Evaluation of performance, antioxidant status, morphology and microbiology of the ileum and the content of elements in the liver of broiler chickens fed with organic forms of zinc, copper, manganese and iron

Subject Areas : Veterinary Clinical Pathology

Mohammad Pourmostafa ¹ , Mohsen Daneshyar ² , Parviz Farhoomand ³ , Seyed Ali Mirghelenj ⁴ , Ali Hashemi ⁵

1 - Ph.D. Graduate, Department of Animal Sciences, Faculty of Agriculture, University of Urmia, Urmia, Iran.
2 - Professor, Department of Animal Sciences, Faculty of Agriculture, University of Urmia, Urmia, Iran.
3 - Professor, Department of Animal Sciences, Faculty of Agriculture, University of Urmia, Urmia, Iran.
4 - Associate Professor, Department of Animal Science, Agriculture Faculty, University of Urmia, Urmia, Iran.
5 - Associate Professor, Department of Animal Sciences, Faculty of Agriculture, University of Urmia, Urmia, Iran.

Received: 2023-12-09 Accepted : 2024-04-08 Published : 2025-05-20

Keywords: Broilers, Morphology and microbiology, Organic form of elements, Performance.,

Abstract :

Ration composition and in particular, the amount of trace elements in the feed has become especially important to increase the economic efficiency and health of the poultry. Trace elements in the diet can affect feed consumption, growth performance and health status in birds by regulating enzyme activities, oxidation-reduction reactions and other biochemical functions. In this experiment, 360 one-day-old male broilers of Ross 308 strain were used in a completely randomized design with 6 treatments and 6 replicates from the age of 1 to 42 days. The experimental treatments consisted of 1. Control (basic diet), 2. Control diet with 5 mg copper-methionine, 20 mg manganese-methionine and 5 mg iron-methionine (CuMnFe), 3. Control diet with 40 mg gram of zinc-methionine, 20 mg of manganese-methionine and 5 mg of iron-methionine (ZnMnFe), 4. Control diet with 40 mg of zinc-methionine, 5 mg of copper-methionine and 5 mg of iron-methionine (ZnCuFe), 5. Control diet with 40 mg of zinc-methionine, 5 mg of copper-methionine and 20 mg of manganese-methionine (ZnCuMn), and 6. Control diet with 40 mg of zinc-methionine, 5 mg of copper-methionine, 20 mg of manganese-methionine and 5 mg of iron-methionine (ZnCuMnFe). Regarding the concentration of zinc, copper and manganese elements in the liver, the birds receiving the ZnCuFe, CuMnFe, ZnCuMn, ZnCuMnFe treatments showed a significant increase compared to the control birds. In terms of feed consumption and weight gain, ZnMnFe treatment birds and in terms of feed conversion ratio, CuMnFe treatment birds were in better condition than the birds of other treatments and the control treatment. Statistically, except for the amount of elements in the liver, none of the treatments had a significant effect on the measured parameters.

Full-Text:



آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی                                                                                                                  دوره 19، شماره 1، پیاپی 73، بهار 1404، صفحات: 38-25

 

 

"مقاله پژوهشی"                                                                                            DOI: 10.71499/jvcp.2025.3041406

بررسی عملکرد، وضعیت آنتی­اکسیدانی، مورفولوژی و میکروبیولوژی ایلئوم و محتوای عناصر در کبد جوجه­هاي گوشتی تغذیه شده با فرم­ آلی عناصر روی، مس، منگنز و آهن

 

محمد پورمصطفی1، محسن دانشیار2*، پرویز فرهومند2، سیدعلی میرقلنج3، علی هاشمی4

 

1– دانش‌آموخته دکترای تغذیه دام و طیور، دانشکده کشاورزی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران.

2- استاد گروه علوم دامی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران.

3- دانشیار گروه علوم دامی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران.

4- دانشیار گروه علوم دامی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران.

*نویسنده مسئول مکاتبات: [e-mail]

(دریافت مقاله: 20/1/1403 پذیرش نهایی: 18/9/1402)

 

 

چکیده

ترکیب جیره و به ویژه عناصرکم مصرف در خوراک، جهت افزایش بازده اقتصادی و سلامت طیور اهمیت ویژه­ای پیدا کرده است. عناصر کم مصرف در جیره می­توانند بر مصرف ­خوراک، عملکرد رشد و وضعیت سلامتی در پرندگان از طریق تنظیم فعالیت­های آنزیمی، واکنش­های اکسیداسیون-احیاء و سایر عملکردهای بیوشیمیایی تأثیر بگذارند برای انجام این آزمایش از 360 قطعه جوجة گوشتی نر یک روزه سویه راس 308 در قالب طرح کاملاً تصادفی با 6 تیمار و 6 تکرار از سن 1 تا 42 روزگی استفاده گردید. تیمارهای آزمایشی شامل 1. شاهد (جیره پایه)، 2. جیره شاهد به همراه 5 میلی­گرم مس-متیونین، 20 میلی­گرم­ منگنز-متیونین و 5 میلی‌گرم آهن-متیونین (CuMnFe)، 3. جیره شاهد به همراه 40 میلی­گرم روی-متیونین، 20 میلی­گرم منگنز-متیونین، 5 میلی­گرم آهن-متیونین (ZnMnFe)، 4. جیره شاهد به همراه 40 میلی­گرم روی-متیونین، 5 میلی­گرم مس-متیونین، 5 میلی­گرم آهن-متیونین (ZnCuFe)، 5. جیره­ شاهد به­ همراه 40 میلی­گرم روی-متیونین، 5 میلی­گرم مس-متیونین، 20 میلی­گرم منگنز-متیونین (ZnCuMn)، و 6. جیره شاهد به همراه 40 میلی­گرم روی-متیونین، 5 میلی­گرم مس-متیونین،20 میلی­گرم منگنز-متیونین، 5 میلی­گرم­ آهن-متیونین (ZnCuMnFe) بودند. نتایج نشان داد که غلظت عناصر روی، مس و منگنز در کبد، پرندگان دریافت­کننده تیمارهای ZnCuFe، CuMnFe، ZnCuMn و ZnCuMnFe نسبت به پرندگان تیمار شاهد افزایش معنی­داری داشت. مصرف خوراک و افزایش وزن پرندگان تیمار ZnMnFe و ضریب تبدیل خوراک پرندگان تیمار CuMnFe نسبت به پرندگان بقیه تیمارها و تیمار شاهد وضعیت بهتر بود. در کل از لحاظ آماری به غیر از مقدار عناصر روی، مس و منگنز در کبد، هیچ یک از تیمارها تاثیر معنی­داری بر عملکرد، خصوصیات لاشه، مورفولوژی و میکروبیولوژی روده و ظرفیت آنتی اکسیدانی ایجاد نکردند. 

 

کلیدواژه­ها: جوجه­های گوشتی، فرم آلی عناصر، عملکرد، مورفولوژی و میکروبیولوژی

 

مقدمه

عناصر کم ­مصرف ضروری مانند روی، منگنز، مس و آهن در بسیاری از فرایندهای هضم، بیوسنتز و فیزیولوژیک بدن نقش دارند (Wang et al., 2019). روی، یک عنصر حیاتی برای حیوانات بوده و به عنوان کوفاکتور در بیش از 300 متالوآنزیم، نقش مهمی در بسیاری از مسیرهای متابولیک، مانند سنتز پروتئین دارد (Salim et al., 2008). مس یک عنصرکم مصرف ضروری برای حیوانات بوده و در بسیاری از سیستم‌های آنزیمی در بدن به عنوان مثال سوپراکسید­دیسموتاز، سیتوکروم­اکسیداز و لیزیل­اکسیداز، یا سروپلاسمین حضور دارد. مس به عنوان یک کوفاکتور عمل کرده و در انتقال و متابولیسم آهن، تشکیل گلبول­های قرمز خون و عملکرد ایمنی بدن نقش دارد (Lesson, 2009). امروزه در صنعت خوراک از سولفات آهن به عنوان مکمل اصلی آهن استفاده می‌شود که باید به جیره حیوانات اضافه شود. گزارش شده است که مکمل معدنی آهن مانند سولفات­آهن، دارای معایبی مانند جذب سریع رطوبت، طعم نامناسب و راندمان جذب پایین هستند که باعث می‌شود آهن بیشتری از بدن موجودات زنده به محیط‌ زیست وارد شده و باعث آلودگی شود (Ma et al., 2014). منگنز یکی از عناصر کم مصرف است که مقدار کم آن در جیره­های بر پایه ذرت و سویا و جذب ناکارآمد آن از طریق روده در طیور، بهینه­سازی تأمین این عنصر به­ صورت مکمل برای طیور را ضروری نموده است (Wang et al., 2021). پژوهشگران دیگری نیز اثر پروتئینات ­­منگنز و سولفات ­منگنز (0، 50، 100 و 500 میلی­گرم/کیلوگرم) را بر عملکرد جوجه گوشتی در شرایط دمایی عادی مقایسه کردند و گزارش کردند تفاوتی بین تیمارها در صفات عملکرد رشدی جوجه‌های گوشتی وجود نداشت (Brooks et al., 2012). تغذیه جوجه­ها­ی گوشتی، با فرم آلی منگنز، روی و مس (سطح کم و زیاد) تا 42 روزگی تأثیری بر عملکرد پرندگان در شرایط دمایی نرمال نداشت ولی با ادامه دوره پرورشی تا 51 روزگی، به طور معنی­داری وزن بیشتر و ضریب تبدیل خوراک بهتری به­دست آمد (Sirri et al., 2016). با توجه به اهمیت و نقش عناصر کم مصرف در جوجه­های گوشتی، این آزمایش به منظور بررسی هم­زمان فرم­ آلی­ عناصر کم­مصرف(روی، مس، منگنز و آهن) مازاد بر مکمل غیرآلی این عناصر بر بهبود عملکرد، وضعیت آنتی­اکسیدانی و بهبود خصوصیات مورفولوژی و میکروبیولوژی جوجه­های گوشتی تحت شرایط دمایی عادی انجام گردید.

 

مواد و روش­ها

برای انجام این آزمایش از 360 قطعه جوجة نر سویه راس 308 در قالب یک طرح کاملا تصادفی با 6 تیمار و 6 تکرار و تعداد 10 پرنده در هر تکرار انجام شد. تیمار­های آزمایشی شامل شاهد، جیره پایه به همراه 5 میلی­گرم مس-متیونین، 20 میلی­گرم منگنز-متیونین و  5 میلی­گرم آهن-متیونین (CuMnFe)، جیره پایه به همراه 40 میلی­گرم روی-متیونین، 20 میلی­گرم منگنز-متیونین، 5 میلی­گرم آهن-متیونین (ZnMnFe)، جیره پایه به همراه 40 میلی­گرم روی-متیونین، 5 میلی‌گرم مس-متیونین، 5 میلی­گرم آهن-متیونین (ZnCuFe) جیره پایه به همراه 40 میلی­گرم روی-متیونین، 5 میلی­گرم مس-متیونین، 20 میلی­گرم منگنز-متیونین (ZnCuMn) و جیره پایه به همراه 40 میلی­گرم­روی-متیونین، 5 میلی­گرم مس-متیونین، 20 میلی­گرم منگنز-متیونین، 5میلی­گرم آهن-متیونین (ZnCuMnFe) بودند. جیره شاهد یا جیره پایه دارای همه عناصر بر اساس توصیه سویه راس 308 بوده که به صورت مکمل معدنی به جیره اضافه شد ولی فاقد فرم­ آلی عناصر بود و در سایر جیره­های آزمایشی فرم آلی عناصر علاوه بر مکمل معدنی به جیره پایه افزوده شد که با احتساب آن مقدار کل عناصر در هر تیمار به فرم زیر می­باشد.

تیمار 1- جیره پایه (شاهد) : روی 100، منگنز  105، مس 15 و آهن 18 میلی­گرم بر کیلوگرم

تیمار 2- جیره پایه + تیمار  CuMnFe(مس، منگنز، آهن): روی 100، منگنز 125، مس 20 و آهن 23 میلی­گرم بر کیلوگرم

تیمار 3- جیره پایه + تیمار ZnMnFe (روی، منگنز، آهن): روی 140، منگنز 125، مس 15 و آهن 23 میلی­گرم بر کیلوگرم

تیمار 4- جیره پایه + تیمار ZnCuFe (روی، مس، آهن):  روی 140، منگنز 105، مس 20 و آهن 23 میلی­گرم بر کیلوگرم

تیمار 5- جیره پایه + تیمار   ZnCuMn(روی، مس، منگنز):  روی 140، منگنز 125، مس 20 و آهن 18 میلی­گرم بر کیلوگرم

تیمار 6- جیره پایه + تیمار ZnCuMnFe (روی، مس، منگنز، آهن): روی 140، منگنز 125، مس 20 و آهن 23 میلی­گرم بر کیلوگرم

فرم­ آلی عناصر از شرکت دانش پژوهان نوین خوراک ارومیه تهیه شد. این آزمایش در 42 روز انجام گرفت و در طی این مدت از سه جیره آغازین (0 تا10 روزگی)، دوره رشد (11 تا 24 روزگی) و دوره پایانی (25 الی 42 روزگی) مطابق با توصیه­های راهنمای راس 308  و به وسیله نرم افزار جیره‌نویسی­Uffda  تنظــيم و آماده شدند (جدول 1).

میانگین وزنی جوجه­ها در شروع آزمایش 2±45 گرم بود. برنامه ­نوری 23ساعت روشنایی و 1 ساعت خاموشی در کل دوره آزمایشی اعمال شد. جوجه­ها طی 42 روز، روي بستر پوشالی پرورش یافتند و در تمام مدت آزمایش دسترسی آزاد به آب و خوراك داشتند جوجه‌های هر قفس (1×1×1 متر) بصورت ­تیماری در سن یک روزگی و در پایان هر دوره آزمایش توزین شدند. میانگین وزن بدن، مصرف خوراک، افزایش وزن بدن و ضریب تبدیل خوراک در دوره‌های آغازین (1 تا 10 روزگی)، رشد (11 تا 24 روزگی)، پایانی (25 تا 42 روزگی) و کل دوره (1 تا 42 روزگی)، محاسبه شد. در پایان دوره ( 42 روزگی) 1 قطعه پرنده از هر تکرار (6 پرنده از هر تیمار) بطور تصادفی انتخاب و پس از کشتار کبد مربوط به هر پرنده در هر تکرار جمع­آوری شده و سپس برای تجزیه و تحلیل منجمد شدند. محتوای عناصر کم­­مصرف کبد (روی، منگنز، مس و آهن) همانطور که توسط گاجولا و همکاران توصیف شده تعیین شد (Gajula et al., 2011). به منظور بررسی مورفولوژی روده­ کوچک، نمونه­برداری از ایلئوم و از محل اتصال سکوم­ها برداشته شد. برای تثبیت، نمونه­ها در فرمالین10درصد (يك قسمت فرمالين تجاري با 9 قسمت آب) نگهداری و به آزمایشگاه انتقال داده شدند. پس از تثبیت در داخل پارافین و فرآوری به کمک دستگاه خودکار فرآوری کننده بافت، برش­های عرضی به ضخامت 5 میکرومتر از قطعات بافت با استفاده از دستگاه میکروتوم چرخان نیمه اتوماتیک مدل  CUTX200ساخت شرکت پویا ابزار آزما، انجام گرفت. رنگ­آمیزی بافت­ها توسط روش رنگ­آمیزی هماتوکسین-ائوزین ساخت شرکت پارس پیوند صورت ­گرفت. طول­ پرز، عمق­کریپت­ و ضخامت ­لایه­ عضلانی با استفاده از یک میکروسکوپ­ نوری،­ مدلNikon EclipseTs2R  ساخت کشور ژاپن متصل به رایانه و نرم افزار مربوطه انجام شد. همچنین نمونه‌گیری از محتویات ایلئوم پرنده­های کشته شده در ظروف استریل صورت گرفت­ و بلافاصله نمونه­ها در دمای 80-درجه سلسیوس منجمد شدند و جهت شمارش میکروبی به آزمایشگاه منتقل شدند. برای شمارش تعداد باکتری­ها از روش رقیق سازی، کشت میکروبی و سپس شمارش کلنی­ها استفاده شد. برای کشت لاکتوباسیل­ها از محیط کشت، ام­آر­اث آگار (MRS) (تولیدی شرکت مرک آلمان) و برای کشت کلی­فرم­ها از محیط کشت ائوزین متیلن بلو­آگار (EMB) استفاده­ شد. پس از کشت، محیط کشت ائوزین متیلن بلوآگار در شرایط هوازی به مدت 48ساعت و محیط کشت ام­آراث ­آگار در شرایط بی‌هوازی و به مدت 72ساعت در دمای 37درجه سلسیوس درگرمخانه قرارگرفتند (Mingan, 2001). در روز42 آزمایش، عمل خون­گیری از سیاهرگ بال (2 میلی‌لیتر) به ازای هر پرنده اخذ شد. سپس سرم شفاف از خون‌های گرفته شده با سانتریفیوژ rpm 3000 (ساخت شرکت پیشگامان نانو مواد ایرانیان) به مدت 10دقیقه جدا شد و در داخل میکروتیوب­ها در دمای 20- درجه سلسیوس نگه­داری گردید تا برای انجام آزمایش‌های نهایی به آزمایشگاه انتقال داده شود. فاکتورهای گلوکز، پروتئین و آلبومین، با دســتگاه اسپکتروفتومتر (Alcyon USA, 300) و توســط کیت شــرکت پارس­آزمون (تهران، ایران) اندازه­گیری شدند. آنزیم­های سوپراکسید­ دیسموتاز(SOD) و گلوتاتیون ‌پراکسیداز (GPX) و ظرفیت کل آنتی‌اکسیدانی (T-AOC)، توســط کیت­های تهیه شده از شــرکت راندکس (Randox UK, crumlin, Labs) اندازه‌گیــری شــد. همچنین برای اندازه گیری مالونیل‌دی‌آلدهید (MDA)، از روش اسپکتروفتومتری تیوباربیتوریک اسید اســتفاده شــد. 5/0­ میلی­لیتر از پلاسما به 3 میلی­لیتراسید فسفوریک ١ درصد وml  1 تیوباربیتوریک اسید (TBA) 6/0 درصد و ml  ١۵/٠ از هیدروکســی تولون بوتیره ٢٠ درصد در متانول ٩۵ درجه اضافه گردید و پس از حرارت دادن در آب جوشــیده به مدت 45 دقیقه سرد شده وml  4 بوتانول اضافه گردید. سپس فاز بوتانول با سانتریفوژ جدا شد. میزان جذب در طول موجnm   ۵٣٢ با اســتفاده ازدســتگاه اسپکتروفتومتری (شرکت فراآزما، ایران) و مقایسه میزان جذب با منحنی اســتاندارد تعیین گردید. همچنین در پایان دوره، 1 قطعه پرنده از هر تکرار به‌طور تصادفی انتخاب و از سیاهرگ بال (2 میلی­لیتر) خون­گیری شد شمارش افتراقی گلبول­های سفید به طریق تهیه گسترش­خونی و رنگ­آمیزی گیمسا و شمارش زیر میکروسکوپ نوری Nikon (ساخت ژاپن) انجام شد.

-تحلیل آماری داده­ها: بعد از جمع­آوري اطلاعات، آنالیز آماری ضریب تبدیل خوراک، میانگین افزایش­­وزن ­روزانه و میانگین خوراک مصرفی، میکروبیولوژی و مورفولوژی روده، وضعیت­ آنتی­اکسیدانی و مقدار عناصر در کبد در قالب طرح کاملا تصادفی با استفاده از نرم­افزار آماری SAS، نسخه 1/9 و با رویه  (GLM)انجام شد. مقایسة اختلافات معنی‌دار در سطح  5 درصد با استفاده از آزمون دانکن صورت گرفت. مدل آماری طرح هم به صورت Yij = µ +aj + eij بود که در این مدل Yij: مقدار هر مشاهده برای صفت مورد مطالعه، µ: میانگین کل، aj: اثر تیمار و eij: اثر خطای آزمایشی را نشان می­دهد.

 

 

جدول 1- ترکیب جیره پایه

اجزای جیره (کیلوگرم)	آغازین (1 تا 10 روزگی)	رشد (11 تا 24 روزگی)	پایانی (25 تا 42 روزگی)
ذرت	28/54	58/58	74/62
کنجاله سویا	93/38	37/34	65/29
روغن گیاهی	12/2	86/2	7/3
دی-ال-متیونین	34/0	30/0	27/0
ال-لایزین کلراید	19/0	17/0	15/0
ال-ترئونین	12/0	09/0	06/0
دی کلسیم فسفات	15/2	85/1	71/1
مکمل ویتامینی*	25/0	25/0	25/0
مکمل معدنی**	25/0	25/0	25/0
نمک طعام	37/0	38/0	38/0
کربنات کلسیم	1	90/0	84/0
جمع کل	100	100	100
میزان مواد مغذي اندازه­گیری­شده جیره
)kcal/kg انرژی متابولیسمی (	2910	3007	3104
پروتئین خام (درصد)	3/22	8/20	9/18
کلسیم (درصد)	93/0	81/0	76/0
فسفر قابل استفاده (درصد)	46/0	41/0	37/0
سدیم (درصد)	17/0	17/0	17/0
کلر (درصد)	17/0	17/0	17/0
پتاسیم (درصد)	48/0	48/0	48/0
لایزین (درصد)	24/1	11/1	99/0
متیونین (درصد)	49/0	45/0	42/0
متیونین+سیستین (درصد)	92/0	84/0	78/0
آرژنین (درصد)	33/1	19/1	06/1
لوسین (درصد)	37/1	23/1	09/1
ترئونین (درصد)	83/0	75/0	66/0
تریپتوفان (درصد)	19/0	17/0	15/0
والین (درصد)	93/0	82/0	75/0

* مکمل ویتامین شامل ویتامین­های g2/7 A، g72/0 1B، g3/3 2B ، g4 3B، g2/1 6B، g6/0 12B، g6/1 3D، g4/14 E، g6/1 3K، g 5/0 3B، g 12 5B، g2 2H، g400 کولین کلراید و g/kg88/550 مکمل بود. ** مکمل معدنی شامل g64 اکسید منگنز، g100 اکسید روی، g44 سولفات آهن، g16 سولفات مس، g64/0 یدات کلسیم، g8 پرمیکس سلنیوم و g/kg36/767 مکمل بود.

هر کیلوگرم خوراک محتوی 100 میلی­گرم روی ، 105 میلی­گرم منگنز ، 15 میلی­گرم مس و 18میلی­گرم بر کیلوگرم آهن می­باشد

 

 

یافته­ها

نتایج مربوط به اثرات فرم آلی عناصر (روی، مس، منگنز و آهن) بر صفات عملکردی جوجه­های گوشتی در جدول 2، نشان داده شده است. تفاوتی بین تیمار­های آزمایشی از نظر مصرف خوراک، افزایش وزن و ضریب تبدیل خوراک در دوره­­های آغازین (1 تا 10 روزگی)، رشد (11 تا 24 روزگی)، دوره پایانی (11 تا 42 روزگی) و کل دوره (1 تا 42 روزگی) وجود نداشت (05/0<p).

 

جدول 2-  اثرات فرم آلی روی، مس، آهن و منگنز بر صفات عملکردی جوجه­های گوشتی در دمای عادی

	آغازین	رشد	پایانی	کل دوره
تیمارها	افزایش وزن (گرم به ازای هر جوجه در دوره)
تیمار  1	2/199	1/748	9/1485	2433
تیمار  2	6/207	8/830	6/1436	2475
تیمار  3	3/210	7/858	6/1542	2579
تیمار  4	7/208	7/774	5/1571	2554
تیمار   5	9/200	2/765	5/1490	2456
تیمار   6	1/193	9/742	9/1426	2363
ارزش معنی­داری	432/0	526/0	412/0	334/0
خطای استاندارد	648/6	23/51	844/55	138/73
تیمارها	مصرف خوراک (گرم به ازای هر جوجه در دوره)
تیمار  1	3/225	1386	2941	4553
تیمار  2	3/202	1308	2903	4346
تیمار  3	6/225	1371	3011	4608
تیمار  4	6/216	1374	2978	4569
تیمار   5	3/212	1319	2921	4453
تیمار   6	0/192	1352	2847	4392
ارزش معنی­داری	198/0	650/0	693/0	358/0
خطای استاندارد	580/10	620/38	020/74	683/98
تیمارها	ضریب تبدیل خوراک
تیمار  1	14/1	66/1	99/1	88/1
تیمار  2	98/0	52/1	06/2	75/1
تیمار  3	07/1	63/1	95/1	78/1
تیمار  4	04/1	78/1	89/1	79/1
تیمار   5	05/1	73/1	98/1	82/1
تیمار   6	00/1	84/1	00/2	86/1
ارزش معنی­داری	527/0	276/0	880/0	557/0
خطای استاندارد	062/0	097/0	094/0	055/0
تیمار   6	00/1	84/1	00/2	86/1
ارزش معنی­داری	527/0	276/0	880/0	557/0
خطای استاندارد	062/0	097/0	094/0	055/0

                                                                                                                                                    جدول 3- اثرات فرم آلی روی، مس، منگنز و آهن بر مورفولوژی و میکروبیولوژی ایلئوم جوجه­های گوشتی در 42 روزگی در دمای عادی

تیمارها	طول پرز (μm)	عمق کریپت (μm)	طول پرز به عمق کریپت  (μm)	ضخامت لایه عضلانی(μm)	کلی­فرم (log cfu/g)	لاکتوباسیلوس (log cfu/g)
تیمار  1	6/754	4/141	334/5	8/314	666/3	323/3
تیمار  2	9/764	6/141	415/5	7/326	308/3	505/3
تیمار  3	9/769	1/138	461/5	3/310	453/3	625/3
تیمار  4	2/765	2/139	498/5	9/311	685/3	613/3
تیمار   5	1/793	5/142	575/5	1/306	785/3	943/3
تیمار   6	3/775	5/140	538/5	9/317	475/3	776/3
ارزش معنی­داری	867/0	764/0	965/0	968/0	364/0	292/0
خطای استاندارد	432/24	315/2	208/0	006/17	168/0	188/0

 

همچنین اثرات فرم­ آلی عناصر روی، مس، منگنز و آهن بر مورفولوژی و میکروبیولوژی ایلئوم در جدول 3، در پایان دوره پرورشی نشان داد که تیمارهای حاوی فرم آلی عناصر، تاثیری بر طول پرز، عمق کریپت، نسبت طول­ پرز به عمق­کریپت و ضخامت لایه عضلانی و همچنین تعداد باکتری­های کلی­فرم و لاکتوباسیلوس نداشت (05/0<p). 

یافته­های این آزمایش در جدول4، نشان داد که هیچ یک از تیمارهای آزمایشی تاثیر معنی­داری بر میزان آنزیم سوپراکسیددیسموتاز، گلوتاتیون پراکسیداز، ظرفیت آنتی­اکسیدانی­کل، گلوکز، آلبومین و پروتئین­کل نداشتند. هم چنین نسبت هتروفیل به لنفوسیت نیز تحت تاثیر تیمارهای آزمایشی قرار نگرفت.

 

جدول 4- اثرات فرم آلی روی، مس، آهن و منگنز بر ظرفیت آنتی­اکسیدانی و برخی فراسنجه­های خونی جوجه­های گوشتی در سن 42 روزگی در دمای عادی
تیمارها	سوپراکسید دیسموتاز (u/ghb)	کلوتاتیون پراکسیداز (u/ghb)	ظرفیت آنتی اکسیدانی­کل (mmol/l)	گلوکز ((mg/dl	آلبومین  (g/dl)	پروتئین کل (g/dl)	نسبت هتروفیل به لنفوسیت
تیمار  1	86/9	05/69	71/1	1/210	52/1	65/3	45/0
تیمار  2	48/10	36/72	73/1	6/213	60/1	53/3	41/0
تیمار  3	08/10	74/61	85/1	5/216	58/1	61/3	44/0
تیمار  4	63/10	28/67	75/1	5/201	62/1	67/3	40/0
تیمار   5	98/10	64/62	76/1	8/203	50/1	66/3	43/0
تیمار   6	57/10	99/72	77/1	6/202	61/1	68/3	42/0
ارزش معنی­داری	467/0	344/0	539/0	190/0	458/0	829/0	278/0
خطای استاندارد	413/0	379/4	054/0	405/5	052/0	080/0	017/0
حروف متفاوت در هر ستون برای هر پارامتر نشان دهنده تفاوت معنی دار در سطح 05/0 است

 

 

در جدول 5، نتایج آنالیز عناصر روی، مس، منگنز و آهن در کبد جوجه­های گوشتی پس از کشتار در سن 42 روزگی مشخص شده است. مقدار آهن در کبد تحت تاثیر تیمارهای آزمایشی قرار نگرفت (05/0<p) ولی مقدار روی، مس و منگنز موجود در کبد تحت تاثیر تیمارهای آزمایشی قرار گرفت (05/0>p).

 

 

جدول 5- اثرات فرم آلی روی، مس، آهن و منگنز بر محتوای این عناصر در کبد (میلی­گرم/کیلوگرم) جوجه­های گوشتی در سن 42 روزگی در دمای عادی

	کبد
تیمارها	روی	مس	منگنز	آهن
تیمار  1	c28/45	b29/8	b11/7	21/277
تیمار  2	c61/44	a77/9	a09/8	27/309
تیمار  3	bc24/48	b38/8	ab61/7	25/296
تیمار  4	a17/55	b46/8	b98/6	11/280
تیمار   5	ab40/51	a58/9	b92/6	17/297
تیمار   6	ab97/52	a53/9	a89/7	45/296
ارزش معنی­داری	001/0	0005/0	005/0	277/0
خطای استاندارد	911/1	277/0	243/0	395/10
حروف متفاوت در هر ستون برای هر پارامتر نشان دهنده تفاوت معنی­دار در سطح 05/0 است.

 

 

بحث و نتیجه­گیری

یافته­های پژوهش حاضر مشخص کرد که افزودن فرم آلی عناصر تاثیری بر عملکرد جوجه­های گوشتی نداشت (جدول 2). عناصر کم مصرف موجود در جیره می­توانند بر مصرف خوراک، عملکرد رشد و وضعیت سلامتی با تنظیم توانایی‌های آنزیمی و واکنش­های زنجیره انتقال الکترون و سایر عملکردهای بیوشیمیایی در پرندگان تأثیر بگذارند (Liu et al., 2016). مطابق با نتایج این آزمایش، گزارش شد که هیچ یک از اثرات اصلی شامل تغذیه با سطوح مختلف سولفات آهن و دوره­های تغذیه­ای و اثر متقابل بین آنها بر مقادیر میانگین افزایش وزن روزانه، ضریب تبدیل خوراک و همچنین وزن نهایی جوجه­های گوشتی طی دوره 1 تا 42 روزگی تأثیرگذار نبودند (Behroozlak et al., 2019). به نظر می رسد سطوح بالاتر آهن افزودنی به جیره نسبت به سطح توصیه شده  NRC(1994) باعث بهبود عملکرد تولیدی پرنده نمی­شوند چرا که آهن مصرفی به میزان محدودی می­تواند جذب شود و باقیمانده آهن مصرفی، در نهایت از بدن دفع خواهد شد (NRC, 1994). یانگ و همکاران، هیچ تفاوت معنی­داری در افزایش وزن، مصرف خوراک و ضریب تبدیل خوراک در بین تیمارهای­ آزمایشی تغذیه شده با سطوح مختلف مکمل روی، مس، آهن و منگنز برای دوره آغازین، دوره پایانی و کل دوره مشاهده نکردند (Yang et al., 2011). در آزمایشی، گزارش شد که مکمل روی از منبع نانو (80 میلی­گرم/کیلوگرم)، بر مصرف خوراک، نسبت ضریب تبدیل خوراک، تولید تخم مرغ، استحکام و وزن پوسته تخم مرغ، وزن زرده و آلبومین و درشت­نی مرغ­های تخم­گذار در شرایط دمایی نرمال تأثیر نمی­گذارد (Abedini et al., 2018). بر خلاف نتایج آزمایش اخیر، نشان داده شد که مکمل سازی 20 و 60 میلی­گرم بر کیلوگرم آهن، عملکرد جوجه­های گوشتی را در شرایط دمایی نرمال بهبود بخشید در حالی که سطوح بالاتر آهن از منبع سولفات آهن (بالاتر از 180 میلی­گرم­ بر­کیلوگرم) عملکرد را کاهش دادند (Vahl et al., 1987). در کل تفاوت­ها در نتايج بدست آمده ممكن است به دليل مقدار عناصر موجود در جيره پايه يا مقدار و نوع منبع عناصر آلی کم مصرف و همچنین شرایط پرورشی و نیز تفاوت در سن و سویه جوجه­های گوشتی باشد. از سوی دیگر طبق جدول3، افزودن فرم آلی عناصر تاثیری بر مورفولوژی و میکروبیولوژی ایلئوم نداشت. اپی­تلیوم روده اولین رابط بین میزبان، میکروبیوم ساکن و میکروارگانیسم­های بیماری­زا بوده و به عنوان یک مانع فیزیولوژیکی و ایمنی محسوب می­شود (Kohler et al., 2007). مطابق با نتایج مطالعه اخیر، صحرايي و همکاران، هیچ تأثیر مثبتی از مکمل فرم آلی روی در جیره، در مقایسه با اکسید روی، بر مورفولوژی و محتوای خاکستر درشت­نی در جوجه­های گوشتی نشان ندادند (Sahraei et al., 2013). در یک بررسی نشان داده شد که آهن بیش از حد تأثیر منفی بر رشد میکروبی و سلامت روده دارد (Lönnderdal, 2017). تصور می‌شود که آهن بالا منجر به افزایش آهن آزاد واکنشی می­شود که باعث آسیب از طریق رادیکال­های آزاد در دستگاه گوارش می­شود. بر خلاف نتایج آزمایش اخیر، افزودن سولفات مس می­تواند مورفولوژی مخاط روده را بهبود بخشد که ممکن است منجر به بهبود دسترسی به مواد مغذی شود که این با افزایش تعداد سلول­های گابلت، افزایش سطح کل سلول­های گابلت و ضخامت مخاطی و تعداد بیشتری از باکتری­های تقسیم شده نسبت به جیره شاهد در ارتباط است (Attia et al., 2012). روی جیره دارای اثرات اساسی در ترمیم سلول­های اپیتلیال با افزایش مقاومت آپوپتوزیس و شاخص تکثیر است که منجر به بهبود ارتفاع پرز در ایلئوم جوجه­های گوشتی می­شود (Shao et al., 2014). اطلاعات کمی در مورد تأثیر منگنز بر سلامت روده تک معده­ایها وجود دارد. مطالعات نشان می­دهد که منگنز جیره می­تواند میکروبیوم و مورفولوژی روده را تعدیل کند (Chi et al., 2017). با استفاده از تکنیک­های کشت سلولی در انسان، گزارش شد که اکسیدروی ممکن است از سلول­های روده در برابر عفونت­های اشریشیاکلی محافظت کند که با مهار چسبندگی و جلوگیری از تشکیل کلنی باکتری­ها، جلوگیری از برهم خوردن یکپارچگی سد روده­ای و تعدیل بیان ژن­سیتوکین، این کار را انجام می­دهد. اما اثر مستقیم ضد باکتریایی ندارد (Roselli et al., 2003). در نگاهی به اثرات روی در جیره بر جمعیت میکروبی روده، بورتولوزی و همکاران، گزارش دادند که مکمل آلی روی، میزان لاکتوباسیلوس را در داخل محتوای هضمی ایلئوم و کوپروباسیلوس را در محتوای سکوم کاهش داد (Bortoluzzi et al., 2019). همچنین طبق جدول 4، هیچ یک از تیمارهای آزمایشی تاثیری بر فراسنجه­های خونی نداشت. فراسنجه­های هماتولوژیکی خون معمولاً مرتبط با سلامت پرنده هستند و اهمیت تشخیصی را در ارزیابی بالینی وضعیت سلامت پرنده دارند. همچنین این فراسنجه­ها، شاخص­های خوبی از وضعیت فیزیولوژیکی، پاتولوژیکی و تغذیه­ای حیوانات هستند (Toghyani et al., 2010). ظرفیت آنتی­اکسیدانی فاکتور مهمی برای حفظ و نگه‌داری سلامت حیوان محسوب می­شود که از طریق بررسی سیستم­های آنتی­اکسیدانی فیزیولوژیکی شامل آنزیم­های آنتی­اکسیدانی از جمله کاتالاز، سوپراکسیددیسموتاز و گلوتاتیون پراکسیداز و همچنین ترکیبات غیر آنزیمی مثل گلوتاتیون و ظرفیت آنتی­اکسیدانی­کل تعیین می­شود (Li et al., 2008). مطابق با نتایج آزمایش اخیر، گزارش شده است که تزریق داخل تخم­مرغی آهن در جوجه­های گوشتی تأثیر معنی­داری بر سطح پروتئین­کل پلاسما نداشت. برعکس، جوجه‌های تیمار شاهد (بدون تزریق آهن) سطح آلبومین بیشتری نسبت به سایر تیمار‌ها داشتند (El-Said et al., 2019). در مطالعه جانکوسکی و همکاران در سال 2019، بر روی بوقلمون­ها، افزودن فرم نانو و غیر­آلی منگنز با سطوح (10، 50 و 100 میلی­گرم/کیلوگرم)، در جیره هیچ تغییری در آنزیم­های سوپراکسید دیسموتاز، گلوتاتیون پراکسیداز و کاتالاز و مالون­دی­آلدئید در گوشت سینه ایجاد نکرد (Jankowski et al., 2019). سطوح گلوکز، آلبومین، گلوبولین، نسبت آلبومین و گلوبولین، پروتئین، اوره، کلسیم و فسفر در پرندگان تیمارهای آزمایشی (فرم آلی و معدنی روی، مس و منگنز) مشابه بود (Mishra et al., 2013). به طور مشابهی، در آزمایشی نفیسی و همکاران در سال 1398، نشان دادند که درصد هتروفیل، درصد لنفوسیت و نسبت هتروفیل به لنفوسیت تحت تأثیر منبع و سطح مواد معدنی منگنز، روی و مس قرار نگرفتند (Nafisi et al., 2019). در گزارش همسوی دیگری مشخص شده است که تعداد کل گلبو­ل­های سفید و سایر اجزای گلبول­های سفید خون شامل هتروفیل­ها، ائوزینوفیل­ها، بازوفیل­ها و همچنین نسبت هتروفیل به لنفوسیت تحت تأثیر سطوح مختلف مکمل سولفات آهن و دوره­های تغذیه­ای قرار نگرفتند (Behroozlak et al., 2019). برخلاف نتایج این آزمایش، مصرف فرم آلی روی و مخلوط آن با فرم معدنی روی باعث افزایش فعالیت سوپراکسید­دیسموتاز خون بلدرچین­های ژاپنی گردید به نظر می­رسد که فعالیت آنتی­اکسیدانی روی در جلوگیری از آسیب رساندن به غشای سلولها توسط رادیکال­های آزاد تولید شده اعمال می­شود (Prasad et al., 1997). افزودن منگنز به جیره جوجه­های گوشتی با افزایش فعالیت منگنز سوپراکسید دیسموتاز باعث کاهش محتوای مالون­دی­آلدئید در عضله ران شد (Lu et al., 2006). در تحقیقی دیگر، بهبود پروتئین­کل، آلبومین­سرم و گلوبولین در پرندگان تغذیه شده با جیره حاوی عناصر کم مصرف کیلاته در مقایسه با پرندگان تغذیه شده با عناصر غیرآلی مشاهده شد (Richards et al., 2007). گزارش شده است که مکمل سازی عناصر کم مصرف به فرم آلی آن به ویژه فرم متیونینه تأثیر مثبتی بر آلبومین خون و یا پروتئین کل دارد Young et al., 2007) ). افزایش در پراکسیداسیون لیپیدی در پرندگان تغذیه شده با مکمل سولفات مس (250 میلی‌گرم/کیلوگرم) در شرایط دمایی نرمال، در مقایسه با تیمار شاهد در سرم و کبد دیده شد. هم چنین مقادیر فعالیت سوپراکسیددیسموتاز، کاتالاز و گلوتاتیون­پراکسیداز کاهش معنی‌داری در سرم و کبد پرندگان تغذیه شده با مکمل سولفات مس در مقایسه با تیمار شاهد نشان داد (Ajuwon et al., 2011). از لحاظ میزان عناصر روی، مس، منگنز و آهن در کبد طبق جدول5، پرندگان دریافت کننده تیمارهای ZnCuFe، ZnCuMn و  ZnCuMnFe نسبت به تیمارهای ZnMnFe و CuMnFe  و تیمار شاهد مقدار روی، بیشتری در کبد داشتند (05/0>p). همچنین پرندگان دریافت­کننده تیمارهای CuMnFe، ZnCuMn و ZnCuMnFe مقدار مس بیشتری نسبت به تیمارهای ZnCuFe و ZnMnFe و تیمار شاهد در کبد ایجاد کردند (05/0>p). پرندگان دریافت کننده تیمارهای CuMnFe و ZnCuMnFe مقدار منگنز بیشتری در کبد داشته و توانستند تفاوت معنی­داری با تیمارهای ZnMnFe، ZnCuFe و ZnCuMn و تیمار شاهد ایجاد کنند (05/0>p). غلظت عناصر در بافت نشانگر ذخیره­سازی و وضعیت عناصر در بدن است و به عنوان نشانگرهای زیستی در مطالعات قابلیت دسترسی عناصر استفاده می­شود (Wang et al., 2007). در یک بررسی استفاده از جیره حاوی 50 درصد روی + 50 درصد منگنز + 50 درصد مس از منابع آلی این عناصر به طور قابل توجهی غلظت روی و آهن کبد را کاهش داد اگرچه این جیره محتوای مس کبد را نیز کاهش داد ولی این کاهش ناچیز بود (El-Husseiny et al., 2012). آکسو و همکاران در سال 2011، گزارش کردند کاهش 50درصدی فرم آلی عناصر روی، منگنز و مس در جیره باعث کاهش معنی‌دار مقدار روی، منگنز، مس و آهن کبد در مقایسه با جیره­هایی شدند که با 100درصد این عناصر از منابع غیرآلی تغذیه شده بودند (Aksu et al., 2011). در یک مطالعه گزارش شد که افزایش در مکمل فرم آلی روی باعث افزایش محتوای روی، اندام­ها می­شود که در آن بیشترین مقدار به ترتیب در کبد، عضله ران و ماهیچه سینه مشاهده شد (Akbari et al., 2016). در مطالعه یانگ و همکاران در سال 2018، مشاهده شد که افزایش غلظت مس در جیره با مکمل سولفات مس به طور قابل توجهی سطح مس کبد را افزایش داد (Yang et al., 2018). تفاوت در نتایج می­تواند به نوع پرنده آزمایشی، نوع و سطح مکمل استفاده شده و تفاوت در شرایط پرورشی و سن کشتار باشد. به طورکلی یافته­های به دست آمده در تحقيق حاضر نشان داد که غلظت عناصر روی، مس و منگنز در کبد، پرندگان دریافت ­کننده تیمارهای ZnCuFe، CuMnFe، ZnCuMn و ZnCuMnFe نسبت به پرندگان تیمار شاهد افزایش معنی­داری داشتند. از لحاظ مصرف خوراک و افزایش وزن پرندگان تیمار ZnMnFe و از لحاظ ضریب تبدیل خوراک پرندگان تیمار CuMnFe نسبت به دیگر تیمارها و تیمار شاهد وضعیت بهتری داشتند. در کل تیمارهای محتوی فرم آلی عناصر نسبت به تیمار شاهد، وضعیت بهتری از لحاظ عملکرد، خصوصیات لاشه، مورفولوژی و میکروبیولوژی روده و ظرفیت آنتی­اکسیدانی داشتند ولی از لحاظ آماری تفاوت معنی­داری با تیمار شاهد ایجاد نکردند.

 

سپاسگزاری

نویسندگان از دانشگاه ارومیه جهت تامین هزینه اجرای این تحقیق، اساتید گروه علوم دامی و همچنین آزمایشگاه دامپزشکی دانشگاه ارومیه جهت همکاری در اجرای این پژوهش قدردانی می­نمایند.

 

تعارض منافع

نویسندگان اعلام می­دارند که هیچ­ گونه تضاد منافعی ندارند.

 

 

 

 

منابع

·       Ajuwon, O.R., Idowu, O.M.O., Afolabi, S.A., Kehinde, B.O., Oguntola, O.O. and Olatunbosun, K.O. (2011). The effects of dietary copper supplementation on oxidative and antioxidant system in broiler chickens. Archivos Zootecnia, 60(230): 275-282.

·       Akbari Moghaddam Kakhki R., Bakhshalinejad, R. and Shafiee, M. (2016). Effect of dietary zinc and α-tocopheryl acetate on broiler performance, immune responses, antioxidant enzyme activities, minerals and vitamin concentration in blood and tis-sues of broilers. Animal Feed Science Technology, 221(9): 12-26.

·       Aksu, T., Özsoy, B., Aksu, D.S., Yorok, M.F. and Gul, M. (2011). The Effects of Lower Levels of Organically Complexed Zinc, Copper and Manganese in Broiler Diets on Performance, MineralConcentration of Tibia and Mineral Excretion. Kafkas Universitesi Veteriner Fakultesi Dergisi, 17(1): 141-146.

·       Attia Y.A., Qota E.M., Zeweil H.S., Bovera, F., Abd Al-Hamid, A.E. and Sahledom, M.D. (2012). Effect of different dietary concentrations of inorganic and organic copper on growth performance and lipid metabolism of White Pekin male ducks. British Poultry Science, 53(5): 77-88.

·       Abedini, M., Shariatmadari, F., Karimi Torshizi, M.A. and Ahmadi, H. (2018). Effects of zinc oxide nanoparticles on the egg quality, immune response, zinc retention, and blood parameters of laying hens in the late phase of production. Journal Animal Physiology Animal Nutrition, 102(7): 736-745.

·       Behroozlak, M. A., Daneshyar, M., Farhoomand, P. and Nikoo, A. (2019). Evaluation of performance parameters, internal organ weights and some immune responses of broiler chicks through iron sulfate supplementation during different. Iranian Journal of Animal Science. 50(1): 57-68. [In Persian]

·       Brooks, M.a, Grimes, J.L., Lloyd, K.e., Valdez, F. and Spears, J.W. (2012) .Relative bioavailability in chicks of manganese from manganese propionate Journal Applied Poultry Research, 21(11): 126-130.

·       Bortoluzzi, C., Lumpkins, B., Mathis, G.F., França, M., King, W.D. and Graugnard, D.E. (2019). Zinc source modulates intestinal inflammation and intestinal integrity of broiler chickens challenged with coccidia and Clostridium perfringens. Poultry Science, 98(3): 2211-2219.

·       Chi, L., Gao, B., Bian, X., Tu, P., Ru, H. and Lu, K. (2017). Manganese-induced sex-specific gut microbiome perturbations in mice.Toxicol. Applied Pharmacology, 331(5): 142-153.

·       El-Husseiny, O.M., Hashish, S.M., Ali, R.A., Arafa, S.A., Abd El-Samee, L.D. and Olemy, A.A. (2012). Effects of feeding organic zinc, manganese and copper on broiler growth, carcass characteristics, bone quality and mineral content in bone, liver and excreta. International Journal Poultry Science, 11(8):368-377.

·       El-Said, E.A. and El-Gogary, M.R. (2019). Effect of in-ovo injection with iron–methionine chellates or iron nano-particles and post hatch dietary folic acid on growth performance and physiological responses of broiler chickens. Egypt. Poultry Science, 39(3): 753-770.

·       Gajula, S.S., Chelasani, V.K., Panda, A.K., Mantena, V.L.N.R. and Savaram, R.R. (2011). Effect of supplemental inorganic Zn and Mn and their interactions on the performance of broiler chicken, mineral bioavailability and immune response. Biol.Trace Elements Research, 139(6): 177-187.

·       Kohler, H., Sakaguchi, T., Hurley, B.P., Kase, B.A., Reinecker, H.C. and McCormick, B.A. (2007). Salmonella enterica serovar Typhimurium regulates intercellular junction proteins and facilitates transepithelial neutrophil and bacterial passage. Animal Journal Physiology, 293(1): 78-87.

·       Li, S.F., Luo, X.G., Lu, L., Liu, B., Kuang, X., Shao, G.Z. and Yu, S.X. (2008). Effect of intravenously injected manganese on the gene expression of manganese-containing superoxide dismutase in broilers. Poultry Science, 87(12): 2259-2265.

·       Leeson, S. (2009). Copper metabolism and dietary needs. World's Poultry Science Journal, 65(3): 353-66.

·       Luo, X.Y., Liu, S.B., Lu, L., Li, S.F., Xie, J.J., Zhang, L.Y., et al. (2007). Relative bioavailability of iron proteinate for broilers fed a casein-dextrose diet. Poultry Science, 86(6): 888-894.

·       Lönnderdal, B. (2017). Excess iron intake as a factor in growth, infections, and development of infants and young children. Amirican Journal Clinical Nutrition, 106(6):1681S-987S.

·       Lieu, P. T., Heiskala, M., Peterson, P. A. and Yang, Y. (2001). The roles of iron in health and disease. Molecular Aspects of Medicine, 22(1-2): 1-87.

·       Lu, L., Ji, C., Luo, X.G., Liu, B. and Yu, S.X. (2006). The effect of supplemental manganese in broiler diets on abdominal fat deposition and meat quality. Animal Feed Science and Technology, 129(1-2): 49-59.

·       Ma, C.Y. (2014). Study on an Optimal Dietary Iron Level for Broilers Fed a Corn-Soybean Meal Diet from 22 to 42 Days of Age. Ph.D. Thesis, Chinese Academy of Agricultural Sciences Beijing China.

·       Mingan, C. (2001). Alternative to in-feed antibiotics in monogastric animal industry. ASA Technical Bulletin. 30(11): 1-6.

·       Mishra, S.K., Swain, R.K., Behura, N.C., Mishra, A., Sahoo, G. and Dash, A.K. (2013). Effect of supplementation of organic minerals on the performance of broilers. Indian Journal of Animal Sciences 83(12): 1335-1339. 

·       Nafisi, M., Rezaee, M., Abdolah Hosseini, S. and Kazemifard, M. (2019). Effect of different sources of manganese, zinc and copper on performance, carcass characteristics and immune response of broilers. Animal Production, 21(1): 70-82. [In Persian]

·       National Research Council Nutrient Requirements of Poultry Ninth Revised Edition (1994). The Journal of Applied Poultry Research, 3(1): 101-101.

·       Prasad A.S. (1997). The role of zinc in brain and nerve functions. In: Connor, A. editor, Metals and oxidative damage in neurological disorders. Plenum, New York, pp: 95-111.

·       Richards, J.D., Dibner, J.J. and Knight, C.D. (2007). DL-2-Hydroxy-4-(methylthio) Butanoic Acid from any commercial source is fully available as a source of methionine activity. Poultry Science, 86(8): 1613-1614.

·       Roselli, M., Finamore, A., Garaguso, I., Britti, M.S. and Mangheri, E. (2003). Zinc oxide protects cultured enterocytes from the damage induced by Escherichia coli. Journal Nutrition1, 33(4):4077-4082.

·       Sahraei, M., Janmmohamdi, H., Taghizadeh, A., Ali Moghadam, G. and Abbas Rafat, S. (2013). Estimation of the relative bioavailability of several zinc sources for broilers fed a conventional corn-soybean meal diet. Journal of Poultry Science, 50(4): 53-59. [In Persian]

·       Shao, Y., Lei, Z., Yuan, J., Yang, Y., Guo, Y. and Zhang, B. (2014). Effect of zinc on growth performance, gut morphometry, and cecal microbial community in broilers challenged with Salmonella enterica serovar typhimurium. Journal Microbiology, 52(3): 1002-1011.

·       Salim, H., Jo, M.C. and Lee, B.D. )2008(. Zinc in broiler feeding and nutrition. Avian Biology Research, 42(1): 5-18.

·       Sirri, F., Maiorana, G., Tavaniello, S., Chen, j., Petracci, M. and Meluzzi, A. (2016). Effect of different levels of dietary zinc, manganese, and copper from organic or inorganic sources on performance, bacterial chondronecrosi intramuscular collagen char acteristics and occurrence of meat quality defects of broiler chickens. Poultry Science, 95(8): 1813-1824.     

·       Vahl London, H.A. and Klooster, A. (1987). Dietary iron and broiler performance. British Poultry Science, 28(2): 567-576.

·       Wang, Z., Cerrate, S., Coto, C., Yan, F. and Waldroup, P.W. (2007). Evaluation of Mintrex copper as a source of copper in broiler diets. International Journal Poultry Science, 6(12): 308-313.

·       Yang, X.J., Sun X.X., Li C.Y., Wu X.H. and Yao J.H. (2011). Effects of copper, iron, zinc, and manganese supplementation in a corn and soybean meal dieton the growth performance, meat quality, and immune responses of broiler chickens. Journal Applied Poultry Research, 20(11): 263-271.

·       Yang, Z., Xmi, Y.H., Dai, H., Xu C. and Wang, Z. (2018). Effects of Dietary Copper on Growth Performance,Slaughter Performance and Nutrient Content of Fecal in Growing Goslings from 28 to 70 Days of Age. Brazilian Journal of Poultry Science, 20 (1): 045-052.

·       Young, W.H., Son, M.J., Yun, K.S. and Kim, Y.S. (2007). Relationship between eggshell strength and keratin sulfate of eggshell membranes. Comparative. Biochemistry and Physiolical part A: Molecular & Integrative Physiology, 147(9): 1109-1115.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

25