Linguistic Analysis of the Sermon of “The Pious” (Khuṭbat al-Muttaqīn) in Nahj al-Balagha Based on John Searle’s Speech Act Theory
Subject Areas :
1 -
Keywords: : Nahj al-Balagha, Sermon of the Pious (Khuṭbat al-Muttaqīn), John Searle’s Speech Act Theory.,
Abstract :
The present study aims to examine the speech acts in Sermon 193 of Nahj al-Balagha, renowned as the “Sermon of the Pious” (Khuṭbat al-Muttaqīn). As one of the most prominent religious, rhetorical, and epistemological texts, this sermon holds significant potential for linguistic analysis within social, ethical, and cognitive contexts. Its rhetorical and thematic characteristics render it a rich framework for studying the role of language in conveying profound theological and ethical concepts. The primary objective of this research is to identify linguistic structures and speech acts within the sermon and analyze the role of language as an instrumental tool in meaning production, guidance, commitment, and even influencing the audience. The central research question explores how language in this sermon transcends mere informative and descriptive functions to become a means of transforming the audience’s attitudes and behaviors. Methodologically, this study adopts a descriptive-analytical approach, extracting linguistic data from Sermon 193 and classifying them based on John Searle’s speech act theory. Searle’s fivefold classification—assertives, directives, commissives, expressives, and declaratives—serves as the foundational framework for analysis. Contextual indicators are employed to meticulously examine the relationship between speech act objectives, semantic fields, and sentence structures. A context-oriented approach facilitates a deeper understanding of how language functions within religious and spiritual frameworks, demonstrating that speech in such texts carries meaning and serves as an agent of transformation in the audience’s cognition and conduct. The findings indicate that the Sermon of the Pious strategically employs various speech acts: assertives describe the traits of the pious and outline an ethical model for
the audience, serving to construct a mental image of the ideal human within Islamic thought; directives, particularly imperative sentences, urge the audience to reflect, reform their behavior, and adhere to moral and faith-based principles; commissives emphasize the speaker’s commitment to religious values and invite adherence to these principles; expressives and declaratives play a notable role in conveying religious emotions, expressing love and reverence for God, and fostering an emotional connection with the audience. The diversity, distribution, and interaction of these speech acts reflect the sermon’s rhetorical coherence, semantic richness, and purposeful content. In summary, language in Sermon 193 is not merely an instrumental medium for conveying meaning but an active, intentional, and influential force that guides the audience’s intellect, heart, and behavior. Searle’s speech act theory provides a conceptual framework for analyzing the multifaceted functions of language in religious texts. This analytical approach opens new horizons for the semantics of sacred texts and Islamic rhetoric, paving the way for interdisciplinary research in philosophy of language, theology, and linguistics. The findings of this study establish a foundation for expanding analytical tools to examine the impact of religious language in shaping beliefs, identity, and religious practices.
آلام، کر (۱۳۸۲). نشانه‌شناسی تئاتر و درام. ترجمه فرزان سجودی. تهران: قطره.
افضلی، فرشته و همکاران (۱۴۰۳). گونه‌های کنش گفتاری در صنعت التفات بر پایه نظریه جان سرل (موردپژوهی: آیات الاحکام قرآن کریم). علوم قرآن و حدیث، 56(112)، ص۱۵۵-۱۷۹.
بجنوردی وحید، فریده و همکاران (1393). تحلیل زبان‌شناسانه خطبه 52 نهج البلاغه براساس طبقه‌بندی سرل از کنش‌های گفتاری. در: گردهمایی سراسری انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران.
بختیاری، ژاله و همکاران (۱۳۹۰). بررسی کنش‌های گفتاری مولوی در دفتر اول و دوم مثنوی‌معنوی (با تأکید بر کنش‌های گفتاری عمل روایت). پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده ادبیات و علوم‌انسانی، دانشگاه کردستان.
زرقانی، سید مهدی؛ اخلاقی، الهام (۱۳۹۱). تحلیل ژانر شطح براساس نظریه کنش‌گفتار. ادبیات عرفانی، 4(6)، ص۶۱-۸۰.
صرفی، فریده و همکاران (۱۳۹۸). تحلیل کنش‌های گفتاری در خطبه‌غدیر براساس نظریه آستین و سرل. امامت‌پژوهی، 8(24)، ص۱۰۵-۱۴۲.
صفوی، کوروش (۱۳۸۷). درآمدی بر معناشناسی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی، چاپ سوم.
طباطبایـی‌لطفـی، سـید عبدالمجیـد و همکاران (۱۳۹۳). بررسـی و طبقه‌بنـدی خطبه‌هـای نهـج‌البلاغه از دیـدگاه نظریه کنـش‌گفتـاری. سیاسـت متعالیـه، 2(6)، ص۹-۳۰.
عبداللهی، مهدی (۱۴۰۲). نظریه کنش از دیدگاه جان سرل. تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
علی‌ابن‌أبی‌طالب (۱۳۹۸). نهج‌البلاغه: متن، ترجمه و شرح خطبه متقین (هَمّام) براساس متن تصحیح شده از مرحوم دکتر صبحی صالح. ترجمه محمد دشتی؛ شرح ناصر مکارم شیرازی. نشر دیجیتالی، مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان.
فضائلـی، سـیده مریـم و همکاران (۱۳۹۰). تحلیـل خطبـۀ پنجـاه و یکم نهج‌البلاغه براسـاس طبقه‌بنـدی سـرل از کنش‌هـای گفتـاری. رهیافت‌هایی در علوم قرآن و حدیث، 43(68)، ص۸۱-۱۱۸.
نجفی‌ایوکی، علی و همکاران (۱۳۹۶). تحلیل متن‌شناسی خطبه شقشقیه براساس نظریه کنش گفتاری «سرل». پژوهشنامه نهج‌البلاغه، 5(19)، ص۱-۱۷.
Barber, A. & Stainton, R. (eds.) (2010). Concise Encyclopedia of Philosophy of Language and Linguistics. Elsevier.
Huang, Y. (2007). Pragmatics. Oxford: Oxford University Press.
Searl. J.R. (1998). Mind, Language and Society: Philosophy in The Real World. New York: Basic Books.
Searle, J.R. (1975). A taxonomy of Illocutionary Acts. Language and Knowledge. Minneapolis Studies in the Philosophy of Science, 7, p. 344-369.
Searle, J.R. (1979). Expression and Meaning: Studies in the Theory of Speech Acts. Cambridge: Cambridge University Press.
Searle, J.R. (1983). Intentionality: An Essay in the Philosophy of Mind. New York: Cambridge University Press.
Searle, J.R. (1999). Speech Acts: An Essay in the Philosophy of Language. New York and Melbourne: Cambridge University Press.
Yule, G. (1996). Pragmatics. Oxford university press. New York.
Linguistic Analysis of the Sermon of “The Pious” (Khuṭbat al-Muttaqīn) in Nahj al-Balagha
Based on John Searle’s Speech Act Theory1
Maryam Mirzavand
Department of Arabic Language and Literature, Faculty of Humanities, Qom Branch, Islamic Azad University, Qom, Iran. maryammirzavand343@gmail.com
Abstract The present study aims to examine the speech acts in Sermon 193 of Nahj al-Balagha, renowned as the “Sermon of the Pious” (Khuṭbat al-Muttaqīn). As one of the most prominent religious, rhetorical, and epistemological texts, this sermon holds significant potential for linguistic analysis within social, ethical, and cognitive contexts. Its rhetorical and thematic characteristics render it a rich framework for studying the role of language in conveying profound theological and ethical concepts. The primary objective of this research is to identify linguistic structures and speech acts within the sermon and analyze the role of language as an instrumental tool in meaning production, guidance, commitment, and even influencing the audience. The central research question explores how language in this sermon transcends mere informative and descriptive functions to become a means of transforming the audience’s attitudes and behaviors. Methodologically, this study adopts a descriptive-analytical approach, extracting linguistic data from Sermon 193 and classifying them based on John Searle’s speech act theory. Searle’s fivefold classification—assertives, directives, commissives, expressives, and declaratives—serves as the foundational framework for analysis. Contextual indicators are employed to meticulously examine the relationship between speech act objectives, semantic fields, and sentence structures. A context-oriented approach facilitates a deeper understanding of how language functions within religious and spiritual frameworks, demonstrating that speech in such texts carries meaning and serves as an agent of transformation in the audience’s cognition and conduct. The findings indicate that the Sermon of the Pious strategically employs various speech acts: assertives describe the traits of the pious and outline an ethical model for
Keywords: Nahj al-Balagha, Sermon of the Pious (Khuṭbat al-Muttaqīn), John Searle’s Speech Act Theory. |
تحلیل زبانشناختی خطبه «متقین» نهج‌البلاغه
براساس نظریۀ کنش گفتاری جان سرل2
مریم میرزاوند
گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکده علوم انسانی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران. maryammirzavand343@gmail.com
چکیده هدف پژوهش حاضر بررسی کنش‌های گفتاری در خطبه ۱۹۳ نهج‌البلاغه که به خطبه «متقین» شهرت دارد، است. این خطبه به‌عنوان یکی از متون برجسته در حوزه دینی، بلاغی و معرفتی، ظرفیت بالایی برای تحلیل زبان در بافت‌های اجتماعی، اخلاقی و معرفتی دارد. ویژگی‌های بلاغی و محتوایی این خطبه، آن را به بستری غنی برای مطالعه نقش زبان در انتقال مفاهیم عمیق اعتقادی و اخلاقی تبدیل کرده است. هدف اصلی این پژوهش، شناسایی ساختارهای زبانی و کنش‌های گفتاری موجود در این خطبه و تحلیل و بررسی نقش زبان به‌عنوان ابزار کنشی در تولید معنا، هدایت، تعهد و حتی تأثیرگذاری بر مخاطب است. پرسش اصلی پژوهش این است که چگونه زبان در این خطبه از کارکرد صرفاً خبری و توصیفی فراتر رفته و به ابزار تغییر نگرش و رفتار مخاطبان تبدیل می‌شود. از منظر روش‌شناسی، این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی انجام شده است. داده‌های زبانی از متن خطبه ۱۹۳ استخراج شده و براساس نظریه کنش گفتاری جان‌سرل طبقه‌بندی و تحلیل شده‌اند. طبقه‌بندی پنج‌گانه سرل شامل کنش‌های اظهاری، ترغیبی، تعهدی و اعلامی، مبنای اصلی تحلیل قرار گرفته است. در این راستا، تلاش شده است تا با بهره‌گیری از شاخص‌های بافت‌محور، ارتباط میان هدف کنش گفتاری، زمینه معنایی و ساختار جمله به‌شکل دقیق بررسی شود. رویکرد بافت‌محور، درک عمیق‌تری نسبت به نحوه عملکرد زبان در بسترهای دینی و معنوی شکل می‌دهد. این مضمون، نشان می‌دهد که گفتار در این متون حامل معناست و عامل تحول در ذهن و رفتار مخاطب به‌شمار می‌رود. یافته‌های پژوهش، حاکی از آن است که خطبه متقین به شکلی هوشمندانه از انواع کنش‌های گفتاری بهره می‌برد. کنش‌های اظهاری به‌منظور توصیف خصوصیات پرهیزگاران و ترسیم الگوی اخلاقی برای مخاطب به کار رفته‌اند؛ این توصیف‌ها در خدمت ایجاد تصویری ذهنی از انسان آرمانی در منظومه فکری اسلام هستند. کنش‌های ترغیبی به‌ویژه در قالب جملات امری، به‌منظور واداشتن مخاطب به تأمل، اصلاح رفتار و پیروی از اصول اخلاقی و ایمانی به‌کار رفته‌اند. همچنین، کنش‌های تعهدی نمایانگر تأکید گوینده بر ارزش‌های دینی و دعوت به پایبندی به این اصول هستند. در مواردی نیز کنش‌های عاطفی و اعلامی در انتقال احساسات دینی، ابراز عشق و خشیت نسبت به خداوند و ایجاد پیوند عاطفی با مخاطب نقش قابل‌توجهی دارند. تنوع، توزیع و تعامل این کنش‌ها در متن، نشانه‌ای از انسجام بلاغی، غنای معنایی و هدف‌مندی محتوایی خطبه است. در مجموع، زبان در خطبه ۱۹۳ صرفاً نقش ابزاری در انتقال مفاهیم ندارد، بلکه کنشی فعال، هدفمند و تأثیرگذار است که در جهت هدایت ذهن، قلب و رفتار مخاطب عمل می‌کند. نظریه کنش گفتاری سرل، بستری مفهومی فراهم می‌کند تا عملکرد چندلایه زبان در متون دینی تحلیل‌پذیر گردد. این نوع تحلیل و ارزیابی کنش‌های گفتاری، افق‌های تازه‌ای در برابر معناشناسی متون مقدس و بلاغت اسلامی پدید می‌آورد و مسیر روشنی را برای پژوهش‌های بینارشته‌ای در حوزه فلسفه زبان، الهیات و زبان‌شناسی فراهم سازد. یافته‌های این پژوهش، مبنایی برای گسترش ابزارهای تحلیلی در بررسی تأثیر زبان دینی در شکل‌گیری باورها، هویت و رفتارهای دینی به‌وجود می‌آورد. كلیدواژه‌ها: نهج‌البلاغه، خطبه متقین، نظریه کنش گفتاری جان سرل. |
تحقیق در علوم انسانی به‌منظور شناخت برنامه‌ریزی و ثبت و هدایت پدیده‌های انسانی در راستای سعادت واقعی بشر، ضرورتی انکارناپذیر است که استفاده از عقل و آموزه‌های وحیانی در کنار داده‌های تجربی با در نظر گرفتن واقعیت‌های عینی فرهنگ و اصیل از ارکان ارزشمندی جوامع در جهت سعادتمندی محسوب می‌شود. پویایی، واقع‌گرایی و کارایی اینگونه پژوهش‌ها در هر جامعه‌ای وجود دارد. پژوهش کارآمد در جامعۀ ایرانی- اسلامی به‌خصوص در حیطه معنویات از یک‌سو در گرو شناخت واقعیات جامعه بوده و از سوی دیگر، از اسلام به‌عنوان استوارترین آموزه‌های وحیانی و اساسی‌ترین مؤلفه فرهنگ ایرانی یاد می‌شود تا ارزش والای آنها، همیشه خاطرنشان گردد. بنابراین، شناخت دقیق و عمیق معارف اسلامی و استفاده از آن در تحقیق، بازنگری و بومی‌سازی مبانی و مسائل علوم انسانی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است (عبداللهی، ۱۴۰۲ ، ص۳). در پژوهش حاضر، کنش‌های گفتاری حضرت علی(ع) و مشارکت‌کنندگان گفتمان از نظر اندیشمند معاصر جان سرل بررسی می‌شود. نظریۀ کنش‌های گفتاری برگرفته از علم کاربردشناسی در حیطۀ زبان‌شناسی مطرح شده است. این نظریه برخاسته از تحلیل گفتمان است که به تحلیل زبان و گفتمان‌ها می‌پردازد. کنش‌های گفتاری، شامل کنش‌های اظهاری، ترغیبی، عاطفی، تعهدی و اعلامی است. تحلیل و بررسی کنش‌های گفتاری در متون دینی و اخلاقی، نقش مهمی در درک بهتر مفاهیم و پیام‌های این متون دارد. در این راستا، نظریۀ کنش‌های گفتاری جان سرل که به تحلیل نحوۀ استفاده از زبان
برای انجام انواع مختلف اقدامات یا کنش‌های گفتاری می‌پردازد؛ یکی از رویکردهای مهم در
حوزۀ کاربردشناسی زبان به‌شمار می‌رود. خطبه ۱۹۳ نهج‌البلاغه، معروف به خطبۀ متّقین، یکی از برجسته‌ترین متون دینی است که به بیان ویژگی‌ها و صفات پرهیزگاران و اهمیت پرهیزگاری پرداخته است. این خطبه، به‌عنوان یکی از گنجینه‌های ارزشمند آموزه‌های اسلامی، نه‌تنها از لحاظ محتوا، بلکه از دیدگاه ساختار گفتاری نیز دارای اهمیت فراوانی است. در این پژوهش، با استفاده از نظریۀ کنش‌های گفتاری سرل، به تحلیل و بررسی انواع مختلف کنش‌های گفتاری موجود در خطبۀ متّقین پرداخته می‌شود.
سؤال اصلی پژوهش پژوهش حاضر این است که: در تحلیل زبانشناختی خطبۀ متّقین نهج‌البلاغه براساس نظریۀ کنش گفتاری جان سرل، بیشترین اثرگذاری بر کدام ارزش‌گذاری دینی است؟ همچنین پژوهش بر این فرضیه استوار است که: براساس کنش‌های اظهاری و ترغیبی جان سرل در معرفی پرهیزگاران، بیشترین تأثیرگذاری آن بر تشویق مسلمانان به عبادت، پرهیزگاری، خداشناسی و معرفت‌شناسی است. هدف اصلی این مطالعه نیز فهم دقیق‌تر نحوۀ استفاده از زبان در این خطبه برای انتقال آموزه‌های دینی و اخلاقی، تشویق مخاطبان به پیروی از راه راست و تعهّد به اصول اخلاقی است. با این رویکرد، می‌توان به شناخت بهتری از ساختار و محتوای این خطبه دست یافت و تأثیرات آن را بر رفتار و نگرش‌های مخاطبان مورد ارزیابی قرار داد.
نجفی ایوکی و همکاران (۱۳۹۶) در مقالۀ «تحلیل متن‌شناسی خطبۀ شقشقیه براساس نظریۀ کنش گفتاری سرل»، با روش توصیفی- آماری و تحلیل محتوا و براساس بافت موقعیتی، خطبۀ متّقین را براساس نظریۀ جان سرل، مورد بررسی قرار داده تا کنش‌های گفتاری و دلایل آن را تحلیل و تبیین نماید. یافته‌ها حاکی از آن است که کنش اظهاری در این خطبه، بیشترین بسامد را دربرمی‌گیرد؛ چراکه امام علی(ع) در خطبۀ مذکور، حوادث تاریخی سقیفه را بیان کرده‌اند.
بجنوردی وحید، فریده (۱۳۹۳)، در پژوهشی با عنوان «تحلیل زبان‌شناسانۀ خطبه 52 نهج‌البلاغه براساس طبقه‌بندی سرل از کنش‌های گفتاری»، کنش‌های گفتاری مورد استفادۀ حضرت علی(ع) را در خطبۀ 52 مورد تحلیل قرار داده و نشان دادند که در این خطبه، کنش اظهاری، بیشترین تکرار را داشته و این امر به دلیل ماهیت سخنرانی است؛ در حالی‌که در این خطبه اصلاً کنش اعلامی وجود ندارد. همچنین، استفاده از کنش‌های ترغیبی و اظهاری، ارتباط خاصی با جایگاهشان در خطبه ندارند؛ زیرا در سراسر خطبه مورد استفاده قرار گرفته‌اند. از طرفی، کنش تعهدی فقط در میانۀ کلام دیده شده و این می‌تواند دلیلی بر استوارسازی کل سخن در خطبه باشد. امام علی(ع) در جای‌جای خطبه از کنش غیرمستقیم استفاده کرده‌اند؛ تا از این طریق، تأثیر عمیق‌تری بر روی مخاطب بگذارند.
3. نگاهی به شخصیت فکری جان سرل
جان راجرز سرل، یکی از سرشناس‌ترین فیلسوفان تحلیلی معاصر است که در سال ۱۹۳۲ در شهر دنور آمریکا متولد شد. در سال ۱۹۵۰، تحصیل فلسفه را در دانشگاه آکسفورد آغاز کرد و پس از نُه سال تحصیل در ۱۹۵۹م، از رسالۀ دکتری خود با عنوان «معنا و حکایت»، زیر نظر دو فیلسوف بزرگ آکسفورد، جان آستین و پیتر استراوسن دفاع کرد. در همین سال به آمریکا بازگشت و از آن
زمان تاکنون در دانشگاه کالیفرنیای ایالت برکلی به فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی اشتغال دارد (عبداللهی، ۱۴۰۲، ص۸). سرل به‌اقتضای غلبۀ فلسفۀ تحلیلی بر فضای فلسفه‌ورزی انگلیس و آکسفورد، در سنّت فلسفۀ تحلیلی پرورش یافت؛ اما خود را در حصار این سنّت محدود نکرد و وارد افق‌هایی فراتر از مسائل فلسفۀ تحلیلی شد، تا در حالی‌که سنّت تحلیلی هواداران خود را ترغیب می‌کند، بر جنبه‌های خاصی از یک یا دو موضوع تمرکز کند. سرل در دوران طولانی فعالیت خود، به‌طور گسترده دربارۀ موضوعات گوناگونی چون فلسفۀ زبان، فلسفۀ ذهن، ماهیت و ساختار نهادهای اجتماعی، سیاق هستی‌شناسی علم تجربی و علیّت قلم زده است. مهم‌تر از آن، ورود سرل به عرصه‌های گوناگون فکری به‌معنای پراکنده‌گویی در مسائل مختلف و ارائۀ آثار نامنسجم نیست؛ بلکه از ترکیب همۀ این مباحث، یک تصویر جامع واحد از حوزه‌های سه‌گانۀ ذهن، زبان و جامعه پدید آورده است.
جان سرل این تصویر جامع را در کتاب «ذهن، زبان و جامعه،: فلسفه در جهان واقعی»، تصویری جامع و یکپارچه از رابطه میان ذهن، زبان و جامعه ارائه کرده است (Saerl, 1998). موضع فلسفی سرل تا اندازۀ زیادی واکنشی در برابر سنت معاصر قدرتمند و گستردۀ پسامدرنیسم است؛ که به دنبال شالوده‌شکنی در همۀ عرصه‌ها به‌ویژه طرز برداشت ما از امور واقعی است. همچنین، در تقابل با دیدگاه غالب در روان‌شناسی و فلسفۀ ذهن است که در تبیین پدیدارهای ذهنی، آگاهی را به‌کلی نادیده می‌انگارند یا آن را جدی نمی‌گیرند. ویژگی دیگری که موجب می‌شود سرل را فیلسوفی فراتر از سنت تحلیلی به‌شمار آوریم، جاذبۀ اندیشه‌های وی برای متفکران دیگر حوزه‌ها است.
مراحل فکری سرل را می‌توان به سه دوره تقسیم کرد:
۱) دورۀ فلسفۀ زبان: این دوره با حضور در آکسفورد و شاگردی آستین آغاز شد. او در سال ۱۹۶۹، کتاب اثرگذار «افعال گفتاری» را منتشر کرد. در سال ۱۹۷۹، کتاب مهم دیگری را با عنوان «عبارت و معنا» نشر داد؛ که در واقع، مجموعه مقالات وی پس از کتاب نخست و تداوم و بسط اندیشه‌های موجود در آن بود (سرل، 1979).
۲) دورۀ فلسفۀ ذهن: کندوکاوهای فلسفی سرل در خصوص زبان، او را بدانجا رساند که پژوهش دربارۀ زبان بدون نظرورزی در خصوص ذهن ممکن نیست و در نتیجه، فلسفۀ زبان مبتنی‌بر فلسفۀ ذهن است. پژوهش‌های فلسفی سرل دربارۀ ذهن در سال ۱۹۸۳ در کتاب تأثیرگذار «حيث التفاتی» منتشر شد. فلسفه ذهن سرل از حيث التفاتی تا آگاهی و سرشت ذهن و نسبت آن‌دو با زبان و نیز رابطۀ این چهار امر (ذهن، آگاهی، حيث التفاتی و زبان) با واقعیت اجتماعی را دربرمی‌گیرد (Searl, 1983).
۳) دورۀ فلسفۀ اجتماع: سرل در ادامۀ تحقیقاتش در زمینۀ فلسفۀ ذهن و زبان، متوجـه ایـــن واقعیت بسیار اساسی شد که زبان و افعال گفتاری که با آن انجام می‌دهیم، جزو واقعیت‌های اجتماعی‌اند. ما در جهان پیرامون خود با واقعیت‌هایی مواجهیم که از سنخ واقعیت‌های طبیعی نیستند و نمی‌توان آنها را براساس مفاهیم علوم طبیعی و فیزیکی توصیف و تبیین کرد. وی نتیجۀ پژوهش‌های خود در این زمینه را به سال ۱۹۹۵ در کتاب «ساخت واقعیت اجتماعی» منتشر کرد و با کتاب «ساخت جهان اجتماعی» ادامه داد (عبداللهی، ۱۴۰۲، ص۱۰).
نظریۀ کنش گفتاری، یکی از نظریه‌های مطرح شده در علم کاربردی زبان است؛ که با در نظر گرفتن زبان در چارچوب کنش انسان، دستیابی به ناگفته‌های متن و تحلیل معانی غیربدیهی کلام را ممکن می‌سازد و به تفسیر سیستماتیک متون منجر می‌شود. براساس این نظریه، انسان برای بیان مقصود خود، به تولید قطعات گفتاری حاوی کلمات و ساختارهای دستوری بسنده نمی‌کند؛ بلکه سعی می‌کند اعمالی را که به آن افعال گفتاری می‌گویند، از طریق این قسمت‌های گفتار انجام دهد (صرفی و همکاران، ۱۳۹۸، ص۱۰۵). در واقع، «کنش گفتار»3 شاخه‌ای از زبان‌شناسی و فلسفه زبان است که در آن، گفتار انسان فقط شامل کلمات و جملات نیست، خود گفتار، یک عمل است و هدف و نیّت خاصی دارد و از طریق این قسمت‌های گفتار، ترفندهای زبانی را آگاهانه و ناخودآگاه به‌کار می‌برد که به آن کنش گفتاری می‌گویند (بختیاری و همکاران، ۱۳۹۰). کنش‌های گفتار، یکی از عناصر مهم و اساسی مطرح در مباحث کاربردشناسی زبان است که در تحلیل‌گفتمان نیز کاربرد دارد (طباطبایی لطفی و همکاران، ۱۳۹۳، ص۱۲). تحلیل گفتمان به‌معنای تجزیه و تحلیل زبان است. به‌دیگر سخن، گفتمان، مجموعۀ پیچیده‌ای از رفتارهای زبانی در بافت فرهنگی هر زبان است که به‌منظور القای بهتر هدف گوینده با شگردهای بیانی خاص و شکلی غالباً درونی‌شده، بروز می‌یابد. به تعبیر دیگر، گفتمان، تلازم میان گفته با کارکردهای اجتماعی یا معنایی است که در آن، اطلاعات به‌صورت پاره‌گفتار ارائه می‌شود و به‌صورت نمونه‌های نوشتاری، گفتاری و نشانه‌شناختی، تجلّی پیدا می‌کند (صرفی و همکاران، ۱۳۹۸، ص۱۰۹). براساس نظریۀ کنش گفتار برای کشف ناگفته‌های متن، به‌جای پرداختن به جمله‌ها یا واحدهای نحوی باید به پاره‌گفتار توجه کرد. پاره‌گفتار قطعه‌ای کوتاه یا بلند از زبان است که حاصل معنای جمله و بافت تولید آن می‌باشد (فضائلی و همکاران، ۱۳۹۰، ص۸۵-۸۶). در کنش گفتار توجه به بستر اجتماعی تاریخی و ادبی متن اهمیت بسیار دارد (صرفی و همکاران، ۱۳۹۸، ص۱۰۹). در مجموع، کنش‌های گفتاری پنج‌گانه شامل
موارد زیر است: «کنش اظهاری، کنش ترغیبی، کنش تعهدی، کنش عاطفی و کنش اعلامی» (سرل، ۱۹۷۵، ص۳۴۴-۳۶۹).
كنش اظهاری:4 آن دسته از کنش‌های گفتاری که نشان‌دهنده باور گوینده به درست بودن اوضاع امور می‌باشد؛ بیاناتی همچون بیان حقیقت، توصیف و نتیجه‌گیری که گوینده از راه این دسته از کنش‌های گفتاری، جهان را آن‌گونه که هست یا آن‌گونه که باور دارد، نشان می‌دهد. در این کنش، افعالی خاص به‌کار می‌رود، ازجمله، شروع کردن، ثابت کردن، ادعا کردن، انتقاد کردن، بخشیدن، آشکار کردن، بحث کردن، بیان کردن، پاسخ دادن، تأیید کردن، شرح دادن، وصف کردن، توضیح دادن، گزارش دادن (افضلی و همکاران، ۱۴۰۳، ص۱۶۴). سایر افعال کنش اظهاری معرفی کردن، ابراز کردن، تصریح کردن، تفسیر کردن، دسته‌بندی کردن، گفتن، دفاع کردن، محدود کردن، رها نمودن، تغییر فعالیت دادن، دلیل آوردن، نفی کردن، اعتراض کردن و... است (زرقانی و اخلاقی، ۱۳۹۱، ص۶۸). هدف از کنش اظهاری/اعلامی، توصیف موقعیت یا رویدادی است که در آن گوینده نظر خود را در مورد درستی یا نادرستی یک مطلب بیان می‌کند. این کنش، تعهد گوینده را نسبت به صدق گزارۀ مطرح‌شده نشان می‌دهد (صفوی، ۱۳۸۷، ص۸۲). به بیانی دیگر، در این عمل، گوینده مدّعی صحّت گفته در زبان گفتاری است. به‌طور کلی، اقوال، ادعاها، نتیجه‌گیری‌ها، گفته‌ها، تأکیدها، توصیف‌ها و بیان‌های حقایق و مانند آنها که گوینده در آنها دنیای خارج را آن‌گونه که معتقد است، به تصویر می‌کشد، عمل اظهاری دارد (باربر و استینتون، ۲۰۱۰، ص۷۰۹).
کنش ترغیبی: به آن دسته از افعال گفتاری اطلاق می‌شود که مخاطب را به انجام کاری تشویق می‌کند و او را در حالت تکلیف و اجبار به انجام کاری قرار می‌دهد؛ یعنی گوینده سعی می‌کند کارها را انجام دهد و جهان را با محتوای گزاره‌ای که شامل عمل آتی شنونده است، تطبیق دهد (یول، ۱۹۹۶، ص۵۴). این کنش، خواست‌ها و تمایلات گوینده را بیان می‌کند. نمونۀ بارز کنش ترغیبی
را می‌توان در پرسش‌ها و درخواست‌ها مشاهده کرد. افعال کنش ترغیبی شامل خواستن، توانستن، بایستن و لازم بودن، دستور دادن، دعوت کردن، اجازه دادن، سؤال کردن، بازخواست کردن، اطلاعات درخواست کردن، توضیح خواستن، تقاضا کردن، درخواست اثبات کردن، توصیه کردن، پیشنهاد کردن، القاء کردن، هشدار دادن، به‌مبارزه طلبیدن، تکرار کردن، دوباره راه‌انداختن، اصرار و پافشاری کردن، اخطار دادن، اعلام نیاز کردن، به مبارزه طلبیدن، توصیه کردن، شرط گذاشتن، نصیحت کردن، التماس و تمنا کردن است (زرقانی و اخلاقی، ۱۳۹۱، ص۶۸).
کنش‌تعهدی: شامل کنش‌های گفتاری می‌شود که گوینده را نسبت به سِیر اعمال آتی متعهّد می‌کنند (آلام، ۱۳۸۲، ص۲۰۶). به بیانی دیگر، توان منظوری این کنش آن است که گوینده خود را متعهد می‌سازد تا عملی را در آینده انجام دهد (سرل، ۱۹۹۹، ص۱۴). افعالی چون قسم خوردن، تعهد دادن، پیشنهاد دادن، قول دادن، توجیه کردن، ثابت کردن و ضمانت کردن، نمونه‌هایی از این کنش گفتاری هستند (نجفی‌ایوکی و همکاران، ۱۳۹۶، ص۶).
کنش عاطفی: شامل کنش‌هایی هستند که احساسات گوینده را عنوان می‌کنند و بیانگر حالات روانی هستند (یول، ۱۹۹۶، ص۵۳). به بیان دیگر، این کنش‌ها، حالت روانی گوینده دربارۀ اوضاع و شرایطی را بیان می‌کند که در محتوای گزاره‌ای مشخص شده است. در این نوع کنش، گوینده نه تلاش می‌کند تا جهان بیرون را با کلماتی که بیان می‌کند، تطابق دهد و نه کلمات بیان‌شده را با جهان بیرون؛ بلکه صدق و حقیقت گزارۀ بیان‌شده، بدیهی و مسلّم فرض می‌شود (سرل، ۱۹۹۹، ص۱۵). «ممنونم»، «از اینکه عزیزتان را از دست دادید، متأسفم» و... از عبارت‌هایی هستند که کنش گفتاری آنها بر عاطفه و احساس دلالت دارد. ازجمله افعال مرتبط با این کنش را می‌توان تبریک گفتن، سپاسگزاری کردن، عذرخواهی کردن، تمجید کردن، اظهارتأسف کردن، هجو کردن، سلام دادن، تحسین کردن، سرزنش کردن، خشنود کردن، دشنام دادن، اهانت کردن، تعجب کردن، تشکر کردن، شکایت کردن، خشمگین شدن، خشمگین کردن، ناسپاسی کردن و ناامید شدن و... عنوان کرد.
کنش اعلامی: شامل کنش‌های گفتاری است که به‌محض بیان آنها، تغییراتی واقعی در جهان بیرون ایجاد می‌شود (سرل، ۱۹۹۹، ص۱۷). از آنجا که مؤثرترین این کنش‌ها وابسته به نهادهای اجتماعی و قانونی است؛ می‌توان آنها را کنش‌های نهادینه نامید. در چنین کنشی، گوینده با بیان جمله، در جهان خارج تغییر ایجاد می‌کند؛ یعنی بین محتوای گزاره‌ای جمله و جهان خارج، انطباق ایجاد می‌کند (هوانگ، ۲۰۰۷، ص۷۰۹). افعال کنش اعلامی شامل انتصاب کردن، اعلام نمودن، آغاز کردن، پایان دادن، نام‌گذاردن، به کار گماردن، محکوم کردن، تحریک کردن، عقد یا ازدواج درآوردن و... است (نجفی‌‌ایوکی‌و همکاران، ۱۳۹۶، ص۷).
5. خطبۀ متّقین/ خطبۀ همّام و ماهیت آن
از خطبه‌های معروف امیرمؤمنان(ع)، خطبۀ متّقین است که به درخواست یکی از شیعیان به نام همّام بیان شده است. امام(ع) در این خطبه که در نهج‌البلاغه آمده است، به توصیف متّقین می‌پردازد. خطبۀ متّقین یا خطبۀ همّام دربارۀ صفات افراد متّقی است. در این خطبه، رفتارهای فردی، اجتماعی و عبادی متّقین به این صورت به تصویر کشیده شده است. امام علی(ع) که در مرحلۀ اول چنین توصیفی را نمی‌خواست، به همام فرمود: ای همام از خدا بترس و پرهیزگار باش. همان‌طور که در قرآن‌کریم آمده است: «همانا خدا با کسانی است که پرهیزگار و نیکوکارند» (نحل، ۱۲۸). اما همّام از این پاسخ قانع نشد و به امام اصرار کرد که پرهیزگاران را برایش توصیف کند. امام علی(ع) که اصرار همّام را دید، این خطبه را ایراد فرمود (علی‌ابن‌ابی‌طالب، ۱۳۹۸، مقدمه).
اوصاف اجتماعی متّقین در خطبه به این شرح است: نیک‌گفتاری، میانه‌روی، فروتنی، چشم‌پوشی از محرّمات، گوش دادن به علم سودمند، حریص در طلب دانش، شکیبایی در سختی، بخشیدن کسی که بدو ستم کرده، دوری از سخن زشت، تباه نکردن آنچه بدانها سپرده‌اند، فروبردن خشم، در امان بودن مردم از بدی آنها،
اوصاف فردی متقین در خطبه به این شرح است: بدگمانی به خویشتن، ترس از ستوده‌شدن توسط دیگران، ایمان با یقین، بردباری، امید به امور اخروی و ناخواهانی دنیا،
اوصاف عبادی (رابطه با خالق) در خطبه متقین نیز به این شرح است: نمازهای شبانه با تلاوت قرآن، دواجویی در قرآن، اثرگذاری آیات قرآن بر جان آنها، خشوع در عبادت، یاد خدا و سپاس از او در طول شبانه‌روز.
در این بخش از پژوهش، نمونه‌هایی از کنش اظهاری در خطبه ۱۹۳ نهج‌البلاغه، مورد بررسی و مطالعه قرار می‌گیرد.
ö توصیف کردن
«و من خطبة له علیه‌السلام یصف فیها المتقین»؛
ترجمه: و از خطبه‌های آن حضرت(ع) که در آن، اوصاف متّقین را بیان می‌فرماید.
فعل «یصف»، کنش اظهاری است؛ چراکه این خطبه، به توصیف ویژگی‌های پرهیزگاران می‌پردازد. علاوه‌بر معنای توصیف کردن، معنای بیان کردن نیز از این فعل دریافت می‌شود.
«صِفْ لِیَ الْمُتَّقِینَ»؛
ترجمه: برای من آن‌چنان وصف کن.
فعل «صِفْ لِیَ»، طلب یا درخواست توصیف کردن از حضرت علی(ع) می‌باشد و بر کنش اظهاری از حیث توصیف کردن و بر کنش ترغیبی نیز از نظر طلب یک امر یا درخواست توصیف از حضرت علی(ع) دلالت دارد.
ö روایت‌کردن یا گفتن/ معرفی‌کردن
«رُوِیَ أَنَّ صَاحِباً لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یُقَالُ لَهُ هَمَّامٌ کَانَ رَجُلاً عَابِداً فَقَالَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ...».
ترجمه: گفته شد یکی از یاران پرهیزگار امام(ع) به نام همّام گفت: ای امیر مؤمنان ... .
«رُوِیَ» نیز، یک کنش اظهاری است و فعل مجهول است و کنش‌گر آن، نامشخص می‌باشد. علاوه‌بر این، فعل‌های «یُقَالُ لَهُ» و «فَقَالَ لَهُ» در این جمله، کنش اظهاری است که به‌منظور گفتن چیزی به‌کار رفته است. «یُقَالُ لَهُ» نیز، به‌منظور معرفی نمودن «همّام» به‌کار رفته است.
«فَالمُتّقُونَ فِیهَا هُم أَهلُ الفَضَائِلِ مَنطِقُهُمُ الصّوَابُ وَ مَلبَسُهُمُ الِاقتِصَادُ وَ مَشیُهُمُ التّوَاضُعُ غَضّوا أَبصَارَهُم عَمّا حَرّمَ اللّهُ عَلَیهِم وَ وَقَفُوا أَسمَاعَهُم عَلَی العِلمِ النّافِعِ لَهُم نُزّلَت أَنفُسُهُم مِنهُم فِی البَلَاءِ اَلتّیِ نُزّلَت فِی الرّخَاءِ» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۳).
ترجمه: پرهیزگاران در دنیا دارای فضیلت‌های برترند. سخنانشان راست، پوشش آنان میانه‌روی و راه رفتنشان با تواضع و فروتنی است. چشمان خود را بر آنچه خدا حرام کرده، می‌پوشانند و گوش‌های خود را وقف دانش سودمند کرده‌اند و در روزگار سختی و گشایش، حال‌شان یکسان است.
حضرت علی(ع) در این قسمت از خطبه، افراد باتقوا و پرهیزگار را معرفی و ویژگی‌های آنان را شرح می‌دهند و از این حیث، دارای کنش اظهاری است.
ö وصف کردن
«لَم تَستَقِرّ أَروَاحُهُم فِی أَجسَادِهِم طَرفَةَ عَینٍ شَوقاً إِلَی الثّوَابِ وَ خَوفاً مِنَ العِقَابِ عَظُمَ الخَالِقُ فِی أَنفُسِهِم فَصَغُرَ مَا دُونَهُ فِی أَعیُنِهِم فَهُم وَ الجَنّةُ کَمَن قَد رَآهَا فَهُم فِیهَا مُنَعّمُونَ وَ هُم وَ النّارُ کَمَن قَد رَآهَا فَهُم فِیهَا مُعَذّبُونَ قُلُوبُهُم مَحزُونَةٌ وَ شُرُورُهُم مَأمُونَةٌ وَ أَجسَادُهُم نَحِیفَةٌ وَ حَاجَاتُهُم...» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۳).
ترجمه: روح آنان حتی به‌اندازۀ برهم‌زدن چشم، در بدن‌ها قرار نمی‌گرفت، از شوق دیدار بهشت و از ترس عذاب جهنّم. خدا در جانشان بزرگ و دیگران کوچک مقدارند، بهشت برای آنان چنان است که گویی آن را دیده و در نعمت‌های آن به سر می‌‌برند و جهنّم را چنان باور دارند که گویی آن را دیده و در عذابش گرفتارند. دل‌های پرهیزگاران، اندوهگین و مردم از آزارشان در امان، تن‌هایشان لاغر، و درخواست‌هایشان اندک و نفسشان عفیف و دامنشان پاک است.
حضرت علی(ع) در این بند از خطبه همّام، به وصف کامل ویژگی‌های پرهیزگاران پرداخته‌اند و آنان را با چنین جزئیاتی توصیف می‌کنند. ایشان با توصیفاتی نظیر: نفس پرهیزگاران، اعتقاد و باور آنان به بهشت و جهنم، اندام آنان، بی‌آزاری و مظلومیت پرهیزگاران و پاکی و پاکدامنی، آنان را برای سایر مسلمانان، تبیین می‌کنند. این مطلب و چنین توصیفاتی، کنش اظهاری به‌شمار می‌رود.
ö پاسخ دادن
«فَتَثَاقَلَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ جَوَابِهِ»
ترجمه: امام(ع) در پاسخ او درنگی کرد.
«فَتَثَاقَلَ عَلَیْهِ» و «عَنْ جَوَابِهِ»، دلالت بر پاسخ دادن یا پاسخ‌گویی بوده و کنش اظهاری است.
ö دلیل آوردن و نفی کردن
«أَمّا بَعدُ فَإِنّ اللّهَ سُبحَانَهُ وَ تَعَالَی خَلَقَ الخَلقَ حِینَ خَلَقَهُم غَنِیّاً عَن طَاعَتِهِم آمِناً مِن مَعصِیَتِهِم لِأَنّهُ لَا تَضُرّهُ مَعصِیَةُ مَن عَصَاهُ وَ لَا تَنفَعُهُ طَاعَةُ مَن أَطَاعَهُ» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۳).
ترجمه: پس از ستایش پروردگار، همانا خداوند سبحان پدیده‌ها را در حالی آفرید که از اطاعتشان بی‌نیاز و از نافرمانی آنان در امان بود؛ زیرا نه معصیت گناهکاران به خدا زیانی می‌رساند و نه اطاعت مؤمنان برای او سودی دارد.
«لِأَنّهُ»، کنش اظهاری است و دلالت بر چرایی، علت و دلیل آوردن دارد. افزون‌بر این مطلب، دو فعل منفی «لَا تَضُرّهُ» و «لَا تَنفَعُهُ»، نیز بر نفی کردن تأکید می‌کند.
ö تقسیم‌بندی یا دسته‌بندی کردن
«فَقَسَمَ بَینَهُم مَعَایِشَهُم» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۳).
ترجمه: «قسم»، کنش اظهاری دربارۀ خدا است و بر تقسیم روزی یا نعمت‌های الهی اشاره می‌کند.
ö درخواست کردن یا طلبیدن: فعل امر یا دستوری/ ندا کردن/ گفتن
«قَالَ یَا هَمَّامُ اتَّقِ اللَّهَ وَ أَحْسِنْ...» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۳)
ترجمه: فرمود: ای همّام از خدا بترس و نیکوکار باش.
«قال»، به‌معنای گفتن است و بر کنش اظهاری اشاره دارد؛ اما «اتَّقِ» و «أَحْسِنْ»، دو فعل امر هستند و بر درخواست کردن یا طلب نمودن چیزی یا طلب و خواستن از کسی برای انجام کاری دلالت دارد و از این نظر، کنش ترغیبی می‌باشد. به‌علاوه اینکه، حرف ندای «یا»، همین کنش را مورد بحث قرار می‌دهد؛ چراکه به‌منظور صدا زدن یا مورد خطاب قرار دادن همّام است و حضرت علی(ع)، برای امر نمودن به تقواپیشگی و نیکوکاری، این شخص را مورد خطاب قرار می‌دهد.
ö درخواست کردن، طلب و دعا
«أللّهُمّ لَا تُؤَاخِذْنِی بِمَا یَقُولُونَ وَ اجْعَلْنِی أَفْضَلَ مِمَّا یَظُنُّونَ وَ اغْفِرْ لِی مَا لاَ یَعْلَمُونَ» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۳)
ترجمه: بار خدایا، مرا بر آنچه می‌گویند محاکمه نفرما و بهتر از آن قرارم ده که می‌گویند، و گناهانی که نمی‌دانند، بیامرز.
در این قسمت از متن خطبه، افعالی نظیر «لَا تُؤَاخِذْنِی»، «اجْعَلْنِی» و «اغْفِرْلی» با «اللهم» ملازمت دارند و امام علی(ع)، دست به دعا برداشته و برای پرهیزگاران و مسلمانان دعا می‌کنند و از خداوند طلب آمرزش برای گناهکاران دارند.
ö خواستن و طلبیدن
«یَطْلُبُونَ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فِی فَکَاکِ رِقَابِهِمْ» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۳)
ترجمه: از خدا آزادی خود را از آتش جهنّم می‌طلبند.
کنش گفتاری پرهیزگاران در این قسمت از متن خطبه، ترکیبی است و بر طلبیدن و خواستن دلالت می‌کند و فعل «یَطْلُبُونَ»، بر این مضمون اشاره دارد.
«یَسَّرَهَا لَهُمْ رَبُّهُمْ أَرَادَتْهُمُ الدُّنْیَا فَلَمْ یُرِیدُوهَا وَ أَسَرَتْهُمْ فَفَدَوْا أَنْفُسَهُمْ مِنْهَا» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۳)
ترجمه: دنیا می‌خواست آنها را بفریبد؛ امّا عزم دنیا نکردند، می‌خواست آنها را اسیر خود گرداند که با فدا کردن جان، خود را آزاد ساختند.
حضرت علی(ع) در این قسمت از خطبه، به کنش دنیا اشاره می‌کنند و دربارۀ فریفتگی دنیا و وسوسه نمودن مردم پرهیزگار به دلبستگی‌های مادی خویش، اینچنین می‌فرمایند. بر همین اساس، می‌توان چنین درک نمود که کنش دنیا، یک کنش ترغیبی است.
ö سؤال کردن
«فَمَا بَالُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ؟» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۳)
ترجمه: چرا با تو چنین نکرد.
«ما»، اسلوب استفهام می‌باشد و کنش ترغیبی است. این جمله، حضرت علی(ع) را ترغیب به پاسخ دادن به صورت هوشمندانه می‌کند.
«أَ هَکَذَا تَصْنَعُ الْمَوَاعِظُ الْبَالِغَةُ بِأَهْلِهَا؟» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۳)
ترجمه: آیا پندهای رسا با آنان که پذیرندۀ آنند، چنین می‌کند؟
«أ»، یکی از نشانه‌های استفهام بوده و کنش ترغیبی است که در گفتار، صورت پذیرفته است.
ö تکرار کردن
«لِأَجْزَاءِ الْقُرْآنِ یُرَتِّلُونَهَا تَرْتِیلاً» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۳)
ترجمه: قرآن را جزء‌جزء و با تفکّر و اندیشه می‌خوانند.
«یُرَتِّلُونَهَا تَرْتِیلاً» متضمن تکرار و تأکید معنوی است؛ چراکه «تَرْتِیلاً»، مصدر «یُرَتِّلُونَهَا» بوده و مفعول مطلق تأکیدی است. این واژه، به‌منظور تأکید معنای خوانش قرآن با اندیشه و روشنگری ذهنی بیان شده و کنش ترغیبی است. در واقع، حضرت علی(ع) همۀ مسلمانان را به خوانش قرآن با درک مضمون و محتوای آن ترغیب می‌کنند؛ از این‌رو، پرهیزگارانی را توصیف می‌کنند که قرآن را با فکر و اندیشیدن به مفاهیم آن می‌خوانند.
«خَلَقَ الخَلقَ حِینَ خَلَقَهُم غَنِیّاً عَن طَاعَتِهِم آمِناً مِن مَعصِیَتِهِم لِأَنّهُ لَا تَضُرّهُ مَعصِیَةُ مَن عَصَاهُ وَ لَا تَنفَعُهُ طَاعَةُ مَن أَطَاعَهُ فَقَسَمَ بَینَهُم مَعَایِشَهُم وَ وَضَعَهُم مِنَ الدّنیَا مَوَاضِعَهُم» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۳)
ترجمه: پس از ستایش پروردگار همانا خداوند سبحان پدیده‌ها را در حالی آفرید که از اطاعتشان بی‌نیاز و از نافرمانی آنان در امان بود؛ زیرا نه معصیت گناهکاران به خدا زیانی می‌رساند و نه اطاعت مؤمنان برای او سودی دارد، روزیِ بندگان را تقسیم و هرکدام را در جایگاه خویش قرار داد.
در این بخش از خطبه مشخص می‌شود که بیشترین بسامد تکرار کردن وجود دارد و تکرارهای لفظی و معنوی با غرض تأکید را دربرمی‌گیرد. بنابراین، می‌توان به برخی از نمونه‌های آن اشاره
نمود: «خَلَقَ»، «الخَلقَ»، «خَلَقَهُم»، «طَاعَتِهِم»، «مَعصِیَتِهِم»، «مَعصِیَةُ»، «عَصَاهُ»، «طَاعَةُ»، «أَطَاعَهُ»، «وَضَعَهُم» و «مَوَاضِعَهُم». واژه‌ها، دارای حروف مشترک و تکراری هستند که از نظر معنایی با یکدیگر اشتراک دارند و در علم بلاغت نیز بدان آرایۀ اشتقاق می‌گویند. تکرار لفظی یا اشتقاقی، بر معنای محوری جمله تأکید می‌کند. واژه‌های هم‌ریشه با تکرار، انسجام مفهومی می‌سازند و لحن جمله را به سوی معنای عمیق‌تر سوق می‌دهند. این تکنیک اغلب تأثیر عاطفی و تأملی متن را تقویت می‌کند.
تکرار دیگری که در خطبۀ متّقین به شکل فراوان وجود دارد، تکرار حروف جر، اضافه، عطف، ضمایر متصل مانند: «ه»، «هم» و حروف نافیه «لا» و «لم» می‌باشد. این رویکرد در کنش گفتاری به‌ویژه در شاهد مثال فوق، کنش ترغیبی است.
«الجَنّةُ کَمَن قَد رَآهَا فَهُم فِیهَا مُنَعّمُونَ وَ هُم وَ النّارُ کَمَن قَد رَآهَا فَهُم فِیهَا مُعَذّبُونَ ...» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۳).
ترجمه: خدا در جانشان بزرگ و دیگران کوچک‌مقدارند، بهشت برای آنان چنان است که گویی آن را دیده و در نعمت‌های آن به‌سر می‌‌برند و جهنّم را چنان باور دارند که گویی آن را دیده و در عذابش گرفتارند.
فعل «قَد رَآهَا»، عیناً تکرار شده است و «فیها»، «کَمَن» و «فَهُم» نیز تکرار شده‌اند. برهمین مبنا، کنش ترغیبی است. حضرت علی(ع) با بهره‌گیری از فعل مذکور، مسلمانان را به باورپذیری بهشت و جهنم ترغیب می‌کنند.
ö تشویق شدن، طمع کردن/ روی آوردن/ شرط
«فَإِذَا مَرُّوا بِآیَةٍ فِیهَا تَشْوِیقٌ رَکَنُوا إِلَیْهَا طَمَعاً» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۳)
ترجمه: وقتی به آیه‌ای برسند که تشویقی در آن است، با شوق و طمع بهشت به آن روی آورند.
این بخش از خطبه، کنش‌های پرهیزگاران را به‌شکل خاص نشان می‌دهد. «فإذا»، کنش گفتاری حضرت علی(ع) دربارۀ حالت اشتیاق پرهیزگاران نسبت به بهشت بوده که ظرف زمان است؛
اما چون رابطۀ مشروط میان اجزای گفتار برقرار می‌کند، بر شرط نیز دلالت می‌کند؛ از این‌رو، کنش‌اظهاری است. با وجود این، کنش اظهاری کمرنگ‌تر است و با واژگانی چون: «تشویق»، «طمع» و «رَکَنُوا» نیز، کنش ترغیبی پرهیزگاران آشکارتر است.
ö شرط گذاشتن/ نفی کردن
«لَو لَا الأَجَلُ ألّذِی کَتَبَ اللّهُ عَلَیهِم لَم تَستَقِرّ أَروَاحُهُم فِی أَجسَادِهِم ...» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۳).
ترجمه: اگر نبود مرگی که خدا بر آنان مقدّر فرموده، روح آنان حتی به‌اندازۀ برهم زدن چشم، در بدن‌ها قرار نمی‌گرفت.
«لَو لَا»، شرط گذاشتن بوده و کنش ترغیبی است؛ چراکه حضرت علی(ع) می‌فرمایند: اگر مرگ نبود برای متّقین، روح آنها در بدن و جسم‌‌شان دمیده نمی‌شد و ایشان، وجود مرگ را برای پرهیزگاران نیز لازم می‌دانند و میان حیات و زندگی پرهیزگاران و مرگ آنان، تلازم برقرار می‌کنند. با این وجود، افعال منفی نظیر «لَم تَستَقِرّ» و نشانۀ نافیه «لا»، کنش اظهاری است و به‌شکل غیرمستقیم بر نفی نمودن بی‌هدفی آفرینش خداوند از خلقت پرهیزگاران در جهان، دلالت‌دارد؛ به‌گونه‌ای که حضرت علی(ع)، جسم و روح آنان را مکمّل یکدیگر در مسیر جاودانگی می‌دانند.
ö نصیحت کردن و اخطار دادن
«وَیْحَکَ إِنَّ لِکُلِّ أَجَلٍ وَقْتاً لاَ یَعْدُوهُ و...» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۳)
ترجمه: وای بر تو، هر أجلی وقت معیّنی دارد که از آن پیش نیفتد ... .
در این بخش از متن خطبه، «وَیْحَکَ»، به‌منظور نصیحت نمودن، اخطار دادن و تذکر آمده است که بر کنش ترغیبی اشاره دارد.
ö التماس و تمنا کردن/ بیان کردن/ اصرار کردن
«فَلَمْ یَقْنَعْ هَمَّامٌ بِهَذَا الْقَوْلِ حَتَّی عَزَمَ عَلَیْهِ» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۳)
ترجمه: همّام دست‌بردار نبود و اصرار ورزید تا آنکه امام(ع) تصمیم گرفت، صفات پرهیزگاران را بیان فرماید.
«فَلَمْ یَقْنَعْ»، فعل مضارع منفی با نشانۀ «لم» جازمه بوده و کنش اظهاری است و از آن جهت که معنای قانع نشدن و اصرار ورزیدن بر کاری، از آن دریافت می‌گردد؛ می‌توان کنش ترغیبی پافشاری همام نسبت به حضرت علی(ع) را مورد توجه قرار داد و همام با متقاعد نشدن به حضرت(ع) اصرار می‌کند تا ویژگی پرهیزگاران را بیان کنند. «عَزَمَ عَلَیْهِ» نیز، بر تصمیم عملی حضرت علی(ع) و روحیۀ تسلیم‌پذیری ایشان دلالت می‌کند؛ تا جایی‌که ایشان، ویژگی‌ها و صفات پرهیزگاران را توصیف می‌کنند.
ö قسم خوردن
«فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ کُنْتُ أَخَافُهَا عَلَیْهِ» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۳)
ترجمه: امام(ع) فرمود: سوگند به خدا من از این پیش‌آمد بر همّام می‌ترسیدم.
حضرت علی(ع)، در پایان خطبۀ در حالی‌که همام جان می‌دهد، این جمله را بیان می‌کنند و برای بیان اظهار تأسف خود نسبت به این واقعه، قسم به خدا یاد کرده و کلام خویش را شرح می‌دهند. این کنش در گفتار حضرت علی(ع)، کنش تعهّدی است. علاوه‌بر این، اظهار تأسف حضرت علی(ع) نیز، یک کنش عاطفی محسوب می‌شود.
ö سپاسگزاری کردن
«فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۳) / ترجمه: خدا را سپاس و ثنا گفت.
در این قسمت از خطبه، فعل «حَمِدَ» و «أَثْنَی» بر سپاسگزاری و مدح خداوند تأکید دارد و هر دو فعل، کنش عاطفی هستند.
« یُمْسِی وَ هَمُّهُ» (همان)
ترجمه: روز را به شب می‌رساند با سپاسگزاری.
واژۀ «الشُّکْرُ»، کنش عاطفی است؛ چراکه بر سپاسگزاری پرهیزگاران و شکر نعمت‌های الهی تأکید می‌کند.
ö درود گفتن
«صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله» / ترجمه: بر پیامبرش درود فرستاد.
فعل «صَلَّی عَلَی»، در زبان عربی به‌معنای درود فرستادن می‌باشد و مرادف با سلام و صلوات در فارسی است. در این بخش از خطبه، حضرت علی(ع) بر پیامبر درود می‌فرستند. فعل «صلی» نیز بر درود و سلام گفتن بر خداوند تأکید می‌نماید.
ö تمجید کردن
«فَإِنّ اللّهَ سُبحَانَهُ وَ تَعَالَی خَلَقَ الخَلقَ حِینَ خَلَقَهُم غَنِیّاً عَن طَاعَتِهِم آمِناً مِن مَعصِیَتِهِم» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۳)
ترجمه: پس از ستایش پروردگار همانا خداوند سبحان پدیده‌ها را در حالی آفرید که از اطاعتشان بی‌نیاز و از نافرمانی آنان در امان بود.
واژۀ «سُبحَانَهُ» و «تَعَالَی» کنش عاطفی هستند و حضرت علی(ع) در مقام گویندۀ خطبه قصد دارند تا خداوند را با صفات خاصه پاکی و تنزین با لفظ «سُبحَانَهُ» و بلندمرتبگی «تَعَالَی»، مورد تمجید خویش قرار دهند. این تمجید، به‌نوعی بالا بردن مقام خداوند عزوجل در جهان خلقت است تا مسلمان قدردان خداوند در مقام خالقیت باشند؛ چراکه پس از این کنش، «غني» و «آمِناً» نیز برای تأکید بیشتر بر ستایش الهی و تمجید خداوند به‌کار رفته است. این تمجید نیز، تحسین و ستایش خالق جهانیان را دربرمی‌گیرد و عواطف انسانی را برمی‌انگیزد.
ö آغاز و پایان
«یُمْسِی وَ هَمُّهُ الشُّکْرُ وَ یُصْبِحُ وَ هَمُّهُ الذِّکْرُ» (همان)
ترجمه: روز را به شب می‌رساند با سپاسگزاری؛ و شب را به روز می‌آورد با یاد خدا.
مفهوم کنایی «یُمْسِی»، پایان یافتن روز و «یُصْبِحُ»، کنایه از آغاز نمودن روز و زمانی است که پرهیزگاران به عبادت الهی مشغول هستند. بر این اساس، کنش اعلامی به صورت غیرمستقیم تحقق یافته است.
ö اعلام نمودن و پایان دادن
«فَصَعِقَ هَمَّامٌ صَعْقَةً» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۳)
ترجمه: ناگهان همّام ناله‌ای زد و جان داد.
در این قسمت، همّام جان می‌دهد و حضرت علی(ع)، این واقعه را بازگو و اعلام می‌کنند. بدین منظور که پایان حیات و زندگی همّام فرامی‌رسد، کنش اعلامی از نوع اعلام کردن و پایان دادن ماجرای حیات و زندگانی این انسان می‌باشد.
کنش‌های گفتاری موجود در خطبۀ متّقین در جدول (1) نشان می‌دهد که بیشترین تعداد و بسامد آماری از نظر درصد فراوانی، به کنش‌های اظهاری در رتبه نخست با ۴۶.۸ درصد و در رتبه دوم کنش ترغیبی با ۴۰.۵ درصد اختصاص یافته و از جایگاه ویژه‌ای در این خطبه برخوردار است. با این وجود، کنش تعهدی از کمترین آمار برخوردار بوده و با آمار ۰.۹ درصد فراوانی در این خطبه، جایگاه چندانی نخواهد داشت.
جدول ۱- فراوانی کنش‌های گفتاری در خطبه متقین
نوع کنش‌های‌گفتاری | تعداد فراوانی | درصد فراوانی |
اظهاری | ۵۲ | ۴۶.۸ |
ترغیبی | ۴۵ | ۴۰.۵ |
تعهدی | ۱ | ۰.۹ |
عاطفی | ۱۰ | ۹.۰ |
اعلامی | ۳ | ۲.۷ |
نمودار (1)، کنش‌های گفتاری بیان شده در جدول (1) را مورد ارزیابی و مقایسه قرار داده و در این میان، کنش‌های اظهاری و ترغیبی موجود در خطبه ۱۹۳ را در بالاترین جایگاه آماری قرار می‌دهد. کنش‌های اظهاری در این خطبه، با غرض معرفی مقام پرهیزگاران و تحسین یا تکریم، منزلت آنان را نسبت به گناهکاران نمایان می‌کند و کنش‌های ترغیبی، زمینۀ برانگیختن افراد عادی به دینداری و عبودیت است که این امر، فاصلۀ آنان را با پرهیزگاران در مصادیق اخلاقی، عبادی، اجتماعی و فرهنگی نشان می‌دهد. نمودار آماری (2) نیز همانند جدول (1) درصد آماری کنش‌های پنج‌گانۀ جان سرل در خطبه ۱۹۳ را از نظر درصد فراوانی تبیین و مقایسه می‌کند. همان‌طور که گفته شد، بالاترین درصد (۴۶.۸) به کنش اظهاری اختصاص دارد.
نمودار 1- مقایسه فراوانی کنش‌های گفتاری در خطبه متقین
نمودار 2- مقایسه درصد فراوانی کنش‌های گفتاری در خطبه متقین
در این پژوهش، کنش‌های گفتاری در حوزۀ کاربردشناسی زبان از دیدگاه جان سرل مورد بررسی قرار گرفته‌اند. کنش‌های گفتاری، مجموعه‌ای از پاره‌گفتارهایی هستند که گویندگان در یک گفتمان از آنها استفاده می‌کنند و این پاره‌گفتارها فارغ از نحو و قواعد دستوری، در بافت متن یا گفتمان مورد تحلیل قرار می‌گیرند و به صورت مستقیم و غیرمستقیم واکاوی می‌شوند. نظریۀ کنش‌های گفتاری جان‌سرل تأکید دارد که زبان نه‌تنها ابزاری برای انتقال اطلاعات، بلکه وسیله‌ای برای انجام کنش‌های مختلف در تعاملات انسانی است. کنش‌های گفتاری به پنج دستۀ اصلی اظهاری، ترغیبی، عاطفی، تعهدی و اعلامی تقسیم می‌شوند. خطبه ۱۹۳ نهج‌البلاغه، مشهور به خطبۀ متّقین، یکی از برجسته‌ترین متون دینی است که در این پژوهش مورد تحلیل قرار گرفته است. این خطبه به بیان ویژگی‌ها و صفات پرهیزگاران پرداخته و بر اهمیت پرهیزگاری و تقوا تأکید می‌کند. تحلیل کنش‌های گفتاری در این خطبه می‌تواند نقش مهمی در درک بهتر مفاهیم و پیام‌های آن داشته باشد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که در خطبۀ متّقین، کنش‌های اظهاری و ترغیبی، بیشترین بسامد را دارند. کنش‌های اظهاری به معرفی پرهیزگاران و توصیف ویژگی‌های آنها پرداخته و کنش‌های ترغیبی مخاطبان را به پیروی
از راه راست و انجام اعمال نیک ترغیب می‌کنند. در مقابل، کنش‌های تعهدی که شامل قسم‌ها و سوگندهای حضرت علی(ع) به خداوند هستند، کمترین بسامد را دارند. این تحقیق نشان می‌دهد که چگونه از زبان به‌عنوان ابزاری قدرتمند برای انتقال آموزه‌های دینی و اخلاقی استفاده می‌شود. استفاده از کنش‌های گفتاری در خطبۀ متّقین، تأثیر قابل توجهی بر رفتار و نگرش‌های مخاطبان دارد و به تربیت و آموزش اخلاقی و دینی کمک می‌کند. این یافته‌ها نشان می‌دهند که پیام‌های دینی و اخلاقی می‌توانند از طریق کنش‌های گفتاری به‌طور مؤثری به مخاطبان منتقل شوند.
ــ منابع ــــــــــــ
آلام، کر (۱۳۸۲). نشانه‌شناسی تئاتر و درام. ترجمه فرزان سجودی. تهران: قطره.
افضلی، فرشته و همکاران (۱۴۰۳). گونه‌های کنش گفتاری در صنعت التفات بر پایه نظریه جان سرل (موردپژوهی: آیات الاحکام قرآن کریم). علوم قرآن و حدیث، 56(112)، ص۱۵۵-۱۷۹.
بجنوردی وحید، فریده و همکاران (1393). تحلیل زبان‌شناسانه خطبه 52 نهج البلاغه براساس طبقه‌بندی سرل از کنش‌های گفتاری. در: گردهمایی سراسری انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران.
بختیاری، ژاله و همکاران (۱۳۹۰). بررسی کنش‌های گفتاری مولوی در دفتر اول و دوم مثنوی‌معنوی (با تأکید بر کنش‌های گفتاری عمل روایت). پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده ادبیات و علوم‌انسانی، دانشگاه کردستان.
زرقانی، سید مهدی؛ اخلاقی، الهام (۱۳۹۱). تحلیل ژانر شطح براساس نظریه کنش‌گفتار. ادبیات عرفانی، 4(6)، ص۶۱-۸۰.
صرفی، فریده و همکاران (۱۳۹۸). تحلیل کنش‌های گفتاری در خطبه‌غدیر براساس نظریه آستین و سرل. امامت‌پژوهی، 8(24)، ص۱۰۵-۱۴۲.
صفوی، کوروش (۱۳۸۷). درآمدی بر معناشناسی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی، چاپ سوم.
طباطبایـی‌لطفـی، سـید عبدالمجیـد و همکاران (۱۳۹۳). بررسـی و طبقه‌بنـدی خطبه‌هـای نهـج‌البلاغه از دیـدگاه نظریه کنـش‌گفتـاری. سیاسـت متعالیـه، 2(6)، ص۹-۳۰.
عبداللهی، مهدی (۱۴۰۲). نظریه کنش از دیدگاه جان سرل. تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
علی‌ابن‌أبی‌طالب (۱۳۹۸). نهج‌البلاغه: متن، ترجمه و شرح خطبه متقین (هَمّام) براساس متن تصحیح شده از مرحوم دکتر صبحی صالح. ترجمه محمد دشتی؛ شرح ناصر مکارم شیرازی. نشر دیجیتالی، مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان.
فضائلـی، سـیده مریـم و همکاران (۱۳۹۰). تحلیـل خطبـۀ پنجـاه و یکم نهج‌البلاغه براسـاس طبقه‌بنـدی سـرل از کنش‌هـای گفتـاری. رهیافت‌هایی در علوم قرآن و حدیث، 43(68)، ص۸۱-۱۱۸.
نجفی‌ایوکی، علی و همکاران (۱۳۹۶). تحلیل متن‌شناسی خطبه شقشقیه براساس نظریه کنش گفتاری «سرل». پژوهشنامه نهج‌البلاغه، 5(19)، ص۱-۱۷.
Barber, A. & Stainton, R. (eds.) (2010). Concise Encyclopedia of Philosophy of Language and Linguistics. Elsevier.
Huang, Y. (2007). Pragmatics. Oxford: Oxford University Press.
Searl. J.R. (1998). Mind, Language and Society: Philosophy in The Real World. New York: Basic Books.
Searle, J.R. (1975). A taxonomy of Illocutionary Acts. Language and Knowledge. Minneapolis Studies in the Philosophy of Science, 7, p. 344-369.
Searle, J.R. (1979). Expression and Meaning: Studies in the Theory of Speech Acts. Cambridge: Cambridge University Press.
Searle, J.R. (1983). Intentionality: An Essay in the Philosophy of Mind. New York: Cambridge University Press.
Searle, J.R. (1999). Speech Acts: An Essay in the Philosophy of Language. New York and Melbourne: Cambridge University Press.
Yule, G. (1996). Pragmatics. Oxford university press. New York.
[1] Received: 2024/06/22 ; Received in revised form: 2024/08/06 ; Accepted: 2024/09/10 ; Published online: 2024/10/01
https://doi.org/10.71914/lrit.2024.10211196091
© The Author(s). Article type: Research Article Publisher: Qom Islamic Azad University
[2] استناد به این مقاله: میرزاوند، مریم (1403). تحلیل زبانشناختی خطبه «متقین» نهج‌البلاغه براساس نظریۀ کنش گفتاری جان سرل. پژوهش‌های زبانشناختی متون اسلامی، 1(3)، ص67-88. https://doi.org/10.71914/lrit.2024.10211196091
تاریخ دریافت: 02/04/1403 ؛ تاریخ اصلاح: 16/05/1403 ؛ تاریخ پذیرش: 20/06/1403 ؛ تاریخ انتشار آنلاین: 10/07/1403
© نویسندگان. نوع مقاله: پژوهشی ناشر: دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم
[3] . Speech Act
[4] . Representatives act