Traditional Neighborhood Development (TND) Based On Local Schools of Urban Planning Using Two Analytical Methods, TOPSIS and Multiple Regression (Case Study: Tabriz School of Urban Planning)

Subject Areas : Life Space Journal

morteza lotfipour siahkalroudi ¹ , zahrasadat saeideh zarabadi ² , mostafa behzadfar ³ , farah habib ⁴

1 - Ph.D student, Department of Urban Development, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
2 - Associate Professor, Department of Urban Development, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran (Corresponding Author)
3 - Professor, Department of Urban Development, Faculty of architecture & urban Development, Iran University of Science & Technology, Tehran, Iran
4 - Professor, Department of Urban Development, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran

Received: 2023-11-13 Accepted : 2025-03-17 Published : 2025-03-18

Keywords: Traditional Neighborhood Development (TND), Tabriz School of Urban Planning, TOPSIS Model, Multiple Regression Model,

Abstract :

The model of construction and development of urban areas as a platform for strengthening solidarity and social bonds and consequently social sustainability should be formed in accordance with the biological needs of its residents. These biological needs that shape the quality of life of citizens are defined in different parts such as residence, work and activity, recreation, social interactions and etc. One of the schools that was formed before the Isfahan school of urban planning in the territory of Iran and had an undeniable impact on the Isfahan school in terms of meaning and physicality is the Tabriz school. It has left a civilization in Azerbaijan. Tabriz school of urban planning, as one of the original schools of urban planning in Iran, in addition to the cities under the sphere of influence of the civilizational geography of Azerbaijan (which form a significant number of urban settlements in the north-west of the country), will be able to use the principles and methods in the construction and development of the neighborhoods will have an effect on the structure of other cities in the country. The city of Tabriz was the capital from the middle of the 7th century of the Hijri (Ilkhani historic period) until the middle of Shah Tahmasab Safavi's rule in the middle of the 10th century of the Hijri Qamari, and after that until the end of the Safavid dynasty's rule, it was the second most important city of Iran, and in the Qajar historic period, it also kept the title " "Dar al-Saltaneh" was able to take a pivotal role and in a way lead the Iranian society in various cultural and artistic, economic, social, political and civil and development fields and set an important page in the history of Iran and due to the production of ideas, theories, Plans and in general a value system for how to build and how to live at the level of cities, actually emerge as a school. In terms of urban planning and architecture, the Tabriz school left behind works that can be recognized in terms of the components of the construction of neighborhoods and, in other words, have their own local identity. The characteristics of the Tabriz school of urbanism have been exhibited in the physical development of this city in different periods and have spread in the texture, identity and functions of the city and its surroundings. The proportions and scale of physical development in this school are human in every sense. From another angle, urban development and urban planning based on this school is an evolved set of various components and mixed uses that can be well exploited in the development of traditional neighborhoods (TND) as a local model. The main goal of the research is to recognize the pattern of traditional neighborhood development (TND) based on the local schools of urban planning in Iran and specifically the principles of Tabriz school in urban planning. According to the objectives and components of the study, this research aims to expand Tabriz school of urbanism in the traditional neighborhood development and to present and apply a local model in the construction and development of urban neighborhood too. For this reason, this research uses the developmental-applicative combined method based on the type of goal. The research method based on the type of analysis is considered in the category of quantitative research. The results based on the TOPSIS method show that the infrastructure and facilities of the neighborhoods, the physical structure and the economic structure respectively have the first to third priorities in the of traditional neighborhood development according Tabriz school and based on the regression results, the multiple correlation coefficient is 0.815 and the corrected coefficient of determination is equal to 0.815 and this value shows that 81.4 percent of the changes in the traditional neighborhood development can be predicted through the principles taken from the Tabriz school of urban planning. the multiple correlation coefficient is 0.815 and the corrected coefficient of determination is equal to 0.815 and this value shows that 81.4 percent of the changes in the traditional neighborhood development can be predicted through the principles taken from the Tabriz school of urban planning.

Full-Text:



 

 

 

 

 

توسعه محلات سنتی (TND) با تکیه بر مکاتب بومی شهرسازی با استفاده از دو روش تحلیلی تاپسیس و رگرسیون چندگانه (مورد مطالعاتی: مکتب شهرسازی تبریز)

 

مرتضی لطفی­پور سیاهکلرودی1 ، زهراسادات سعیده زرآبادی2* ، مصطفی بهزادفر3 ، فرح حبیب4

1. دانشجوی دکتری، گروه شهرسازی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

2. دانشیار، گروه شهرسازی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران (نویسنده مسئول).

3.  استاد، گروه شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران.

4. استاد، گروه شهرسازی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

 

تاریخ دریافت: 22/08/1402                تاریخ پذیرش نهایی: 27/12/1403

 

n چکیده

توسعه محلات سنتی (TND)، امروزه به عنوان یک الگوی مهم برای ارائه برنامه های توسعه ای در محلات با ماهیت مبتنی بر سنت است. ارائه الگویی جایگزین برای ساخت و توسعه محلات سنتی مبتنی بر اصول و روش­های بومی که بتواند نیازهای امروزین زندگی شهری شهروندان را برآورده کند ضروری به­نظر می­رسد. رجوع به مکاتب شهرسازی ایران با در نظر گرفتن الزامات و اقتضائات روز می­تواند به عنوان گزینه­ای مناسب به شمار رود. در میان آموزه­های بومی، مکتب شهرسازی تبریز در قامت یکی از مکاتب اصیل ایرانی-اسلامی می تواند به عنوان یک الگوی داخلی نقش ایفا کند. هدف تحقیق حاضر بازشناسی الگوی توسعه محلات سنتی (TND) بر اساس مکاتب بومی شهرسازی ایران و مشخصاً اصول مکتب شهرسازی تبریز است. سوال اصلی تحقیق آن است که توسعه محلات سنتی تا چه اندازه و مطابق با چه مولفه های ساختاری می تواند با آموزه های مکتب شهرسازی تبریز قابل تطبیق باشد. این پژوهش با توجه به اهداف و مؤلفه­های مورد بررسی درصدد آن است که از یک سو به بسط مکتب شهرسازی تبریز در توسعه محلات سنتی بپردازد و از سوی دیگر اقدام به ارائه و به کارگیری الگویی بومی در ساخت و توسعه محلات شهری نماید. به همین منظور، تحقیق موردنظر بر اساس نوع هدف از روش ترکیبی توسعه­ای - کاربردی بهره می­گیرد. روش تحقیق حاضر بر اساس نوع تحلیل در رده تحقیقات کمی جای دارد. نتایج تحقیق بر مبنای روش تاپسیس نشان می­دهد که زیرساخت­ها و تأسیسات محلات، ساختار کالبدی و ساختار اقتصادی به ترتیب دارای اولویت­های اول تا سوم در توسعه محلات سنتی می­باشد و ﺑﺮ اﺳﺎس نتایج رگرسیون نیز ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ که 4/81 درﺻﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮات توسعه سنتی محلات از طریق اصول برگرفته از مکتب شهرسازی تبریز قابل ﭘﯿﺶ­ﺑﯿﻨﯽ اﺳﺖ و لذا امکان بهره برداری از آموزه های این مکتب در توسعه محلات سنتی شهر تبریز وجود خواهد داشت.

 

n واژگان کلیدی: توسعه محلات سنتی (TND)، مکتب شهرسازی تبریز، مدل تاپسیس، مدل رگرسیون چندگانه

 

* نویسنده مسئول: E-mail: [e-mail]  این مقاله برگرفته از رساله دکتری نویسنده اول با عنوان “بازشناسی الگوی توسعه محلات سنتی(TND) بر اساس اصول و روش های مکتب شهرسازی تبریز” می‌باشد که به راهنمایی نویسندگان دوم و سوم و مشاوره نویسنده چهارم در دانشکده هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات انجام شده است.

 

 

 

 

 

 

 

n مقدمه

ماهیت خاص بافت­های شهری کهن، توجه به آن­ها را از جهات اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و کالبدی ضروری می­سازد. به دنبال تغییر در شرایط و عوامل موثر بر گسترش و توسعه شهری در دوران اخیر، محله­های مسکونی انسان­ساخت، جایگاه ویژه­ای در شکل­گیری شهرها داشته­اند. امروزه، بیش از پیش اهمیت توجه به توسعه محله­هاي سنتی و احیا بافت­های آن­ها در مقیاس جهانی و کشوري مطرح است. رویکرد توسعه محلات سنتی1 در بسیاری از کشورهای توسعه یافته در پاسخ به مسائل مرتبط افت کیفیت زندگی در آن­ها، به عنوان یک روش یا رهیافت مداخله؛ معرفی و اجرا شده است. این رویکرد شکل کامل و جامعی از عمل و سیاست است و با تأکید بر اقدامات یکپارچه و نیاز به مشارکت مردم، سبب بروز ایده­ها و رویکردهایی در زمینه توانمندسازی محله­های شهری می­شود.

علاوه بر اين، توسعه محله­هاي سنتی به عنوان بستر کارکردهای اجتماعی و اقتصادی، منزلت اجتماعی و اقتصادی را در این محله­ها ارتقا بخشیده و انگيزه مشارکت در فرآیند بهسازی و نوسازی را در جامعه محلی افزایش داده و همچنين سبب ایجاد تمایل در بخش خصوصی به سرمایه­گذاری در بافت می­گردد. با این توصیف، توسعه محلات سنتی نمی تواند خارج از چارچوب های بومی فرهنگی، اجتماعی، اقتصدی، اقلیمی و عملکردی شکل گیرد. زیرا که رواج استفاده از الگوهای بیگانه در توسعه محلات شهری علاوه بر اثرات نامطلوبی که بر ابعاد هویتی و دوری از غنای فرهنگی و ارزش های بومی این کوچکترین جز ساخت شهر می گذارد، از حیث کالبدی و عملکردی نیز نمی تواند پاسخگوی سبک زندگی ساکنان باشد. لذا بهره گیری از آموزه ها و الگوهای مکاتب بومی شهرسازی به طوری که در تطبیق با نیازهای امروزین ساکنان و بهره برداران باشد، کاملا ضروری به نظر می رسد. حال سوال اصلی آن است که مکتب شهرسازی تبریز (به عنوان نمونه مطالعاتی این پژوهش) در چه حوزه های ساختاری امروزه قابل انطباق و به کارگیری در ساخت و توسعه محلات سنتی است؟

 

n پیشینه پژوهش

پیشینه پژوهش حاضر را می­توان به صورت جدول زیر ارائه داد.

جدول 1: پیشینه پژوهش

محقق	سال	عنوان	هدف	روش	مکان	نتیجه
سازمان زیباسازی شهر تهران	1393 ه.ش	ارتقا عملکرد پروژه بازآفرینی فضای شهری میدان امام حسین (ع) و پیاده­راه هفده شهریور با رویکرد مداخله حداکثری	ارائه راهکارهای ساماندهی و مداخله­ی حداکثری تغییر کاربری­ها به منظور بهره­وری بهینه و ارتقا کیفیت محیط شهری	توصیفی تحلیلی و استفاده از روش SWOT	میدان امام حسین(ع) و پیاده­راه هفده شهریور	این منظور برای ارتقاء کیفیت فضای شهری میدان امام حسین (ع) و پیاده­راه هفده شهریور بایستی کاربری­های ترکیبی که بتوانند قدرت جذب سفر ایجاد کرده و تمام اقشار جامعه به­خصوص جمعیت ساکن در محدوده مورد مطالعه را به طرف خود جذب کنند.
حسن سجادزاده و سجاد زلفی گل	1394 ه.ش	طراحی شهري در بازآفرینی محلات سنتی با رویكرد محرک توسعه، نمونه موردي: محله كلپا همدان	بررسی چگونگی تاثیر رویکرد محرك توسعه در فرآیند بازآفرینی شهری در محلات سنتی	ترکیبی مبتنی بر دو روش تحلیلی - توصیفی و پیمایشی	گلپا همدان	بعد اجتماعی فرهنگی در محله گلپا اولویت بیشتری را به خود اختصاص داده و توجه به مسائل و موضوعات اجتماعی مسئله اصلی رویکرد محرک توسعه در محله کلپا است.
حسن سجادزاده، رضوان دالوند و مریم حمیدی­نیا	1395 ه.ش	نقش بازآفرینی با رویکرد محرک توسعه در محلات سنتی (نمونه موردی: محله حاجی شهر همدان)	بررسی نقش محرک­های توسعه در بازآفرینی محله	توصیفی - تحلیلی	حاجی شهر همدان	می­توان با رویکرد محرک توسعه به عنوان بینشی جامع و یکپارچه به احیا و بازآفرینی محله و همچنین حفظ ارزش­های تاریخی و کالبدی آن در جهت تبدیل محله به یک مکان زیستی هماهنگ با زندگی امروزی و متناسب با شخصیت و هویت تاریخی دست یافت.
فرشاد نوریان و آزاده نتاج	1395 ه.ش	بررسی معیارهای ظرفیت­­سنجی توسعه در محدوده بافت قدیم بابل	بررسی معیارها جهت توسعه در درون نواحی	روش توصیفـی - تحلیلـی و استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی	بابل	این محله دارای ظرفیت­های توسعه زیادی است که استفاده از آن­ها برای توسعه محلات، تاثیر بسزایی در حل مشکلات شهر داشته و نقش مهمی در تحقق توسعه خواهد داشت.
محمدسعید ایزدی و نگین امیری	1395 ه.ش	توسعه درونی، الگویی متوازن، متعادل و پایدار برای توسعه و ارتقا کیفی شهر برنامه­ریزی برای توسعه­ی  اراضی نظامی درون شهری	دستیابی به برنامه­ی تجدید حیات پایدار اراضی نظامی درون­شهری در قالب چارچوبی جامع	مروری بر ادبیات توسعه­ی درونی و نظریات موجود و سابقه­ی این سیاست در ایران و جهان	-	توسعه­ی  اراضی نظامی درون­شهری یکی از مهم­ترین فرصت­های توسعه­ی درونی است که علاوه بر کیفیت­بخشی در عرصه­ی پروژه، با تاثیرگذاری بر بافت پیرامونی به عنوان محرک برنامه­های بازآفرینی شهری عمل می­کنند.
محمدمهدی عزیزی و بهاره بهرا	۱۳۹۶ ه.ش	نقش پروژه­های محرک توسعه در بازآفرینی بافت مرکزی شهرها	بررسی شاخص­های تحرک و توسعه بافت­های شهری در شهر یزد	توصیفی تحلیلی	شهر یزد	در بافت تاریخی شهر یزد، برزن گنبدسبز، بهترین و برزن زرتشتی­ها، نابسامان­ترین وضعیت را در ارتباط با شاخص تلفیقی تحرک و توسعه دارد.
Block and Paredis	2013 م.	پروژه‌های توسعه شهری کاتالیزور برای تحولات پایدار: نیاز به رهبری سیاسی کارآفرینی	درک دقیق­تری از رهبری سیاسی شهری در فرایندهای      تصمیم­گیری پروژه­های محرک توسعه شهری برای پایدار شهری	تحلیل کیفی	بلژیک	یافته­های تحقیق نشان می­دهد پروژه­های محرک توسعه منجر به پویایی مدیریت شهری در فرایندهای حاکمیت و همچنین گره­گشایی و بازسازی فرآیندهای    تصمیم­گیری پیچیده پروژه­های پایدار شهری می­شوند.
Abd Elrahman	2016 م.	جنبه­هایی از توسعه اراضی قهوه­ای در مصر	تعریف پروژه­های محرک توسعه در اراضی قهوه­ای با رویکرد ساماندهی بافت­های شهری	توصیفی - تحلیلی	مصر	پارک الازهر به عنوان یک پروژه محرک توسعه الگوی خوبی برای روند توسعه اراضی قهوه­ای در مصر ارائه داد. اجرای این پروژه منجر به حفظ منابع زمین و اختصاص آن به کاربری مورد نیاز محله یعنی کاربری تفریحی شد که ضمن توجه به مسائل زیست محیطی منجر به پایداری اجتماعی محیط شد.
Martinović and Ifko	2018 م.	میراث صنعتی به عنوان کاتالیزور برای بازسازی شهری در شهرهای پس از درگیری	نقش میراث صنعتی به عنوان کاتالیزور بالقوه در انجام یک بازآفرینی شهری پایدار اجتماعی	تحلیل کیفی	بوسنی و هرزگوین	نتایج این تحقیق در مورد مجموعه کارخانه سابق Žitopromet و همسایگی آن در این مرحله نشان می­دهد که چگونه بازسازی احتمالی می­تواند سهم بزرگی در توسعه محلی داشته باشد.

n الگوی توسعه محلات سنتی (TND)

الگوی توسعه محلات سنتی (TND) یکی از اصول مهم و اثربخش در ایجاد هارمونی اقتصادی، کالبدی، اجتماعی محلات شهری است. این الگو یعنی طراحی محلات سنتی بر مبنای مقیاس انسانی به گونه­ای که محلات قابلیت پیاده­روی، تراکم مسکونی متوسط تا زیاد و بعضا با کاربری­های مختلط در آن­ها وجود داشته باشد. این الگو به دنبال استفاده از انواع متفاوت دسترسی در این محلات است و به دلیل افزایش سفرهای درون محله­ای استفاده از وسایل حمل و نقل را کاهش دهد چنین اقداماتی در نتیجه منجر به رونق محلات سنتی و پویایی محلات می­گردد (Davidson and Dolnick 2004: 317). تمامی مباحث مربوط به توسعه و ارتباط آن­ها با توسعه محله­های سنتی را می­توان به عنوان تاثیرگذارترین رویکرد معاصر در حوزه مرمت و حفاظت شهری به شمار آورد (لطفی،51،1390). در حقیقت الگوهای توسعه محله­های سنتی سعی در استفاده از پتانسیل­های موجود در مناطق فرسوده و توقف افت در ابعاد مختلف اقتصادی، کالبدی، اجتماعی، محیطی و خارج کردن بافت از تنزل و بازگرداندن حیات اجتماعی و رونق اقتصادی را دارد چرا که محلات به عنوان یکی از ارکان و واحدهای مبنایی شکل­دهنده ساختار و نظام فضایی شهر نقشی بی­بدیل در روند توسعه شهری داشته و تامین­کننده سکونت و جریان زندگی روزمره شهروندان هستند. آن­گونه که از آموزه­های شهرسازی گذشته کشور بر می­آید، محلات شهری صرفا محلی برای سکونت نبوده­اند بلکه یک نهاد اجتماعی - فرهنگی که همزمان نقشی اقتصادی در شهرها داشته به شمار می­رفته­اند (حناچی،28،1386). لذا نیازهای شهروندان در سطوح مختلف اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و مذهبی در مقیاس محله برطرف شده و رابطه­ای چندلایه و متوازن میان عناصر محله­ای و روابط اجتماعی برقرار بوده است.

مراکز محله علاوه بر تاکید بر عدالت و برابری در دستیابی به خدمات سبب ایجاد حس­تعلق به مکان نیز می­شدند. سیر تحولات شهری در دهه­های اخیر و رواج و امتزاج الگوهای نامعلوف توسعه محلات شهری و یا بعضا رشد بی­الگوی آن­ها موجب یک دگردیسی در تعریف محلات و نقشی که بر عهده می­گیرند شده است تا جایی که این واحدهای مبنایی شکل­دهنده شهر با دوری هرچه بیشتر از الگوهای بومی، دیگر چندان قادر نیستند تا نقش اصیل خود در جامعه شهری ایران را به درستی ایفا کنند. این مساله می­تواند از سویی ناشی از ورود نگاه مدرنیستی و به کارگیری الگوهای بیگانه و آن هم به صورت ناقص و از سویی عدم ارائه مدل­های بومی ساخت محلات به عنوان آلترناتیو مناسب در تهیه طرح­های توسعه شهری باشد. این امر موجب شده است تا نظام کالبدی، نظام عملکردی و معنا و چیستی حاکم بر محلات دگرگون و دچار زوال شده و با تنزل به جایگاهی صرفا برای اسکان شهروندان نه­تنها در ایفای نقش خود در ساختار شهری ناتوان باشد بلکه در برخی موارد خود به محملی برای معضلات شهری بدل شود.

 با توجه به روند کنونی از بین رفتن هویت در محلات سنتی و تاریخی شهر و با توجه به تجربیات موفق TND در توسعه محلات از رهنمودهای مورد توجه آن می­توان به خلق محیط زندگی بهتر در این محلات و حرکت به سوی پایداری در فرآیند توسعه دست یافت. از این­رو استفاده از این رویکرد که تنظیم­کننده محیط کالبدی، اجتماعی و فرهنگی در سطح محلات است راهگشا خواهد بود. در این میان بازیابی و ارائه الگویی جایگزین برای نحوه ساخت و توسعه محلات سنتی شهری مبتنی بر اصول و روش­های بومی که از سویی نیز بتواند نیازهای امروزین زندگی شهری شهروندان را برآورده کند امری ضروری است. رجوع به مکاتب شهرسازی ایران با در نظر گرفتن الزامات و اقتضائات روز و مبتنی بر نیازها و کارکردهای امروزین می­تواند به عنوان گزینه­ای مناسب در این خصوص تلقی گردد. می­توان نتیجه گرفت رویکرد TND  تلاش می­کند با تقویت و بهبود فضای کالبدی محله، تعاملات اجتماعی را افزایش داده و از این مسیر به بهبود حس­تعلق به مکان، خوداتکایی اقتصادی و ارتقای سرمایه اجتماعی و پایداری زیست محیطی برسد (Duanny and Zyberk 2010: 96).

 

 

 

جدول 2. اصول توسعه محلات سنتی (TND) منبع : (اقتباس از رندل، 1394 و CNU & HUD، 2010)

اصول	توضیحات
پیاده مداری	مهمترین اصل توجه به حرکت پیاده در بافت موجود و پیاده سازی معبرهای شهری است. آنها عقیده دارند میدان ها و خیابان برای پیاده روی بایستی مکانی ایمن و جذاب باشند؛ یعنی به گونه ای باشند که ساکنین در آن احساس آسایش کنند و به پیاده روی بیشتر تشویق شوند.
اتصال و پیوستگی	توجه به سلسله مراتب دسترسی به کارکردهای شهری و خیابانها، نفوذپذیری، پیوستگی شبکه معابر و تعریف کوچه، خیابانها جهت پیاده روی و کاهش ترافیک.
کاربری مختلط	بهره گیری از اختلاط و تنوع در کاربری ها و فضاهای کار و زندگی. اختلاط کاربری می تواند در یک بلوک، خیابان، محله، در یک ساختمان با تنوع در فرهنگ، سطح درآمد، نژاد باشد. اختلاط می تواند سبب امنیت، کاهش سفر روزانه، فعال شدن بافت، افزایش تعاملات اجتماعی و در نهایت آرام شدن ترافیک و جلوگیری از رشد افقی شهر گردد.
تراکم در بافت	این اصل سبب می شود در بافت موجود شهر استفاده بهینه از زمین به عمل آید. افزایش تراکم منجر به نزدیکی خدمات و فروشگاه ها به یکدیگر و فاصله کمتر و اجتناب از توسعه افقی شهر می شود و اجتماعی فشرده، محیطی مطبوع و مناسب برای پیاده روی وزندگی شهروندان ایجاد می کند.
تقویت و حفظ ساختارهای سنتی	در این اصل سعی می شود ساختارها در بافت شناخته شوند و با تمهیداتی منجر به ارتقای عرصه عمومی، فضای باز، حفظ مرکز و لبه و در نهایت تقویت آنها شود.
بهبود کیفیت طراحی و معماری	تأکید TND برآسایش و زیباشناسی و ایجاد حس مکان، معماری با مقیاس انسانی، تغذیه روح بشری با زیبایی محیط، حفظ ارزش تاریخی بناهای عمومی موجود در بافت است. همچنین، سعی دارد به وسیله نوسازی بنا حفاظت از مناظر و میراث مصنوع شهری را ممکن سازد و حیات را در جامعه تداوم بخشد.
تقویت فضای عمومی و باز	فضاهای باز و عمومی مانند فضای سبز یا پارکها می توانند باعث ایجاد فضای جذاب و خلق مفهومی مهم از فضای شهری شوند. تقویت اینگونه فضاها مانند ساختمانهای عمومی، پیاده راه ها و میدان ها مکانی برای ملاقات و تماس اجتماعی افراد با یکدیگر است و باعث ایجاد فضای زنده و پویا در محیط می شود.
تنوع سکونت	هدف از این کار برطرف کردن نیاز گروه های درآمدی مختلف و افزایش قابلیت استطاعت در سطح محله است. بدین صورت تضاد طبقاتی بین ساکنین محله کاهش می یابد.
قابلیت پیاده روی	در توسعه محلات سنتی به پیاده و سواره به یک اندازه بها داده می شود. طراحی محلات عموماً بر مبنای پیاده محوری است. استفاده از فضای سبز در تشویق و ترغیب پیاده روی موثر است.
حمل و نقل متنوع	پیاده روی، دوچرخه سواری و استفاده از وسایل نقلیه عمومی و خصوصی امکان گزینش و حق انتخاب را برای ساکنین محله افزاید می دهد.
خیابان های باریک و بلوک های کوچک	در TND باید حتی الامکان خیابان ها باریک و به هم پیوسته باشند و از به کار بردن خیابان های بن بست جلوگیری شود و برای خیابان ها سلسله مراتب در نظر گرفته شود.
ابزارهای طراحی جهت امنیت در محله	به عقیده نوشهرگرایان یک فضا باید به نحوی ساماندهی شود که ساختمانها و بناهای آن به گونه ای طراحی شوند که امنیت مورد نیاز را تامین کنند. چراکه طراحی مطلوب بر امنیت محله تاثیر مثبت دارد.

 

جدول 3 مزایا و معایب توسعه محلات سنتی (TND) منبع: (اقتباس از رندل، 1394 و CNU & HUD، 2010)

مزایا		معایب
مزایای اجتماعی	تعاملات بیشتر در فضا  ایجاد حس اجتماعی مکان و امنیت کاهش تضاد طبقاتی سلامت جسم و روان افراد	عدم پاسخگویی به نیازهای همه گروه های جمعیتی و جریان شتابان توسعه تحقق پذیری نسبتا کم و اجرای غیر فراگیر آن در جوامع مختلف عدم پاسخگویی به نیاز انبوه مسکن برای جوامع در حال رشد مقرون به صرفه نبودن مسکن برای گروههای کم درآمد نادیده گرفتن واقعیات پیچیده شهری اثرگذاری بر گسترش مناطق حومه ای
مزایای اقتصادی	ایجاد اشتغال صرفه­جویی در وقت کاهش هزینه­های حمل و نقل
مزایای کالبدی	نزدیکی محل کار و سکونت توجه به مقیاس انسانی  ایجاد منظری زیبا و همگام با طبیعت کاهش ترافیک در محله
مزایای زیست­محیطی	کاهش وابستگی به اتومبیل و در نتیجه کاهش آلودگی هوا و آلودگی صوتی حفظ منابع طبیعی  توسعه پایدار  و کاهش مصرف انرژی

n  تجربه های موفق جهانی  

برخی‌ از محلات در شهرهای‌ مختلف‌ امریکا که‌ در برنامه‌ ریزی‌ آن ها بر رهیافت‌ توسعه‌ محلات سنتی‌ تاکید شده است‌ و در منابع‌ معتبر، به‌ عنوان نمونه‌ های‌ موفق‌ جهانی‌ شناسایی‌ می‌ شوند، عبارتند از:

·       ورمیلیون-هونترسویل‌

دهکده ی‌ ورمیلیون در شهر هونترسویل‌، یکی‌ از شهرهای‌ ایالات متحده امریکا می‌ باشد(ایالت‌ ملکنبورگ). طرح ورمیلیون بوسیله‌ ی‌ معماران و برنامه‌ ریزان شهری‌ در موسسه‌ آندره دوانی‌ و زیبرك تهیه‌ و بوسیله‌ یک‌ شرکت‌ بومی‌ اجرا شد. طرح تهیه‌ شده برای‌ ورمیلیون نشان دهنده ی‌ یک‌ طرح در مقیاس بزرگ از TND می‌ باشد که‌ تا پایان سال ٢٠٠٠ م.، بیست‌ درصد آن کامل‌ شد. این‌ طرح در سایتی‌ با زمین‌ های‌ بایر (سابقه‌ صنعتی‌) و در مساحت‌ ٣٠٠ ایکر، که‌ شامل‌ ١٢٠٠ واحد مسکن‌ و ٢٠ هکتار فضای‌ اداری‌ و خرده فروشی‌ می‌ باشد، مکانیابی‌ شد.

در ابتدای‌ سال٢٠٠١ م.، اولین‌ مرحله‌ تغییر و تحول ورمیلیون کامل‌ شد. این‌ قسمت‌ از سایت ‌(هسته‌ ی‌ مربع‌ شکل‌ در نقشه‌ ی‌ زیر) شامل‌، ساختمان های‌ سه‌ طبقه‌ ی‌ مسکونی ‌(واحد هایی‌ از این‌ ساختمان ها به‌ محیط‌ های‌ اداری‌ و کاری‌ اختصاص یافته‌) و ساختمان های‌ تجاری‌ کوچک‌ می‌ باشد. این‌ هسته‌ توسط‌ خانه‌ های‌ تک‌ خانواری‌ متنوع از نظر قیمت‌ و اندازه و همچنین‌ در همجواری‌ با یک‌ پارك عمومی‌ خطی‌ شکل‌، احاطه‌ شده است‌. دور تا دور این‌ پارك، خیابان های‌ عمومی‌ قرار دارد و همه‌ ی‌ مساکن‌ به‌ سمت‌ پارك مکان یابی‌ شده و امنیت‌ فضاهای‌ باز بوسیله‌ نظارت همگانی‌ صاحبان املاك در محله‌ تامین‌ شده است‌.

الگوی‌ شکل‌ گیری‌ خیابان ها در ورمیلیون، یک‌ شبکه‌ ی‌ بهم‌ پیوسته‌ از خیابان هاست‌ که‌ به‌ طور طبیعی‌ در تطابق‌ با ناهمواری‌ ها جانمایی‌ شده اند. یک‌ بلوار بزرگ به‌ شکل‌ حلقه‌ ای‌ وجود دارد که‌ خیابان های‌ محلات کوچکتر با آن برخورد می‌ کنند. تعدادی‌ از خیابان ها ارتباط بین‌ محلات موجود و زمین‌ های‌ توسعه‌ نیافته‌ را ایجاد می‌ کنند. شبکه‌ ی‌ حمل‌ و نقلی‌ برای‌ ساخت‌ یک‌ سرویس‌ حمل‌ و نقل‌ عمومی‌، طراحی‌ شده است‌. در این‌ طرح تنوعی‌ از مساکن‌، از خانه‌ های‌ آپارتمانی‌ گرفته‌ تا خانه‌ های‌ تک‌ خانواری‌ جدا، گسترش یافته‌ اند.

مسکن‌ های‌ کوچک‌ در اطراف فضاهای‌ باز کوچک‌، که‌ مانند فضاهای‌ سبز عمومی‌ جذاب عمل‌ می‌ کند، قرار گرفته‌ اند.

 

تصویر 1: نمونه‌ از مسکن‌ در ورمیلیون (www.cityofvermilionohio.gov)

این‌ پروژه بر اساس اصول مطرح در TND، طراحی‌ شده است‌ و دلایل‌ موفقیت‌ این‌ پروژه می‌ تواند موضوعات کلیدی‌ زیر باشد:

ü       وجود طرحی با بازدهی‌ مناسب‌ برای‌ توسعه‌ دهندگان (مقرون به‌ صرفه‌) با وجود حفظ‌ بسیاری‌ از فضاهای‌ باز عمده

ü       ارتباط با توسعه‌ های‌ مجاور که‌ اثر بخشی‌ شبکه‌ خیابان ها و کارایی‌ محلات را ارتقاء بخشیده است‌.

ü       توجه‌ به‌ جزئیات توسط‌ توسعه‌ دهندگان(کیفیت‌ تولید مسکن‌)

·       مرکز شهر شارلوت

مرکز شهر شارلوت به‌ چهار قسمت‌ اصلی‌ تقسیم‌ می‌ شود که‌ فضاهای‌ اصلی‌ شهر در این‌ مرکز پیدا می‌ شود. هر یک‌ از این‌ چهار قسمت‌ که‌ به‌ عنوان یک‌ محله‌ محسوب می‌ شوند، بخش‌ های‌ از هسته‌ ی‌ پر رونق‌ مرکزی‌ شهر را دارا می‌ باشند. برای‌ سال های‌ زیادی‌ محله‌ ی‌ یک‌(محله‌ی‌ شمالی‌) این‌ مرکز، با یک‌ پروژه بزرگ تامین‌ مسکن‌ برای‌ اقشار کم‌ درآمد، چیره شده بود. این‌ نوع توسعه‌، هم‌ معنای‌ مفاهیمی‌ نظیر نرخ بالای‌ جرم و جنایت‌ و مشکلات معنی‌ شده و بر مرکز شهری‌ پویا تاثیر منفی‌ گذاشته‌ بود. در سال١٩٩٦ م. سازمان مسکن‌ شهر چارلوت، بودجه‌ زیادی‌ برای‌ تخریب‌ مساکن‌ عمومی ‌(خانه‌ های‌ افراد کم‌ درآمد) و جایگزین‌ کردن آن با مساکن‌ ترکیبی‌ از نظر اندازه و قیمت‌ بازار، دریافت‌ کرد. در این‌ زمینه‌، سازمان مسکن‌ با ده بانک‌ و موسسه‌ به‌ منظور تامین‌ هزینه‌ ها، مشارکت‌ کرد. طرحی‌ که‌ برای‌ محله‌ ی‌ یک‌، تهیه‌ شد، شامل‌ محدوده ای‌ با مساحت‌ ٤٦ ایکر و شامل‌ زمین‌ های‌ خالی‌ می‌ باشد. همچنین‌ این‌ طرح مبتنی‌ بر اصول TND است‌.

امروزه محله‌ یک‌ واقع‌ در هسته‌ ی‌ مرکزی‌ شهر شارلوت، منطقه‌ ی‌ متمرکز نامیده می‌ شود که‌ شامل‌ تنوعی‌ از خانه‌ ها و آپارتمان های‌ تک‌ خانواری‌ جذاب می‌ شود. ١٣٢ ساختمان مسکونی‌ عمومی‌ با ١٥١ نوع قیمت‌ مختلف‌ موجود است‌. برخی‌ بخش‌ ها(ساختمان ها)، مساکن‌ قابل‌ استطاعت‌ و مقرون به‌ صرفه‌ برای‌ کارگران موقتی‌ را تامین‌ می‌ کنند. همچنین‌ این‌ محله‌ شامل‌ یک‌ مدرسه‌ ابتدایی‌، مراکزی‌ برای‌ اجتماع همسایگان، خانه‌ های‌ قدیمی‌، کلیسا و یک‌ مرکز فرهنگی‌ آمریکایی‌-افریقایی‌، پارك ها و خرده فروشی‌ ها می‌ باشد.

این‌ برنامه‌ توسعه‌ از همان ابتدا بر پایه‌ اصول TND طرح گردید. در سرتاسر محله‌ خیابان های‌ بهم‌ پیوسته‌ ایجاد شد و خط‌ آسمان ها و نمای‌ خیابان ها بوسیله‌ بالکن‌ ها و دالان ها به‌ صورت یکپارچه‌ درآمد. همچنین‌ مکان هایی‌ برای‌ تجمع‌ همسایگان شکل‌ گرفته‌ است‌.

دلایل‌ موفقیت‌ این‌ طرح در محله‌ یک‌، به‌ دلیل‌ دو فاکتور زیر می‌ باشد:

١-وجود نرخ بالای‌ مشارکت‌ بین‌ بانک‌ ها امریکایی‌ و شهر شارلوت

٢-وجود یک‌ طرح جامع‌ و کامل‌ در تطابق‌ با اصول مطرح در رویکرد توسعه‌ سنتی‌ محلات، که‌ این‌ طرح ارتباط بین‌ خیابان ها به‌ عنوان فضاهای‌ عمومی‌ و پارك ها را تقویت‌ کرد. و ساخت‌ و سازها چارچوبی‌ فیزیکی‌ برای‌ تامین‌ پیاده روی‌، ایمنی‌، محله‌ ای‌ با نرخ جرم و فقر پایین‌ پدید آورد.

·       محله‌ نیو بیرمنگهام

این‌ محله‌ یکی‌ از محلات سرزنده و زیبای‌ شهر پیتسبورگ می‌ باشد. مجموعه‌ ای‌ از خرده فروشی‌ ها، ساختمان های‌ دوران ویکتوریا، رستوران ها و مغازه های‌ کوچک‌ در این‌ محله‌ باعث‌ رونق‌ و ایجاد شخصیت‌ و هویت‌ خاص این‌ محله‌ شده و عوامل‌ متعددی‌ همچون افول رونق‌ اقتصادی‌، افزایش‌ متوسط‌ سنی‌ جمعیت‌ و فقر سبب‌ نزول کیفیت‌ زندگی‌ در محله‌ شده است‌. از اواخر دهه‌ نود مجموعه‌ اقداماتی‌ جهت‌ احیای‌ این‌ محله‌ آغاز شد و موجب‌ تغییرات اساسی‌ شد. مداخله‌ جهت‌ احیای‌ این‌ محله‌ بر اساس دو محور کلی‌، باز زنده سازی‌ محور تجاری‌ محله‌(اصلی‌) و نوسازی‌ بافت‌ با رجوع به‌ تاریخ‌ محله‌ صورت گرفت‌.

برنامه‌ طراحی‌ و باز زنده سازی‌ این‌ محور مسکونی‌ آغاز شد و حفظ‌ آثار تاریخی‌ آن در دستور کار قرار گرفت‌. طراحی‌ خوب این‌ محور موجب‌ بازگشت‌ فعالیت‌ و رونق‌ به‌ این‌ محور شد که‌ نقطه‌ شروعی‌ برای‌ احیای‌ محله‌ بود. بازسازی‌ مساکن‌، دومین‌ راهبرد احیای‌ این‌ محله‌ بود. احداث مساکن‌ جدیدی‌ که‌ در استطاعت‌ مالی‌ گروه های‌ مختلف‌ جامعه‌ باشد در دستور کار قرار گرفت‌. ساختمان های‌ مسکونی‌ به‌ نحوی‌ طراحی‌ شدند که‌ انعکاس دهنده تاریخ‌ محله‌ باشند. مصالحی‌ مانند آجر و فولاد در هماهنگی‌ با ساختمان های‌ قدیمی‌ بافت‌ در بازسازی‌ ساختمانهای‌ جدید مورد استفاده قرار گرفت‌.

 

n  مکتب شهرسازی تبریز

یکی از مکاتبی که پیش از مکتب شهرسازی اصفهان در پهنه سرزمینی ایران شکل گرفت و تاثیرات انکارناپذیری از حیث معنایی و کالبدی بر مکتب اصفهان گذاشت، مکتب تبریز است. مکتب تبریز در تمام شئون هنری (به ویژه نگارگری)، معماری و شهرسازی اثراتی فراتر از حوزه تمدنی خطه آذربایجان بر جای گذاشته ­است (حبیبی و اهری،15،1385).

شهر تبريز به سبب موقعيت قرارگيري آن چه در دوره حکومت ایلخانی، چه در دوره حکومت صفوی و چه در دوره حکومت قاجاری که دروازه ورود مدرنيته بـه ايـران شد، به دلیل موقعیت جغرافیایی و زمینه های تمدنی آن بستر وقوع رويدادهاي مهم تاريخي و اجتماعي و كالبدي شد که اثرات آن در کل جامعه ایرانی تسری یافت. آغـاز سـتيز عليـه «بساط كهنه» در مكان دارالسلطنة تبريز اتفاق افتاد. اين ستيز آغازگر زمان تكوين نطفـة آگـاهي جديد و آستانه دوران جديد ايران زمين بود (طباطبایی،16،1385) و بـدين سـان برچيـدن «بساط كهنه» و «طرح نو» در انداختن، در دستور كار قرار گرفـت و جريـان فكـري نـويي كـه نطفة آن با تأسيس دارالسلطنه بسته شده بود، در تبريز شكل يافت. قرارگيري نو در برابر كهنـه و مقابله سنت با مدرنيته يكي از تنش هايي است كه چه در بعـد كالبـد شـهري و چـه در بعـد روابط اجتماعي در آن نمود يافت. به اين ترتيب، تعريفي نو از روش زيست و توليد جامعه به وجود آمد كه مي توان بسياري از آنها را در اوضاع شهري كنوني نيز موثر دانست. تغييرات شـكل گرفتـه، همه اقشار و سازمانبندي جامعه (نويسندگان، مذهب، تعليمات علمي، وضـعيت زنـان، وضـع اقتصادي و غيره) را تحت تاثير قرار داد (حبیبی، 150،1385).

مکتب شهرسازی تبریز به عنوان یکی از مکاتب اصیل شهرسازی ایران علاوه بر شهرهای تحت حوزه نفوذ جغرافیای تمدنی آذربایجان (که تعداد قابل توجهی از سکونت­گاه­های شهری شمال­غرب کشور را تشکیل می­دهند) قادر خواهد بود با اصول و روش­های خود در ساخت و توسعه محلات بر ساختار سایر شهرهای کشور نیز اثرگذار باشد. شهر تبریز از اواسط قرن هفتم هجری (دوره ایلخانی) تا اواسط حکومت شاه طهماسب صفوی در میانه قرن دهم هجری قمری به عنوان پایتخت و بعد از آن تا اواخر حکومت سلسله صفوی به عنوان دومین شهر مهم ایران و در دوره قاجاریه نیز با حفظ لقب "دارالسلطنه" توانست با دست گرفتن نقش محوری و به نوعی رهبری جامعه ایرانی در عرصه­های مختلف فرهنگی و هنری، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و عمران و آبادانی صفحه مهمی از تاریخ ایران را رقم زند و به دلیل تولید اندیشه، نظریه­ها، طرح­ها و در مجموع یک نظام ارزشی برای چگونه ساختن و چگونه زیستن در سطح شهرها، به واقع در قامت یک مکتب ظهور و بروز کند.

 

n  سیر تاریخی تحولات تبریز

شهر تبریز در دوره ایلخانی و صفوی با وجود فراز و نشیب­های گوناگون از جمله آبادترین و پررونق­ترین شهرهای ایران به شمار می­رفته­ است. همچنین در دوره قاجار و تأثیرات مهمی که در موضوع انقلاب مشروطه از خود برجای گذاشت از بعد سیاسی و اجتماعی نیز نقشی تعیین­کننده در پهنه جغرافیایی ایران زمین یافت.

تبریز در دوره ایلخانی

تبریز پس از برگزیده شدن به پایتختی ایلخانان در دوره آباقاخان و پسرش سلطان محمود غازان­خان (694 ه.ق/1295م.) در زمره شهرهای بزرگ شمال­غرب ایران قرار گرفت. در دوره قراقویونلوها فعالیت­های متعدد عمرانی و آبادانی همچون احداث مجموعه­های بزرگ آموزشی، خدماتی و مذهبی (که از نمونه باقیمانده آن می­توان به مسجد کبود اشاره کرد) در این شهر قابل بازشناسی است. در عهد آق­قویونلوها این فعالیت­ها با تاکید بر احداث بناهای تجاری (احداث پل بازارهایی در ادامه بازار تبریز)، مذهبی، درمانی و باغات ادامه یافت که شکل­گیری مجموعه نصیریه نمونه­ای از این دست اقدامات است. اما با این وجود، در عهد غازان­خان بود که تبریز به اوج شکوفایی و رونق خود رسید و به یکی از کانون­های مهم سیاسی - اقتصادی روزگار خود تبدیل شد. انتخاب تبریز به عنوان پایتخت ایلخانی موجب رشد شهرنشینی و ایجاد مسیرهای ارتباطی موثر میان شرق و غرب و شمال ایران گردید (محمدمرادی و جعفرپور،125،1392).

تبریز در دوره صفویه

در سال 879 ه.ق/1500م. تبریز مجددا به عنوان پایتخت ایران برگزیده شد. تبریز عهد صفوی شش دروازه داشت و از محلات مختلفی تشکیل شده بود. در زمان شاه طهماسب و پس از وی تبریز از سوی عثمانی­ها مورد حمله قرار گرفت. با شکست عثمانی­ها از سوی شاه عباس شهر به تصرف دوباره صفویان درآمد. زلزله­های پرشمار و جنگ­های پی­درپی در این دوره و دوران پیشین از جمله مهم­ترین دلایل نابودی بسیاری از ابنیه و آثار کالبدی تبریز به شمار می­رود. پس از بیرون راندن عثمانیان و تخریب بناهای عثمانی در تبریز به دست شاه عباس اول در سال 989ه.ق/1610م. ساختمان­های جدید احداث گردید (پاکزاد، 85،1390).

تبریز در دروه قاجاریه

تبریز در دوره قاجاریه با حفظ عنوان دارالسلطنه به عنوان شهر ولیعهدنشین سلسله قاجاری شناخته می­شده ­است. شهر تبریز علاوه بر حضور ولیعهدان قاجاری در این شهر، به دلیل نزدیکی و ارتباط با منطقه قفقاز و کانون مبادلات اقتصادی، فرهنگی و سیاسی با مناطق همسایه شمال­غربی ایران همچنان نقش و اهمیت خود را در نظام سیاسی ایران حفظ کرد. با وقوع جنگ میان ایران و روس که مستقیما شهر تبریز را از خود متاثر ساخت، این شهر علاوه بر اهمیت داخلی و استقرار ارتش و صنایع نظامی در آن، مورد توجه دول خارجی همچون روس، انگلیس، فرانسه و عثمانی قرار گرفت(نادرمیرزا، 250،1372).

n  ابعاد و مولفه­های تشکیل­دهنده مکتب شهرسازی تبریز

در دوره ایلخانی یکی از مهم­ترین عوامل مکتب­ساز برای تبریز، عوامل سیاسی - ایدئولوژیک بود. از عوامل موثر بر شهر و شهرسازی دوره ایلخانی، می­توان به علاقه­مندی حاکمان این سلسله به ساخت­و­ساز در جهت ایجاد شکوه و عظمت (ایجاد آرمان­شهر) و تبلیغ حاکمیت اشاره کرد. بیشتر مجموعه­های شهری در این دوره همانند ربع رشیدی و غازانیه در تبریز مستقیما به امر و با نظارت حاکمان ایلخانی یا وزرای آنان احداث گردیده­اند (شکاری نیری، 74،1384). از سوی دیگر گرایش­های مذهبی به تشکیل حکومت و ایجاد مراکز اجتماعاتی همچون خانقاه و مقابر عرفا با محوریت یافتن مراکز مذکور هسته­هایی جدید در درون محلات یا خارج از شهر شکل گرفته و شرایط توسعه تدریجی دگرگونی فضاهای شهری را فراهم ساخت (عمرانی و اسمعیلی، 75،1385). از دوره ایلخانی به بعد توسعه شهر با ساخت مدارس، خانقاه­ها، مساجد، مقابر و ... به سمت هسته­های جدید انجام شد. با گسترش شهر در مواردی ارسن­های مذهبی در داخل شهر قرار گرفتند، یا در داخل شهر ایجاد شدند و محله­های جدید را تشکیل یا هسته اصلی شهر را توسعه دادند (فروتن، 100،1385).

عوامل اجتماعی

از جمله عوامل اثرگذار بر شکل­گیری فرم و فضاهای شهری در مکتب تبریز است. پیوند تنگاتنگ دو گروه اجتماعی (بازرگانان و زمین­داران) موجب شد تا هر کدام از گروه­های اجتماعی احداث عناصری از شهر را بر عهده گیرند. حال آنکه صنعت­گران و تجار در احداث بازارها پیشتاز بودند و محلات اطراف بازار را به عنوان سکونتگاه خود بر­می­گزیدند (پطروفسکی، 485،1377). بدین­گونه عناصر گوناگون شهری در کنار هم قرار می­گرفتند و ساکنان محله­ها در رقابتی چشمگیر به توسعه و عمران فضاهای شهری مبادرت می­ورزیدند.

عوامل اقتصادی

از دیگر عوامل شکل­گیری مکتب شهرسازی تبریز در دروه ایلخانی و صفوی بود. رشد شهری بر مبنای تجارت (ناشی از واقع شدن تبریز در چهارراه ارتباطی شمال­غرب) در هر دو دوره به صورت مشترک دیده می­شود. البته این رشد بیشتر حول محور مناطق نسبتاً بزرگ که انبار کالا و بازار کالاهای گوناگون و همچنین مراکز تولید کالاهای صنعتی بودند، شکل گرفت (سمرقندی، 838،1353).

عوامل محیط­زیستی

این عوامل نیز در این خصوص قابل توجه است. همان­گونه که راپاپورت معتقد است: "عملکردهای انتظام­بخش سه جنبه اکولوژیکی (در رابطه با محیط) یا جنبه جمعیتی (در رابطه با جمعیت و اعداد) یا تخصصی و تکنولوژیکی (در رابطه با مکان انجام فعالیت­ها) دارد" (راپاپورت، 414،1383). یکی از قابل توجه­ترین ویژگی­های مکتب شهرسازی تبریز، سازگاری و همسان­سازی کامل آن با بوم طبیعی، آب­و­هوا و سایر شرایط اقلیمی بوده است.

دانش­های بومی

دانش­های بومی را می­توان به عنوان عامل نهایی در این زمینه بازشناخت. فضای شهری در مکتب تبریز، تجلی انگاره­هایی است که نحوه شکل­گیری فضای کالبدی در محیط شهری را سامان و انتظام می­بخشد و آن را با روح کلی حاکم بر شکل­گیری فضای شهر که با تفکر اسلامی انطباق دارد، هماهنگ می­سازد. به عبارت دیگر سعی دارد فضایی پرهیزکننده از بیهودگی، با استفاده از نیارش و خودبسندگی و درون­گرا بیافریند.

بر اساس مطالعات صورت گرفته، شهرسازی مکتب تبریز آثاری را به میراث گذاشته که از نظر پلان، نما و مقطع، قابل تشخیص و به زبانی هویت محلی خود را داراست. توسعه کالبدی به تنهایی ویژگی­هایی را از مکتب طراحی شهری تبریز (نمونه­ای از مکاتب طراحی شهری - ایرانی اسلامی) را به نمایش می­گذارد. این ویژگی­ها شامل بافت و رنگ متفاوتی است. تناسبات و مقیاس توسعه کالبدی به تمام معنا انسانی است. از زاویه­ای دیگر، توسعه شهری و شهرسازی مجموعه­ای تکامل یافته از اجزای گوناگون، کاربری­های مختلط است.

در مکتب تبریز مؤلفه­های فرهنگی در ابعاد هویت فرهنگی نمود پیدا کرده است. در هر محله­ای صوت دلنشین اذان از ابنیه گوناگون مذهبی به گوش می­رسد که از نظر بوم­شناسی صوتی و شنوایی برای جامعه مسلمان آرام­بخش و روح­افزاست. شیرینی و نشاط زندگی در فضاهای انسانی و پاسخگو به نیازهای فرهنگی خواه محرم، خواه نوروز و یا عزا و چه شادی پاسخگوست. مجموعه شهری تبریز به طور کلی وحدت شکلی و فرمی خود را با رنگ و بافت و مقیاس انسانیت­اش حفظ نموده است. مکتب تبریز به طور کلی دارای دو بعد پنهان و آشکار است. بعد آشکار آن را می­توان در فضای کالبدی شکل آن مشاهده نمود. بعد پنهان آن بیشتر جنبه مفهومی دارد. بر اساس بعد پنهان و آشکار مکتب تبریز مؤلفه­های مهم شهرسازی اسلامی برگرفته از این مکتب در پژوهش حاضر را می­توان به شرح شکل 2 عنوان کرد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر 2: مؤلفه­های مهم ساخت و توسعه محلات در تبریز دوره ایلخانی و صفوی ((منبع: نگارندگان برگرفته از مطالعات نظری)

n روش تحقیق

این پژوهش با توجه به اهداف و مولفه­های مورد بررسی درصدد آن است که از یک سو به بسط مکتب شهرسازی تبریز در توسعه محلات سنتی بپردازد و از سوی دیگر اقدام به ارائه و به­کارگیری الگویی بومی در ساخت و توسعه محلات شهری نماید، به همین منظور، تحقیق موردنظر بر اساس نوع هدف از روش ترکیبی توسعه­ای - کاربردی بهره می­گیرد.

روش تحقیق حاضر بر اساس نوع تحلیل در رده تحقیقات کمی جای دارد. این تحقیق بنا به ماهیت موضوع در بعد بازیابی اصول و روش­های مکتب تبریز از شیوه­ای تاریخی و در بعد بازشناسی این اصول در ساخت و توسعه محلات شهری از شیوه تفسیری- تطبیقی استفاده شده است. همچنین روش (تکنیک) تحلیل داده­ها در تحقیق حاضر از نوع روش (تکنیک) تحلیل محتوایی است. روش تحقیق در مطالعه حاضر روش تحقیق ترکیبی به شمار می­رود.

ابزار و روش گرآوری داده های تحقیق

در تحقیق حاضر از دو روش کتابخانه ای و میدانی برای جممع آوری داده ها استفاده شده است. از روش کتابخانه ای به منظور جمع آوری داده های کیفی و شاخص های تحقیق حاضر استفاده شد و از روش میدانی برا جمع آوری داده های کمی با کمک دو نوع پرسشنامه زوجی (طیف ساعتی با نمره دهی 1-9 برای تحلیل تاپسیس) و پرسشنامه طیف لیکرت (نمردهی 1-5 برای تحلیل دلفی و رگرسیون) استفاده گردید.

جامعه آماری

جامعه آماری تحقیق حاضر نخبگان حوزه مکتب شهرسازی تبریز می شوند که این نخبگان شامل اساتید دانشگاه فعال در این زمینه می باشد. اکلی‌ و پاولوسک (٢٠٠٤م.)، تعداد ١٠ تا ٢٠ نفر از متخصصان واجد شرایط‌ را نمونه‌ معتبری‌ می‌دانند. بر این‌ اساس در پژوهش‌ حاضر، حجم‌ نمونه‌ در بخش‌ دلفی‌ شامل‌ 15 نفر از خبرگان است. نمونه گیری در تحقیق حاضر به صورت هدفمند بوده است.  

روش تجزیه و تحلیل داده

تجزیه و تحلیل داده­ها در این پژوهش دارای دو بخش بوده است که در بخش اول به اولویت­بندی و صحت­سنجی شاخص­ها پرداخته می­شود که در این بخش از مدل دلفی فازی2 برای صحت­سنجی و تاپسیس3 برای اولویت­بندی استفاده شد و نهایتا در بخش دوم به بررسی رابطه بین متغیرها پراخته شد که برای این هدف از رگرسیون چندگانه4 استفاده شد. در این تحقیق از یک سو به علت نیازمندی به اولویت بندی و درجه اهمیت مولفه های توسعه محلات برگرفته از مکتب شهرسازی و بعضا استقلال این معیارها از یکدیگر و همچنین تفاوت اثرگذاری این معیارها بر ساخت و توسعه محلات از روش تاپسیس استفاده شد و از سویی دیگر به علت روابط موجود و همبستگی بین این مولفه ها در توسعه محلات از مدل رگرسیون نیز استفاده شد.

الف) مدل تاپسیس

یکی از روش­های تصمیم­گیری چند شاخصه5، روش تاپسیس است که جزء مدل­های جبرانی (مدل­هایی که در مبادله بین شاخص­ها مهم است) از زیر گروه سازشی6 (در مدل­های زیر گروه سازشی گزینه­ای ارجح خواهد بود که نزدیک­ترین گزینه به راه­حل آینده باشد) است که ساختار کلی مدل به شرح زیر است (اصغرپور،1388، 270-213):

1- تشکیل ماتریس تصمیم­گیری: این ماتریس از n شاخص و m شهر تشکیل شده است.

2- وزن­دهی به شاخص­ها: وزن­دهی به شاخص­ها از طریق مدل آنتروپی صورت گرفته است که ساختار مدل آنتروپی به شرح زیر است (اکبری و زاهدی، 2008، 46-48):

 

در مرحله بعدی مقدار آنتروپی هر یک از شاخص­ها محاسبه می­گردد:

 

مقدار آنتروپی هر یک از شاخص­ها مقداری بین صفر و یک است. بعد از محاسبه آنتروپی هر شاخص، درجه انحراف هر شاخص از طریق رابطه زیر محاسبه می­گردد:

 

محاسبه وزن هر شاخص از طریق رابطه زیر محاسبه می­گردد:

 

3- تشکیل ماتریس بی­استاندارد شده: در این مرحله ماتریس تصمیم­گیری موجود را به یک ماتریس «بی­مقیاس شده» با استفاده از فرمول زیر تبدیل می­شود:

 

4- ماتریس بی­مقیاس شده موزون: این ماتریس از طریق ضرب ماتریس بی­مقیاس شده در ماتریس وزن هر شاخص، حاصل می­گردد.

5- یافتن ایده­آل­های مثبت و منفی: در این مرحله بزرگ­ترین مقدار هر شاخص به عنوان ایده­آل مثبت (A+) و کمترین مقدار هر شاخص به عنوان ایده­آل منفی(A-) تعیین می­گردد.

6- محاسبه اندازه جدایی: این مرحله به کمک مرحله پنجم فاصله اقلیدسی هر یک از گزینه­ها از جواب­های ایده­آل مثبت و منفی مربوط به هر شاخص مسئله، محاسبه می­گردد:

 

7- محاسبه نزدیکی نسبی Ai به راه­حل ایده­آل: این نزدیکی نسبی به صورت زیر تعریف می­گردد:

    

8- رتبه­بندی هر یک از گزینه­ها (شهرها) بر اساس 

ب) مدل دلفی

دلفی یک روش کمی برای صحت­سنجی و وزن­دهی شاخص­هاست (Gordon, 1994,112-115). روش دلفی‌ برای‌ نخستین‌ بار توسط‌ دالکی‌ و هلمر7 در سال ١٩٦٣م. ارائه‌ شد. این‌ تکنیک‌ روشی‌ پیمایشی‌ مبتنی‌ بر نظرهای‌ متخصصان است‌ و همچنین روشی‌ نظام­مند به‌ منظور جمع‌آوری‌ و هماهنگی‌ قضاوت­های‌ آگاهانه‌ گروهی‌ از متخصصان درباره سوال یا موضوعی‌ خاصی‌ است‌. اما در بسیاری‌ از موقعیت‌­های‌ واقعی‌، قضاوت متخصصان نمی‌­تواند به‌ صورت اعداد کمی‌ قطعی‌ بیان و تفسیر شود؛ به‌ عبارت دیگر داده­ها و اعداد قطعی‌ به‌ منظور مدل کردن سیستم­های‌ دنیای‌ واقعی‌ به‌ علت‌ ابهام و عدم قطعیت‌ موجود در قضاوت تصمیم‌­گیرندگان ناکافی‌ است‌. در این‌ راستا در ١٩٨٨م. روش دلفی‌ فازی‌ توسط‌ کافمن‌ و گوپتا8 ابداع شد. این‌ روش تکامل‌یافته‌ روش دلفی‌ است‌ که‌ با دقت‌ بیشتری‌ انعطاف­پذیری‌ خود را حفظ‌ و داده­های‌ غیرصریح‌ و غیردقیق‌ را تحلیل‌ می‌کند. در روش دلفی‌ فازی‌، داده­ها به‌ جای‌ اعداد واقعی‌ با اعداد فازی‌ نمایش‌ داده می­شوند (جعفری و منتظر، 1387، 48-45).

در پژوهش‌ حاضر از تکنیک‌ دلفی‌ فازی‌ چندمرحله‌ای‌ استفاده شد. به‌ این‌ صورت که‌ در مرحله‌ اول دلفی‌ فازی‌، پرسشنامه‌ بر مبنای‌ مولفه‌های‌ مستخرج از کدگذاری مصاحبه­ها‌ آماده شد و سپس‌ از پاسخ‌­دهندگان درخواست‌ شد که‌ بر اساس یک‌ طیف‌ ٥ تایی‌ اهمیت‌ شاخص‌ها را مشخص‌ نمایند. بعد از جمع‌آوری‌ داده­ها و تجزیه‌ و تحلیل‌، پرسشنامه‌ دوم و سوم نیز دوباره با همان شاخص‌ها در اختیار خبرگان قرار می‌گیرد و همانند قبل‌ اهمیت‌ شاخص‌ها تعیین‌ می‌شود این‌ فرایند تا زمان اجماع نظرات ادامه‌ می‌یابد و در مرحله آخر که‌ اجماع صورت گرفت‌ عملیات غربالگری‌ و حذف شاخص‌­های‌ کم‌ اهمیت‌ صورت می‌­گیرد.

به‌طورکلی‌ روش­های‌ گردآوری‌ اطلاعات در بخش‌ دلفی‌ از ابزار پرسشنامه‌ استفاده شد. پرسشنامه‌ در روش دلفی‌ فازی‌ به‌ گونه‌ای‌ تنظیم‌ می‌گردد که‌ مخاطبان ضمن‌ استنباط و فهم‌ مسئله‌ مطرح شده، واکنش‌های‌ فردی‌ خود را بروز دهند. با برگشت‌ پرسشنامه‌ها، طیف‌ پاسخ‌ها و دلایلی‌ که‌ متخصصان برای‌ پاسخ­هایشان بیان کردند، بررسی‌ می‌گردد. در این‌ مرحله‌ مواردی‌ که‌ مرتبط‌ با اهداف تحقیق‌ نباشند حذف می‌شود. پس‌ از آن، گزارش خلاصه‌ برای‌ متخصصان فرستاده می‌شود. متخصصان پس‌ از مشاهده نتایج‌ دور اول، اجازه دارند در دور دوم یا ادوار دیگر، پاسخ‌هایشان را بر اساس نتایج‌ تغییر دهند. بدین‌ ترتیب‌ در طول زمان با پیشرفت‌ کار، دیدگاه­های‌ مخاطبان با موضوع مطرح­شده تطابق‌ خواهد یافت‌. این‌ فرایند ادامه‌ می‌یابد تا اینکه‌ اجماعی‌ درباره دیدگاه­ها حاصل‌ شود (Verhagen and et al, 1998,213).

در این‌ پژوهش‌ در پرسش‌­نامه‌ در دو مرحله‌ توزیع‌ شد. در مرحله‌ اول پرسش­نامه‌ بر اساس عوامل‌ استخراج شده از مرحله‌ فراترکیب‌ در اختیار خبرگان قرار گرفت‌، همچنین‌ یک‌ سوال باز در انتهای‌ پرسشنامه‌ قرار گرفت‌، که‌ اگر عاملی را مدنظر دارند که‌ در پرسشنامه‌ بدان اشاره نشد، بیان کنند. در مرحله‌ دوم پرسش‌­نامه‌ بر اساس عواملی‌ که‌ خبرگان بدان متذکر شده­اند و نیز عواملی‌ که‌ از مرحله‌ قبل‌ تأیید شد، توزیع‌ گشت‌. پرسش‌­نامه‌ها در هر دو مرحله‌ دارای‌ طیف‌ لیکرت جهت‌ غربال­سازی‌ عوامل‌ می­باشد.

 

تصویر 3: متغیرهای‌ زبانی‌(جعفری و منتظر، 1387، 73).

در جدول 2 نیز نحوه تبدیل‌ متغیرهای‌ کلامی‌ به‌ عدد فازی‌ مثلثی‌ و عدد فازی‌ قطعی‌ شده نشان داده شده است‌:

جدول 4: عبارات زبانی‌ و اعداد دلفی‌ فازی‌

عبارات زبانی	اعداد فازیی مثلثی	عدد فازی قطعی شده
خیلی کم	(0،0،0.25)	0.75
کم	(0،0.25،0.5)	0.5625
متوسط	(0.25،0.5،0.75)	0.3125
زیاد	(0.5،0.75،1)	0.0625
خیلی زیاد	(0.75،1،1)	0.0625

 (Gordon, 1994)

اعداد فازی‌ قطعی‌ شده در جدول 2 با استفاده از رابطه‌ مینکوفسکی‌9 از رابطه‌ محاسبه‌ شده است‌.

 

ج) تحلیل مدل با رگرسیون چندگانه

در برخي از مسائل پژوهشي، به ويژه آن‌هايي كه با هدف ارائه مدلی برای پيش‌بيني انجام می‌شوند، تعيين همبستگی بین متغير وابسته (كه قصد پيش‌بيني آن را داريم) و متغيرهاي پيش‌بيني كننده كه هر كدام از آن­ها تا حدودي با اين متغير همبستگي دارند، داراي اهميت زيادي است. روشي كه از طريق آن متغيرهاي پيش‌بيني­كننده تركيب مي‌شوند، “رگرسيون چند متغيره” نام دارد. در اين روش، يك معادله رگرسيون چند متغيره محاسبه مي‌شود كه ارزش‌هاي اندازه‌گيري شده پيش‌بيني را در يك فرمول خلاصه مي‌كند. ضرايب معادله براي هر متغير، بر اساس اهميت آن در پيش‌بيني متغير ملاك محاسبه و معين مي‌شود. درجه همبستگي بين متغيرهاي پيش‌بيني­كننده در معادله رگرسيون چندمتغيره و متغير وابسته، به‌وسيله ضرايب نشان داده مي‌شود. مدل رگرسيون چند متغيره به شرح زیر است (Gordon, 1994,88):

(1)        Yi = α + β1 X1,i + β2 X2,i + … + βn Xn,i + εn,i

Yi = i اُمین مشاهده متغیر وابسته

 α = عرض از مبدأ (مقدار ثابت)

Xn,i = i اُمین مشاهده براي متغیرمستقل Xn (n=1,2,…,n)

β = ضريب متغیر مستقل

 ε ‌= جزء اخلال

در چنين مدلي مفروضات اساسي زير در نظر گرفته مي‌شود:

1- بین متغيرهاي مستقل رابطه خطي وجود ندارد؛

2- اميد رياضي خطاها معادل صفر و واريانس آن‌ها ثابت است (توزیع خطاها بایستی نرمال باشد)؛

3- بین خطاهای مدل همبستگي وجود ندارد؛

4- متغیر وابسته دارای توزیع نرمال است. 

تنها در صورتی می­توان از رگرسیون خطی استفاده نمود که شرایط زیر برقرار باشند:

1.       یکی از مفروضاتی که در رگرسیون مدنظر قرار می‌گیرد، عدم وجود خود ‌همبستگی10 یا همبستگی پیاپی بین خطاها (تفاوت بین مقادیر واقعی و مقادیر پیش بینی شده توسط معادله رگرسیون) است. در الگوی رگرسیون فرض می‌شود که خطاها یک متغیر تصادفی هستند و نسبت به یکدیگر هیچ رابطه‌ای نداشته (مستقل از یکدیگرند)، یا به عبارت دیگر:

E (uiuj)i≠j=0

E (ui,ui+h)h≠0=0

به عبارت دیگر، کوواریانس بین جملات خطا برابر با صفر خواهد بود.

2.       معادله رگرسیون برازش شده در کل معنادار باشد. برای معنا‌­داری کلی مدل از آماره F در سطح 95% استفاده می‌­شود.

3.       خطاهای معادله دارای توزیع نرمال با میانگین صفر باشند. برای بررسی نرمال بودن خطاهای معادله، مقادیر استاندارد خطاها محاسبه شده، منحنی اجزای خطا در مدل رگرسیون رسم می‌گردد و سپس با نمودار نرمال مقایسه می‌شود.

4.       بین متغیرهای مستقل موجود در الگوی رگرسیون همبستگی وجود نداشته باشد (دارای هم‌خطی11 نباشند). زیرا در صورتی که شدت رابطه بین متغیرهای مستقل بسیار زیاد باشد، اندازه­گيري جداگانه اثرات هر یک از متغیرها بر روی متغیر وابسته دشوار است.

 

n  تحلیل یافته‌ها

برای بررسی نظر خبرگان از تکنیک دلفی استفاده شد. براساس نظر خبرگان اصول محلات توسعه سنتی به صورت زیرتعریف شد. 

 

 

تصویر 4: ارائه الگوی مطلوب توسعه محلات برگرفته از مکتب تبریز (منبع: نگارندگان برگرفته از مطالعات نظری)

صحت­سنجی با تکنیک دلفی فازی

در این مرحله برای صحت­سنجی اصول توسعه سنتی محلات بر اساس دیدگاه متخصصین و خبرگان از تکنیک دلفی فازی استفاده شد. ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ دﯾﺪﮔﺎه­ﻫﺎي اراﺋﻪ ﺷﺪه در ﻣﺮﺣﻠﻪ اول، دوم و سوم، ﻻزم ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺳﺖ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﺧﺘﻼف ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻓﺎزي­زداﯾﯽ ﺷﺪه در دو ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮐﻤﺘﺮ از 1/0 ﺑﺎﺷﺪ، ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻧﻈﺮﺳﻨﺠﯽ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﯽ­ﺷﻮد. ﻫﻤﺎن­ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽ­ﺷﻮد اﺧﺘﻼف ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻓﺎزي­زداﯾﯽ ﺷﺪه ﻧﻈﺮ ﺧﺒﺮﮔﺎن در سه ﻣﺮﺣﻠﻪ از 1/0 ﮐﻤﺘﺮ اﺳﺖ. ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس، ﺧﺒﺮﮔﺎن در ﺧﺼﻮص اصول توسعه سنتی محلات بر اساس دیدگاه متخصصین و خبرگان ﺑﻪ اﺟﻤﺎع رﺳﯿﺪه­اﻧﺪ و ﻧﻈﺮﺳﻨﺠﯽ در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﯽ­ﺷﻮد. ﯾﻌﻨﯽ این­ﮐﻪ ﺧﺒﺮﮔﺎن ﺑﻪ اصول توسعه سنتی محلات بر اساس دیدگاه متخصصین و خبرگان ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺷﺪه در ﭘﮋوﻫﺶ ﻧﮕﺎه ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﯾﮑﺴﺎﻧﯽ دارﻧﺪ (جدول3).  

             جدول5: نتایج دلفی

اختلاف	دلفی3	دلفی2	دلفی1	مضامین
0.042267	0.920873	0.96314	0.954332	ساختار اقتصادی
0.048061	0.846142	0.894203	0.813864	ساختار دسترسی­ها
0.017664	0.865462	0.883126	0.777098	ساختار اجتماعی
0.016811	0.931813	0.948624	0.972932	ساختار جمعیتی
0.043556	0.919979	0.963535	0.984352	ساختار فرهنگی
0.023931	0.73278	0.756711	0.680483	ساختار کالبدی
0.017874	0.663941	0.681815	0.612963	حمل و نقل و ارتباطات
0.017301	0.933181	0.950482	0.801845	زیرساخت­ها و تأسیسات

 

اولویت­بندی با تکنیک تاپسیس

در بسیاری از مسائل تصمیم­گیری و رتبه­بندی، ماتریسی از معیارهای چندگانه تصمیم­گیری تشکیل می­شود و فرآیندی جهت یافتن بهترین گزینه از بین گزینه­های موجود با توجه به شاخص­های مورد بررسی طی می­شود. مهم­ترین مدل­های مورد استفاده در این فرآیند، مدل­های تصمیم­گیری چندمعیاره بوده که شامل تکنیک­های گوناگونی مانند AHP،TOPSIS  و ... می­باشند. تکنیک تاپسیس مدلی جبرانی است که مبادله بین شاخص­ها در آن­ها مجاز بوده و تغییرات در یک شاخص می­تواند توسط تغییری مخالف در شاخص دیگر جبران شود. این روش در سال 1981م. توسط هوآنگ و یون12 ارائه شد. بر اساس این روش هر مسأله از نوع تصمیم­گیری با m گزینه که به وسیله n شاخص مورد ارزیابی قرار گیرد را می­توان به عنوان یک سیستم هندسی شامل m نقطه در یک فضای n بعدی در نظر گرفت. در این روش فاصله گزینه مورد نظر از ایده­آل مثبت و منفی در نظر گرفته می­شود به طوری که گزینه انتخابی باید دارای کمترین فاصله از راه­حل ایده­آل بوده و بیشترین فاصله را از ایده­آل منفی داشته باشد. بنابراین با توجه به فرآیند بالا نتایج رتبه­بندی در جدول 6 آورده شده است.

         جدول6: نتایج حاصل از تحلیل شاخص­ها با استفاده از تاپسیس

نتایج تاپسیس نشان می­دهد که زیرساخت­ها و تاسیسات دارای اولویت اول، ساختار کالبدی رتبه دوم و ساختار اقتصادی دارای اولویت سوم می­باشد.

تحلیل مدل با رگرسیون چند گانه

ﺧﻄﯽ ﺑﻮدن راﺑﻄﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ، ﭘﯿﺶﻓﺮض آزﻣﻮنﻫﺎي آﻣﺎري ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ ﭘﯿﺮﺳﻮن13 و رﮔﺮﺳﯿﻮن اﺳﺖ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ، رﻋﺎﯾﺖ اﯾﻦ ﭘﯿﺶ ﻓﺮض ﺿﺮوري ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ. درﺧﻄﯽ ﺑﻮدن راﺑﻄﻪ اﻧﺘﻈﺎر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻘﺎط ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮﻟﯽ در روي ﺧﻂ ﻗﻄﺮي ﯾﺎ ﻣﻮرب ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ از اﻧﺘﻬﺎي ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺗﺎ ﺑﺎﻻي ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد. اﯾﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دﻫﺪ ﮐﻪ اﻧﺤﺮاف زﯾﺎدي از ﻧﺮﻣﺎل ﺑﻮدن ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ. ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﺷﮑﻞ 4 ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ، ﭼﻮن ﻧﻘﺎط ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮﻟﯽ در روي ﺧﻂ ﻗﻄﺮي ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ از اﻧﺘﻬﺎي ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺗﺎ ﺑﺎﻻي ﺳﻤﺖ راﺳﺖ (ﺣﻮل ﺧﻂ رﮔﺮﺳﯿﻮن) ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ، راﺑﻄﻪ ﺧﻄﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ وﺟﻮد دارد. 

 

ﺷﮑﻞ 5: ﺧﻄﯽ ﺑﻮدن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه­ﻫﺎي رﮔﺮﺳﯿﻮن ﺑﺮاي ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮات توسعه سنتی محلات از طریق اصول مکتب تبریز

اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ در ﻧﻤﻮدار ﭘﺮاﮐﻨﺶ ﭘﺲ­ﻣﺎﻧﺪه­ﻫﺎي اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺷﺪه اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ­ﻣﺎﻧﺪه­ﻫﺎ، ﺗﻮزﯾﻊ ﻧﺴﺒﺘﺎ ﻣﺴﺘﻄﯿﻠﯽ ﺷﮑﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ. ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ اﮐﺜﺮﯾﺖ ﻧﻤﺮهﻫﺎ در ﻣﺮﮐﺰ ﻧﻤﻮدار (در اﻣﺘﺪاد ﻧﻘﻄﻪي ﺻﻔﺮ) ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺷﻮﻧﺪ. ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﮑﻞ 5 ﭼﻮن اﮐﺜﺮﯾﺖ ﻧﻤﺮهﻫﺎ در ﻣﺮﮐﺰ ﻧﻤﻮدار (در اﻣﺘﺪاد ﻧﻘﻄﻪي ﺻﻔﺮ) ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺷﺪه­اﻧﺪ و ﭘﺲ­ﻣﺎﻧﺪه­ها ﺗﻮزﯾﻊ ﻧﺴﺒﺘﺎ ﻣﺴﺘﻄﯿﻠﯽ ﺷﮑﻞ دارﻧﺪ، ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از ﻣﻔﺮوﺿﻪي ﯾﮑﺴﺎﻧﯽ ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ ﭘﺲ­ﻣﺎﻧﺪه­ﻫﺎ ﺗﺨﻄﯽ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ.

 

ﺷﮑﻞ 6: ﻧﻤﻮدار ﭘﺮاﮐﻨﺶ ﺑﺮاي ﺗﻐﯿﯿﺮات توسعه سنتی محلات از طریق اصول توسعه سنتی محلات

ﺑﺮ اﺳﺎس داده­ﻫﺎي ﺟﺪول 5 ﺿﺮﯾﺐ تعیین ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ ﭼﻨﺪﮔﺎﻧﻪ 815/0 ﻣﯽ­ﺑﺎﺷﺪ و ﺿﺮﯾﺐ ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺻﻼح ﺷﺪه ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ 815/0 ﻣﯽ­ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ که 4/81 درﺻﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮات توسعه سنتی محلات از طریق اصول توسعه سنتی محلات برگرفته از مکتب تبریز قابل ﭘﯿﺶ­ﺑﯿﻨﯽ اﺳﺖ.

      جدول 7: ﺧﻼﺻﻪ ﻣﺪل رﮔﺮﺳﯿﻮن ﺑﯿﻦ توسعه سنتی محلات و اصول توسعه سنتی محلات بر گرفته از مکتب تبریز

زیر مولفه	ايده‌آل مثبت ()	ايده‌آل منفي ()	CL	رتبه
ساختار اقتصادی	2.667	3.692	0.071	3
ساختار دسترسی­ها	2.789	3.769	0.070	4
ساختار اجتماعی	1.476	3.077	0.048	6
ساختار جمعیتی	3	4	0.040	8
ساختار فرهنگی	2.579	4.2	0.046	7
ساختار کالبدی	2	3.643	0.087	2
حمل و نقل و ارتباطات	2.857	3.214	0.053	5
زیرساخت­ها و تأسیسات	2.143	3.733	0.088	1

همبستگی چند گانه(R)	ضریب تعیین(R2)	ضریب تعیین اصلاح شده	خطای برآورد
903/0	815/0	815/0	26075/0

ﺑﺮ اﺳﺎس داده­ﻫﺎي ﺟﺪول 6 ﻣﻘﺪارF  محاسبه ﺷﺪه 383/588 ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ﻣﻘﺪار  ﺑﺤﺮاﻧﯽF  می­باشد؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ اﻃﻤﯿﻨﺎن 99 درﺻﺪ ﻣﯽ­ﺗﻮان ﮔﻔﺖ بین اصول توسعه سنتی محلات برگرفته از مکتب تبریز و توسعه سنتی محلات رابطه معناداری وجود دارد.

جدول 8: آزﻣﻮنF  برای ﻣﻌﻨﺎداري رﮔﺮﺳﯿﻮن و راﺑﻄﻪ ﺧﻄﯽ ﺑﯿﻦ اصول توسعه سنتی محلات بر گرفته از مکتب تبریز

و توسعه سنتی محلات

معناداری	F	میانگین مجذورات	df	مجموع مربعات
000/0	383/558	966/37	3	898/113	رگرسیون
		068/0	380	837/25	باقی مانده
			383	735/139	مجموع

نتایج جدول 7 مربوط به ضرایب رگرسیون گام به گام می­باشد. بر اساس نتایج بدست آمده تغییرات یک واحدی اصول توسعه سنتی محلات بر گرفته از مکتب تبریز و توسعه سنتی محلات  به اندازه ضریب بتای آن شاخص توسعه سنتی محلات را افزاید.

                         جدول 9: رگرسیون گام به گام

معناداری	بتا	SE	سطح معناداری
ساختار اقتصادی	41/0	23/0	000/0
ساختار دسترسی­ها	39/0	19/0	000/0
ساختار اجتماعی	30/0	13/0	000/0
ساختار جمعیتی	28/0	15/0	000/0
ساختار فرهنگی	31/0	14/0	000/0
ساختار کالبدی	42/0	13/0	000/0
حمل و نقل و ارتباطات	38/0	17/0	000/0
زیرساخت­ها و تأسیسات	44/0	15/0	000/0

 

با توجه به تحلیل های داده ای فوق، در پاسخ به پرسش ابتدایی مطرح شده در تحقیق می توان گفت بر مبنای روش تاپسیس زیرساخت­ها و تأسیسات محلات، ساختار کالبدی و ساختار اقتصادی به ترتیب دارای اولویت­های اول تا سوم در توسعه محلات سنتی می­باشد و ﺑﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس نتایج رگرسیون نیز ﺿﺮﯾﺐ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ ﭼﻨﺪﮔﺎﻧﻪ 815/0 و ﺿﺮﯾﺐ ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺻﻼح ﺷﺪه ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ 815/0 است و اﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ که 4/81 درﺻﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮات توسعه سنتی محلات از طریق اصول بر گرفته از مکتب شهرسازی تبریز قابل ﭘﯿﺶ­ﺑﯿﻨﯽ اﺳﺖ.

 

n  نتیجه‌گیری

موضوع الگوی توسعه محلات سنتی TND، به عنوان یکی از مهم­ترین و پیچیده­ترین مقولات در فرایند مطالعات و برنامه­ریزی محلات سنتی شهرهای دنیا مطرح می­باشد. بافت مرکزی برخی از شهرها، شامل محدوده­های تاریخی و فرسوده­ای است که در بسیاری مواقع نسبت به بافت­های پیرامونی خود، دچار کاهش کارایی شده و امکان به­روز شدن بافت و تغییر خودبه­خودی، در آن­ها از بین رفته است. ناکارآمدی و فرسودگی مذکور، نه­تنها در وجوه و ابعاد کالبدی، بلکه در تمامی مولفه­های اجتماعی، اقتصادی، عملکردی و هویتی مشهود می­باشد. مهم­ترین پیامد این امر، کاهش زیست­پذیری و تاب­آوری این بافت­ها در برابر تنگناهای محیطی و تغییرات مکرر پیرامونی است. در نتیجه­ی پیامد مذکور، به تدریج جمعیت ساکن و بومی مستقر در این بافت­ها، آن را ترک کرده و معضل جابجایی جمعیتی شکل گرفته و توسعه می­یابد. با نگاهی به وضعیت محلات قدیمی شهر تبریز درک تصویر بیان شده فوق به وضوح مشخص است.

با تسلط این وضعیت بر هسته­های سنتی شهرها، مداخله در بافت­های قدیم و فرسوده رواج می­یابد. اما توسعه محلاتی سنتی به روش هایی نامتجانش از بافت هویتی، فرهنگی، کالبدی محلات و عدم توجه به نیاز سکنه، نارضایتی ساکنان این بافت­ها و ناکارآمدی روش های توسعه و در نتیجه ساخت محلاتی بیگانه از هویت بومی را به همراه خواهد داشت. از این رو بسط نظریه توسعه محلات سنتی با استفاده از الگوهای بومی (مکاتب بومی شهرسازی در توسعه محلات) امری ضروری به نظر می رسد. با بررسی های به عمل آمده در پیشینه پژوهش مشخص گردید عمده تحقیقات پیشین موضوع TND را در تطابق با آموزه های بین المللی مورد واکاوی قرار داده و کمتر از ظرفیت های مکاتب بومی شهرسازی و از زاویه آموزه های داخلی به موضوع ورود کرده اند. آنچه از الگوی توسعه محلات سنتی (TND) در محلات قدیمی و فرسوده شهرها برمی­آید این است که توجه به محله­محوری، مشارکت مردمی، شهرسازی تاکتیکال، پیوستگی فضایی، رعایت اصل سلسله مراتب و همچنین توسعه حمل و نقل هوشمند (با تأکید بر پیاده­محوری) است که با توجه به این رویکرد و دیدگاه نوشهرگرایی می­توان گفت جهت ساماندهی محلات قدیمی شهر تبریز بایستی با تکیه بر این الگو و بهره گیری از اصول و روش های مکتب شهرسازی تبریز سعی نمود محلات قدیمی این شهر را ضمن این که به لحاظ بعد انسانی قوی نماید بلکه بتواند تجربه عمیق زندگی در فضای شهری را برای عموم مردم ایجاد کند. با تلفیق مفهومTND  و مکتب شهرسازی تبریز حس مکانی در محلات در بین مردم شکل خواهد گرفت و مانع از ایجاد حس لامکانی در بین ساکنین این محلات خواهد شد. این پژوهش با مبنا قرار دادن دیدگاه نوشهرگرایی و مولفه­های الگوی محلات سنتی TND اقدام به ظرفیت­سنجی و ظرفیت­سازی در محلات قدیمی شهر تبریز با بهره گیری از اصول مکتب یادشده کرده است. با توجه به متغیرهای وابسته و مستقل و چگونگی ارتباط و تاثیرگذاری و تاثیرپذیری این متغیرها از همدیگر در مدل تحلیلی پژوهشی که از ادبیات نظری و پیشینه تحقیق و مطالعات و یافته های پژوهش حاصل شده که در شکل 3 و 1 ارائه شده است.

 

n  پی‌نوشت‌

 

1. Traditional Neighborhood Development (TND)

2. Fuzzy Delphi Model

3. TOPSIS

4. Multiple Regression

5. Multiple attribute decision making

6. Compromising – subgroup

7. Dalkey and Helmer

8. Kaufman and Goupta

9. Minkowski

10. Autocorrelation

11. Multicollinearity

12. Huang and Yun

13. Pearson Correlation

 

n  فهرست منابع

§       اصغرپور، محمدجواد. (1388). تصمیم­گیری چندمعیاره. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

§       اکبری، نعمت­اله،زاهدی کیوان، مهدی. (1387). کاربرد روش­های رتبه­بندی و تصمیم­گیری چندشاخصه. تهران: سازمان شهرداری­ها و دهیاری­های کشور.

§       حبیبی، سید محسن، اهری، زهرا. (1385). مکتب اصفهان در شهرسازی: زبان شناسی عناصر و فضاهای شهری، واژگان و قواعد دستوری، انتشارات دانشگاه هنر.

§       ایزدی، محمدسعید، امیری، نگین. (1395). توسعه درونی، الگویی متوازن، متعادل و پایدار برای توسعه و ارتقاء کیفی شهر؛برنامه‌ریزی برای توسعه­ی مجدد اراضی نظامی درون‌شهری. باغ نظر، 13(41): 35-46. 

§       پاکزاد، جهانشاه. (1390). تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران از آغاز تا دوران قاجار. تهران: انتشارات آرمانشهر.

§       پطروفسکی، الکساندر. (1379). اوضاع اجتماعی - اقتصادی ایران در دوره ایلخانان. دانشگاه کمبریج، جلد پنجم، ترجمه: حسن انوشه، تهران: انتشارات امیرکبیر.

§       تیام شار پروژه. (1393). طرح پنج ساله بازآفرینی محله - سند توسعه محلات بلورسازی و باغ خزانه. 

§       جعفری، نیلوفر ، غلامعلی منتظر. (1387). کاربرد روش دلفی فازی در طراحی سیاست مالیاتی در ایران. پژوهش­های اقتصادی: رشد و توسعه پایدار، 8(1): 91-114.

§       حبیبی، کیومرث، پوراحمد، احمد و ابوالفضل مشکینی. (1392). بهسازی و نوسازی شهری در بافت­های قدیمی. تهران: انتشارات انتخاب.

§       حبیبی، سید محسن. (1385). شار تا شهر - تحلیل تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن – تفکر و تأثر. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

§       حناچی، پیروز. (1386). بررسی تطبیقی تجارب مرمت شهری ایران و جهان. تهران: انتشارات سبحان.

§       راپاپورت، آموس. (1383). منشاء فرهنگی مجتمع­های زیستی. ترجمه: راضیه رضازاده، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی علم و صنعت ایران.

§       رندل، آرنت . (1394). منشور نوشهرگرایی، ترجمه: رضا بصیری، انتشارت شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری تهران، تهران.

§       سازمان زیباسازی شهر تهران. (1393). ارتقا عملکرد پروژه بازآفرینی فضای شهری میدان امام حسین (ع) و پیاده­راه هفده شهریور با رویکرد مداخله حداکثری.

§       سجادزاده، حسن، دلوند، رضوان؛ حمیدی­نیا، مریم. (1395). نقش بازآفرینی با رویکرد محرک توسعه در محلات سنتی (نمونه موردی: محله حاجی شهر همدان). هفت شهر، 4(53 و 54): 54-76. 

§       سجادزاده، حسن، زلفی­گل، سجاد. (1394). نقش طراحی شهری در بازآفرینی محلات سنتی با رویکرد محرک توسعه نمونه موردی: محله کلپا همدان. فصلنامه آمایش محیط، 8(31): 147-171. 

§       سمرقندی، کمال الدین عبدالرزاق.(1353). مطلع سعدین و مجمع بحرین، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: انتشارات طهوری.

§       شکاری نیری، جواد. (1384). یافته­هایی از طرح شنب غازان، پدیده شهری عصر ایلخانی. نشریه هنرهای زیبا،(24):80-73. 

§       طباطبايي، سيد جواد .( 1385). مكتب تبريز و مباني تجددخـواهي؛ تاملي دربـاره ايـران، ج2، تبریز: انتشارات ستوده.

§       عزیزی، محمدمهدی، بهرا، بهاره. (1396). نقش پروژه­های محرک توسعه در بازآفرینی بافت مرکزی شهرها: نمونه مطالعاتی، بافت تاریخی شهر یزد. هنرهای زیبا – معماری و شهرسازی، 22(4): 5-16. 

§       عمرانی، بهروز و اسمعیلی، حسین. (1385). بافت تاریخی تبریز، تهران: انتشارت سمیرا.

§       فروتن، منوچهر. (1388). تحلیلی از فضاهای شهری از تبریز ایلخانی تا اصفهان صفوی (بررسی زمینه­های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی). نشریه هویت شهر، 3(4): 95-106.

§       لطفی، سهند. (1390). بازآفرینی شهری فرهنگ مبنا: تاملی بر بن مایه­های فرهنگی و کنش بازآفرینی. هنرهای زیبا – معماری و شهرسازی، 3(45): 49-62.

§       محمد مرادی، اصغر و جعفرپور، ساناز. (1392). بررسی روند توسعه شهری دوره ایلخانی با تحلیلی بر توسعه شهری تبریز. نشریه علمی پژوهشی انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، (6): 82-109. 

§       نادرمیرزا. (1373). تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز. تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز: انتشارت گلشن.

§       نوریان، فرشاد؛ نتاج، آزاده. (1395). بررسی معیارهای ظرفیت‌سنجی توسعه مجدد در محدوده بافت قدیم بابل. نشریه هنرهای زیبا – معماری و شهرسازی، 21(3): 27-38. 

 

§       Abd Elrahman, Ahmed. )2016(. Redevelopment Aspects for Brownfields Sites in Egypt. Procedia Environmental Sciences, (34): 25-35.

§       Block, Thomas, and Erik Paredis. )2013.( Urban development projects catalyst for sustainable transformations: the need for entrepreneurial political leadership. Journal of Cleaner Production, 50(2013):181-188.

§       CNU (The Congress for the New Urbanism) and HUD (Department of Housing and Urban). (2000). Principles for Inner City Neighborhood Design, Publisher: U.S. Department of Housing and Urban Development.

§       Davidson, Michael, and Fay, Dolnick. )2016(. Parking Standards. Chicago, IL: American Planning Association, Planning Advisory Service.

§       Duanny, Andres, and Elizabeth Plater-Zyberk. )2010(. The Neighborhood, The District and the corridor, in peter katz. The New Urbanism. Toward Architecture of Community, McGtawHill, New York, (12): 92-106.

§       Gordon, Theodore Jay. )1994(. The Delphi Method. Washington, DC: American Council for the United Nations University.

§       Martinović, Ana, and Sonja Ifko. )2018(. Industrial heritage as a catalyst for urban regeneration in post-conflict cities Case study: Mostar, Bosnia and Herzegovina. CITIES, 74(2018): 259-268.

§       Verhagen, Arianne P, and et al. )1998(. The Delphi list: A Criteria list for Quality Assessment of Randomized Clinical Trials for Conducting Systematic Reviews Developed by Delphi Consensus. Journal of Clinical Epidemiology, 51(12): 1235-1241.

§       Url:https://www.cityofvermilionohio.gov/Your-Government/City-Council/City-Council-Events-2024/Public-Hearing

 

67