Possible Future Scenarios of Diplomatic Relations with Neighboring Countries in the Field of Water

Subject Areas : Political and International Researches Quarterly

Mehdi shafaghati ¹ , Amir houshang Mirkooshesh ² , saeid kamyabi ³ , masoumeh zahiri ⁴

1 - frw.ir
2 - Assistant prof of islamic azad university , shahrood branch
3 - associated prof , Islamic azad universty , semnan branch
4 - PH.D student od politic science , Islamic azad university , semnan branch

Received: 2023-06-02 Accepted : 2023-09-19 Published : 2023-11-22

Keywords: Diplomacy, Afghanistan, Turkmenistan, Scenarios, Iran and Water,

Abstract :

Water is the most valuable factor of life, therefore, the lack of water resources plays an important role challenges between nations and governments. Competition for water resources will cause problems. Today, many countries are facing the problem of water shortage and are on the verge of water stress. in addition to an interdisciplinary research, the connection of political science and hydro politic science in the issue of the disputes governing the border rivers of Iran should be addressed to the solutions of the disputes related to the northeast neighbors. In the intended research with the research method and the current research according to its purpose, it is developmental-duplicative. In this research, in line with the inductive-comparative strategy, two qualitative and quantitative methods have been used, and based on the determination of possible scenarios, the importance of diplomacy in the field of water, with two neighboring countries, will be explained.

Full-Text:



فصلنامه پژوهش های سیاسی و بین المللی دوره 14، شماره 56، شماره پیاپی (56)، پاییز 1402، ص 68- 51

 

مقاله پژوهشی

 

سناریوهای محتمل برآینده مناسبات دیپلماسی با کشور های همسایه درزمینه آب 

 

معصومه زهیری¹، امیرهوشنگ میرکوشش* ²، سعيد كاميابي ³

 

                                  تاریخ دریافت: 12/03/1402  تاریخ پذیرش: 28/06/1402

 

چکیده: آب به عنوان ارزشمندترین عامل حيات بوده از این رو، کمبود منابع آبي، نقش مهمي در تشدید تنش‌های موجود و ایجاد چالشها و بحرانهای جدید بين ملتها و حکومتها دارد. رقابت برای منابع آب مشکلاتي را موجب خواهد شد .امروزه بسیاری از كشورها با معضل كم‌آبي مواجه بوده و در آستانه تنش آبی قرار دارند، وضعیتی كه دارای عواقب سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در سطوح ملی ، منطقه ای و بین المللی مي‌باشد . بنابرین ضروری است ضمن یک تحقیق میان رشته‌ای، پیوند علم سیاست و علم هیدروپلتیک در موضوع اختلاف‌های حاکم بر رودهای مرزی ایران به راهکارهای برون رفت از اختلافات مرتبط با همسایگان شمال شرق پرداخته شود . در تحقیق مورد نظر با روش تحقیق و تحقيق حاضر با توجه به هدف آن توسعه ای ـ کاربردی است. در این پژوهش در راستای استراتژی استقرایی ـ قیاسی از دو روش کیفی و کمی استفاده به عمل آمده است و بر پایه تعیین سناریو های احتمالی ، به تبیین اهمیت موضوع دپپلماسی در زمینه آب بخصوص با دو کشور همسایه پرداخته خواهد شد .

واژگان اصلی: دیپلماسی ، افغانستان ، ترکمنستان، رودخانه مرزی ، سناریو ها.

 

 

 

 

 

مقدمه 

ایران ازجمله کشورهایی است که در حوضه‌های مشترک بین‌المللی و همچنین در منطقه خشک و پرتنش خاورمیانه قرار گرفته است. ایران دارای شش حوزه آبریز اصلی است که همه آنها با بحران کم‌آبی مواجه هستند. بحران آب، نزدیک دو دهه است که تبدیل به مسئله‌ای مهم برای مردم و سیاست‌مداران کشورمان شده است؛ لذا در راستای صیانت از منابع آبی زیرزمینی، ضرورت مدیریت یکپارچه منابع آب کشور به جای نگاه استانی و منطقه‌ای و توجه کافی به موضوع آب در آمایش سرزمین امری مسلم تلقی می‌شود. با این حال باید توجه داشت مباحث «هیدرو پلتیک» و تنظیم روابط با همسایگان نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است. ( پاک نژاد ، 1390، ص 66).

توجه به دیپلماسی آب از آن جهت حائز اهمیت است که ایران در طی سال‌های اخیر و سالی که گذشت از سویی شاهد بیشترین کاهش بارندگی بوده و با بحران آب روبه رو است و بر سر مدیریت منابع آب مشترک خود با کشورهای همسایه همواره اختلاف داشته است . بنابراین جایگاه دیپلماسی آب در سیاست خارجی ایران در قبال همسایگانش با توجه به مرزهای طولاني ایران با همسایگانش و مشترک بودن در حوضه های آبریز فرامرزی فرات-دجله با عراق و ترکیه، کورا ـ ارس با ترکیه، ارمنستان و جمهوری آذربایجان، اترک با ترکمنستان، قره قوم با ترکمنستان و افغانستان، پترگان ـ خواف با افغانستان، هامون هیرمند با افغانستان و پاکستان و هامون‌مشکیل و رابچ ـ باهوکالت با پاکستان، آشکار می‌شود (حکمت آرا، 1397، ص 37). ديپلماسي آب دانشي چندوجهی است که با هدف بهبود ثبات سياسي جوامع، امنيت منطقه‌اي، رشد اقتصادي و در نهايت دستيابي به توسعه پايدار، به مطالعه ابعاد سياسي، اجتماعي و زيست‌محيطي مسئله آب مي‌پردازد .( اعظمی ، 2018 ، ص 79).

 دیپلماسی آب منجر به ایجاد ثبات سیاسی خواهد شد. در صورت شرایط پایدار سیاسی و یک رویه همگرایی منطقه‌ای می‌توان با انتقال دانش فنی، تجربی و مهندسی در حوزه آب و مدیریت منابع آب، در جهت توسعه پایدار در منطقه حرکت کرده و بسترهای نزدیکی دولت‌ها و ملت‌ها را فراهم آورد؛ اما در سرزمين ايران از قدرت دیپلماسی آب برای تامین امنیت آبی کشور استفاده مطلوبي بعمل نمي‌آيد. دیپلماسی آب در کشور دچار نقصان بوده یعنی هم دیپلماسی عمومی و داخلی  آب و مدیریت اجتماعی آن و هم دیپلماسی خارجی آب و مدیریت سیاسی آن دچار ضعف‌های اساسی است. ( عراقچی ، 1393، ص 119 ).

افزایش توانایی ارزیابی و دستیابی به سوالات بسیار مهم در ارتباط با انتخاب‌های سیاسی و گزینه‌های اجرایی در میان گزینه‌های توسعه یا همان ظرفیت‌سازی در زمینه دیپلماسی آب، امری مهم در تصمیم‌گیری‌های کلان و ارتباطات بین‌المللی است. ایجاد ظرفیت در کشورها برای شکل‌گیری روابط و سپس سازمان‌دهی آنان از اهمیت بالایی برخوردار است (عراقچی ، 1395). به لحاظ بین‌المللی نیز دیپلماسی آب نقش قابل توجهی در بهینه‌سازی روابط دو کشور در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و حفظ و گسترش آن دارد. آب معمولاً به عنوان یک کالای راهبردی، دارای ارزشی اقتصادی و سیاسی درنظر گرفته می‌شود و بازیگران مختلف منطقه‌ای، با هدف تامین امنیت و رفاه شهروندان به این موضوع نگاهی درازمدت و حیاتی دارند. دیپلماسی فعال آب محور با تكيه بر نظريه بازهاي همكارانه، می کوشد با تکیه بر سوابق، نیازمندی‌ها، میزان مصرف و موجودی منابع آبی، برای همکاری‌های اصیل و ماندگار و دور از تنش و درگیری زمینه‌های همکاری مناسبی را مهیا کند. سازوکارهای قانونی، مبتنی بر تاریخ و آشنا به جغرافیا، سنتی، عام المنفعه و مبتنی بر سیاست برد ـ برد، راه را برای اجرای چنین سیاستی هموار می سازد. ( قریشی ، 1398 ، 264).

بر اساس یافته‎های حاصل از پژوهش مبني بر ر وش تحقیق انجام شده شامل مهمترین سیاست‎های راهبردی موثر بر مناسبات دیپلماسی آب ایران عبارتند از : مناسبات سیاسی (جایگاه افغانستان و ترکمنستان در اهداف سیاست خارجی ایران، برگزاری نشست‎های سیاسی میان رهبران دو کشور، جایگاه ترکمنستان در اهداف سیاست خارجی ایران، توافق‎نامه‎های حقابه ایران از رودخانه‌های مرزی، عملکرد نهادهای منطقه‎ای و بین‎المللی در موضوع منابع آبهای فرامرزی، اعتماد) نظام سیاستگذاری (نقش و دیدگاه نخبگان سیاسی، وجود قوانین الزام‎آور، طرح‎های توسعه آبی، اعتماد، توجه جدی به مسئله آب در برنامه‎های توسعه، دیدگاه نخبگان سیاسی).

امنیت ملی (امنیت منابع آبی، موقعیت ژئوپلیتیک ایران، نقش قدرت جهانی در مناسبات دیپلماسی آب، نفوذ کشورها در تهیه قوانین مربوط به آب، تعارض منافع راهبردی دو کشور، قدرت ملی، موقعیت جغرافیایی بالادستی کشورها، ویژگی های جغرافیایی ایران).

دیپلماسی اقتصادی (امنیت انرژی، ایجاد اشتغال، برنامه‌های توسعه اقتصادی، وابستگی متقابل اقتصادی، امنیت غذایی، تولید ثروت در سطح منطقه‎ای و بین‎المللی).

روش تحقیق

روش تحقيق، چارچوب عمليات يا اقدامات جستجوگرايانه براي تحقق هدف پژوهش، براي آزمودن فرضيه يا پاسخ دادن به سؤالهاي تحقيق را فراهم مي آورد(متقی ، 1398 ، 44) یا به عبارتی پرسش های پژوهش این امکان را فراهم می آورد که استراتژی ها و روش های پژوهش را با اطمینان انتخاب کنیم .  تحقيق حاضر با توجه به هدف آن توسعه ای ـ کاربردی است. در این پژوهش در راستای استراتژی استقرایی ـ قیاسی از دو روش کیفی و کمی استفاده به عمل آمده است. بدین معنی که در پژوهش حاضر، در چهارچوب پارادایم پراگماتیسم، از روش‌ ترکیبی (کمی ـ کیفی) استفاده شده است.  استفاده ترکیبی از روش های کیفی و کمی، درک بهتری از مسائل و پدیده‎های پیچیده تحقیقاتی فراهم می‌کند  پژوهش‎های ترکیبی، پژوهش‎هایی هستند که با استفاده از ترکیب دو مجموعه روش‎های کمی و کیفی به انجام می‎رسند.

- بخش کمی پژوهش

روش پژوهش حاضر در بخش کمی، به لحاظ دستیابی به حقایق و داده‌پردازی با تکیه بر رویکرد قیاسی از نوع توصیفی ـ پیمایشی است که برای بررسی ویژگی‌های یک جامعه آماری بکار می‌رود.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                   شکل  1-  فرآیند اجرای بخش کمی پژوهش

 

- بخش کیفی پژوهش

در بخش کیفی پژوهش از روش مطالعه موردی با استفاده از فن مصاحبه عمیق برای انجام عملیات تحقیق استفاده شده است. این روش به سوژه‌های تحت مطالعه به منظور به دست آوردن ديدي عميق درباره مسئله پژوهش، امکان صحبت داده و همه واقعیات را از منظر آنان منعکس می‌سازد .

 

        

 

 

 

 

 

 

 

                          

 

                                    

                           شکل2- فرآیند اجرای بخش کیفی پژوهش

 

 

با توجه به روش پژوهش ترکیبی، روش تحقیق در دو بخش کیفی و کمی در قالب شکل شماره  3  نشان داده شده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                شکل3-  مراحل اجرای تحقیق حاضر با روش پژوهش ترکیبی

 

 

 

 

 

 

یافته ها :

- مناسبات دیپلماسی آب ایران و کشورهای افغانستان و ترکمنستان

بر پایه مطالعات انجام شده، متغیرها و شاخص‌های اولیه تأثیرگذار در مناسبات دیپلماسی آب ایران و ترکمنستان و افغانستان تحت عنوان سه دسته متغیر به شرح زیر طبقه­بندی شده است:

جغرافیایی ـ ژئوپلیتیکی:

 امنیت ملی، امنیت منابع آبی، موقعیت جغرافیای بالادستی، موقعیت ژئوپلیتیکی ایران، تعارض منافع راهبردی دو کشور، نقش قدرت های جهانی در مناسات هیدروپلیتیک، نفوذ کشورها در تهیه قوانین مربوط به آب، رقابت گذرگاهی انتقال انرژی، ضعف شاخص های قدرت ملی افغانستان و ترکمنستان، مناسبات قدرت، ضعف سیاستهای هیدروپلیتیکی ایران، تاثیر بحران آب منطقه‌ای ایران بر امنیت ملی، مقابله با اهداف ایدئولوژی ایران، تغییرات اقلیمی ( اسلامی ، 1398 ) و ( بای ، 1384، ص 98 ).

اقتصادی ـ فنی:

ضعف‌های فناوری‌های استفاده از آب، وابستگی متقابل اقتصادی، امنیت انرژی، برنامه توسعه اقتصادی افغانستان و ترکمنستان، امنیت غذایی، ایجاد اشتغال، آب آشامیدنی

سیاسی ـ اجتماعی:

نقش نخبگان سیاسی، جایگاه افغانستان و ترکمنستان در سیاست خارجی ایران، سیاستهای محلی آب در افغانستان و ترکمنستان، توافق‌نامه حقابه ایران از آب مرزی، عملکرد نهادهای منطقه ای و بین‌المللی نسبت به منابع آبهای فرامرزی، نبود قوانین الزام‌آور بین‌المللی برای آب‌های فرامرزی، اختلاف طولانی مدت با خصوص آب هیرمند، بی اعتمادی ایران به افغانستان، استفاده از آب برای تاثیرگذاری بر ایران، مهاجرین افغانستان، طرح های توسعه آبی، کشت خشخاش و تولید تریاک.

- وضعیت کلی سیستم

آنچه از وضعیت صفحه پراکندگی متغیرهای تأثیرگذار بر ديپلماسي آب در سياست خارجي ايران می‌توان فهمید، وضعیت ناپایداری بسیار شدید سیستم است. وضعيت ناپايداري سيستم بيشتر تحت تأثیر متغيرهاي دووجهی(متغیرهای ریسک و هدف) هستند. متغیرهای مذکور در حوزه شمال شرق صفحه پراکنده شده‌اند و از عدم قطعیت بسیار بالایی برخوردار هستند.( پیشگاهی فرد ، 1399، ص 417 ) ذكر اين نکته لازم است که قضاوت نهايی در اين خصوص منوط به بررسی توأمان تحليل اثرات مستقيم و غيرمستقيم می‌باشد. نکته مهم در تحليل اثرات متقاطع امکان قضاوت در خصوص ساير مؤلفه‌ها و معيارهاي مطرح ‌شده است. به‌بیان‌دیگر اگر هدف، صرفاً طبقه‌بندی و اولویت‌بندی مؤلفه‌های مؤثر بر ديپلماسي آب در سياست خارجي ايران بود، روش‌های بسيار ساده‌تری براي اين مهم وجود داشت. حال‌آنکه ساير روش‌ها امکان طبقه‌بندی و بيان ويژگی ساير مؤلفه‌ها را ندارند. درمجموع متغيرها داراي دو نوع تأثير مستقيم و تأثير غيرمستقيم هستند كه به ترتيب مورد بررسی قرار می‌گیرد.

                                جدول 1- نیروهای پیشران و شاخص‌های کلیدی

عوامل کلیدی تأثیرگذار غیرمستقیم	عوامل کلیدی تأثیرگذار مستقیم
امنيت	امنيت
منابع آبي	منابع آبي
ژئومورفولوژي	ژئوپليتيك
ژئوپليتيك	اقتصادي
توسعه	توسعه
اقتصادي	ژئومورفولوژي
امنيت غذايي	امنيت غذايي
نخبگان	نخبگان
امنيت انرژي	امنيت انرژي
سياست خارجي	سياست خارجي
نفوذ	نفوذ
آب آشاميدني	بحران
اشتغال	اشتغال
بحران	آب آشاميدني
قدرت	قدرت

                                                منبع: یافته‌های تحقیق،1400

شاخص‌های راهبردی، شاخصهایی هستند که هم قابل دستکاری و کنترل باشند و هم بر پویایی و تغییر سیستم تاثیرگذار باشند. شاخص‌های کلیدی و راهبردی عبارتند از:

اهمیت رودخانه های مرزی برای امنیت ملی

اهمیت رودخانه های مرزی برای حفاظت از منابع آبی

موقعیت ژئوپلیتیک ایران برای دسترسی افغانستان و ترکمنستان به آبهای آزاد

اجرای برنامه‌ توسعه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی افغانستان و ترکمنستان

اهمیت رودخانه های مرزی برای امنیت غذایی

اهمیت رودخانه های مرزی برای امنیت انرژی 

وابستگی متقابل اقتصادی دو کشور

ضعف قدرت ملي افغانستان و تركمنستان. ( محمودی ، 1398 ، ص37) و ( متقی ، 1398 ، ص44)

- پایداری و ناپایداری سیستم

چگونگی پراکنش شاخص ها در محور تاثیرگذاری ـ تاثیرپذیری، بیانگر میزان پایداری و ناپایداری سیستم است. آنچه از چگونگی پراکنش شاخص ها در محورهای تاثیرگذاری و تاثیرپذیری مستقیم و غیرمستقیم قابل مشاهده است،  سیستم مورد مطالعه ناپایدار است و پراکنش متغیرها عمدتاً  حوزه شمال شرقی و قطر حوزه شمال شرقی صورت گرفته است.

- شناسايي شاخص‌هاي راهبردي

شاخص‌هايي كه در راستاي پويايي‌بخشي به سيستم هم قابل دستكاري و هم قابل كنترل باشند، شاخص‌هاي راهبردي به شمار مي‌روند. شاخص‌هاي قرار گرفته در ناحيه سوم شبكه مختصات به دليل تأثيرگذاري و تاثيرپذيري خيلي كم در سيستم، به عنوان متغير راهبردي محسوب نمي‌شوند.  شاخص‌هاي ناحيه چهارم نيز به دليل وابستگي به ساير شاخص‌ها خاصيت راهبردي نداشته و در اغلب موارد نتيجه ساير شاخص‌ها به حساب مي‌آيند؛ شاخص‌هايي ناحيه اول به دليل قابل كنترل بودن و ثأثيرگذاري قابل قبول در سيستم، جزء شاخص‌هاي راهبردي قرار مي‌گيرند. به عبارت ديگر هر چه از انتهاي ناحيه سوم به سمت انتهاي ناحيه اول نزديكتر پيش مي‌رويم بر اهميت شاخص‌ها افزوده مي‌شود. بر اين اساس شاخص‌هاي راهبردي عبارتند از:

اهميت رودخانه‌هاي مرزي براي آب آشاميدني

اهميت رودخانه‌هاي مرزي براي امنيت غذايي

اهميت رودخانه‌هاي مرزي براي امنيت منابع آبي

اهميت رودخانه‌هاي مرزي براي امنيت ملي ايران

جايگاه افغانستان و تركمنستان در سياست خارجي ايران

وابستگی متقابل اقتصادی دو کشور.

 

 

جدول 2- نیروهای پیشران کلیدی تأثیرگذار در اهمیت راهبردی دیپلماسی آب برای ایران، افغانستان و ترکمنستان

ایران	افغانستان و ترکمنستان
اهميت رودخانه‌هاي مرزي براي آب آشاميدني	اهمیت رودخانه های مرزی برای امنیت ملی
اهميت رودخانه‌هاي مرزي براي امنيت غذايي	اهمیت رودخانه های مرزی برای حفاظت از منابع آبی
اهميت رودخانه‌هاي مرزي براي امنيت منابع آبي	موقعیت ژئوپلیتیک ایران برای دسترسی افغانستان و ترکمنستان به آبهای آزاد
اهميت رودخانه‌هاي مرزي براي امنيت ملي ايران	اجرای برامه‌ توسعه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی افغانستان و ترکمنستان
جايگاه افغانستان و تركمنستان در سياست خارجي ايران	اهمیت رودخانه های مرزی برای امنیت غذایی
وابستگی متقابل اقتصادی	اهمیت رودخانه های مرزی برای امنیت انرژی
ــــــــــــــــــــــــــــــ	وابستگی متقابل اقتصادی
	ضعف قدرت ملي افغانستان و تركمنستان

 

 

 

                          شکل 4 -  شکل‌گیری منطق سناریو با پنج شاخص

عوامل مورد اشاره در شکل شماره4  عواملی هستند که بر روند همکاری، تنش و مناقشه بین کشورهای حوضه آبریز رودخانه‌های مرزی تاثیرگذار هسند. با توجه به پنج پیشران شناسایی شده، حالت‌های ممکن (بحرانی) برای مجموع حالات همه عوامل در قالب پیشران‌ها و نگهدارنده پیشران‌های مختلف تعیین شدند که عبارت‌اند از:

 

-       سناریوهای محتمل بر آینده مناسبات دیپلماسی ایران، افغانستان و ترکمنستان بر اساس پیشران‎های استراتژیک 

بر اساس عدم قطعيت‎هاي انتخابي و محورهاي اصلي سناريو، چهار سناريو مي‎توان متصور نمود که عبارت‌اند از:

سناریوی اول: مديريت يكپارچه و جامع‌نگر منابع آبي

سناریوی مدیریت یکپارچه منابع آبی به عنوان سناریوی سازگار  قلمداد شده است. در این سناریو با توجه به سازگاری، توجه به موقعیت ژئوپلیتیک ایران، ارتقای جایگاه افغانستان و ترکمنستان در سیاست خارجی ایران، همکاری با توجه به بحران آب، اهمیت برای امنیت ملی ایران، افغانستان و ترکمنستان، توجه به حقابه ایران توسط افغانستان و ترکمنستان توسط ایران و همچنین در کنار این عوامل، امنيت منابع آبي، غذايي و اقتصادي و بی‌توجهی به استفاده از آب در مناسبت قدرت مورد توجه خواهند بود. در این سناریو پیش بینی می‌شود:

 دولت ایران، افغانستان و ترکمنستان برای دسترسی و بهره‌برداری بیشتر از آب رودخانه‌های مرزی آنها را به عنوان یک نگرانی امنیتی تعریف می‌کنند تا بتوانند آن را عملیاتی کنند.  در این راستا دو کشور ایران و افغانستان، ایران و ترکمنستان  با توجه به بحران آب و مدیریت بهتر رودخانه‌های مرزی از وابستگی اقتصادی متقابل سودمند استفاده خواهند کرد. چرا که امنیت و ثبات نیازمند وجود رشد و رفاه اقتصادی است. از این رو دولتها تقویت دیپلماسی اقتصادی و گسترش روابط اقتصادی را در برنامه‌های اقتصادی قرار خواهند داد. ( ارشدی ، 1394 ، ص156).

افغانستان با درک تاثیرگذاری اجرای برنامه‌های توسعه اقتصادی در حوزه آب رودخانه‌های مرزی بر میزان دسترسی ایران به آب، تلاش خواهد کرد طبق اصول استفاده معقول و منصفانه، به حقابه ایران از رودخانه های مرزی همانند هریرود، هیرمند توجه کند. ترکمنستان نیز درک تاثیرگذاری اجرای برنامه‌های توسعه اقتصادی در حوزه آب رودخانه‌های مرزی همانند اترک بر میزان دسترسی به آب تلاش خواهد کرد تا طبق اصول استفاده معقول از رودخانه‌های مرزی که از ایران سرچشمه می‌گیرد، استفاده کند.

ترکمنستان به عنوان کشوری محاط در خشکی، نه تنها خود اسیر بزرگترین تنگنای پایدار جغرافیایی است، بلکه شکل طولانی این سرزمین، مرزی طولانی با ایران ایجاد کرده است. از این رو بهترین مسیر برای این کشور جهت دستیابی به آبهای آزاد، مسیر ایران است و می تواند روابط بسیار عالی با کشور ایران برقرار کند. ( پیشگاهی فرد ،  1399، ص 391 ).

سناریوی دوم: پایش یکسویه منابع در برابر راهبرد تعامل و همگرایی

سناریوی پایش یکسویه منابع در برابر راهبرد تعامل و همگرایی به عنوان راهبرد بینابین قلمداد می‌شود. این سناریو بر اساس سازگاری درونی نتیجه اهمیت برای امنیت ملی ایران، افغانستان و ترکمنستان، همکاری بدون توجه به بحران آب، توجه به موقعیت ژئوپلیتیک ایران، استفاده از آب در مناسبات قدرت، ارتقای جایگاه افغانستان و ترکمنستان در سیاست خارجی ایران و بی‎توجهی به حقابه ایران توسط افغانستان است. در این الگو پیش بینی می‌شود:

ایران، افغانستان و ترکمنستان برای دسترسی و بهره‌برداری بیشتر از آب رودهای مرزی و فرامرزی، آنها را به عنوان یک نگرانی امنیت ملی تعریف خواهند کرد تا بتوانند اهداف خود را عملیاتی کنند.

سه کشور (ایران، افغانستان و ایران، ترکمنستان) فارغ از تنش‎های بحران آب، همکاری مشترک اقتصادی با یکدیگر را برای ایجاد اعتماد پایدار و دستیابی به سود بیشتر پیگیری خواهند کرد. می‎توان گفت که دیپلماسی اقتصادی را تقویت می‌کنند.

ایران و افغانستان، ایران و ترکمنستان تلاش خواهند کرد از مزایایی ژئوپلتیکی یکدیگر برای دستیابی به منابع بیشتر بهره ببرند.

ایران تلاش خواهد کرد برای دسترسی به بازارهای اقتصادی افغانستان و ترکمنستان خود را در اولویت سیاسی خارجی‌اش قرار خواهد داد.

ترکمنستان نيز کشوري کم آب و داراي اقليم بياباني که صد درصد منابع آبي آن از کشورهاي همسايه تامين شده و رودخانه مرزي اترک دومين منبع تامين آب شيرين آن است. بر این اساس ترکمنستان در برنامه توسعه اقتصادی خود تلاش خواهند کرد روابط اقتصادی خود را در حوزه رود اترک جهت بهره‌برداری بیشتر از اترک با ایران افزایش دهد. این امر به جایگاه هیدروپلیتیک را در روابط و مناسبات سیاسی دو جانبه ارتقاء خواهد داد. همچنین از دیگر عواملی که ترکمنستان سعی خواهد کرد تا روابط اقتصادی خود را با ایران گسترش دهد، دسترسی به آب پایدار و مطمئن است.

افغانستان پایش و مدیریت آبهای فرامرزی را به عنوان ابزاری برای از بین بردن نبود تقارن قدرت به همسایگان در دستور کار خود قرار خواهد داد در مقابل حقابه ثابت از جریان آب، امتیازاتی مانند موافقت نامه های حمل و نقل سفارشی، دسترسی به بندرگاه و موضوع پناهندگان مورد توجه قرار گیرد.

در ایران سناریو موقعیت ژئوپلیتیکی ایران برای ترکمنستان که کشوری محصور در خشکی از اهمیت خاصی برخوردار است.

در این سناریو مشارکت‌کنندگان عوامل ژئوپلیتیک، جایگاه افغانستان در اهداف سیاست خارجی ایران وبرنامه های توسعه‌ای افغانستان و ترکمنستان را ضعیف ارزیابی کردند. به طوری که هر گونه تداخل پیش بینی نشده در این سناریو ممکن است آن را بی‌ثبات کند. ( چیت ساز ، 1386، ص37) و ( قریشی ، 1398،ص 242 ).

 

سناریوی سوم: مهار و پایش منابع آبی

محقق شدن سناریوی مهار و پایش منابع آبی نتیجه استفاده از اب در مناسبات قدرت، بی توجهی به حقابه ایران توسط افغانستان، بی توجهی به حقابه ترکمنستان توسط ایران، بی توجهی ایران به افغانستان و ترکمنستان در سیاست خارجی، قطع همکاری‌های اقتصادی، بی توجهی به موقعیت ژئوپلتیک ایران، اهمیت هریرورد و هیرمند بیشتر برای امنیت ملی ایران و اهمیت اترک برای امنیت ملی ترکمنستان می‌باشد. بر پایه این سناریو با توجه به تاکید افغانستان برای استفاده از آب به عنوان ابزاری برای بهبود مناسبات قدرت در برابر ایران و بی توجهی به حقآبه ایران، همچنین با توجه به بی اعتمادی ایران به افغانستان سبب خواهد شد ایران با استفاده از ابزارهای سیاست خارجی خود از جمله قطع همکاری اقتصادی ایران و افغانستان و ایجاد محدودیت در دسترسی به آبهای آزاد تلاش خواهد کرد تا افغانها در فضای ذهنی مناسب تصمیم‌‌گیری کنند (این یافته یا مطالعه کاویانی و صدرانیا، 1399 قرابت معنایی دارد).

در این الگو اهمیت هریررود و هیرمند بیشتر برای امنیت ملی ایران ضعیف است. از این رو بر اساس اظهارات مشارکت‌کنندگان تداخل غیرمنتظره میتواند سناریوی مذکور را بی‌ثبات کند. افغانستان نسبت به ایران در حوضه های آبریز مشترک هریرود و هیرمند در موقعیت بالادست قرار دارد و می‌تواند با استفاده از راهبرد مهار و پایش منابع آب، از آن به عنوان ابزاری برای جبران نبود تقارن قدرت موجود استفاده کند. همچنین همین مسئله را ایران می‌تواند نسبت به ترکمنستان داشته باشد. همچنین در اين سناریو، افغانستان پایش منابع آبی را تنها را دستیابی به توسعه و حفاظت از منابع آبی می‌داند (کاویانی‌راد و صدرا نیا، 1399،ص 185).

سناریوی چهارم: تنش و منازعه

سناریوی تنش و منازعه در نتیجه عوامل بی توجهی به حقابه ایران توسط افغانستان، بی توجهی به حقابه ترکمنستان توسط ایران، استفاده از آب در مناسبات قدرت، بی توجهی ایران به افغانستان و ترکمنستان در سیاست خارجی ایران، بی توجهی به موقعیت ژئوپلیتیک ایران، قطع همکاری اقتصادی، اهمیت رودخانه های مرزی همچون هیرمند و هریرود برای امنیت ملی افغانستان و اهمیت اترک برای امنیت ملی ایران شکل خواهد گرفت. بر پایه سناریو تنش و منازعه راهبرد ملی ایران و افغانستان، ایران و ترکمنستان در حوزه سیاست‌ خارجی نسبت به یکدیگر بسیار متفاوت است و هر کدام از کشورها تلاش خواهند کرد تا از فرصت های ژئوپلیتیکی و هیدروپلیتیکی که در اختیار دارند، اهداف خود را اجرایی کنند. در نتیجه مناسبات بین کشورها به سمت تنش حرکت خواهد کرد.

به طور مثال بر پایه این سناریو حضور گسترده دو دولت ایالات متحده آمریکا و رژیم صهیونیستی به ویژه در بعد نظامی و امنیتی، می تواند در آینده روابط ایران و ترکمنستان را تحت تاثیر قرار داده و منجر به استفاده از آب در مناسبات قدرت و قطع همکاری اقتصادی ایران با ترکمنستان خواهد شد. بنابراین، در آینده آبهای وارده از ایران و واپایش‌های احتمالی بر روی آنها، می تواند یکی از منابع تنش و مشاجره بین دو کشور ایران و ترکمنستان شود (این یافته با مطالعه مختاری و زهدی، 1392؛ کاویانی راد و صدرانیا، 1399 و پاک‌نژاد و عزتی، 1390).

- روایی سناریوها

به‌ منظور تعیین روایی سناریوها از مشارکت‌کنندگان خواسته شد تا روایی سناریوهای تدوین ‌شده را مورد بررسی قرار دهند و سناریوی مناسب را مشخص کنند. مشارکت‌کنندگان در ارزیابی خود از سناریوها با تکیه بر معیارهای باورپذیری، تغییر محتوا، سازگاری درونی و چالش‎برانگیز چنین اظهار داشته‌اند:

امنيت آبي بخش مهمي از امنيت ملي كشور است و همچنين آب ارتباط مستقيمي با امنيت غذايي و اقتصادي كشور داشته و آب نقش مهمی در تغییر سیاستها و اقتصاد دارد. چرا كه بخش آب نمیتواند بدون در نظر گرفتن دیگر بخشهای توسعه‌ای نظیر انرژی، غذا و دیگر منابع محیط زیستی خود تحلیل یا مدیریت شود. در اين راستا، سناریوی مدیریت یکپارچه و جامعه‌نگر منابع آبی در حوضه ها و رودخانه های مشترک بین المللی به عنوان سناریوی مطلوب با سازگار بالا، اهميت بيشتري دارد. اين سناريو مي‌تواند تنش‌هاي منطقه را به مشاركت براي توسعه تبديل كند. بنابراین  سناريوي مذكور با تكيه بر نظريه بازي‌ها از نوع بازي همكارانه مبتني بر سياست برد ـ برد و هچنين توجه به رويكرد همبست آب ـ غذا و انرژی برای حل مناقشات و چالشهای آبی رودخانه‌های مرزی کشور مي تواند از مهمترين راهبردهاي ديپلماسي آب محسوب گردد. بر اساس اظهارات مشاركت‌كنندگان سه سناريوي ديگر با سازگاري ضعيف مبتني بر بازي غير همكارانه نه تنها تنش‌هاي مرتبط با منابع آبهاي مرزي در قلمروهاي مورد مطالعه حل نخواهد كرد بلكه سبب تشديد آن نيز خواهند شد. ( ربیعی ، 1396 ، ص 148)

پیشران‎های اصلی(استراتژیک) در فرآیند طراحی و تدوین سناریوهای دیپلماسی آب ایران مشخص شده است. افزون بر این، پیشران‎های مذکور دارای 12 حالات محتمل(آینده‎های بدیل) بوده است. بر اساس نتایج حاصل از تحلیل متوازن اثرات متقابل پیشران‎ها و آینده‎های بدیل بر سایر پیشرانها، تعداد 4 سناریو حاصل گردید که  3 سناریو با سازگاري ضعیف و 1 سناریو با سازگار بالا مشخص شدند. در این بین بر اساس معیارهای ارزیابی سناریوها (باورپذیری، تغییر محتوا، سازگاری درونی و چالش‎برانگیز)، چهار سناریو با سازگاری قوی امکان وقوع بیشتری داشته است.

   نتیجه‌گیری

بر اساس يافته‌هاي حاصل از تحليل مسير، سياستهاي راهبردي شناسايي شده به طور مستقيم بر  مناسبات ديپلماسي آب و روابط هر دو كشور تاثير مستقيم دارد. در ادامه شاخص‌هاي اوليه مناسبات ديپلماسي آب ايران، افغانستان و تركمنستان بر پايه تحليل كيفي و مطالعات اسنادي شناسايي شده و در نهايت سناريوهاي محتمل بر آينده مناسبات ديپلماسي آب در قالب چهار سناريو مديريت يكپارچه و جامع‌نگر منابع آّبي، پايش يكسويه منابع در برابر راهبرد تعامل و همگرايي، مهار و پايش منابع آّبي و تنش و منازعه طراحي شد.

و نیز بر اساس  مطالعه انجام شده ميتوان نتيجه گرفت كه دیپلماسی آب توان بالقوه درگیری و خشونت یا برعکس، همکاری و مدیریت بر سر منابع آب‌هاي مرزي و فرامرزي است که جهت استفاده بهينه از آبهاي مرزي با تكيه بر امنيت ملي، امنيت غذایی، رفاه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و برقراري ارتباطات هدفمند و افزايش بهره‌‌وري از منابع مشترك  بين كشورهاي داراي حوضه آبريز مشترك مورد توجه قرار گرفته و از اهميت قابل توجهي برخوردار است. با توجه به بررسی وضعیت موجود اين نتيجه مشاهده می گردد كه دیپلماسی آب در ايران دچار نقصان بوده و  از این حیث کشور صدمات جبران ناپذیری را تجربه کرده است. ميتوان گفت كه درياچه هامون و مشكلات آب شرق كشور نمونه بارز اين امر است.

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع

اسلامی، روح‌اله؛ سرحدی، رضا و مهدی فیضی (1398). راهبردهای دیپلماسی تأمین حقابه رودخانه هیرمند، پژوهش‌های راهبردی سیاست، دوره 8، شماره 30 (پیاپی 60).

ارشدي، محمد (1394 ). آب و توسعه از منظـر حکمرانـی ، تهـران ، اندیـشکده تـدبیر آب ایران.

اعظمی، هادی؛ مشایخی، محرم؛ نسیمی، زهرا و فرشید روزبه (2018). جایگاه دیپلماسی آب در مناسبات هیدروپلیتیک شمال شرق ایران ـ مطالعه موردی:حوضه ی آبی هریرود، همایش دیپلماسی آب و فرصتهای هیدروپلیتیک غرب آسیا.

بای، یارمحمد (1384). هیدروپلیتیک رودهای مرزی، انتشارات مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر، تهران.

پاک‎نژاد متکی، حمیدرضا و عزت‎اله عزتی (1390). هیدروپلیتیک رودخانه مرزی اترک و تأثیر آن بر روابط ایران و ترکمنستان، چشم‎انداز جغرافیایی (مطالعات انسانی)، سال ششم، شماره 14.

پيشگاهي‌فرد، زهرا و كمال رنجبري (1399). تحليل ژئوپليتيك روابط ايران و تركمنستان با تاكيد بر ديپلماسي آب و انتقال انرژي، مطالعات اوراسياي مركزي، دوره 13، شماره 2، صص 417-391.

ربيعي، حسين (1396). رودخانه های مرزی، تنگنای جغرافیایی و راه حل های دیپلماتیک، مقالات همايش ديپلماسي آب و فرصت‌هاي هيدروپليتيك غرب آسيا، 8 و 9 اسفند ماه 1396، تهران ، دانشگاه خوارزمي.

چیت ساز، محسن(1386). آب و امنیت بین المللی". پژوهشنامه مطالعات توسعه پایدار، شماره اول، تهران، اندیشه برتر پویا،  ص 37.

حکمت آرا، حامد؛ دهشیری، محمدرضا (1397). دیپلماسی آب ایران در قبال همسایگان، دوره ششم، شماره4.

قریشی، سیده زهرا (1398). نقش قدرت در دیپلماسی آب، فصلنامه تحقیقات منابع آب ایران، سال پانزدهم، شماره 2، صص 264-242.

کاویانی راد، مراد (1399). هیدروپلیتیک سویه ها و رویکردها، انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی، تهران.

عراقچی، سیدعباس (1393). دیپلماسی آب، از منازعه تا همکاری، فصلنامه سیاست جهانی، دوره سوم، شماره 4،صص 119-91.

عراقچی، سیدعباس و مریم حجازی (1395). دیپلماسی آبهای فرامرزی و نظام بین‌الملل: درسهایی برای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، انتشارات وزارت امور خارجه، تهران.

محمودی، سیدعلی، حکمت آرا، حامد (1398)، دیپلماسی آب و اختلاف های آبی در منطقه آسیای مرکزی، نشریه مطالعات اوراسیای مرکزی، دوره 12 شماره 1، 1398.

متقی، افشین و همکاران (1398). واکاوی و آسیب‎شناسی مدیریت منابع آب در ایران (نمونه پژوهشی: استان زنجان)، فصلنامه برنامه ریزی منطقه ای، سال نهم، شماره 4.

مختاری هشی، حسین( 1392). هیدروپلیتیک ایران؛ جغرافیای بحران آب در افق سال 1400 .فصلنامه ژئوپلیتیک شماره9.

 

---

[1]   دانشجوی دکترای علوم سیاسی ، واحد سمنان ، دانشگاه آزاد اسلامی ، سمنان ، ایران. [e-mail]  

[2]   استادیار گروه علوم سیاسی ، واحد شاهرود ،  دانشگاه آزاد اسلامی ، شاهرود ،ایران(نویسنده مسئول). [e-mail]            

[3]  دانشیار گروه جغرافیا ، واحد سمنان ، دانشگاه آزاد اسلامی ، سمنان ، ایران.    [e-mail]       

---