اشیا به مخاطب است که بدین وسیله با فریب، از طریق شبیه‌سازی او را از اصل شی دور ساخته و موجب توهم و سردرگمی او می‌شود (Sophist:235-236)، این در حالی است که از منظر افلاطون، برای شناخت هر موجود واقعی چند چیز وجود دارد که معرفت به آن موجود باید از راه آنها به دست آید: نخستینِ آن نام شیء است، دوم تعریف شیء، سوم تصویر آن شیء، مرحله چهارم معرفت و مرحله پنجم باید خود متعلق، یعنی چیزی که حقیقتاً موجود واقعی و متعلق معرفت است را جای داد و البته تصویر غیر از شیء واقعی؛ و سرگردان بین دو ساحت وجود و لاوجود است (نامه هفتم: 342 a-c).

افلاطون پس از بیان شرطِ معرفت به موضوع و فقدان این شرط در سوفیست، نشان می‌دهد که سوفسطایی با علم به ماهیت تعالیم فریبکارانه خود از راه جدل، مخاطب را دچار تناقض کرده و با استفاده از تصویر به جای اصل، او را از دایره وجود به لاوجود سوق داده و باعث توهم و سرگردانی او می‌شود (Sophist:268). از سوی دیگر، افلاطون نشان می­دهد ضعف بنیادین سوفسطائی در اصل محوری او، یعنی خطابه قرار دارد که این ضعف، در ابتدا با تحلیل نحوه‌ی کسب معرفت که خود، در بطن تعریف عقل و عقلانیت جای دارد، آشکار می‌شود. امکان تلقی سوفسطائیانه از امور در کنار همراهی مفهوم «واقعیت» با «نظام مجازیت» در عصر حاضر، مسائل مستحدثه­ای را ایجاد کرده است که لزوم توجه هوشمندانه به روندهای جدید زندگی بشری را دوچندان می­نماید. عاملی در کتاب فلسفه فضای مجازی اّشکال نظام مجازیت را مورد مداقه قرار داد و به مرزبندی مستدل میان امر واقعی و غیرواقعی پرداخته است (عاملی،1397: 111).

در این مقاله تلاش شده است میان دو دوره تاریخی (دوران یونان باستان و دوران معاصر)، با جریان مشترکی تحت عنوان «مرز میان حقیقت و مجاز»، پیوند برقرار شود. محققان به محدودیت­های این نوع تطبیق آگاهی داشته و سعی نموده­اند با تمرکز بر وجوه اشتراک و اختلاف این دو دوره، همچنین دقت نظر در سازوکار مطالعات تطبیقی، به درک عمیق­تری از دیدگاه­ها رسیده و راهکار مناسبی جهت برون رفت از برخی معضلات کنونی فضای مجازی ارائه دهند. در مطالعات تطبیقی معیارهای بایسته­ای مانند اعتبارسنجی اطلاعات و تحلیل­ها، شناسایی وجوه تشابه، گذر از شباهت­ها و تفاوت­های ظاهری، ارزیابی دخالت یا عدم دخالت وجوه تمایز در وجوه تشابه، شناسایی مبانی فکری و نظام ارزشی حاکم بر فرایند تطبیق و تعیین تقریبی میزان انطباق وجود دارند که رعایت آنها ضروری و شرط صحت این نوع مطالعات است (سلیمانی، 1397: 44-51). در این پژوهش این معیارها بکار گرفته شدند و با توجه به موفقیت افلاطون در حل معضل شبه معرفتی زمان خود، راهکار او به سنجه گذارده شده تا کارآمدی آن بررسی گردد.

برخی از پژوهش­های پیشین که به نوعی با مسئله پژوهش حاضر مرتبط­اند، عبارتند از: عباس­زاده و شکری (1402) در مقاله مهم­ترین مختصات معرفت­شناختی فضای سایبر به تحولاتی که فضای سایبر در نحوه یادگیری، حافظه، کسب معرفت و ماهیت قوای ادراکی انسان پرداخته­ و وجوه مثبت و منفی این تحولات معرفت­شناختی را برشمرده­اند اما راهکاری برای رفع معضلات ارائه ننموده­اند. قائمی­نیا (1400) در کتاب الهیات سایبر به مسائل الهیاتی و کلامی فضای مجازی بدون لحاظ رویکرد تاریخی پرداخته است. صلواتی (1400) در کتاب تحول معرفت شناختی فضای مجازی به واکاوی تحولات معرفت‌شناختی در محیط ۳۶۰ درجه پرداخته و راهکارهای فردی و نهادی مرتبط با تحولات مذکور را ارائه کرده است. رویکرد این کتاب مطالعه تطبیقی نبوده و از ظرفیت شخصیت­های اثرگذار بر مهم­ترین انحرافات شناختی بشر، بهره­گیری نشده است. یافته­های پژوهش لطفی و صلواتی (1399) در مقاله امکانات درونی فلسفۀ ملاصدرا در مواجهه با پوچی فضای مجازی این است که حیات معقول انسان را در مواجهه با داده­های مجازی، از افتادن در ورطه عالم خیال منفصل برحذر می­دارد. در این پژوهش بر عنصر تنهایی در حیات انسان معاصر تأکید شده است و معضلات معرفتی مورد بررسی قرار نگرفته است.

 

1- مفاهیم نظری

1-1. ماهیت فضای مجازی 

پرداختن به ماهیت فضای مجازی و ارائه تحلیلی از ویژگی­های آن، منجر به درک روشنی از این فضا می­گردد. فضای مجازی ترکیبی از دو واژه cybernetics و space است که هر کدام دال بر معنای خاصی هستند و امتزاج آن­ها اصطلاح پرکاربردی را ایجاد کرده است. فضای مجازی به لحاظ فنی حاکی از وجود میدان الکترومغناطیسی گسترده­ای است که در آن داده­های متکثری حاوی اطلاعات متنوع و غیر یکدست در حال تبادل­اند. زمانی که این واژه را گیبسون به کاربرد، قصد داشت جدایی روح از بدن برای ورود و زیست در دنیای مجازی و تحقق آرمان آزادی را تشریح کند. او از این واژه استفاده می­کند تا فضایی را توصیف کند که در آن شخصیت­ها ضمیر ناخودآگاهشان را به شبکه اینترنت متصل می‌کنند و در آن شبکه به زیست مجازی می­پردازند.گیبسون³ می‌گوید: «فضای سایبری نوعی توهم و خیال مورد توافق است که هر روزه میلیاردها عمل کننده­ی قانونی و در هر کشوری کودکانی که مفاهیم ریاضی را آموخته باشند آن را تجربه می­کنند» (به نقل از: رشیدیان،1393: 450). فضای مجازی از نظر بندیکت عبارتست از: «دنیایی چند حسی، سه بعدی، پیچیده، پربافت، ظریف و مجازی که یک عالمه داده­های انتزاعی و اطلاعات افراد در دوردست را به تجربه­ای ادراکی اما کاملاً دست اول تبدیل می­کند» (benedikt,1991:191). به اعتقاد دیوید بل⁴، «رایا سپهر (فضای مجازی) یک عالم موازی، یک جغرافیای ذهنی مشترک شکل‌دهنده «هر کجا که برق به همراه اطلاعات در جریان است»، یک «قلمرو اطلاعات محض که همانند دریاچه پر شده است» و یک «تگرگ نرم از الکترون­ها» نیز خوانده می‌شود» (بل،1390: 51).

از دهه 1990 به بعد اصطلاح فضای مجازی معنا و کاربرد گسترده­تری یافت و کلیه امور مربوط به کامپیوتر، تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات، اینترنت و تمام فضاهای تکنولوژیکی که مبادله معنا در آن­ها صورت می­گیرد را دربرگرفت. فضای مجازی با تولید معنا و مصداق متفاوتی برای زمان و مکان، به نوعی شکل دهنده­ی مفهوم بی­زمانی و بی­مکانی است. این تلقی در تعامل آشکار با تحولات اجتماعی است که در نحوۀ زیست انسان در عصر پسامدرن روی داده است. این فضا متشکل از ابزارهای دیجیتالی و اطلاعات است. اهمیت ابزارها به قدری است که در یک رابطه متقابل با بشر قرار می‌گیرند؛ به گونه­ای که بشر سازنده این ابزار است و ابزارهای دیجیتالی، شکل دهندۀ بشر یا زیست بشری هستند. این ابزارها به قدری قوی و گسترده­اند که انسان مجازی را در برخی امور توان‌مندتر از انسان غیرمجازی می­گردانند هر چند در مواردی نیز محدودیت­های بیشتری را برای او رقم می­زنند.

واقعیت مجازی دو حیطه فردی و اجتماعی دارد. در حیطه فردی، حواس و ذهن کاربر در یک تعامل مستقیم با داده­ها و سیستم اداره کنندۀ داده­ها قرار می­گیرد و کنش و واکنش متقابل و نه متعادلی میان آنها صورت می­گیرد. در کنار حیطه فردی و متنوع­تر از آن، واقعیت مجازی ازطریق شبکه­های ارتباطی تا قلمرو اجتماع گسترده شده است. در این فضا صحنه اجتماعی تغییر کرده است و دو عنصر ماشین (کامپیوتر) و نماد (محتوای نمادین اینترنت) بخشی از فرآیند اجتماعی شدن را برعهده گرفته‌اند. افزون بر این، واقعیت مجازی به اندازه واقعیتِ واقعی، واقعی است زیرا دارای اثر است و می­تواند متعلق شناخت قرار بگیرد. گسترش درگیری انسان با این سطح از واقعیت و تبدیل شدن آن به حیات متعارف انسان، نظریه­پردازان را به تأمل در این باره واداشته است. برگر⁵، واقعيت زندگي روزمره را به عنوان «واقعیت تمام عيار» زندگي واقعي مي‌شناسد. از نظر او واقعيت زندگي روزمره «واقعيتي نظم يافته است كه پديده‌هاي آن در الگوهايي تنظيم شده‌اند كه به نظر مي‌رسند مستقل از ادراك انسان نسبت به آنها هستند» (برگر و لوكمان، 1394: 36). عاملي معتقد است «جهان اول (واقعي) جهاني است كه در آن زندگي و فعاليت اجتماعي جريان دارد و جهان دوم (مجازي) جهاني است كه انسان را در مواجهه با واقعيت‌هاي مجازي قرار مي‌دهد. اين تقسيم‌بندي بر مبناي واقعيت و مجاز، مصداق و معني است» (عاملي، 1382: 144). 

از نظر برخی اساسا واقعیت مجازی ایده جدیدی نیست و ساختار تجارب بشری، ترکیب وجود، عملکرد پیچیده ادراک و سطوح و سلسله مراتب موجودیت­ها توسط نخستین فلاسفه مورد بررسی قرار گرفته بوده و ایده جهان متکثر را که انواع مختلفی از حالت­های وجودی را منجر شده بود، به میان آورده بود (Ropolyi:2013,30). نظر به معنایی که فضای مجازی به زیست متعارف بشر داده و پیچیدگی معرفت شناختی که ایجاد کرده است، ضرورت پرداختن به سازوکار فضای مجازی با تحلیل دو بحث اصلی «ویژگی­های فضای مجازی» و «دانش فضای مجازی» طرح می­شود. از آنجا که هدف پژوهش بررسی معضلات فضای مجازی به­مثابه بستری برای کاربرد سفسطه‌آمیزِ امور بوده است، گزینشی از ویژگی­هایی که این معضلات را ایجاد کرده، ارائه شده است.  

1-1-1. ویژگیهای فضای مجازی

نخستین ویژگیِ­ فضای مجازی متن‌محور بودن و غلبه نوشتار بر دیگر صور انتقال معناست. این شیوه، کاربر را برای انتخاب­های خود براساس میزان دریافتی که از متن دارد و نوع بازنمایی که انجام می­دهد، یاری می­نماید. محققان، بینامتنیت، غیرخطی بودن، محو نمودن تمایز بین خواننده و نویسنده، چند رسانه­ای بودن، جهانی بودن و گذرایی را شش ویژگی کلیدی متون وب دانسته‌اند (بل،1389: 298). این ویژگی­ها بدین معنا هستند که یک متن می‌تواند به لحاظ ارجاع، گستردگی بسیاری داشته باشد، از آنجا که هر کسی می­تواند سازندۀ متن باشد، تمایز میان خواننده و نویسنده ناپیدا است و محیط چند رسانه­ای مجازی، فرهنگی را موجب می­گردد که به تعبیر دیوید بل فرهنگِ مجاز واقعی است و از تجربه­های ناهمگون از محیط چند رسانه­ای جدید یا ابر متن جهانی به هم تنیده شده است (بل،1390 :145).

ویژگی دیگر فضای مجازی، زیست در شبکه است که اختیار نامحدود بخشیدن به کاربر جهت ساختن شخصیت مورد نظر خود، تعریف و بازنمایی آن، ترک آن بدون الزام به هیچ چیز و تجربه کردن نوع دیگری از شخصیت از جمله امکانات خاص آن است (همان: 79). منطق شبکه، منطق روشن – خاموش است؛ به این معنا که چون در شبکه بودن قسمتی از فرهنگ است، خاموش بودن اینترنت به معنای بیرون از شبکه فرهنگی بودن است و این منطق بر کل زیست شبکه­ای سیطره دارد. با وجودی که زیست شبکه­ای باعث تشکیل جماعات مجازی متنوع شده است، اما یکی از نتایج زندگی شبکه­ای، فرد­گرایی است. به تعبیر کاستلز جوامع مجازی «شبکه­های من محور» یا «جوامعی شخصی شده» هستند و در آن‌ها معاشرت خصوصی شده است(Castells,2001:128) . از سوی دیگر، در زیست شبکه­ای اصل دیدپذیری عمومی مهم است؛ زیرا کاربران هویت خود را در ربط و نسبت با اشیاء پیرامون خود می­یابند هرچند این اشیاء صورت مجازی و غیرملموس یافته باشند. دیوید بل، اصل دیدپذیری را متعادل‌سازی حریم خصوصی و عمومی در فضای مجازی می­داند (بل،1390: 65)؛ اما بندیکت⁶ با نگاهی افراطی­تر معتقد است: «فضای مجازی باید یک زندگی خیابانی داشته باشد» (Benedikt,1991:178). شری ترکل همین مفهوم را با عبارت گشت­زنی بیان کرده و می­گوید: «گشت زنی در فرهنگ شبیه‌سازی قرار است شیوه‌ای برای اندیشیدن درباره خود زندگی شود» (Turkie,1995:14&1774). این ویژگی جلوه­های خود را در معماری داخل و خارج منازل نیز به خوبی نشان داده است. بودریار⁷ در کتاب نظم اشیا به تفصیل به این جلوه­ها پرداخته است. 

توده‌محوری از دیگر ویژگی‌های فضای مجازی است که به معنای عامه پسند بودن، دسترسیِ بدون محدویت کاربران و عدم نیاز به تخصص در درک و شناخت آن است. از سوی دیگر این فضا فاقد هر نوع سیستم نظارتی است؛ ویژگی­ای که آنارشیست­ها را به فضای مجازی علاقمند می­کند. بودریار نگاه منفی نسبت به توده دارد و آن را امری «اسفنج­گون، دارای واقعیت مات، اما به همین‌سان شفاف، نیستی» می­داند (بودریار، 1387: 41). پرداختن به اینکه توده چه امکاناتی در اختیار دارد، قادر به انجام چه اموری است و زیست توده­وار در فضای مجازی چه معایب و محاسنی دارد، مستلزم بررسی رابطه توده با خِرد تاریخی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است. اما آنچه در یک بررسی اولیه نمایان می‌شود این است که در فضای مجازی گفتگوها تهی­اند، اطلاعاتی که رد و بدل می­شوند فاقد عمق­اند و این به دلیل همان فعالیت توده‌وار در این فضاست. دیوید بل ویژگی توده‌وار بودن فضای مجازی را با عبارت «کاربران معمولی» تبیین می­کند. او آنها را دریافت کنندگان منفعل فناوری می­داند؛ به دلیل اینکه آنها با فناوری از پیش تثبیت شده سروکار دارند (بل،1390: 86). این فناوری عقلانیت کاربران را تحریک نمی­کند زیرا به گونه­ای طراحی شده است که فقط استفاده کردن را از آنها طلب می­کند نه کنجکاوی را. به عبارتی «در فضای مجازی به یک معنا عامه واجد مرجعیت می­شوند و القای این فضا آن است که بیرون از این مرجعیت گسترده نه مرجعیت متعالی وجود دارد و نه مرجعیت متعالی نیاز هست و این یعنی نیهیلیسم» (صلواتی، 1401: 84). جابجایی مرجعیت از مرجعیت متخصصان به مرجعیت غیر متخصصان به جابجایی ارزش­ها و هنجارها و دگرگونی رفتارها می­انجامد، یعنی همه این دگرگونی­ها و جابجایی­ها محصول انگاره­ای با نام وارونگی مرجعیت معرفتی است که در آن ذهن می­پذیرد که حقیقت دست­نیافتنی است، اظهار نظر هر کس می­تواند معتبر باشد، در پیروی از یک نظر نه اشتمال سخن بر حقیقت، که مشهور بودن قائل سخن سهیم است و هر چه شهرت بیشتر، شایستگی پیروی گسترده­تر است (همان: 99).

کشف ناشناخته‌ها ویژگی دیگر فضای مجازی است که با اتکا به قدرت پیش­روندگیِ خیال و وهم، موازین عقلی را منفعل­تر کرده است. در دورۀ معاصر عقلِ شناسای انسان پست مدرنی به ضرورت بازبینی در تمام مؤلفه­های وجودی و معرفتی پی ­برده و درصدد خوانش مجدد امور بر آمده است. این بازبینی، سنجش و انتقاد، بازگشت به عقب را به همراه نداشته بلکه پیش‌روی به سوی نگرش جدیدی نسبت به وضعیت انسان و نحوۀ استعمال خرد است. پست مدرنیسم به تعبیر ایهاب حسن⁸، می­تواند پاسخی مستقیم یا غیرمستقیم، به نامتصوری باشد که مدرنیسم تنها در پیش­گویانه‌ترین لحظاتش نگاهی گذرا به آن انداخته است (حسن، 1381: 413)؛ این امر نامتصور دامنۀ شمول گسترده­ای دارد و از عرصه جسمانیات تا فراروی­های ذهنی را دربر می­گیرد. توسعۀ تصاعدی فن‌آوری‌های جدید نیز به این وضعیت دامن زده است زیرا توسعه فناورانه به تعبیر مک لوهان⁹، امتدادهای تازۀ حواس انسانی محسوب می­شوند (مک لوهان، 1377: 7). از نتایج نفوذ انواع ابزارهای تکنولوژیکی در حیات مادی و معنوی انسان، زندگی روی شبکه است که به شکل عجیبی فراگیر شده است و دلالت بر گرایش به عرصه­های جدید شناختی دارد. دلیل این امر می­تواند تمایل وافر به کشف ناشناخته­ها باشد. دریفوس¹⁰ معتقد است، ما نه تنها به وسیله شیوه استفاده­مان از ابزارها تغییر شکل داده شدیم بلکه از چگونگی این تغییر شکل نیز آگاه نیستیم لذا لازم است تلاش کنیم تا آنچه شبکه برای ما انجام می‌دهد و آنچه را که ما در این فرآیند متحمل می­شویم، آشکار کنیم (دریفوس، 1383: 160). تنها از این طریق است که هم تمایل انسان برای ورود به حیطه ناشناخته­ها ارضا می‌گردد، هم این میل امکان مدیریت می­یابد. پیش­بینی‌های عجیب در مورد شکل­های آیندۀ شبکه که یکی از نمودهای آن فراتر رفتن از بدن مادی است، حاکی از گستردگی عرصه­های تازه برای کشف است که متخصصان و کاربران فضای مجازی تمایل بسیاری برای ورود به آن عرصه دارند. باکارجیوا گسترش گونه­های کاربرد پیش‌بینی نشده در فناوری را اشتغال خلاقانه کاربران معمولی به اینترنت و به طور بالقوه توانمند کننده می‌داند؛ آنچه او «توجیه­های معرفتیِ» کاربرد می­نامد (Bakardjieva,2005:135).

مرزشکنی و همسان‌شدگی که در اصل خصلتی پساساختارگرایانه است، ویژگی دیگر فضای مجازی است. این ویژگی در ابتدا به صورت غلبۀ سطح بر عمق نمایان شد؛ امری که در فضای مجازی نیز نمود کامل یافت. در این فضا سلسله مراتب معنای خود را از دست می­دهد و تفاوت­ها نامرئی می­شوند؛ لذا می­توان سطحی شدن را یکی از بهترین توصیفات برای محیط مجازی دانست. یکی از نمودهای سطحی شدن در روابط افراد و پدیده­هاست که بیشتر به سیّالیت و سستی گرایش دارند تا دوام و بقا. به عبارتی «تجهیزات ارتباط بین فردی در اینترنت نسبت به پیوندهای محکم حالتی خنثی دارند یا به جای ارتقا آنها را تضعیف می­کنند» (kraut&Patterson,1998:31). با این حال دیوید بل معتقد است که اگر چه در ظاهر تفاوت­ها از بین می­روند اما فضای مجازی تفاوت را به گونه­ای دیگر و جذاب­تر مطرح می­کند (بل، 1389: 185). نمود عینی و ملموس مرزشکنی در فضای مجازی به صورت‌های متنوعی نمایان است که بارزترین آن حذف مرز میان امر حقیقی و امر غیرحقیقی، محو تفاوتهای جنسی و جنسیتی  به صورت پدیدار شدن روابط نامتعارف،  در هم نوردیدن مرز بین انسان و ماشین که یکی از نتایج آن تحت الشعاع قرار گرفتن عاطفه و عشق است، نفی مرز بین عقل و جهل با این تلقی که بین انسان و حیوان تفاوتی نیست، برخی از اشکال مرزشکنی هستند؛ این امکان که شاید کسی که پشت سیستم با دیگری در حال مباحثه است، حیوانی تربیت شده یا ماشینی هوشمند باشد، بر شکل­گیری هویت انسان اثر مستقیم گذاشته و دامنه گسترده­ای دارد.

 

1-1-2. دانش فضای مجازی

پس از ذکر ویژگی‌های فضای مجازی است لازم است توضیحی اجمالی درباره دانش فضای مجازی ارائه شود. دانش فضای مجازی از سنخ علم نیست بلکه نوع متغیر، مختلط، چندوجهی و غیرمتمرکز از یکسری معلومات و در نتیجه بیشتر از سنخ اطلاعات است نه علم. دلوز و گاتاری دانش فضای مجازی را «دانش ریزومی» می­دانند. استیوال، با الهام از اندیشه­های آنها می‌گوید: «ریزوم مدلی برای انشعاب­های مداوم به وجود می­آورد، سیستم‌های ریشه اصلی به شکل افقی و از پهلو حرکت می­کنند و دائما روابط/شدن‌های تأثیرگذاری تولید می­کنند که خودشان در چندگانگی پویای خلق و وجود نقش دارند» (Stivale:1998:71). مقصود از دانش ریزومی فرآیندی مداوم است که به سه مقولۀ زیر غیرمتعهد است: 1. ترتیب منطقی معلومات 2. حرکت در مسیر رسیدن به نتیجه از راه مقدمات 3. پیوند معنادار امور.

 

1-2. عقلانیت و معنویت

در نزد افلاطون، عقل دارای معانی متعددی است. اگر عقل بتواند از طریق تزکیه و تهذیب نفس (Phaedo:69b-c)و تعلیم و تربیت (Republic,III:401e)، به یاری مثال خیر، بینا شود  (Guthrie,1975,V.IV:506) و در راستای رسیدن به حقیقت که همان شهود مثال خیر و تحقق آن در اعمال فردی و اجتماعی است، (RepublicVII:517b-c)  قدم برداشته و آن را عملی کند، می‌توان به «عقل الهی» اذعان داشت و اگر نیل به فضایل، نهایت آمال عقل بوده باشد، این عقل را عقل «فضیلت‌گرا» می‌نامیم و زمانی که عقل در جهت انتفاع و از جمله انتفاع سخنور گام بردارد و منفعت‌طلبی، وجهه‌ی نظر وی قرار بگیرد، ماحصل تولید را «خطابه و سفسطه» نام می‌نهیم. در نظر نهایی افلاطون، عقل در معناي خاص، جنبه خدایی آدمیان، پاره‌ي الهي و تنها جزئي از نفس است كه با آن مي‌توان به فهم تام و كامل هر چيز – معرفت- رسيد و فقط حاکمیت این قوه از نفس است که می‌تواند آدمی را به سعادت رهنمون سازد‌ (Liddell,Scott&Jones,1996:1180-1181). بنابراین نزد افلاطون، هر صورتی از عقل، شامل مختصاتی منحصر به فرد است که عدول از این خصوصیات، راه را برای تحقق صورت دیگری از آن باز می­کند. در مقابل، عملکرد درست و همراستا با خصوصیات مورد نظر عقل در معنای پاره الهی نفس و عقل الهی، عقل را از در افتادن به دام ابتذال و ناراستی مصون داشته و از اعوجاج و نقصان بری می‌سازد. همین مفهوم از عقل معیاری برای تمییز میان حقیقت و مجاز تلقی می‌شود اما خود عقل نیز با معیاری غیر از عقل سنجیده می‌شود؛ افلاطون می‌گوید: «در نگاه ما خداوند است که بالاتر از همه، مقیاس هر چیز است» (Laws,IV:716c-d). در نظام معرفتی افلاطون، اتصال عقل به خداوند، معنویتی را برای انسان رقم می­­زند که قابل تحویل به امر دیگری نیست و از اصالت برخوردار است.

افلاطون نشان می‌دهد که سوفسطایی با یاری گرفتن از عقل منفعت‌طلب، تصویر را به جای اصل؛ و ظن و گمان را به جای معرفت نشانده و بدین شکل دروغی ابداع می‌کند و خطا را به بالاترین قدرت تأییدگر می‌رساند. برای سوفسطایی، تصویر و نمود، دیگر نه به معنای نفی واقعیت در این جهان، بلکه به معنای نوعی گزینش ساماندهی و تأیید شده از واقعیت و به تعبیر فلاسفه پساساختارگرا، واقعیتی مجازی است. به این ترتیب حقیقت در نزد سوفسطایی، معنایی تازه می‌یابد؛ حقیقت، نمود و تصویر است، حقیقت به معنای اثربخش ساختن قدرت مجاز و بالا بردن آن تا بالاترین حد است و این همه فقط در پرتو عقل منفعت‌طلب سوفسطایی به دست آمده است. به باور افلاطون، حقیقت، قربانی نیست‌انگاری سوفسطائیان شده است و از این رهگذر تعلق آن دیگر به عقل- در معنای جنبه خدایی آدمیان- نیست؛ اما می‌توان در پرتو تحلیل سوفسطائی به چالش و ستیز با نیست‌انگاری شتافت (Theaetetus:154e-155a).

افلاطون در تفاوت بين معرفت و عقيده یا گمان، معرفت را، آگاهي بي­واسطه و ظهور و حضور متعلق شناسا براي فاعل‌شناسا مي‌داند (Teaetetus:201c). همچنين او از دروني بودن شهود، شرط تشبّه به خداوند (Ibid:176a) و ياري خداوند در وقوف به حقايق صحبت كرده و از زبان سقراط، مي­گويد: «مردم كوچكترين نكته­اي از من نمي­آموزند؛ بلكه همه­ي دانش‌هاي زيبا را كه در نور بارور مي­شوند در درون خود مي­يابند و آنگاه خداوند و من به ايشان ياري مي­كنيم تا آنچه را يافته­اند، بزايند» (Ibid:150e). افزون بر این، افلاطون، سخن درست را با علم و معرفت متحد می‌داند؛ (Phaedrus:249b-c) همان‌طور که سخن نادرست از محدوده‌ی معرفت فراتر می‌رود، سخن درست هم در تنگنای ظن، گمان، جهل و بی‌معرفتی نمی‌گنجد. سخن درست از خطابه متمایز است؛ چرا که سخنِ درست فعالیتی است عقلانی و خطابه فعالیتی در ساحت عقیده و گمان. سخن نه صرف یک لفظ، بلکه مرتبه‌ای از مراتب وجود و الهام خدا (خدایان) است (See:Cratylus) افلاطون در فايدروس  (Phaedrus:244a) مي­پذيرد كه «بزرگترين چيزها را از طريق الهامِ ناشي از موهبت الهي به‌دست مي­آوريم» (Zeller,1980:128). از این‌رو، اندیشه‌ی متجلی در سخن، لزوماً از تجربیات حس شده نشأت نگرفته، بلکه تجربه‌ای است که با دگردیسی در تفکر سخنور خود را نمایانده است و بدین‌سان افلاطون با اتکاء به دو نیروی عقل و دین راه خروج از بن بست سوفسطائی را به ما نشان می‌دهد. 

 

2- یافته‌های پژوهش

براساس آنچه در مبانی نظری پژوهش بدان پرداخته شد، عناصر اصلی تفکر سوفسطائیان، یعنی استفاده از مَجاز به جای حقیقت، گمان یا عقیده به جای معرفت، تصویرسازی و شبیه‌سازی، در عصر حاضر بستر معادلی بنام فضای مجازی دارد. به همین دلیل، ورود به مباحث متنوع فضای مجازی در این پژوهش، با پرداختن به ماهیت فضای مجازی و ماهیت سوفسطایی همراه بوده است تا با درک عمیق از این دو و شناخت راهکار افلاطون در مواجهه با سوفسطاییان، بتوان نقش دو عنصر مهم در ادراک ماهیت و کارکرد فضای مجازی را با بیشترین امکانِ تبیین، ترسیم کرد؛ آن دو عنصر «عقلانیت» و «معنویت» هستند. بررسی این دو عنصر در فضای مجازی به منزله جنبۀ عینی و عملی مباحث مطرح شده تاکنون است؛ زیرا موفقیت در این فضا ربط وثیقی دارد به توانایی کاربر برای استخدام کلمات که بتواند طرفداران بیشتری را جذب نماید.

اگرچه انطباق مطلق میان تولید‌کننده زیرساخت فضای مجازی و تولید/مصرف کننده محتوای فضای مجازی با ماهیت و عمل سوفیست وجود ندارد، زیرا فضای مجازی برآمده از توسعه فناوری در حیات متعارف بشر و سیطره شیء تکنیکی است و از این جهت بستر و غایت ابداع آن متفاوت از انواع سفسطه پراکنی­هایی است که توسط مدعیان کاذب فلسفه انجام می­شده است؛ با این حال در عمل، نزدیکی قابل توجهی میان این دو رویه وجود دارد. کاربر فضای مجازی عمدتاً با همان چالش­هایی مواجه می­شود که عامه مردم در دوران اقتدار سوفیست­ها به آن مبتلا بودند؛ همچنین رویه­هایی که از تولید محتوا در فضای مجازی حمایت می­نمایند قادرند از ظرفیت آن به شیوه­ای منفعت‌طلبانه در راستای اهداف خود بهره برند. این سیاست­های پشت پرده عمدتاً از دید کاربران معمولی فضای مجازی پنهان می­ماند؛ زیرا ابزارهای تکنولوژیکی به گونه­ای طراحی و ساخته شده­اند که برای مصرف کنندگان درون جعبه سیاه نگه داشته شوند. همین وضعیت در بستری متفاوت، در دوران باستان و در دوره اقتدار حکمت نیز در جریان بوده است. شناخت این دو فضا که به لحاظ معضلات تا حدی مشابه­اند، کمک می­کند تا با موانع حقیقت‌جویی به عنوان نیاز فطری بشر بصورت دقیق‌تری آشنا شده و همچنین راهکارهایی را که شخصیت صاحب نفوذ و تأثیرگذاری مانند افلاطون بکار برد تا مسمومیت فضای فکری حاکم بر زمانه خود را درمان نماید، مورد سنجه قرار داده و میزان موفقیت آن راهکارها بررسی گردد.

 

تناظر برخی از معضلات فضای مجازی با سفسطه

تبیین و تحلیل نزدیکی ماهیت «روندها در فضای مجازی» به ماهیت «عمل سوفیست» از طریق محورهای اصلی که سفطسه از طریق آنها شناسانده شد، پیش برده می­شود:

 

استفاده از مَجاز به جای حقیقت

در منطق افلاطون، حقیقت امری است متعلق به ساحت وجود. در فضای غبارآلود سفسطه، این امر وجودی در پردۀ منافع عده­ای و به ضرر عده­ای دیگر مجهول می­ماند و اموری که بهره­ای از حقیقت ندارند میدان­دار می­گردند. امر مجازی نیز در معنای دقیق واژگانی در مرز وجود و لاوجود قرار دارد و نتیجه عینی آن مستور ماندن حقیقت است. زیرا زمانی که عده­ای عالما و عامدا حقیقت را با غیر حقیقت در هم می­آمیزند، قصدی ندارند جز پرده انداختن بر حقیقت. هر آنچه حقیقت را پنهان، معیوب، بعید و دست نایافتنی نماید، خدمتی است به توهم و ضربه­ای است به بدنه مستحکم عقل. در عین استحکامی که این بدنه دارد، در اثر ضربات متعدد از قدرت روشنایی‌بخش آن کاسته شده و انسان را به بیراهه می­کشاند زیرا عقل ماهیتاً استقلال تام نداشته و به تعبیر علامه جوادی آملی مصباح است نه میزان (جوادی آملی،1391: 52). بنابراین بهره­وری از مجاز دستاویزی موجه برای انتفاع سوفیست و همچنین سیاست­گذاران در فضای مجازی است.

در فضای متکثر مجازی که عمدتا برآمده از توسعه یکی از وجوه فناوری­های شزان (فناوری­های شناختی، زیستی، اطلاعاتی و نانو) یعنی فناوری اطلاعات و ارتباطات است، امور در دو بخش حقیقتاً مجازی و حقیقتاً حقیقی در جریان هستند. امور مجازی (به معنای سایه­ای و توهمی) در خدمت هدایت کنندگان فناوری است. امور حقیقیِ موجود در فضای مجازی، به اندازه سایر امور حقیقی دارای اثر هستند؛ به این معنا فضای مجازی امتداد فضای حقیقی است. لذا مواجهه انسان با فضای مجازی مواجهه‌ای واقعی است و سخن از فراواقعی بودن فناوری­های اطلاعاتی نمی­تواند به معنای خروج از واقعیت باشد، «زیرا مجاز بخشی اساسی از واقعیت است» (Castells and Catterall,2001:19-20). بنابراین قوانین حاکم بر دنیای واقعی بر دنیای مجازی نیز حاکم است. زیست در شبکه یکی از جلوه­های مستور ماندن حقیقت است. تحت تأثیر زیست­شبکه‌ای و تلقی جدید از ارتباط است که تصویرسازی و شبیه‌سازی بر اصل و حقیقت امور غلبه می­کند. تصویر یا مجاز که به تعبیر افلاطون سرگردان بین وجود و لاوجود است، نفی واقعیت نیست بلکه به معنای نوعی گزینش ساماندهی و تأیید شده از واقعیت است که نتیجه آن توهم و سرگردانی است نه وصول به حقیقت.

 

استفاده از گمان به جای معرفت

افلاطون کسب معرفت را لازمه حیات معقول انسان می­داند و حیات معقول را تنها شکل از حیات حقیقی انسان. از نظر او نجات از دام نسبی‌گرایی از این طریق میسر است. نقطه مقابل معرفت، ظن و گمان است (نامه هفتم: 342 a-c). از منظر او، گمان بر محور انتفاع سخنور شکل می‌گیرد و به هدایت جریان دانش می­پردازد. در گمانه­پردازی که بر اساس اصل عدم وجود امر حقیقی شکل می­گیرد، احتمال وجود خطا منتفی نیست (Cratylus:439c-e,440b)  . برخی معتقدند: «آنجا که Via  در کار نیست تا کسی از آن deviate  کند، اشتباه معنا ندارد» (اسمیت،1381: 105). از آنجایی که فضای مجازی نیز ماهیتاً سیال است، چندان نمی­تواند پذیرای امر حقیقی که از ویژگی ثبات و اتقان برخوردار است، باشد. همچنین انتفاع تولیدکنندگان محتوا با تکیه بر گمان میسرتر است تا معرفت.

همان‌طور که بیان شد ضعف اصلی سوفسطائی در اصل محوری او، یعنی خطابه قرار دارد و این ضعف برآمده از نگرش سوفیست درباب نحوه‌ی کسب معرفت است که آن هم برآمده از تعریف عقل و عقلانیت در نظر اوست؛ به همین صورت حقیقت‌گریزی در فضای مجازی و تکیه بر واقعیاتی که محتاج شواهد صورت‌بندی شده هستند، مسیر کسب معرفت حقیقی را تا اندازه­ای مسدود می‌کند. قابل توجه است که در نگرش افلاطونی خطابه و سخن نقطه مقابل هم‌اند؛ اولی برآمده از گمان و دومی برآمده از عقل است. خطابه برآمده از گمانی است که مبتنی بر کارکرد کلام است. به عبارت دیگر استفاده از گمان در موقعیت‌های عینی ممکن است منجر به اقناع مخاطب گردد اما منجر به علم نمی­شود و دارای معیارهای فعل عاقلانه نیست (See:Cratylus). در اقناع کردن نیاز به دانش تخصصی در حوزه مورد بحث وجود ندارد و بکارگرفتن فنون عمومی برای رسیدن به نتایج دلخواه کفایت می­کند. ویژگی توده‌محوری فضای مجازی و عدم تخصص کاربران در تولید محتوا و استفاده از آن، به روشنی بیانگر اثرگذاری این نوع اقناع است. محو سریع معنا در میان توده­ها، اقناع را ساده­تر می­نماید. به عبارتی در فضای مجازی «تلقی از صدق، به فهم متعارف یعنی آنچه همگان بر آن اتفاق نظر دارند، تقلیل می­یابد» (صلواتی،1400: 44).

کشف ناشناخته­ها به عنوان یکی دیگر از ویژگی­های فضای مجازی نیز می­تواند منجر به کسب معرفت گردد اما این اکتشاف در باطن خود نه از سر رسیدن به حقیقت، بلکه از روی هیجان‌طلبی افراطی انسان معاصر و تمایل وافر به کنکاش در قلمروهای فرا واقعی است که در حقیقت مبتنی بر گمان هستند نه معرفت حقیقی. اساسا «فضای مجازی در دوگانه تقلیل و تشدید، در کنار امکاناتی که برای کاربران فراهم می­کند و دسترسی به اطلاعات را تشدید می­کند سبب تقلیل و تضعیف معرفت در کاربران می­شود» (همان: 40). میل به اکتشاف دامنۀ شمول گسترده­ای دارد و از عرصه جسمانیات تا فراروی­های ذهنی را دربرمی­گیرد. این عرصۀ گسترده خود را محدود به مرزهای شناخت معقول نمی­نماید و به عرصه خیال و گمان نیز به اندازه عرصه عقلانیت بها می­دهد. در فضای اینترنت در همان حال که دسترسی ساده به متنوع­ترین منابع شناخت فراهم می­شود، اما تنوع دسترسی به اطلاعات به حدی است که تشخیص اطلاعات درست از نادرست را دشوار می­کند و البته زمان زیادی از کاربر صرف پرداختن به هجم انبوه داده­ها می­شود. در این فضا حقیقت یا آنچه در نزدیک­ترین مقام معنایی به عبارت مورد جستجو است، محو و خاموش می‌شوند. درواقع نه فقط امر حقیقی بلکه در مقابل آن امر باطل نیز فاقد نشانه و معیار برای تشخیص می­شود. این مسئله حاکی از رویداد مهمی است که در فضای مجازی به وقوع می­پیوندد و همراستا با یکی از ایده­های اصلی پست مدرنیسم است و آن اینکه میان امر حقیقی و امر غیر حقیقی نه تنها هیچ مرزی وجود ندارد بلکه اساسا تقسیم امور به حقیقی و غیرحقیقی تقسیمی نابجا و بدون وجه است.

 

غفلت از شناخت حقیقت انسان

از نظر افلاطون لازم است هر سخنران نسبت به دو حیطه شناخت داشته باشد، نخست معرفت به موضوع سخن خود و دیگری معرفت به نفس (Gorgias:277b-c). غفلت از شناخت طبیعت نفس آدمی فرآیند کسب معرفت را خدشه‌دار می­نماید؛ زیرا معرفت‌شناسی ابتنای به انسان‌شناسی دارد و همواره منافع سوفسطائیان در غفلت از این نوع شناخت بود. در فضای مجازی نیز ضرورت شناخت انسان و حتی حضور او روشن و متمایز نیست. به عبارت دیگر فضای مجازی برخوردار از ترکیبی تناقض­گونه (یا ماهرانه) از استقلال و وابستگی به انسان (یا کاربر) است. از یک سو فضای مجازی برقرار و در حال توسعه است، چه کاربر حضور داشته باشد و چه نباشد؛ از سوی دیگر وابسته به طراح و برنامه‌نویس و کاربر انسانی است. این اصل در فضای مجازی نوعی بی‌تفاوتی نسبت به انسان را دامن می‌زند هر چند به لحاظ هستی‌شناسی آن را در امتداد دنیای واقعی قابل بررسی می­سازد. از بین رفتن مرز بین انسان و ماشین در فضای مجازی، گویای به حاشیه رفتنِ موضوعیت انسان است. این نیز دلالت بر مرکزیت گریزی پست­مدرنیسم به عنوان پشتوانه نظری فضای مجازی دارد. زندگیِ رویِ شبکه اختیار نامحدودی به کاربر می­دهد تا شخصیت مورد نظر خود را بسازد و آن را تعریف و بازنمایی کند و پس از آن بدون التزام به هیچ چیز از آن شخصیت دست برداشته و نوع دیگری را تجربه کند. تحت تأثیر زیست شبکه­ای و تلقی جدید از ارتباط، سوال کلیدی‌تر این است: «ما که هستم؟» (بل: 1390: 79). جایگزینی ما به جای من، تحویل بردن فردیت به اجتماع است. همچنین انسان به عنوان موجودی خلاق، به انسانی که صرفا درصدد تجربه جدید است مبدّل می­گردد. «فضای مجازی با تحولی که در ذهن پدید می­آورد و با افزایش ضریب سایبورگی و انبوه اطلاعات ریز و درشتی که پدید می­آورد ممکن است ما را به سمت ذهنی منفعل و ثبت­کننده رخدادها و تجربه سوق دهد نه ذهن خلاق» (صلواتی،1400: 105). حتی چنین القا می­کند که ما کنترلی بر باورهایمان نداریم؛ «دیدگاهی که نوعی تحول در نگاه ارادی به باور محسوب می‌شود» (همان: 83). همه این موارد به عینه در زمان افلاطون و سوفسطاییان نیز مشهود بود. افلاطون در آثار متعدد خود با اذعان به ثبات فاعل شناسا و متعلق شناسا، وجود مقیاس و معیار در امور، وجود قوانین، خودشناسی و انطباق نفس انسان با معیاری الهی (Timaeus:29e) تأکید می‌کند تنها کسی می‌تواند به موضوع، اعم از فردی و اجتماعی معرفت داشته باشد که در اثر تعلیم و تربیت و تزکیه و تهذیب نفس به ثبات نفس و در نتیجه به شناخت مثال خیر نائل آمده باشد  .(Republic, VII: 517b-c)

 

ارجحیت نوشتار یا گفتار

متن‌محوری یکی از ویژگی­های فضای مجازی است که این امکان را در اختیار افراد قرار می‌دهد تا براساس دریافت از متن و نوع بازنمایی‌شان، انتخاب­های خود را صورت دهند. این ویژگی تا اندازه­ای مطلوب است و کارکردهای قابل دفاع دارد اما افلاطون در آثار خود با انتقاد از اشکالات شیوه متن‌محوری به تقابل با سوفسطائیان می‌پردازد. در تاریخ فلسفه غرب، افلاطون به فیلسوفی لوگوس‌محور معروف است. از معانی لوگوس در نزد افلاطون، عقل و گفتار است. او در فایدروس، نخست، نوشتن را باعث سستی روح انسان‌ها و ثمره آن را غفلت از یادآوری دانسته و سپس نوشتار را با نقاشی مقایسه کرده و می‌گوید، نوشتار، هم مانند نقاشی در دفاع و شرح از خود ناتوان است؛ و هم غفلت از فهم موضوع و فهم معرفت نفس را به همراه دارد (Phaedrus:274-276). البته به‌زعم افلاطون، هر سخنی نیز بالاتر از نوشتار نیست، بلکه سخنی ارجح از نوشتار است که سخنران هم درباره‌ي موضوع گفت‌وگوي خویش معرفت داشته باشد و هم درباره‌ي طبيعت نفس آدمي:

سقراط: تو اول باید حقیقت را درباره‌ی هر چیزی که در حال صحبت کردن یا نوشتن درباره‌ی آن هستی، بشناسی؛ سپس باید یاد بگیری که چگونه هر چیزی را فی‌نفسه تعریف کنی و برای اینکه به آن تعریف برسی، باید بدانی چگونه آن را تقسیم کنی به انواعی تا اینکه به امر تقسیم‌ناپذیر برسی. دوم باید در امتداد همان خطوط، روح را بشناسی، باید معین کنی که کدام سخن متناسب است با چه نوع روحی، شایسته است که تو سخنت را با آن روح مطابق و هماهنگ کنی و پیشنهاد کنی یک سخن مرکب و دارای جزئیات را برای یک روح مرکب؛ و یک سخن بسیط را برای یک روح بسیط. سپس و تنها در آن زمان تو قادر خواهی بود ماهرانه سخن بگویی به حدی که ماهیت [آن موضوع] اجازه می‌دهد این روش در مورد آن به‌کار برده شود، خواه به منظور سخن گفتن و خواه به منظور متقاعد کردن (Gorgias:277b-c).

افلاطون در محاورات گوناگون به پیامدهای اخلاقی و معرفتی فن خطابه سوفسطائی پرداخته است. در گرگیاس نشان می‌دهد که توانایی سوفسطایی برای پاسخ دادن به هر نوع پرسشی، فقط یک فن اقناع است و نه یک تعلیم و فقط می‌تواند یک گمان یا عقیده را القا کند نه اینکه حاکی از معرفت و عقل باشد (Gorgias:447-484) لذا سوفسطایی فاقد آن دانشی است که ادعای داشتن و تعلیم آن را دارد، یعنی توانایی در تعلیم همه امور و علوم (Protagoras:318). اما علت اقبال مردم به خطابه، قدرت فن خطابه برای خطیب است که سخنور را توانا و او را نزد مردم محبوب می‌گرداند (Gorgias:465). بر همین مبنا است که افلاطون فلسفه اصیل را در گرو شیوه تفکر شریف و بلاغت حقیقی را در گرو فلسفه اصیل می‌داند(Phaedrus:274-275)  نزد افلاطون همواره تقابل گفتار- نوشتار، حضور- غیاب، حقیقت- مجاز مطرح است. گفتار با حضور و نوشتار با غیاب در ارتباط است. افلاطون با اولویت قائل شدن برای گفتار در مقابل نوشتار و قراردادن حضور در مقابل غیاب، حقیقت را در کلام می‌جوید و لوگوس‌محوری او بر مبنای حضور است لذا گفتار بر نوشتار برتری می‌یابد.

در فضای مجازی این فرآیند معکوس است و نوشتار بر گفتار غلبه می­یابد. این وضعیت دلالت بر توسعه نگرش افرادی مانند دریدا دارد که به صورتی کاربردی در عرصه فضای مجازی تسری یافته است. اگر چه متن فرصتی مناسب برای تأمل درباره سخن مخاطب ایجاد می‌کند و از این باب می­تواند کارآمد باشد اما از آنجا که «سرعت» و «جذابیت» عوامل اثرگذاری برای کنترل انتخاب­های کاربر هستند، عملاً تأمل بر متن به صورت وسیع و عمیق رخ نمی­دهد. ضمن اینکه نوشتار واجد یک بعد از ساختار انتقال محتوا است و گفتار حاوی وجوه بیشتری است. بنابراین این ویژگی به اندازه وسع، در خدمت علنی شدن حقیقت قرار نمی­گیرد.

 

نحوه برون رفت از معضلات فضای مجازی با نظر به رویکرد افلاطونی

افلاطون با آشکار ساختن موضوع اصلی تعلیمات سوفسطایی (فن اقناع)، این اشکال اساسی سوفسطائیان را از حد تعلیم فن بیان فراتر برد و به مفاهیم اخلاقی بسط داد و به نتایج اخلاقی و منطقی داوری‌ها و احکام متناقض ناشی از تفکر سوفسطائیان (نسبی‌گرایی)، یعنی تردید در بنیان‌های قوانین اخلاقی پرداخت (Teaetetus:67-167). افلاطون نشان داد که یک جامعه بر پایه قوانینی با پشتوانه معرفتی پابرجاست و نوموس یا قانون برساخته انسان­ها نیست، بلکه منعکس‌کننده هنجارها و ارزش‌هایی با پشتوانه الهی و فارغ از قانون‌گذاری بشری است (See:Laws:IV) او چهره واقعی سوفسطایی را با تمایز میان آنچه حقیقتاً هست و آنچه مجازاً واقعی است؛ و با تمایز بین عقل متعارف و عقل در معنای پاره‌ی الهی نفس و مقابل نهادن این دو معنا از عقل، ترسیم کرد. تبیین تقابل این دو نوع عقل اهمیت اساسی دارد؛ زیرا به فرد این امکان را می‌دهد تا یک نظام اخلاقیِ عقلانی- دینی را در نقطه مقابل اخلاق نسبی‌گرایانه سوفسطائی قرار دهد و بدین‌ترتیب شایسته همنشینی با خدا (خدایان) شود (Timaeus:90;Symposium:209). افلاطون با چنین نگاهی به عقل و معنویت، نظری متفاوت و پیچیده‌تر از آنچه سوفسطائیان و اخلاق سنتی عرضه می‌کرد، ارائه می‌دهد. او با استدلال بر تمایز بین معانی متفاوت عقل، حقیقت و عقیده و اخلاقیات مبتنی بر عقیده و گمان، سوفسطائیان را از صحنه خارج می‌سازد    .(Gorgias: 483-484)

با توجه به تناظر برخی از معضلات فضای مجازی و سفسطه، راهکار برون رفت از آن با نظر به رویکرد افلاطونی در مواجهه با سوفسطاییان از طریق توجه به نقش دو عنصر مهم «عقلانیت و معنویت»، قابل ارائه است. بررسی عقلانیت و معنویت در فضای مجازی به منزله بررسی جنبۀ عینی و عملی مباحث مطرح شده تاکنون است.

پشتوانه نظری فضای مجازی، اندیشه پست مدرنی است، اندیشه‌ای که دو عنصر مذکور را با چالشی جدی مواجه کرده است و آنها را به محاق برده است. عقلانیت گریزی پست‌ مدرنی برآمده از خطای معرفتی و بنیادی آن است که عقل را به عنوان مرجع نهایی و کلان روایت قابل استناد رد می­کند؛ عقلی که خود، روایت‌ساز، روایت‌پذیر یا روایت‌گریز است. این عقل گریزی فضایی معیارگریز برای زیست مجازی انسان در شبکه­ها فراهم می­نماید. از سوی دیگر به حاشیه رفتن معنویت متکی به عقل و دین و قوت گرفتن اشکال نامتعارف معنویت نه تنها کمکی به توسعه اشکال جدید معناجویی ننموده است بلکه انسان را بیشتر به سمت بی­معنایی سوق داده است. در خلال روشنگری به سبک افلاطونی، جایگاه عقلانیت و معنویت به وضوح آشکار می­شود. قابل توجه اینکه عقلانیتی که در بستر اندیشه افلاطونی تعریف و تحلیل شد، خود را با اتکا به دین نمایان می­کند. این نوع اتکا، معنویتی را دامن می­زند که قابل حذف یا تحریف توسط خرد ابزاری یا تلاش­های شبه معرفتی تحریف‌کنندگان حقیقت نیست.

براساس این که مفهوم مرسوم از فضای مجازی، اشتراک مصداقی با امر واقعی (به معنای دارای اثر بودن) دارد، عقلانیت و معنویت به موازات عالم واقع، در فضای مجازی نیز ظهور دارد. به این معنا که واقعیت را هر طور تعریف کنیم نه خالی از عقلانیت است و نه بدون معنویت ادامه یافته است زیرا خود معنویت هم امری واقعی است. علاوه بر حقیقی بودن حضور عقلانیت و معنویت در حیات متعارف بشر، توجهات خاصی نیز از سوی اندیشمندان طرح شده است. پائولی که از بنیانگذاران نظریۀ کوانتوم بود، نهایتاً به این نتیجه رسید که باید یک عنصر معنوی به تصورمان از واقعیت بیفزاییم- عنصری که مکمل عنصر مادی قابل دسترس از طریق علم تجربی است- این بعد معنوی که نمی­توان آن را با دانش استدلالی به دست آورد، روی پدیده­ها اثر می­گذارد (گلشنی، 1379: 27). همچنین هایزنبرگ اعتقاد دارد که «روح و حیات را نمی­توان با مفاهیم فیزیک بیان کرد: مفاهیم روح و حیات در فیزیک اتمی وارد نمی‌شوند و آنها را نمی­توان حتی به طور غیرمستقیم به عنوان نتایج پیچیدۀ یک قانون طبیعی استنتاج کرد... اگر بخواهیم فرآیندهای حیاتی یا ذهنی را توصیف کنیم باید این ساختارها را توسعه دهیم، ممکن است ما مجبور باشیم مفاهیم دیگری نیز وارد کنیم» (Barrow,1988:303). با این توضیحات هیچ کدام از ویژگی­های اختصاصی فضای مجازی که برشمرده­ شد، یعنی متن‌محوری، زیست در شبکه، توده‌محوری، کشف ناشناخته­ها، همسان‌شدگی و شگفت‌انگیزی به خودی خود نافی امکان و ضرورت وجود عقلانیت و معنویت در فضای مجازی نیست. همانطور که عقلانیت و معنویت در فضای حقیقی کارآمدی خود را نشان داده­اند، در فضای مجازی که امتداد وجودی فضای حقیقی است نیز کارآیی دارند.

از نظر افلاطون، آنچه وضع جامعه سوفسطایی را بدتر می‌کرد توسل به مجاز به جای حقیقت، گمان به جای معرفت و جایگزینی عقل بشری درعوض عقل الهی - البته نه در معنای عقل وحیانی- بود که می‌توانست مفاهیمی کاملاً تهی و بی‌محتوا را جایگزین مفاهیم اخلاقی با پشتوانه معرفتی و دینی کند. افلاطون با ارائه تحلیلی دقیق از امر واقعی و امر مجازی، گمان و معرفت؛ و ارتباط آنها با ساحت وجود و لاوجود و میزان بودن خداوند در تمامی امور، درصدد اصلاح جامعه خود برآمد. انسان معاصر نیز می‌تواند در فضای مجازی با رویکرد عقلانیت الهی راهی برای خروج از معضلات این فضا ایجاد کند. در حقیقت دو عنصر عقلانیت و معنویت می­تواند به بطن تلقی از تکنولوژی ورود نماید. بررسی­های تاریخی نشان داده است که تکنولوژی (که فضای مجازی از مصادیق بارز آن است) برخلاف علم، در موضع رقابت با معنویت دینی قرار ندارد. اگرچه بعضی تکنولوژی را ابزاری می­دانند که تخریب‌گر طبیعت است اما از رویکردی دیگر، تعامل تکنولوژی و دین به یک معنا برای منازعات علم و دین رهایی بخشی کرده است. از آنجا که فضای مجازی فی‌حد ذاته رقابت برتری­جویانه با دین ندارد، به تحلیل و واکاوی فراتر از معرفی ظاهری نیازمند است تا قابلیت­های خود را برای بستر سازی معنوی نمایان سازد. علاوه بر این برخی نظریه‌پردازان مانند پاول دیویس¹¹ معتقدند، توسعه علم و تکنولوژی به گونه­های مختلف به جستجوی معنوی انسان­ها دامن زده است. «مطابق با وعده­های واهی تکنولوژی و تبدیل ناگهانی به بالاترین درجه مدرنیته و پسامدرنیته، تکنولوژی ممکن است دوباره سهواً به تغییر از فضای «علمی» به «مذهبی» دامن بزند» (دیویس، نقل از جرج، 1390: 64)؛ لذا حضور متأملانه عقلانیت و معنویت متکی به دین در فضای مجازی ممکن است و راهکاری متقن برای حقیقت­جویی محسوب می­گردد.

 

نتیجه‌گیری 

این پژوهش در صدد ترسیم ارتباط دو رویۀ سفسطه­گری و تولید و انتقال محتوای غیرواقعی در فضای مجازی است. رویکرد افلاطونی به عنوان راهکاری اثربخش در مقابله با یکی از قوی­ترین جریان­های انحراف معرفتی در تاریخ- سوفسطائیان- محسوب می­شود و در آن توجه به نقش مهم «عقلانیت» و «معنویت» برجسته می­گردد. در فضای ذاتاً متنوع و متکثر مجازی نیز، عقلانیت با تمرکز بر معنویت، معیار قابل اعتماد برای گزینش و عمل است. عقلانیت، عهده­دار تحلیل و ارزیابی داده­های ماهیتاً سیّال و کثرت‌پذیری است که به دو شکل غیرهدفمند و هدفمند در فضای مجازی حضور دارند. معنویت نیز عامل وضوح‌بخش به عنصر عقلانیت است و زمینه اتکای آن به منبع الهی را فراهم می­نماید تا کاربران با اتکا به این منبع ثابت برای تعیین معیار امور، از دام نسبیت مطلق به بستر دیگری که برخی امور را نسبی و برخی دیگر را مطلق می­انگارد، وارد شوند. استفاده از مجاز به­جای حقیقت و گمان به جای معرفت، غفلت از شناخت حقیقت انسان و ارجحیت نوشتار معضلاتی­اند که برون رفت از آن نیازمند انقلابی از جنس آگاهی در کاربران است. این انقلاب ازطریق تلاش­های فردی و سیاست‌گذاری­های جدید توسط سازمان­های متولی تربیت جهت ارتقای سطح بینش و بصیرت کاربران میسر می­شود. اهمیت مسئله این پژوهش ایجاب می­کند که علاوه بر پرداختن به راهکارهای تقویت شناخت و گزینش در کاربران معمولی، این مسئله ناظر بر طراحی کنندگان فضای مجازی نیز تبیین و راهکاری ارائه شود؛ همچنین از منظر جهان­بینی وحیانی که ظرفیت­های بیشتری نسبت به رویکرد الهی افلاطون دارد، به استنباط راهکار برای مسائلی که توسعه فناوری­ها ایجاد کرده است، پرداخته شود. محدودیت این پژوهش این است که زوایایی از مقایسه سفسطه و فضای مجازی وجود دارد که با این بررسی قابل حل نیست؛ به عنوان مثال مبناگریزی پست مدرنی مقوله­ای مهم است که نیاز به پژوهش­های دیگری دارد تا نسبت آن با رفتارها و نگرش کاربران مشخص گردد. اگرچه راهکار حکمت بنیان افلاطونی به لحاظ نظری و عملی کارآمد و متقن است اما اگر بخواهیم بطور کاملتری از فواید این پژوهش بهره­مند شویم، لازمه آن هم سویی همه عناصر و مؤلفه­های تربیتی در سطح عمومی است. لذا ضروری است سایر پژوهش­ها متمرکز بر بررسی میزان این هم­سویی شوند تا مشخص شود چگونه باید کارآیی این راهکار را توسعه داد. البته با توجه به سرعت تحولات در پدیده‌های فناورانه نمی­توان انتظار داشت که برنامه‌ریزان تربیتی در سطح عموم جامعه بتوانند با همان سرعت، تغییرات تحولی ایجاد نمایند بلکه لازم است شاخصه­های مشترک این جنبش­ها را شناسایی کرده و برای آنها برنامه‌ریزی شود. بنابراین پژوهش‌های بعدی می­توانند با تمرکز بر شناسایی و تحلیل این مؤلفه، قوت عملکرد کاربران را افزایش و معضلات فضای مجازی را کمتر سازند. با این حال با سیاستگذاری مراکز متولی، مقیاس تغییر بزرگتر و سرعت آن بیشتر می­شود. نکته آخر اینکه اگرچه عقلانیت و معنویت برای همه کاربران ضروری و قابل استفاده است اما نیازهای فردی و اختصاصی هم وجود دارد که پرداختن به آنها کاربران را در گزینش توانمندتر می­کند مانند تنظیم تمایلات، ایجاد گرایش‌های جدید، ارائه راهکار متناسب با روحیات افراد و در کل برنامه‌هایی که متناسب‌سازی شده برای انواع کاربران هستند. 

 

 

 

منابع

اسمیت، هیوستون، (1381) اهمیت دینی پساتجددگرایی: یک جوابیه، سیری در سپهر جان- مقالات و مقولاتی در معنویت، ترجمه مصطفی ملکیان، تهران: انتشارات نگاه معاصر.

برگر، پترل، توماس لوکمان، (1394) ساخت اجتماعی واقعیت، ترجمه فریبرز مجیدی، تهران: انتشارات اندیشه­های عصرنو.

بل، دیوید، (1389) درآمدی بر فرهنگ­های سایبر، ترجمه مسعود کوثری و حسین حسنی، تهران: انتشارات جامعه‌شناسان.

بل، دیوید، (1390) نظریه پردازان فرهنگ سایبری، مانوئل کاستلز و دانا هاراوی، ترجمه مهدی شفیعیان، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق.

بودریار، ژان، (1387) درسایه اکثریت­های خاموش، ترجمه پیام یزدانجو، تهران: انتشارات مرکز.

جرج، سوزان، (1390) دین و تکنولوژی در قرن بیست ‌و یکم، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.

جوادی‌آملی، عبدالله، (1391) منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، قم، اسراء

حسن، ایهاب، (1381) پست­مدرنیسم کتابنامه­ای نقدگونه، ترجمه مهتاب ملکوت، از مدرنیسم تا پست مدرنیسم، (مجموعه مقالات)، لارنس کهون، تهران: انتشارات نی.

دریفوس، هیوبرت، (1383) نگاهی فلسفی به اینترنت، تهران: انتشارات گام نو.

رشیدیان، عبدالکریم، (1393) فرهنگ پست مدرن، تهران: انتشارات نی.

سلیمانی امیری، جواد (1397) تطبیق تاریخی، امکان سنجی و معیارشناسی، تاریخ اسلام در آیینه پژوهش، 44 (1)، 29-55.

صلواتی، عبدالله، (1401) باور در عصر کلیک (آسیب­های اعتقادی فضای مجازی و راهکارهای آن)، تهران، کانون اندیشه جوان.

صلواتی، عبدالله، (1400) تحول معرفت شناختي فضای مجازی، تهران، انتشارات سمت.

عاملی، سعیدرضا، (1397) فلسفه فضای مجازی، تهران، امیرکبیر.

عاملی، سعیدرضا، (1382) دو جهانی شدن و جامعه جهانی اضطراب، نامه علوم اجتماعی، سال یازدهم، شماره اول.

گلشنی، مهدی، (1379) علم و دین و معنویت در آستانه قرن بیست و یکم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

مک لوهان، مارشال، (1377) هربرت، برای درک رسانه­ها، ترجمه سعید آذری، تهران: انتشارات مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه­ای صدا و سیما.

یی­گاست، خوزه ارتگا، (1381) پدیده ازدحام توده­ها، ترجمه حسین بشیریه، از مدرنیسم تا پست مدرنیسم، (مجموعه مقالات)، لارنس کهون، تهران: انتشارات نی.

Bakardjieva, M (2005) Internet Society: The Internet in Everyday Life: computer networking from the standpoint of the domestic user, New Media & Society 3: 67-83m

Benedikt, M (1991) Cyberspace: some proposals, in M. Benedikt(ed) Cyberspace: First Steps, Cambridge, MA: MIT Press.

Castells, M (2001)  Epilogue: informationalism and the network society, in P. Himanen, The Hacker Ethic and the Spirit of the Information Age, London: Secker& Arburg.

Kraut. R, M. Patterson, V. Lundmark SKiesler, T. Mukophadhyay and W. Scherlis (1998) Internet Paradox: A Social Technology that Reduces Social Lnvolvement and Psychological well-deing? American Psychologist, vol.53, no. 9, pp. 1017-31.

Stivale, C (1998), The Two-Fold Thought of Deleuze and Guattari: intersections and animations, London: Guilford P.71.

Turkie, S (1995), Life on the Screen: Identity in the Age of the Internet, London: Secker & Warburg.

Whittle, David B (1997), Cyberspace: The Human Dimension, New York. W. H. Freeman, Winter, Vol 1

Guthrie, W.K.C (1975), A History of Greek Philosophy: Plato: The man and his dialogues earlier period; Vol. IV, Cambridge University Press, London.

Plato (1997) complete works, edithed with John M. Cooper, Hackett publishing company, Inc, U.S.A.

Liddell H. G & Scott. R (1996), Greek-English Lexicon: With a Revised Supplement By Sir Henry Stuart Johnes, Clarendon Press, Oxford.

Zeller, Eduard (1980), Outlines of the History of Greek Philosophy, translated by: l. r. palmer, Dover Publication, new York.

Ropolyi, laszlo (2013), Philosophy of the Internet: A Discourse on the Nature of the Internet, Eotvos Lorand Tudomanyegyetem.

---

[1] . استادیار گروه علوم تربیتی، دانشگاه فرهنگیان، صندوق پستی 888-56441، تهران، ایران (نویسنده مسئول).         [e-mail]

[2] . دانشیار گروه فلسفه، دانشگاه محقق اردبیلی،        [e-mail] 

تاریخ دریافت مقاله؛ 12/2/1403 تاریخ پذیرش مقاله؛ 17/4/1403

 

[3] . Gibson

[4] . David Belle 

[5] . Berger & Luckmann

[6] . Luckmann

[7] . Baudrillard

[8] . Ihab Hassan

[9] . McLuhan

[10] . Dreyfus

[11] . Paul davies