Investigating the simulation verdict from the point of view of Shia and Hanafi jurists

Subject Areas :

alireza safari ¹ (PhD student of Theology and Islamic Studies, Department of Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Sari Branch, Islamic Azad University, Sari, Iran)
askari hoseinimoghaddam ² (Assistant Professor, Department of Islamic Law and Jurisprudence, Sari Branch, Islamic Azad University, Sari, Iran. [e-mail])
Abbas Arab Khazaili ³ (Assistant Professor, Department of Islamic Sciences, Sari Agricultural Sciences and Natural Resources University, Sari, Iran)
seyyed ali hashemi khanafasi ⁴ (Assistant Professor, Department of Islamic Law and Jurisprudence, Sari Branch, Islamic Azad University, Sari, Iran.)

Received: 2023-11-04 Accepted : 2024-01-24 Published : 2024-03-18

Keywords: Therapeutic Simulation, Human Embryo, Stem Cell, Shiite Jurisprudence, Sunni Jurisprudence,

Abstract :

Among the evolving human achievements are therapeutic simulation and the technique of obtaining stem cells from the embryo. In this technology, embryos are created in the laboratory to use the stem cells of those embryos to treat diseases. In the meantime, obtaining stem cells from laboratory embryos, which is the basis of therapeutic simulation, is desirable in Islamic jurisprudence for some and rejected by others. Accordingly, in this study, we intend to use the Islamic rules in a comparative comparison to analyze and analyze therapeutic simulation in terms of the jurisprudence of Islamic religions. The research method of this article is descriptive analysis. Research information has also been collected in a library. Findings show that famous Shiite and Sunni jurists agree in this regard and consider the use of this treatment technique as a step towards a deeper understanding of the hidden traditions of the universe and based on the principle of immorality and permission, accept it according to the principles. And they consider the claim of impermissibility to be justified

References:

ابن بابویه قمی، علی بن حسین. (1404 ق). من لا یحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین.
ابن عابدین، محمد امین. (2000 م). ردّ المختار علی الدّر المختار، دمشق، دار الثقافه و التراث.
ابن قدامه، عبد الرحمن. (1984 م). الشرح الکبیر، بیروت، دار الکتب العربی.
اسلامی، سیدحسن. (1386). شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
آخوند خراسانی، محمد کاظم. (1424 ق). کفایه الاصول، قم، موسسه نشر اسلامی، قم.
بهوتی، منصور ابن یونس. (1418 ق). کشف القناع عن متن الاقناع، بیروت، دار الکتب العلمیه.
پایا، علی. (1386). سلول‌های بنیادی؛ مبانی، کاربردها و چالش‌ها، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و هنر و ارتباطات.
تبریزی، جواد. (1382). پاسخ به استفتاء، شماره 1615، مورخ 8/1/1382.
جبعی عاملی، زین الدّین. (1410 ق). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، قم، انتشارات داوری.
جزیری، عبدالرحمن، الفقه علی المذاهب الاربعه، بیروت، انتشارات دارالفکر، بی تا.
جناتی، محمد ابراهیم. (1382). «رساله توضیح المسایل، استفتائات»، قم، انتشارات انصاریان.
جواهری، حسن. (1385). «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، مجله کاوشی نو در فقه اسلامی، شماره 47.
حلی، جمال الدین. (1413 ق). منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه.
دردیر، ابو البرکات، الشرح الکبیر مع حاشیه الدسوقی، بیروت، دار احیاء الکتب العربیه، بی تا.
راسخ، محمد. (1382). «جدال حیات، بررسی اجمالی تئوری‌های سقط جنین»، مجله تحقیقات حقوقی، شماره 38.
رعینی، حطاب. (1416 ق). مواهب الجلیل لشرح مختصر خلیل، بیروت، دار الکتب العلمیه.
رمضان البوطی، محمد سعید. (1409 ق). مساله تحدید النسل وقایه و علاجا، دمشق، مکتبه الفارابی.
رملی، شمس الدین. (1993 م). نهایه المحتاج الی شرح المنهاج، بیروت، دار الکتب العلمیه.
روسو، انزوا و دیوید کوو. (1380). مهندسی ژنتیک (رویاها و کابوس‌ها)، ترجمه حمیده علمی غروی و محمد صبور، تهران، انتشارات فاطمی.
زحیلی، وهبه مصطفی. (1404 ق). الفقه الاسلامی وادلته، بیروت، انتشارات دار الفکر.
السان، مصطفی و زینب کنعانی. (1383). تلاقی اخلاق ـ حقوق و واقعیت در شبیه‌سازی انسان ضرورت تحلیل منطقی و ایجاد تعادل، تهران: انتشارات سمت.
سلطانی، عبدالظاهر. (1382). «حکم شرعی همانند سازی حیوان و انسان»، پایان نامه کارشناسی ارشد فقه شافعی، دانشکده الهیات دانشگاه تهران.
شلتوت، محمود. (1975 م). الفتاوی، القاهره، دار الشروق.
صادقی، محمود. (1383). همانند سازی انسان از نظر مراجع ادیان آسمانی و بررسی آن از نظر فقه اسلامی، تهران، انتشارات سمت.
صارمی، ابوطالب. (1382). کلونینگ، تهران، انتشارات جهان رایانه.
صافی گلپایگانی، لطف الله. (1391). پاسخ به استفتاء، شماره 91249، مورخ 12/03/1391.
صانعی، یوسف. (1385). استفتائات پزشکی، تهران: انتشارات میثم تمار، ص 81.
صانعی، یوسف. (1381). پاسخ به استفتاء، شماره 9294/100، مورخ 10/10/1381.
طلعتی، محمد هادی. (1383). رشد جمعیت، تنظیم خانواده و سقط جنین: آراء و مبانی فقهی-حقوقی، قم: بوستان کتاب.
عبدالناصر، جمال. (1410 ق). الموسوعه الفقهیه، قاهره، المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه.
عبدالرحمن العوضی، عبدالله و احمد رجایی الجندی. (1994 م). رویه اسلامی لزراعه بعض الاعضاء البشریه، کویت، المنظمه الاسلامیه للعلوم الطبیعه.
علیش، احمد بن محمد، فتح العلی المالک فی الفتوی علی مذهب الامام مالک، بیروت، دارالمعرفه، بی تا.
غزالی، محمد. (1998 م). احیاء علوم الدین، حلب، انتشارات دار الوعی.
فاضل هندی، بهاء الدین. (1405 ق). کشف اللثام، قم، مکتبه آیه الله المرعشی النجفی.
قاضی زاده افندی، شمس الدین احمد، نتائج الافکار فی کشف الرموز و الافکار، بیروت، انتشارات: دار الفکر، بی تا.
قرضاوی، یوسف. (1382). «شبیه‌سازی»، ترجمه نور الدین سعدیانی، مجله دین پژوهان، دوره 3، شماره 3.
قماشی، سعید. (1386). اسقاط عمدی جنین از دیدگاه فقه اهل سنت، تهران، انتشارات سمت و مرکز تحقیقات بیوتکنولوژی تولید مثل پژوهشکده ابن سینا.
گفتگو با اندیشهوران حوزه. (1385). «زوایای پیدا وپنهان شبیهسازی»، مجله کاوشی نو در فقه اسلامی، سال سیزدهم، شماره 47.
لاریجانی، باقر و زاهدی، فرزانه. (1383). «جنبه‌های اخلاقی و قانونی تولید و استفاده از سلول‌های بنیادی جنینی انسان»، اخلاق زیستی (بیواتیک): مجموعه مقالات، تهران: انتشارات سمت.
محمدی، زینب. (1389). «رویکردی فقهی حقوقی برحیات بالقوه رویان آزمایشگاهی»، فصلنامه فقه پزشکی، سال دوم، شماره دوم.
محمدی، ابوالحسن. (1382). اصول استنباط فقه اسلامی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
مدکور، محمد سلام. (1969 م). الجنین و الاحکام المتعلقه به فی الفقه الاسلامی، قاهره، دار النهضه العربیه.
مرداوی، علی بن سلیمان. (1978 م). الانصاف، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
مکارم شیرازی، ناصر، «المسائل المستحدثه فی الطب»، مجله فقه اهل بیت، سال سوم، شماره 10، بی تا.
منتظری، حسینعلی. (1381). احکام پزشکی، تهران: انتشارات سایه.
منتظری، حسینعلی. (1382). پاسخ به استفتاء، شماره 2056، مورخ 18/1/1382.
موسوی بجنوردی، سید میرزا حسن. (1389). القواعد الفقهیه، نجف، مطبعه الآداب.
مؤمن قمی، محمد. (1385). «شبیه‌سازی؛ انواع و احکام آن»، مجله کاوشی نو در فقه اسلامی، شماره 45 و 46.
نجفی، محمدحسن. (1407 ق). جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
نعمتی، احمد. (1386). سقط‌جنین از دیدگاه شریعت و فقه مقارن، تهران، انتشارات سمت و مرکز تحقیقات بیوتکنولوژی تولیدمثل –پژوهشکده ابن‌سینا.
یاسین، محمد نعیم. (1409 ق). «احکام اجهاض الحمل»، مجله الشریعه الکویت، سال ششم، شماره 13.
یاسین، عبداللطیف. (2000 م). الاستنساخ بین والدین و العلم، دمشق، اتحاد الکتاب العرب.

Full-Text:



 

 

 

Abstract

Among the evolving human achievements are therapeutic simulation and the technique of obtaining stem cells from the embryo. In this technology, embryos are created in the laboratory to use the stem cells of those embryos to treat diseases. In the meantime, obtaining stem cells from laboratory embryos, which is the basis of therapeutic simulation, is desirable in Islamic jurisprudence for some and rejected by others. Accordingly, in this study, we intend to use the Islamic rules in a comparative comparison to analyze and analyze therapeutic simulation in terms of the jurisprudence of Islamic religions. The research method of this article is descriptive analysis. Research information has also been collected in a library. Findings show that famous Shiite and Sunni jurists agree in this regard and consider the use of this treatment technique as a step towards a deeper understanding of the hidden traditions of the universe and based on the principle of immorality and permission, accept it according to the principles. And they consider the claim of impermissibility to be justified.

 

Keywords: Therapeutic Simulation, Human Embryo, Stem Cell, Shiite Jurisprudence, Sunni Jurisprudence

 

 

بررسی حکم شبیه‌سازی درمانی از دیدگاه فقهای شیعه و فقهای حنفیه

 

 

چکیده

شبیه‌سازی درمانی و تکنیک اخذ سلول‌های بنیادی به عنوان زیر مجموعه‌ای از دستاوردهای بزرگ شبیه‌سازی، در قرن اخیر به یک بحث جهانی تبدیل شده و در خدمت بشریت قرار گرفته است. در پژوهش حاضر بر آن هستیم تا با بررسی دیدگاه فقههای  شیعه و اهل سنت (فقهای حنفیه)و با بهره گیری از روش تحلیلی-توصیفی، این مسئله را مورد کنکاش قرار دهیم. شبیه‌سازی درمانی در مرحله قبل از انتقال به رحم مطرح است و مستلزم از بین بردن پیش رویان بوده و بدین ترتیب ابهام سقط جنین که عملی حرام است را ایجاد می‌نماید. أخذ سلول از رویان و نیز بافت­‌های بدن، ایجاد تمایز در آن­ها و تولید بافت جهت پیوند در فقه شیعه و حقوق ایران جایز است زیرا آنان قائل به جواز خرید و فروش اعضای انسان به انسان بیمار دیگر می­باشند. اما اهل سنت نظر مطلق و یکسانی در مورد شبیه‌سازی درمانی انسان ندارند. گروهی معتقدند که جنین از لحظه­ ی آبستنی دارای روح است و برداشتن سلول­های بنیادی آن و از بین بردن حیات جنین به ­طور قطع و یقین حرام است زیرا او مخلوقی است که حیات انسانی را کسب کرده است و لو این­که به طریق شبیه‌سازی بوده باشد.اما عده­‌ای دیگر از علمای اهل سنت که قائل به ولوج روح از 4 ماهگی به بعد هستند معتقدند به دلایلی چند شبیه‌سازی درمانی مجاز است.یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که مشهور فقهای شیعه و اهل سنت در این زمینه هم نظرند و به کارگیری این تکنیک درمانی را قدمی در راستای فهم عمیق تر و صحیح تر از سنت‌های نهان هستی دانسته و با در نظر گرفتن اصل اباحه و جواز، قبول این تکنیک باید مطابق با اصول باشد و ادعای عدم جواز آن نیازمند ارائه دلایل عقلی و نقلی می‌باشد.

کلید واژه‌ها: شبیه‌سازی درمانی، جنین انسانی، سلول بنیادی، فقه شیعه، فقه اهل سنت

 

 

مقدمه

تلاش دانشمندان برای کنترل و درمان بیماری‌ها هر روز افق‏های جدیدی را به‏ روی جامعه بشری می‏گشاید. شبیه‏سازی که در مورد گیاهان و حیوانات با موفقیت همراه شده، از یک‌سو چالش‌هایی عظیم و پرسش‌هایی بنیادین را در مورد شبیه‏سازی انسان دامن زده است و از سوی دیگر نویدبخش علاج بسیاری از بیماری‌ها بوده است. شبيه‌سازي مي تواند منافع بالقوه اي را به همراه داشته باشد. در عين حال همانند هر پديده ديگري ممکن است مورد استفاده‌هاي سوء نيز قرار بگيرد. اين پديده مي تواند برای توليد سلول‌هاي بنيادي، درمان ناباروري و باز پديد آوردن اعضای از دست رفته به کار گرفته شود. سلول‌هاي بنيادي از جنين شبيه جهان در حال تغییر و تحول است، تلاش بشر برای دست یابی انسان به علوم مختلف بدون تردید نمی‌تواند بدون انگیزه به کارگیری تکنیک‌ها باشد وگرنه تاریخ علم و علم آموزی مسیری متفاوت را می‌پیمود و انسان انگیزه‌ای برای کشف رموز ناگشوده طبیعت نداشت.

بررسی آثار و احکام شبیه‌سازی درمانی از دیدگاه فقه اسلامی و تببین دیدگاه‌های فقهی موجود در این زمینه بحثی است که با توجه به این مسأله باید مورد امعان نظر قرار گیرد چرا که فقه پویای اسلامی به عنوان یکی از اصلی ترین حوزه‌های طرح مسائل انسانی با هدف بررسی چالش‌های  مرتبط با تکنیک شبیه‌سازی درمانی و تحلیل اصول و پیامدهای حاکم بر این مساله و تبیین آثار فقهی و حقوقی این تحقیقات و ضرورت ایجاد راه کارها و قوانینی برای پیشگیری از پیامدها و سوء استفاده‌های احتمالی از این مساله، تعالیم دینی و عرفی مربوطه را به صورتی دقیق و موشکافانه مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهد داد.

شبیه‌سازی درمانی به عنوان يكي از موضوعات چالش برانگيز جهان معاصر که از اهمیت ویژه‌ای  برخوردار است مورد توجه بسیاری از پژوهشگران بوده اما هنوز تحقيق مفصل فقهي در اینباره صورت نگرفته است، علاوه بر این، مقررات خاصی در این خصوص در نظام حقوقی کشور وجود ندارد لذا مباحث فقهی منبع اصلی قانونگذاری در این زمینه واقع می‌گردد بنابراین پژوهش در این زمینه بسیار حائز اهمیت است و ممكن است نتايج پژوهش در این رابطه بسيار سودمند باشد. با توجه به مراتب مذكور، در پژوهش حاضر تلاش شده است تا به این پرسش پاسخ داده شود که حکم فقهی بهره گیری از تکنیک شبیه‌سازی جهت درمان بیماری‌ها از منظر فقه شیعه و اهل سنت چیست؟برای پاسخ دادن به این پرسش لازم است ابتدا به بررسی مفهوم شبیه‌سازی پرداخته شود و بعد از آن با استفاده از منابع کتابخانه‌ای موجود به بررسی تطبیقی این مسئله در فقه شیه و هل سنت پرداخته شود. در این پژوهش سعی خواهیم داشت چالشهای اخلاقی و نظریات فقهی در خصوص شبیه‌سازی درمانی را مورد بررسی قراردهیم.

 

1- مفهوم شبيه‌سازي درمانی

اساس کارشبیه‌سازی درمانی  تقریباً  مشابه شبیه‌سازی است.شبیه‌سازی عبارت است از تولید یک یا چند گیاه یا جانور از یک گیاه یا جانور اولیه که هر دو از نظر ژنتیکی شبیه به  هم هستند در واقع شبیه‌سازی نوعی تولید مثل غیر جنسی است که انجام آن مستلزم  اخذ سلول از دهنده و استفاده از هسته آن سلول به عنوان منبع ژن می‌باشد. هدف از شبیه‌سازی درمانی به دست آوردن سلول‌های سالم از یک فرد مبتلا به یک بیماری  خاص و به دست آوردن مشابه‌هایی از آنها به طوری که بتوان این سلول‌ها را به عنوان منبعی از سلولها و بافتهای  کاملاً  قابل پیوند و سازگار با بدن  بیمار به کار برد و بافت‌ها  و اندام‌های آسیب دهنده آن را با بافت‌ها و اندام‌های سالم جایگزین نمود. شبیه‌سازی  درمانی  فرایندی است که در چند مرحله به وقوع می‌پیوندد  مرحله اول انتقال هسته  سلولی و مرحله دوم  تحریک تخمک حاوی  هسته سلول جسمی مرحله سوم بیرون  اوردن توده سلولی درون رویان است (اسلامی، 1386، 77).

لازم است ذکر شود كه همانندسازي  تنها راه به دست آوردن سلول‌هاي بنيادي نيست، بلكه از راه‌هاي ديگري من جمله جنين‌هاي سقط شده، جنین‌هاي اضافه حاصل از شيوه‌هاي درمان ناباروري، سلول‌های بنیادی انسان بالغ و سلول‌های  بنیادی به دست آمده از خون بند ناف نيز  مي توان اين سلول‌ها را به دست آورد. البته به دليل وجود عیب‌ها و خطرهاي زیاد  هر يك از شيوه‌هاي  مزبور و مزايا و قابليت‌هاي  انكارناپذير سلول‌هاي  بنیادی  جنینی به دست آمده از شيوه  انتقال هسته سلول، توجه  دنياي پزشكان را به این شيوه  مذکور معطوف نموده است (پایا، 1386، 27).

 

2- شبیه‌سازی درمانی در فقه امامیه

در شبیه‌سازی درمانی مقادیر فراوانی  از جنین‌های شبیه‌سازی شده‌ از بین می‌رود. اما چگونه می‌توان   از جنین‌های شبیه  سازی شده‌ حمایت کرد؟ آیا جنین‌های شبیه‌سازی شده‌ به عنوان دارنده و صاحب حق به شمار می‌آیند ؟ از نظر بعضی  از فقیهان شیعه تولید و تلف شدن جنین‌های آزمایشگاهی و استفاده از سلول‌‌های بنیادی آن اشکال ندارد  زیرا دلایل مرتبط با حرام دانستن سقط جنین و واجب شدن پرداخت دیه بابت آن،  بعد از مرحله‌ای است که جنین در رحم مادر استقرار می‌یابد؛ در حالی که جنین‌هایی که در این پژوهش‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد در مرحله تک سلولی و رویان بوده و در رحم مستقر نیستند. در این راستا، از آیاتی استفاده می‌شود که  مرتبط با آفرینش انسان هستند از جمله آیه شریفه «ثم جعلناه نطفه فی قرار مکین» (مومنون/13) که به  اولین مرحله از آفرینش انسان اشاره دارد که به صورت نطفه در رحم مادر استقرار می‌یابد. از این رو جنین شبیه‌سازی شده نیز هر چند پتانسیل تبدیل شدن به انسان کامل را دارد، اما وضعیت و حالت آن با جنینی که معمولا از طریق آمیزش جنسی دو انسان مذکر و مونث به وجود آمده و در رحم مادر قرار می‌گیرد، متفاوت است.

یکی از ویژگی‌های مهم و منحصر به فرد شبیه‌سازی درمانی نقش مهم آن در درمان بیماریهای صعب العلاج و کشنده است. بنابراین تحلیل فقهی این مسئله حائز اهمیت است. شبیه‌سازی درمانی در جهان اسلام با مخالفت‌های شدیدی رو به رو بوده و به جای کنکاش همه جانبه و از همه سو نگر به اظهارنظرهای کلی و موردی بسنده شده است در این میان مخالفت‌ها و اختلاف نظر‌هایی در بین فقها و حقوقدانان مشاهده شده اما اکثر اندیشمندان و مجامع علمی شیعه به حلال بودن و  جواز نفس عمل شبیه‌سازی اعتقاد دارند و فقط در صورتی آن را حرام میدانند که عناوین  ثانویه مانند کاربردهای منفی بر آن عارض شود. در این زمینه  سه دیدگاه از سوی فقها ارائه شده است؛اولین دیدگاه  جواز مطلق در خصوص شبیه‌سازی درمانی است. مطابق این دیدگاه برخی از صاحب نظران و فقیهان به دلیل عدم وجود نصی خاص و شفاف  که نشاندهنده حرام بودن شبیه‌سازی  باشد و همچنین با در نظر گرفتن قاعده "کل شیء لک حلال حتی تعلم انه حرام بعینه فتدعه" (هرچیزی برای توحلال است تا زمانی که بدانی آن چیز حرام است پس آن را رها کنید)و  اصل اباحه،  شبیه‌سازی درمانی را مجاز شمردند.

سوالی که در اینجا مطرح است این است که حکم شبیه‌سازی درمانی چیست و اینکه این شبیه‌سازی در واقع  تولید جنین است برای استفاده در تحقیقات و هدف از آن تولید انسان نیست بلکه هدف از آن به دست آوردن سلول‌های بنیادی جنینی است که در تحقیقات پیشبردی و درمان بیماری‌ها مورد استفاده  قرار گیرد پاسخ‌هایی به این سوال داده شده. بر اساس نظر آیت‌الله موسوی اردبیلی اینگونه برداشت می‌شود که اسلام برای انجام پژوهش‌های علمی محدودیتی قائل نیست بلکه این را یک وظیفه دینی می‌داند، اما لازم است تمام جوانب امر بررسی و احتیاط لازم به کار گرفته شود. (استفتائات ،231،1381)آیت الله فاضل لنکرانی این گونه بیان می‌کند که شبیه‌سازی درمانی و تولید عضو برای پیوند اشکالی ندارد که به نظر می‌رسد حکم شرعی در این باره جواز است و از آنجایی که دلیلی برای حرمت آن وجود ندارد و اصل در افعال اباحه است و با هم نیازی به دلیل ندارد پس حرمت نیازمند دلیل است.(صادقی،79،1388)

بر اساس دیدگاه آیت الله خامنه‌ای  استفاده از سلول‌های بنیادی بلامانع است ولی استفاده همانندسازی آن حرام است به نظر میرسد طبق این نظریه اگر هدف از شبیه‌سازی انسان این باشد که قطعه‌های سالم را از بدن جدا نموده و به شخصی دیگر پیوند نمایند، این کار حرام بوده و به هیچ عنوان جایز نمی‌باشد اما اگر هدف از شبیه‌سازی انسان این باشد که اعضای معین و مشخصی از بدن را شبیه‌سازی نموده و از آن اعضا برای درمان سایر افراد بیمار استفاده شود بلامانع است.(استفتائات،1389)

 آيت الله محمد يزدي: رويان احكام جنين را ندارد؛ به خصوص كه لقاح در لولة آزمايشگاه است. بنابراين، تخريب آن و به دست آوردن سلول هاي بنيادي بلااشكال است، زيرا رويان احترام جنين را ندارد و در اين مرحله صدق سقط كردن نيز مشكل است، زيرا سقط امري عرضي است و مقصود از سقط، تخريب در رحم است. (محمدی،98،1389)

دومین دیدگاه در خصوص شبیه‌سازی درمانی، جواز مشروط در خصوص شبیه‌سازی درمانی است که در این خصوص برخی از فقها رای برای جواز آن به صورت مشروط داده‌اند و معتقد هستند که استفاده‌های مکرر و انجام گسترده این مسئله منجر به مشکلات و مفاسدی خواهد شد. در این خصوص آیت‌الله مکارم شیرازی معتقد است :"شبیه‌سازی برای پیوند اعضا اشکال شرعی ندارد و اگر مقصود از شبیه‌سازی انسان جدا کردن قطعه سالم از بدن و پیوند به دیگری باشد حرام است اما اگر مقصود برای درمان بیماری باشد بلامانع است اشکالی ندارد".)مکارم شیرازی،بیتا،34).همچنین آیت الله بهجت آن را در صورتی که سقط یا قتل نباشد بلا اشکال می‌داند. ایشان بر این باور هستند که شبیه‌سازی درمانی احتمال مرگ جنین را بالا میبرد و همچنین مشکلاتی را به همراه خواهد داشت به همین دلیل آن را در صورتی که موجب سقط یا قتل نباشد مجاز می‌داند. (نرم افزار گنجینه ،2)همچنین آیت الله شاهرودی بیان می‌کند چنانچه شبیه‌سازی اعضای انسان باشد به انگیزه درمان اشکالی ندارد از سخن ایشان این گونه برداشت می‌شود که جواز در صورتی است که مصلحتی حقیقی برای انسان وجود داشته باشد پس اگر شبیه‌سازی برای معالجه به کار رود بلامانع است.(نرم افزار گنجینه ،2)

آیت الله تبریزی اظهار داشته اند که شبیه‌سازی قبل از ولوج روح بلامانع است و پس از به وجود آمدن روح از بین بردن جنین قتل نفس محسوب میشود و حرام است.(اسلامی،22،1384)

نکته قابل تاملی که در نظریه جواز مطلق در خصوص شبیه‌سازی درمانی وجود دارد این است که نباید به طور مطلق درباره شبیه‌سازی درمانی حکم نمود و باید قائل به تفکیک شد به این معنا که باید کاربرد شبیه‌سازی درمانی را در نظر گرفت و نسبت به آن حکم صادر کرد.

دیدگاه دیگری که وجود دارد عدم جواز مطلق در خصوص شبیه‌سازی درمانی است به صورتی که آن را به طور مطلب حرامی دارند به صورتی که در این رابطه آیت الله صافی گلپایگانی حکم این مورد را اینگونه بیان میکند که شبیه‌سازی حیوان غیر انسان اشکال ندارد ولی شبیه‌سازی انسان جایز نیست ایشان به عدم جواز عقیده دارند گونه‌ای استدلال می‌کنند که همان طور که شبیه‌سازی درمانی با هدف به دست آوردن سلول بنیادی صورت می‌گیرد و پس از آن جنین شبیه‌سازی شده دور انداخته می‌شود چنانچه جنین از بدو پیدایش و از زمانی که شکل میگیرد انسان محسوب می‌شود شبیه‌سازی درمانی و ایجاد جنین با کرامت انسانی ناسازگار است ایشان نیز معتقد هستند که می‌توان به جای استفاده از سلول‌های بنیادین جنینی از روش سلول بنیادین انسان بزرگسال استفاده کرد و از آن معایب نیز به دور ماند.(صافی گلپایگانی،91249،1391)

با بررسی این دیدگاه می‌توان اظهار داشت که فقهای امامیه شبیه‌سازی درمانی را از چهار جهت دارای حرمت می‌دانند. اولین جهت حکم حرمت نابود سازی رویان از باب قتل است؛که در این مورد باید دید عنوان قتل کرده شرعی حرام است در چه سطحی به از بین بردن جنین اطلاق می‌شود. جهت دوم حکم حرمت نابودسازی رویان از بابت توسعه در موضوع قتل است؛ در این نظریه به روایتی اشاره می‌شود که به توسعه تعبدی در موضوع قتل اشاره شده است. در این نظریه با توجه به مباحث مربوطه عنوان قتل تنها پس از مرحله استقرار و مرحله لانه گزینی آن در رحم است پس این دیدگاه قابل استناد نیست.

در سومین جهت یعنی حرمت نابودسازی رویان از باب قتل با یک مفهوم مخترع شرعی به این منظور که شارع برای قتل یک مفهوم خاص اختراعی با گستره‌ای فراخ در نظر دارد که فراتر از قتل جنین ذی روح هست و جنین غیر ذی روح و حتی بالاتر نطفه منعقد را هم در بر میگیرد. نمی‌توان این فرضیه را درست دانست بنابراین این فرض مردود است چرا که بعید است که اشاره مفهوم ویژه‌ای برای قتل ارائه کرده باشد و اصل عدم ادول از مفهوم عرفی را کنار گذاشته باشد.

چهارمین فرضیه و جهت حرمت شبیه‌سازی درمانی از باب منع از نابودسازی است بدیهی است که در این باره منی در نصوص وجود ندارد زیرا موضوع مذکور از موارد مستحدث است.

 

1-2- ارزش نسبی حیات جنین‌های آزمایشگاهی

از دیدگاه فقیهان شیعه، جنینی که در مراحل اولیه وجود بوده و هنوز به رحم مادر انتقال نیافته است، قبل از منتقل شدن به رحم مادر شامل هیچ یک از احکام شرعی مانند وجوب نگهداری و حفظ جنین و حرام بودن تضییع آن نشده و تا زمانی که به رحم مادر انتقال نیافته باشد، استفاده پژوهشی و درمانی از آن اشکالی ندارد زیرا دلایل مرتبط با حرام بودن سقط جنین و الزام پرداخت دیه مربوط به مرحله بعداز مستقر شدن و لانه گزینی جنین در رحم است.

2-2- اصل اباحه و جواز و فقدان دلیل بر حرمت

به موجب  اصل  اباحه، هر آن چه كه خداوند در كرة خاكي خلق کرده است، براي انساني كه به واسطة قدرت اندیشه و تعقل از موجودات دیگر متمايز مي‎شود، مجاز بوده و صرفاً زماني از بهره‎مندي آنها منع می‌گردد كه تصریحی بر منع آن وجود داشته باشد. بعضی  از صاحبنظران اسلامي با توسل به این اصل، شبيه‎سازي  درمانی را جايز  دانسته اند و مدعي هستند كه چنين اندیشه‌ای  با ادله عقلي و نقلي همگام بوده و فقهاي زيادي بر صحت آن اذعان  داشته‎اند. از این نگاه، هيچ دليل شرعي بر حرمت تصرف در جنینی كه هنوز به تکامل نرسیده،  وجود ندارد. تنها با اتکا بر اين كه یک مجموعه سلولي  پتانسیل تبدیل شدن  به انسان كامل را دارد نیز نمي‌توان عدم جواز استخراج سلول بنيادي از آن را نتیجه گیری نمود زیرا مواردي در فقه وجود دارد كه مطابق آن‌ها استدلال می‌شود صرف اینکه یک نطفه صلاحیت و پتانسیل تبدیل شدن به انسان کامل را دارد نمي‌تواند دليل بر حرام بودن از بين بردن آن نطفه باشد. يكي از مشهورترین این موارد، مسئله عزل است که مطابق آن هيچ دليل شرعي نمی‌توان یافت که حتماً بايد از یک سلول لقاح يافته برای ایجاد یک فرزند استفاده شود بلكه بنابر قاعده «كل شي لک حلال» و همچنین اصل برائت كه از اصول مسلم و مقبول شرعي است، استخراج سلول‌هاي بنيادي از یک توده سلولي جایز خواهد بود و دليلی بر حرام بودن آن وجود ندارد (گفتگو با انديشه‌وران حوزه،  1385، 71).

 

3-2- تزاحم حكمين

برخی  براي استحکام  ادله جواز از قاعده  «تزاحم حكمين» که یکی از قواعد فقه می‌باشداستفاده مي‌كنند (محمدي، 1382، 347). مطابق این قاعده، بین دلایل ارائه شده برای حرام بودن سقط جنین با دلایل ارائه شده برای واجب بودن حفظ جان انسان بیمار تزاحم وجود دارد. بدون هیچ شک و تردیدی حفظ جان انسان اهمیت ویژه‌ای دارد به حدی که تقیه کردن به منظور حفظ جان خود یا فردی دیگر  لازم و مجاز است. بنابراین، در شبیه‌سازی درمانی جهت نجات جان بیماران، موضوع اهمّ و مهم مطرح می‌شود.و مطابق قاعده تزاحم، حکم مهم که حرام بودن  اتلاف جنین شبیه‌سازی شده است، در برابر حکم اهم که حفظ جان یک انسان بیمار است، از فعلیت و اعتبار ساقط می‌شود (مکارم شیرازی، بی تا، 34).

 

4-2- ضرورت و حرج

از مهم ترین دلایل و استنادات فقهی که در این بحث استفاده می‌شود، «ضرورت و اضطرار» و «نفی حرج» است که از توجه شدید  شارع و قانونگذار به حفظ  جان  انسان نشأت می‌گیرد (موسوی بجنوردی، 1389ق، ج1، ص209). طبق این مبنا، زمانی که خطر از بین رفتن انسانی به دلیل بیماری‌های صعب العلاج و لا علاج وجود داشته باشد، از بین بردن جنین‌های آزمایشگاهی که هنوز دارای روح نیستند، توجیه پذیر است چرا که حفظ حیات و جلوگیری از نابودی و هلاکت جان انسان واجب است. از نظر عرفی اضطرار زمانی به وجود می‌آید که بین دو امر تعارض وجود داشته باشد که از نظر شرعی یکی از این دو امر از دیگری اهمیت بیشتری داشته باشد برای نمونه از نظر شرعی حفظ جان انسان از  اهمیت  بیشتری نسبت به حیات جنین‌های آزمایشگاهی دارد. موارد حرجی نیز شبیه موارد اضطراری است. مواردی مانند اینکه انسان به دلیل ترک معالجه، با مشکل اساسی مواجه شود یا زمان درمان بیماری طولانی شود، جزو موارد حرجی محسوب می‌شود. در تمامی این موارد دلایل مرتبط با حرام بودن از بین بردن جنین انسانی شامل اجرای این تکنیک می‌شود.(طلعتی، 299، 1383)

 

3- شبیه‌سازی درمانی در فقه اهل سنت

آرای مذاهب چهارگانه اهل سنت در خصوص جواز یا عدم جواز شبیه‌سازی درمانی بسیار مختلف و پراکنده است. مهم ترین دلیل آن این است  نصی صریح در خصوص این مسأله وجود ندارد و در نتیجه فقهای هر یک از مذاهب چهارگانه با توجه به مبانی خاص مذهب خودشان اجتهادات مختلفی داشته اند.

اهل سنت بر حرمت شبیه‌سازی انسان اجماع دارند اما این اتفاق نظر در مورد شبیه‌سازی درمانی و پژوهشی وجود ندارد اکثر علمای عام میان دو مرحله حاملگی تفاوت قائل شده اند و می‌گویند روح دار شدن بعد از ۱۲۰ روز یا اتمام ماه چهارم اتفاق می‌افتد. از سوی دیگر تعدادی از علمای اهل سنت احتیاطی برای این تفاوت قائل هستند زیرا اعتقاد دارند جنین در دوره قبل از روح دار شدن یک موجود زنده به شمار می‌آید و اتلاف  آن گناه محسوب می‌شود. حاصل این نظریات ظهور دو نظر متعارض از طرف فقهای اهل سنت می‌شود؛ نظریه جواز ونظریه عدم جواز.

برخی از فقها تاکید کردند که شبیه‌سازی اعضا به شرط آنکه در خدمت درمان انسان قرار گیرد با مبانی دین اسلام ناسازگار نیست. همچنین سازمان اسلامی علوم طبیعی در نهمین کنفرانس فقه پزشکی اهل سنت که در سال ۱۹۹۷ برگزار شد بحث شبیه‌سازی را مورد بحث قرار داد و تاکید کرد که اسلام برای انجام پژوهش‌های علمی محدودیتی قائل نیست بلکه آن را یک وظیفه دینی می‌داند با توجه به مباحث گفته شده می‌توان نتیجه گرفت که اصل اساسی آن است که جریمه و مجازاتی برای شبیه‌سازی درمانی نمی‌توان در نظر گرفت زیرا در نص فقه چنین چیزی در نظر گرفته نشده است. به اعتقاد محمد رافت عثمانی، هرگاه جنین مرحله یا مراحلی از رشد را طی کرده باشد، جدا کردن اعضای آن و کشت این اعضا در بدن سایر افراد بیمار جنایت در حق جنین بوده و درنتیجه حرام است. بر اساس این نظریه عدم جواز شبیه‌سازی در یک نظام مبتنی بر اخلاق و ارزش‌ها است و در صورت بی توجهی به جنبه‌های اخلاقی و مذهبی در پیشرفت علم انسان‌ها در آینده بیش از امروز از علم بدون اخلاق و ارزشها رنج خواهند برد.

آنچه از آرای بعضی  از فقیهان اهل سنت می‌ توان برداشت کرد آن است که تلف کردن جنین‌های شبیه‌سازی شده زمانی  که عذر عقلائی داشته باشد و با یک توجیه شرعی همراه باشد، مجاز دانسته می‌شود. عذری که هم عقلایی و هم قابل پذیرش باشد زمانی ایجاد می‌شود  که اهمیت آن چیزی که قرار است نگهداری و حفظ شود بیشتر از اهمیت چیزی باشد که ضایع شده و از بین می‌رود (رملی، 1993م، ج8، 418؛ یاسین، 1409ق، 299). اما اگر قبول نماییم که درمان بیماری‌های صعب العلاج به دلیل تطویل دوره درمان و یا عدم وجود درمان مناسب باعث پیدایش حرج است، عذر شرعی محسوب شده  و مجوِّزی برای اتلاف جنین‌های انسانی در لوله آزمایش تلقی می‌شود.

برخی از فقیهان اهل سنت نیز با استناد به قواعد عمومی که در شریعت موجود است مثل قاعده کمترین زیان¹، قاعده آسان ترین بدی² و قاعده کسب مصلحت بزرگ³ و بر حسب قاعده « خسارت تا حد امکان پرداخت می‌شود⁴» از بین بردن جنین‌های شبیه‌سازی شده را مجاز شمرده اند (شلتوت، 1975م، 29). بر این اساس، میشود ادعا کرد از بین بردن جنین 3 تا 7 روزه برای به دست آوردن سلول بنیادی، در صورتی مجاز خواهد بود که حفظ جان یا حصول سلامتی یک بیمار منوط به آن باشد. اساس چنین قضاوت فقهی، بر مبنای قواعد عمومی شریعت اهل تسنن است که مکلف یا مکلفین را به ارتکاب قواعد کمترین زیان⁵، آسان ترین بدی⁶، کسب مصلحت بزرگ⁷ و قاعده « خسارت تا حد امکان پرداخت می‌شود⁸»  دعوت می‌کند. دلیل ارائه شده برای قاعده کمترین زیان⁹و تعابیر مشابه آن، یک دلیل مستحکم یا متقن عقلی است، به بیان ساده، تمامی عقلای عالم بی چون و چرا قبول دارند که اگر انسان بر سر دو راهی‌ای قرار گیرد که باید یکی از دو زیان را بپذیرد عقل سلیم حکم می‌کند که باید راهی را برگزیند که ضرر و زیان کمتری داشته باشد. (قماشی، 1386، 440).

شایان ذکراست، با توجه به اینکه فرق و مذاهب اهل تسنن دلیل معتبری درباره حرام بودن شبیه‌سازی درمانی ارائه نکرده اند باید درخصوص حکم حرمت، اصل برائت جاری شود. ازنظر فقهای اهل سنت هیچ آیه‌ای از قرآن وروایتی که صراحتا بیان شده باشد که تلف شدن جنین شبیه‌سازی شده حرام است وجود ندارد. با توجه به اختلاف آرا و نظرات نقل شده از طرف فقهای اهل سنت در این خصوص، ضعیف بودن ادعای اجماع در این حکم نیز بدیهی است. به علاوه، هیچ کدام از فقهای عامه بر حرام بودن اتلاف جنین پیش از آنکه روح در آن دمیده شده باشد، ادعای اجماع ننموده اند.

حال برای روشن­تر شدن دیدگاه اهل تسنن در خصوص شبیه‌سازی درمانی، نظرات مختلف فقیهان مذاهب چهارگانه را بیان نموده و سپس دیدگاه‌های فقهای عامه معاصر و نتایج  حاصل از سمينارها و همایش‌های فقهي ـ پزشكي را ارائه می‌نماییم:

 

1-3- دیدگاه فقهای حنفی

فقهای حنفی معتقدند جنین به موجودی گفته می‌شود که مرحله مضغه را طی کرده باشد.(ابن عابدین، 590:3، 2000) بنابر نظر عالمان اهل سنت حنفی تا زمانی که جنین در رحم مادر می‌باشد، جزئی از بدن او محسوب می‌شود پس مصونیت مستقل ندارد؛ اگرچه به محض خارج شدن از رحم به عنوان یک شخص محسوب شده و از تمامی حقوق و مصونیت‌ها برخوردار می‌گردد. در این معنا جنین در رحم به علت داشتن شخصیت واقعی دارای حقوق مرتبط به زندگی است و انسان بالقوه است. هرچه به زمان تولد نزدیک تر می‌شویم شخصیت جنین بیشتر شکل می‌گیرد و توجیه محکم­تری برای صاحب حقوق شدن پیدا می‌کند. چنین تخمینی از شخصیت یافتن جنین، از عقاید فقهی موجود در میان فقهای حنفی ریشه می‌گیرد. (جزیری، بی تا، 372:5)

در فقه حنفی، اقوال بسیاری در خصوص اتلاف جنین مشاهده می‌شود. دو نظر اصلی در میان فقهای آنان وجود دارد که مطرح می‌شود.

طبق نظر این دسته از بزرگان فقه حنفی انعدام جنین پس از بارداری جایز است مادامی که به مرحلۀ تخلّق (شکل گیری) نرسیده باشد و این امر پس از 120 روز از بارداری حاصل می‌شود. با توجه به آنکه شکل گیری پیش از 120 روز صورت می‌گیرد، معلوم می‌شود که مراد از تخلّق در نظر آنان همان زمان دمیده شدن روح است؛ چنانکه ابن عابدین، فقیه حنفی، نیز بدین بدین نکته اشاره نموده است. (عبدالناصر، 56:2، 1410)

به هر روی این نظر، بر این استوار است که جنین از زمان دمیده شدن روح دارای حیات انسانی و قابل احترام است؛ اما پیش از آن، دارای چنین حرمتی نیست و حفظ آن لازم نیست. در مذهب حنفی نفس جنین برابر و هم سنگ نفس تولد یافته نیست؛ از این رو جنین از آن رو که وجود مستقل ندارد و جزئی از مادر به شمار می‌آید، نفس نامیده نمی‌شود. (قاضی زاده افندی، بی‌تا، 299:10)

ابن رشد از فقهای حنفی مذهب نیز بر این باور است که تا هنگامی روح در جنین دمیده نشده است، از بین بردن آن مطلقا جایز است؛ زیرا جنین تا قبل از دمیده شدن روح، انسانِ زنده به شمار نمی‌رود. در استدلال وی نیز گفته شده است: جنین، نفس محترم شمرده نمی‌شود؛ از این رو عنوان قتل بر آن صدق نمی‌کند زیرا قتل یعنی ازالۀ روح و جنین در این مرحله فاقد روح است. لذا مشمول آیه شریفه: «لا تَقتُلوا النَّفس التی حرَّم الله الا بالحق» نمی‌گردد، زیرا ملاک حرام بودن قتل، نفس محترم است و جنین در این مرحله نفس محترم نیست. (ابن عابدین، 586:8، 2000)

در مقابل قول اول، عده‌ای دیگر از فقهای حنفیه، اسقاط جنین را پیش از چهار ماه در هیچ مرحله‌ای جایز نمی‌دانند مگر در صورتی که عذری در میان باشد. (زیدان، 121:3، 1994) دو دلیل برای این مطلب آورده شده است: 1. منی پس از استقرار در رحم نهایتاً دارای زندگی می‌شود؛ بنابراین، الان نیز حکم حیات داشته و رعایت حفظ آن لازم است. 2. دلیل دوم بر یک قیاس استوار است. بدین بیان که شخص مُحرِم در زمان حج اگر تخم صید را بشکند ضامن است زیرا مبدأ و منشأ شکستن تخم، صید است. پس اگر در این مورد گناه داشته باشد، در مسأله اتلاف جنین نیز در صورتی که بدون عذر صورت پذیرد، حرمت صادق است.(عبدالناصر، 159:3، 1410)

بر پایه آنچه تاکنون از مذاهب فقهی مذکور بیان شد:

1. مرحله نطفه (چهل روز اول)؛ بیشتر فقیهان مذهب شافعی و حنبلی و حنفی و همين­طور بعضي از فقهاي مالكي، اتلاف در اين مرحله را بدون شرط، جايز می‌دانند و از ديگر سو، بيشتر فقهاي مالكي و برخي حنفي­ها و غزالي از شافعي و ابن جوزي از حنبلي آن را حرام می‌دانند.

2. مرحله علقه (چهل روز دوم)؛ بیشتر فقیهان حنفی و شافعی و همین­طور ابن عقیل از فقیهان حنبلی، اتلاف در این مرحله را مباح می‌دانند ولی از دیدگاه همه فقیهان مالکی و برخی فقیهان حنفی و شافعی، حرام تلقی می‌شود.

3. هیچ یک از فقیهان مذاهب چهارگانه، اتلاف جنین پیش از چهار ماه را قتل نفس نمی‌دانند؛ از این رو ابن قدامه بر این باور است که جنین پیش از دمیده شدن روح همچون جمادات است، بدین سبب در صورت اتلاف قبل از چهار ماه نه غسل نیاز دارد و نه نماز به آن واجب است چرا که ازهاق روح نشده و میت نیست. (ابن قدامه، 398:2، 1984)

ابن حزم تصریح می‌کند که اتلاف جنین پیش از چهار ماه، ازهاق روح به شمار نمی‌آید و تنها در این مورد یک جنین یک جنین اتلاف گردیده است و بس، نه اینکه انسانی به قتل رسیده باشد. (ابن حزم، 30، 8، 1998)

بنابراین مي توان گفت، از بین بردن جنین پیش از چهار ماه جایز است؛ بنابر مذاهبي چون رأي غالب حنفي­ها و همين­طور فقهايي چون ابن عقيل كه اتلاف پيش چهار ماه را به طور كلي جايز مي دانند، دليل مسأله روشن ا ست. اما بنابر مذاهبي چون مالكي يا كساني چون غزالي كه اتلاف پيش از چهار ماه را حرام مي دانند، نيز مي توان چنين حكمي را به آن‌ها استناد داد، زيرا بنابر هر چهار مذهب فقهي، اتلاف جنين در اين مرحله، قتل نفس قلمداد نمي شود و از اين رو مشمول آیه «لا تقتلوا النفس التي حرم الله الا بالحق» مانند نيست؛ بنابراين جنين در اين مرحله، تكه اي خون است كه البته رشد دارد. بدين رو اتلاف آن چيزي جز تلف کردن شیء نخواهد بود.

از دیگر سو، بنابر نظريه هايي كه اتلاف عمدي جنين را، پيش از چهار ماهگي، حرام می‌دانند از آنجا که جنین در این مرحله شیء است، به نظر می‌رسد اتلاف جنین در صورت وجود عذر عقلایی و قابل پذیرش، جایز باشد. عذر عقلایی هنگامی وجود خواهد داشت که اهمیت آن امری که قرار است حفظ شود، بیشتر از اهمیت آن چیزی باشد که قرار است از میان برود و به نظر می‌رسد اهمیت نجات جان یا سلامتی بیماران صعب العلاج و لاعلاج بیشتر از اهمیت حیات جنین چند روزه باشد.

به نظر علمای مذهب حنفی تا زمانی که جنین در رحم مادر قرار دارد، جزئی از بدن مادرش محسوب شده و درنتیجه مصونیت مستقلی ندارد؛ اما به محض آنکه از رحم مادر خارج شود به عنوان یک موجود زنده مستقل به حساب آمده و درنتیجه دارای تمامی حقوق و مصونیت‌ها می‌شود. به بیان دیگر، جنینی که در رحم مادر قرار دارد همانند یک شخصیت واقعی به حساب آمده و در نتیجه دارای تمامی حقوق مربوط به زندگی است و به صورت بالقوه یک انسان بشمار می‌آید (عبدالناصر، 1410ق، ج2، 56).

با این توضیح روشن شد، جنین‌های آزمایشگاهی چند روزه فاقد روح، واجد حقوق و نیز دارای شأن حقوقی همانند جنین‌های طبیعی مستقر در رحم نیستند.

 

2-3- دیدگاه فقهای معاصر اهل سنت

در گفتمان فقهی اهل سنت، اصل بر ممنوعیت از بین بردن جنین پس از استقرار در رحم است زیرا جنین از

آنجا که حیات دارد، بدون عذر معقول سلب حیات از آن ناروا قلمداد می‌شود. برخی دیگر از فقهای معاصر عامه، از بین بردن جنین را قبل از مستقر شدن در رحم مادر مجاز می‌دانند حتی اگر بدون عذر باشد، اما بعد از استقرار جنین  در رحم مادر در صورتی از بین بردن آن را جایز می‌دانند که عذری وجود داشته باشد (زحیلی، 1404ق، 557).

تمامی کسانی که اعتقاد دارند ازبین بردن جنین قبل از چهار ماه ممنوع است، قبول می‌کنند که در صورت وجود عذری معقول و منطقی، از بین بردن جنین مجاز است. بنابراین در خطر بودن جان یا سلامت  افراد بیماری که به سلول‌های بنیادی استخراج شده از یک جنین شبیه‌سازی شده احتیاج دارند را نیز می‌توان نمونه‌ای از عذر معقول و منطقی برای از بین بردن جنین دانست (شلتوت، 1975م، 292).

باید توجه داشت، نظر برگزیده در میان مذاهب فقهی عامه، دیدگاه دکتر عبدالکریم زیدان استاد فقه قرن حاضر است که فرموده اند: «اگر از بین بردن جنین به دلیل معالجه یک بیمار بوده و دارای یک توجیه شرعی باشد، اتلاف جنین در مرحله قبل از دمیده شدن روح در آن، از نظر شرعی بلامانع است». استاد فقه مقارن، دکتر یوسف قرضاوی نیز در مورد به کارگیری شبیه‌سازی درمانی گفته است: «اگر هدف از شبیه‌سازی درمانی اين باشـد كـه اعضاي مشخصی از بدن، همانند قلب يا كبد يا كليه شبیه‌سازی شود و در درمان بیماری شخصی بیمار از آن استفاده گردد، نه تنها حرام نمی‌باشد بلكه بسیار پسندیده و مستحب نيز است» (قرضاوی، 1382، 23).

گفتنی است در فقه اهل سنت بر اساس نظرات و دیدگاه‌های شورای فتوای جهان اسلام که فتواهای صادره توسط آن در عربستان اساس و پایه بسیاری از فعالیت‌های پزشکی است، شبیه‌سازی درمانی جنین و استفاده از آن با هدف درمانی و تحقیقاتی مجاز دانسته شده است (عبدالرحمن العوضي و رجايي الجندي، 199م، 657). این مساله در كنفرانس مجمع الفقه الاسلامی كه 17ـ 23 شعبان 1410ـ20 مارس (1990) در جدّه برگزار شد، نیز مطرح شد. بنابر نظر و دیدگاه اكثریت مشارکت کنندگان در سمينار، جنین‌های بارور شده تا زمانیکه در رحم مادر کشت نشده باشند دارای حرمت  انسانی نبوده و درنتیجه مي‌توان آن‌ها را از بین برد.

 

نتیجه‌گیری

امروزه بحث شبیه‌سازی به ویژه شبیه‌سازی درمانی در جامعه جهانی بسیار مورد بررسی قرار گرفته است. جدایی از مباحث مربوط به علوم پزشکی، در ارتباط با شبیه‌سازی درمانی مسائل اخلاقی، حقوقی و همچنین سیاسی نیز باید مورد توجه دقیق و موشکافانه قرار گیرند. در شبیه‌سازی درمانی، جنینی که از طریق تلقیح مصنوعی ایجاد می‌شود در خارج از رحم مادر (یعنی در آزمایشگاه) رشد می‌یابد تا بتوان با بکارگیری سلول‌های بنیادی مستخرج از آن نارسایی‌های شدید سلولی در بیمار دیگری درمان شود که هدف از این کار به هیچ عنوان تولید کلمات انسانی نبوده بلکه هدف بازیابی حیات، سلامتی و بهبودی کامل انسان‌ها می‌باشد.

فقه شیعه و اهل سنت نسبت به این مسئله دیدگاه‌های متفاوتی را ارائه داده اند. برخی از فقها حاکم به جواز شبیه‌سازی و برخی دیگر حکم به عدم جواز داده اند در حالی که به طور قطع و به صورت مطلق نمی‌توان نسبت به این موضوع حکمی را صادر کرد. شاید بتوان گفت منشاء چنین اختلافاتی میان فقها عدم وجود نص خاص در این رابطه است.

از نظر فقه شیعه و اهل سنت جنینی که در اولین مراحل وجود خویش قرار دارد و هنوز به رحم منتقل نشده است هیچ کدام از احکام شرعی مانند واجب بون نگهداری و حفظ و حرام بودن تضییع بر آن صدق نمی‌کند و استفاده درمانی و استخراج سلولهای بنیادی از آن اشکال است. با بررسی دیدگاه‌ها و قواعد فقهی این نتیجه حاصل شد که آغاز حیات انسانی مورد حمایت شارع مقدس در مراحل پس از استقرار در رحم است و فقط با این شرایط جنین انسانی مشمول اطلاق حمل موضوع مواد قانون مدنی و جزایی و برخوردار از حرمت سرقت و یا بهره مند از حقوق مدنی می‌گردد و قبل از آن جنین تنها دارای حیات نباتی و سلولی است و بنابراین جنین‌های آزمایشگاهی با او صاف گفته شده مشمول هیچ یک از قواعد و اصول مورد حمایت اشاره نیست و از آنجا که شبیه‌سازی درمانی به دلیل کاربرد‌ها و فواید آن و با عنایت به اینکه می‌تواند به تحولات پیشرفت‌های شگرفی در عرصه تب منجر شود و کمک شایانی به زندگی کیفی و کمی انسان نماید میتوان حکم به جواز آن داد، اما لازم است ثابت مند شود و توسط قوانین و مقررات لازم حدود و ثغور آن مشخص گردد.

تجویز شبیه‌سازی درمانی به آن معنا نیست که این شبیه‌سازی فارغ از هرگونه نظارت باشد شبیه‌سازی درمانی پپتانسیل بسیار زیادی برای سوء استفاده احتمالی سودجویان و انحراف از مسیر اولیه خود را دارد بنابراین باید توجه نمود که ضمن حمایت از شبیه‌سازی درمانی، کنترل و نظارت دقیق و موثر بر آن نیز باید همواره مد نظر متصدیان مربوطه قرار داشته باشد. در واقع به واسطه استفاده از روش شبیه‌سازی هیچگونه دخل و تصرفی در نظام خلقت ایجاد نمی‌شود در نتیجه نمیتواند. در خصوص شبیه‌سازی درمانی همه حقوقدانان به اتفاق معتقدند مخالفت و ممنوعیت با استفاده از این روش‌ها عقلانی نیست هرچند که دیدگاه‌ها و دلایلی که آنها ارائه کرده‌اند به لحاظ استدلالی مستند نمی‌باشد.

 

 

منابع ومأخذ

ابن بابویه قمی، علی بن حسین.(1404ق).من لا یحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین. 

ابن عابدین، محمد امین.(2000م). ردّ المختار علی الدّر المختار، دمشق، دار الثقافه و التراث.

ابن قدامه، عبد الرحمن.(1984م). الشرح الکبیر، بیروت، دار الکتب العربی.

اسلامی، سیدحسن.(1386). شبیه‌‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.

آخوند خراسانی، محمد کاظم.(1424ق). کفایه الاصول، قم، موسسه نشر اسلامی، قم.

بهوتی، منصور ابن یونس.(1418ق). کشف القناع عن متن الاقناع، بیروت، دار الکتب العلمیه.

پایا، علي.(1386). سلول‌هاي بنيادي؛ مباني، كاربردها و چالش‌ها، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و هنر و ارتباطات.

تبریزی، جواد.(1382). پاسخ به استفتاء، شماره 1615، مورخ 8/1/1382.

جبعی عاملی، زین الدّین.(1410ق).الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، قم، انتشارات داوری.

جزیری، عبدالرحمن، الفقه علی المذاهب الاربعه، بیروت، انتشارات دارالفکر، بی تا.

جناتی، محمد ابراهیم.(1382).«رساله توضیح المسایل، استفتائات»، قم، انتشارات انصاریان.

جواهري، حسن.(1385). «تقسيم جنيني و شبيه‌سازي»، مجله كاوشي نو در فقه اسلامي، شماره 47.

حلی، جمال الدین.(1413ق). منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه. 

دردیر، ابو البرکات، الشرح الکبیر مع حاشیه الدسوقی، بیروت، دار احیاء الکتب العربیه، بی تا.

راسخ، محمد.(1382).«جدال حیات، بررسی اجمالی تئوری‌های سقط جنین»، مجله تحقیقات حقوقی، شماره 38.

رعینی، حطاب.(1416ق). مواهب الجلیل لشرح مختصر خلیل، بیروت، دار الکتب العلمیه.

رمضان البوطی، محمد سعید.(1409ق). مساله تحدید النسل وقایه و علاجا، دمشق، مکتبه الفارابی.

رملی، شمس الدین.(1993م). نهایه المحتاج الی شرح المنهاج، بیروت، دار الکتب العلمیه.

روسو، انزوا و دیوید کوو.(1380). مهندسی ژنتیک (رویاها و کابوس ها)، ترجمه حمیده علمی غروی و محمد صبور،  تهران، انتشارات فاطمی.

زحیلی، وهبه مصطفی.(1404ق). الفقه الاسلامی وادلته، بیروت، انتشارات دار الفکر.

السان، مصطفي و زينب كنعاني.(1383). تلاقي اخلاق ـ حقوق و واقعيت در شبيه‌سازي انسان ضرورت تحليل منطقي و ايجاد تعادل، تهران: انتشارات سمت.

سلطاني، عبدالظاهر.(1382). «حكم شرعي همانند سازي حيوان و انسان»، پايان‎ نامه كارشناسي ارشد فقه شافعي، دانشکده الهیات دانشگاه تهران.

شلتوت، محمود.(1975م). الفتاوی، القاهره، دار الشروق.

صادقی، محمود.(1383). همانند سازی انسان از نظر مراجع ادیان آسمانی و بررسی آن از نظر فقه اسلامی، تهران، انتشارات سمت.

صارمی، ابوطالب.(1382).کلونینگ، تهران، انتشارات جهان رایانه.

صافی گلپایگانی، لطف الله.(1391). پاسخ به استفتاء، شماره 91249،  مورخ 12/03/1391.

صانعی، یوسف.(1385).استفتائات پزشکی، تهران: انتشارات میثم تمار، ص81.

صانعي، يوسف.(1381).پاسخ به استفتاء، شماره 9294/100،  مورخ 10/10/1381.

طلعتی، محمد هادی.(1383). رشد جمعیت، تنظیم خانواده و سقط جنین: آراء و مبانی فقهی-حقوقی، قم: بوستان کتاب.

عبدالناصر، جمال.(1410ق). الموسوعه الفقهیه، قاهره، المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه.

عبدالرحمن العوضي، عبدالله و احمد رجايي الجندي.(1994م). رويه اسلامي لزراعه بعض الاعضاء البشريه، كويت، المنظمه الاسلاميه للعلوم الطبيعه.

علیش، احمد بن محمد، فتح العلی المالک فی الفتوی علی مذهب الامام مالک، بیروت، دارالمعرفه، بی تا.

غزالی، محمد.(1998م). احیاء علوم الدین، حلب، انتشارات دار الوعی. 

فاضل هندی، بهاء الدین.(1405ق).کشف اللثام، قم، مکتبه آیه الله المرعشی النجفی.

قاضی زاده افندی، شمس الدین احمد، نتائج الافکار فی کشف الرموز و الافکار، بیروت، انتشارات: دار الفکر، بی تا.

قرضاوی، یوسف.(1382). «شبیه‌سازی»، ترجمه نور الدین سعدیانی، مجله دین پژوهان، دوره 3، شماره 3.

قماشی، سعید.(1386). اسقاط عمدی جنین از دیدگاه فقه اهل سنت، تهران، انتشارات سمت و مرکز تحقیقات بیوتکنولوژی تولید مثل پژوهشکده ابن سینا.

گفتگو با انديشه‌وران حوزه.(1385).«زواياي پيدا وپنهان شبيه‌سازي»، مجله كاوشي نو در فقه اسلامي، سال سیزدهم، شماره 47.

لاريجاني، باقر و زاهدي، فرزانه.(1383). «جنبه‌هاي اخلاقي و قانوني توليد و استفاده از سلول‌هاي بنيادي جنيني انسان»، اخلاق زيستي (بيواتيك): مجموعه مقالات، تهران:انتشارات سمت.

محمدی، زینب.(1389). «رويكردي فقهي حقوقي برحيات بالقوه رويان آزمايشگاهي»، فصلنامه فقه پزشکی، سال دوم، شماره دوم.

محمدي، ابوالحسن.(1382).اصول استنباط فقه اسلامي، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.

مدکور، محمد سلام.(1969م). الجنین و الاحکام المتعلقه به فی الفقه الاسلامی، قاهره، دار النهضه العربیه.

مرداوی، علی بن سلیمان.(1978م). الانصاف، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

مکارم شیرازی، ناصر، «المسائل المستحدثه فی الطب»، مجله فقه اهل بیت، سال سوم، شماره10، بی تا.

منتظری، حسینعلی.(1381). احکام پزشکی، تهران: انتشارات سایه.

منتظری، حسینعلی.(1382). پاسخ به استفتاء، شماره 2056، مورخ 18/1/1382.

موسوی بجنوردی، سید میرزا حسن.(1389). القواعد الفقهیه، نجف، مطبعه الآداب.

مومن قمي، محمد.(1385). «شبيه‌سازي؛ انواع و احكام آن»، مجله كاوشي نو در فقه اسلامي، شماره 45 و 46.

نجفی، محمدحسن.(1407ق). جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

نعمتی، احمد.(1386). سقط جنین از دیدگاه شریعت و فقه مقارن، تهران، انتشارات سمت و مرکز تحقیقات بیوتکنولوژی تولید مثل –پژوهشکده ابن سینا.

یاسین، محمد نعیم.(1409ق). «احکام اجهاض الحمل»، مجله الشریعه الکویت، سال ششم، شماره 13.

‌ياسين، عبداللطيف.(2000م). الاستنساخ بين الدين و العلم، دمشق، اتحاد الكتاب العرب.

5

 

---

[1]  اخف الضررین

[2]  اهون الشرین

[3]  جلب مصلحت عظمی

[4]  الضرر یدفع بقدر الامکان

[5]  اخف الضررین

[6]  اهون الشرین

[7]  جلب مصلحت عظمی

[8]  الضرر یدفع بقدر الامکان

[9]  اخف الضررین

---