Archaeological Research of Kani Shinka Dam Basin; Piranshahr City

Subject Areas : Archaeology

Bairam Aghalary ¹ (Ph.D. in Archaeology, Faculty of Literature and Humanities, Hacettepe University, Ankara, Turkey.)
Haamid Norasi ² (Ph.D. candidate in Archaeology, Department of Archaeology, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Tehran, Iran.)
Salahaddin Ebrahimipour ³ (Ph.D. candidate in Archaeology, Institute of Archaeology of Eötvös Lorá nd University (ELTE) Budapest, Hungary, and research associate at Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (UKSW) Warsaw, Poland.)
Salah Salimi ⁴ (Master in Archaeology, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Tehran, Iran.)

Received: 2023-08-31 Accepted : 2023-10-08 Published : 2024-07-21

Keywords: Archaeological Studies, Piranshahr County, Kani Shinka Dam,

Abstract :

The archeological studies of the Kani Shinka Dam basin in Piranshahr City were carried out in two stages, including archeological investigations of the dam catchment area in the fall of 2017, as well as exploration to speculate and investigate the condition of the historical-cultural layers of the areas identified in the summer of 2020. In the archaeological survey of the Kani Shinka dam basin, 27 sites were identified, including caves, settlements, cemeteries, and castles, and according to the size of the dam water basin and the number of dangers caused by the construction and drainage of the dam, the number of sites was finally reduced to 5. Receipt. Historical-cultural layers were chosen for speculation and reading. Archeological investigations of the Kani Shinka dam basin indicate settlements from the prehistoric era (iron, bronze, and iron), historical era (Parthian and Sassanian), and Islamic era. The primary purpose of this article is to introduce and review the historical places of the Kani Shinka Ore Dam basin so that while introducing these places, the most important factors of the formation and dispersion of the environments will be addressed. In terms of the extent and volume of historical-cultural layers, the Gerd Sheytan site The is the most extensive site, which has evidence of the copper (Dalma), bronze, and historical periods, and the Gerd Marwan site with little prominence, found evidence of the Old Bronze Age. Much of the extent and layers of the Bawleh site have been lost due to agricultural activities in recent years, and now there is little evidence of its historical period. The sites of Qalat Shakhtan and Qalat Marah also have evidence of the historical and Islamic era. Other sites can be documented and studied in ain a single period with few cultural finds. The topography of the area as well as the location of the building and the catchment area of Kani Shinka Dam is one of the most important types of quantity, quality, and distribution selection.

References:

افشاری، لیلا (۱۴۰۰). کاوش نجات‌بخشی فصل دوم محوطه برکمران حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
افشاری، لیلا (۱۴۰۰). کاوش نجات‌بخشی فصل دوم محوطه برکمران حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. تهران: پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
آقا لاری، بایرام ( ۱۳۹۶). بررسی باستان‌شناختی حوضه سد کانی شینکا. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
آقا لاری، بایرام (۱۳۹۹). گمانه‌زنی محوطه¬های تاریخی حوضه سد کانی شینکا پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
بداقی، ابراهیم (۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی محوطه کاسه گران ۲ حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
بداقی، ابراهیم (۱۳۹۸). کاوش نجات‌بخشی فصل اول محوطه برکمران حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
بداقی، ابراهیم (۱۳۹۸). کاوش نجات‌بخشی محوطه سوغانلو ۲ حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
بیننده، علی (۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی و لایه‌نگاری محوطه ریک آباد حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
بیننده، علی (۱۳۸۷). بررسی باستان‌شناسی حوضه رودخانه زاب کوچک. پایان¬نامه کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، به راهنمایی حمید خطیب شهیدی، دانشگاه تربیت‌مدرس، دانشکده علوم‌انسانی، (منتشر نشده).
بیننده، علی (۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی محوطه عبید (کله کاشکه) حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
بیننده، علی (۱۳۹۰). بازنگري دوره مس و سنگ شمال غرب ايران، مطالعه موردي: تپه لاوين. پایان¬نامه دکتری به راهنمایی علیرضا هژبری نوبری، حامد وحدتی نسب و جواد نیستانی، دانشگاه تربیت‌مدرس، دانشکده علوم‌انسانی (منتشر نشده).
دومرگان، ژاک (۱۳۳۹). «مطالعات جغرافیایی» هیئت‌علمی فرانسه در ایران. ترجمه کاظم ودیعی. تبریز: چهر، بی تا.
جمشیدی یگانه، سپیده (۱۳۹۹). کاوش نجات‌بخشی گورستان بل چاک حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
جمشیدی یگانه، سپیده (۱۳۹۹). کاوش نجات‌بخشی محوطه بل چاک 3 حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
جيهاني ، بوالقاسم بن احمد، (1368). اشكال العالم. ترجمه علي بن عبدالسلام، مشهد، آستان قدس رضوي.
حاجی محمدی، کیومرث، (۱۳۹۶). «حفاری نجات‌بخشی تپه سرباز سیلوه حوضه سد سیلوه پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
حاجی محمدی،کیومرث، (۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی فصل اول محوطه سوغانلو ۶ (کانی کیسل) حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
حاجی محمدی، کیومرث (۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی فصل دوم محوطه سوغانلو ۶ (کانی کیسل) حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
حاجی محمدی،کیومرث (۱۳۹۹).«حفاری نجات‌بخشی فصل سوم محوطه سوغانلو ۶ (کانی کیسل) حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
حسن زاده، یوسف (1400). کاوش نجات‌بخشی محوطه خره خانالی جنوبی حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
حیدری دستنابی، محسن (۱۳۹۷). گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه وحریم محوطه قلات جلدیان. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
حیدری، رضا (۱۳۹۶). بررسی باستان‌شناسی حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
خان‌محمدی، بهروز (۱۳۹۵). گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه وحریم محوطه گرد مرقد لاوین (تپه لاوین). پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
خان‌محمدی، بهروز (۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی فصل اول گورستان سوغانلو حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
خان‌محمدی، بهروز (۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی فصل دوم گورستان سوغانلو حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
خان‌محمدی، بهروز (۱۳۹۹). حفاری نجات‌بخشی فصل سوم گورستان سوغانلو حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
خرزاری، ابراهیم (۱۳۹۶). تعیین حریم تپه هفت شیخان حوضه سد سیلوه پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
خضری، سعید (1379). جغرافیای طبیعی کردستان مکریان با تاکید بر حوضه زاب. چاپ اول، تهران، نشر ناقوس.
ساعد موچشی، امیر (1400). حفاری نجات‌بخشی فصل سوم محوطه گردآشوان حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
سراقی، سیاوش (۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی محوطه پشت مالان حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
سراقی، سیاوش (۱۳۹۸). کاوش نجات‌بخشی محوطه صلاح-صالح ۱ حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
سرخابی، عبیدالله (۱۳۹۵). تحلیل الگوهای استقراری عصر آهن حوضه رودخانه زاب. پایان¬نامه کارشناسی ارشد باستان‌شناسی،به راهنمایی رضا رضالو، دانشگاه محقق اردبیلی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی (منتشر نشده).
شریفی، مهناز (۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی محوطه برده زرد (رسول) حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
شریفی، مهناز (۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی فصل اول محوطه گردآشوان حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
شریفی، مهناز (۱۳۹۹). حفاری نجات‌بخشی فصل دوم محوطه گردآشوان حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
شریفی، مهناز (۱۳۹۸). کاوش نجات‌بخشی محوطه آخوران ۲ حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
صدرائی، علی (۱۳۹۶). بررسی باستان‌شناختی مسیر انتقال آب سد کانی سیب. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
طایفه قهرمانی، نسرین (۱۳۹۴). بررسی باستان‌شناسی مسیر کانال انتقال آب جلدیان. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
عابدی، اکبر (۱۳۹۶). حفاری نجات‌بخشی تپه شیخ اسماعیل سیلوه حوزه سد سیلوه پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
عبدی، آسو (۱۳۹۹). گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه وحریم محوطه تپه مارآوا خالدار. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
فلاحیان، یوسف (۱۳۹۵). حفاری نجات‌بخشی محوطه باستانی کانی سیب، حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
فلاحیان، یوسف (۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی فصل اول محوطه کاسه گران ۱ حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
فلاحیان، یوسف (۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی فصل دوم محوطه کاسه گران ۱ حوضه سد کانی پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
قنبری، بهنام (1400). حفاری نجات‌بخشی فصل سوم محوطه گردی گوران حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
کرکوندی، رحمانی (۱۳۹۷). مطالعات باستان‌سنجی سفال های عصر مفرغ تپه سیلوه پیرانشهر، شمال غرب ایران. پایان¬نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی اکبر عابدی و محمدامین امامی، دانشگاه هنر تبریز، دانشکده هنرهای کاربردی (منتشر نشده).
گراوند، اسفندیار (۱۳۹۶). بررسی باستان‌شناسی حوضه سد سیلوه پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
گراوند، افراسیاب (۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی فصل اول محوطه سوغانلو ۴ (قد کودان)، حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
گراوند، افراسیاب (۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی فصل دوم محوطه سوغانلو ۴ (قد کودان)، حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
گراوند، افراسیاب (۱۳۹۹). حفاری نجات‌بخشی فصل سوم محوطه سوغانلو ۴ (قد کودان)، حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
مهرورز، فتاح (۱۳۹۴). بررسی باستان‌شناسی دشت لاجان پیرانشهر. پایان¬نامه کارشناسی ارشد باستان‌شناسی،به راهنمایی رضا رضالو، دانشگاه محقق اردبیلی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، (منتشر نشده).
میر اسکندری،محمود (۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی فصل اول محوطه سوغانلو ۱ (قلات سوغانلو) حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
میر اسکندری، محمود (۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی فصل دوم محوطه سوغانلو ۱ (قلات سوغانلو) حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
میر اسکندری،محمود (۱۳۹۹). حفاری نجات‌بخشی فصل سوم محوطه سوغانلو ۱ (قلات سوغانلو) حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
میرزایی، آزیتا (۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی محوطه کاسه گران ۳ حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
میرزایی، آزیتا (۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی فصل اول محوطه گردی گوران حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
میرزایی، آزیتا (۱۳۹۹). حفاری نجات‌بخشی فصل دوم محوطه گردی گوران حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
نادری، رحمت (۱۳۹۸). بررسی پارینه سنگی حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
نادریان، نیلوفر (۱۳۹۹). گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه وحریم محوطه گردی زیویه. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
نصیری هندخاله، اسماعیل، جلالیان، اسحاق، گنجی، نسرین (۱۳۹۶). بررسی احساس امنیت اجتماعی در شهرهای مرزی مطالعۀ موردی: شهر پیرانشهر. علوم و فنون مرزی، ۸ (۳)، ۱۴۸-۱۲۹.
نورسی، حامید (1400). کاوش نجات‌بخشی محوطه خره خانالی شمالی حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
یزدانی، افشین و لشکری، آرش (۱۳۹۸). کاوش نجات‌بخشی محوطه سوغانلو ۳ حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
Kroll, S. (2005). The southern Urmia basin in the early Iron Age. Iranica Antiqua, 40, 65-85.
Rawlinson, H. C. (1840). Notes on a Journey from Tabríz, Through Persian Kurdistán, to the Ruins of Takhti-Soleïmán, and from Thence by Zenján and Ṭárom, to Gílán, in October and November 1838; With a Memoir on the Site of the Atropatenian Ecbatana. The Journal of the Royal Geographical Society of London, 10, 1–64.
Stein, Aurel, Sir, & Andrews, Fred H. (1940). Old routes of Western Iran: narrative of an archaeological journey / carried out and recorded by Sir Aurel Stein. Antiquities examined, described, and illustrated with the assistance of Fred H. Andrews. Macmillan and Co., Limited, London.

Full-Text:



مطالعات باستان­شناختی حوضه سد کانی شینکا؛ شهرستان پیرانشهر

چکیده

مطالعات باستان­شناختی حوضه سد کانی شینکا در شهرستان پیرانشهر تاکنون،  طی دو مرحله شامل؛ بررسی­های باستان‌شناختی حوضه آبگیر سد در پاییز سال ۱۳۹۶ و همچنین کاوش به‌منظور گمانه­زنی و خوانش وضعیت لایه­های تاریخی - فرهنگی محوطه­های شناسایی شده تابستان سال ۱۳۹۹ هجری شمسی انجام‌گرفته است. در بررسی­های باستان­شناختی حوضه سد کانی شینکا تعداد ۲۷ محوطه شامل غار، استقرارگاه، قبرستان و قلعه مورد شناسایی قرار گرفت که باتوجه‌به محدوده حوضه آبگیر سد و همچنین میزان مخاطرات ناشی از احداث و آبگیری سد، در نهایت تعداد ۵ محوطه جهت گمانه­زنی و خوانش لایه­های تاریخی - فرهنگی انتخاب شدند. مطالعات باستان­شناختی حوضه سد کانی شینکا، نشانگر استقرارهایی از دوران پیش از تاریخ (مس - سنگی، مفرغ و آهن)، دوران تاریخی (اشکانی و ساسانی) و دوران اسلامی است. هدف اصلی این نوشتار معرفی و مطالعه محوطه­های تاریخی حوضه سد کانی شینکا است تا ضمن معرفی این محوطه­ها به مهم‌ترین عوامل شکل­گیری و نحوه پراکنش محوطه­ها پرداخته شود. مهم‌ترین محوطه استقراری حوضه آبگیر سد، به لحاظ میزان گستردگی و همچنین حجم لایه­های تاریخی - فرهنگی محوطه گرد شیطان است که دارای شواهدی از دوران مس - سنگی (دالما)، مفرغ و دوران تاریخی است و محوطه گرد موروان با یک برجستگی کوچک دارای شواهدی از دوران مفرغ قدیم است. بخش عمده­ای از گستره و لایه­های محوطه باوله در اثر فعالیت­های کشاورزی در طی سالیان اخیر نابود شده و هم اکنون شواهدی به‌صورت ضعیف از دوران تاریخی از آن برجای‌مانده است. محوطه­های قلات شختان و قلات مره نیز دارای شواهدی از دوران تاریخی و اسلامی هستند. سایر محوطه­ها به‌صورت تک دوره­ای و با حجم کم یافته­های فرهنگی قابل مستندنگاری و مطالعه هستند. وضعیت زمین سیمای منطقه و همچنین محل قرارگیری ساختمان و حوضه آبگیر سد کانی شینکا، از جمله مهم‌ترین دلایل کمییت، کیفیت و همچنین نوع پراکنش محوطه­ها به شمار می­روند.

 

کلیدواژگان: شهرستان پیرانشهر، سد کانی شینکا، مطالعات باستان­شناختی

 

مقدمه

سد کانی شینکا در جنوب استان آذربایجان غربی و در شهرستان پیرانشهر؛ بر روی رودخانه زاب کوچک قرار گرفته است. بر اساس یکی از طرح­های وزارت نیرو و باهدف نجات و احیاء دریاچه ارومیه، کنترل آب­های مرزی و در نهایت استفاده از آب مخزن پشت سد به‌منظور آبیاری زمین­های کشاورزی مناطق اطراف، سد کانی شینکا در حال احداث است. علاوه بر احداث ساختمان اصلی سد، کانال انتقال آب از سد کانی شینکا به سد کانی سیب پیرانشهر و تونل انتقال آب از بند خرپاپ و رودخانه پردانان به مخزن سد کانی شینکا از دیگر پروژه­های پیش‌بینی‌شده در این طرح است. بر اساس اقدامات صورت‌گرفته، طرح مطالعاتی سد کانی شینکا به اتمام رسیده؛ اما هنوز به مرحله اجرایی و ساخت نرسیده است. تاج سد کانی شینکا در نزدیک روستای باوله در جنوب شهرستان پیرانشهر قرار دارد. مخزن سد دارای حدوداً ۵/۷ کیلومتر طول و عرض آن نیز بین ۱ تا ۴ کیلومتر است. بر اساس اطلاعات شرکت آب نیرو، سطح تراز آب در سد کانی شینکا حدود ۱۳۳۰ متر از سطح آب­های آزاد است و ارتفاع تاج سد از سطح بستر زمین نیز حدود ۶۰ تا ۶۵ متر است. در راستای مطالعات تکمیلی حوضه سد کانی شینکا و لزوم شناسایی محوطه­های تاریخی حوضه این سد، در پاییز سال ۱۳۹۶ طرح بررسی و شناسایی محوطه­های تاریخی حوضه این سد انجام گرفت و طرح کاوش و گمانه‌زنی محوطه­های شاخص و در معرض خطر حوضه آبگیر سد نیز، پس از چند سال وقفه در سال ۱۳۹۹ صورت پذیرفت. در طرح بررسی و شناسایی محوطه­ها، تعداد ۲۷ محوطه مورد شناسایی و ثبت قرار گرفت و از این میان تعداد ۵ محوطه جهت کاوش و گمانه‌زنی انتخاب شدند که امید است در آینده این محوطه­ها پیش از آبگیری مخزن سد، با انجام کاوش­های گسترده مورد مطالعات جامع­تری قرار گیرند. محل احداث تاج سد در یک دره تنگ با پوشش گیاهی جنگلی و در میان مراتع ملی و زمین­های کشاورزی مردم روستای باوله قرار گرفته است و باتوجه‌به انشعابات زیادی که به مخزن سد ختم شود می­توان دو بخش عمده شرقی و غربی را برای حوضه سد کانی شینکا تعریف کرد. پوشش گیاهی در بخش جنوب غربی به‌صورت جنگلی با درختان متراکم بلوط و سایر درختان بومی منطقه است و در بخش غربی نیز پوشش گیاهی عمدتاً به‌صورت مراتع با دره­های نه‌چندان عمیق است که در بخش­هایی از آن فعالیت­های کشاورزی و باغداری انجام می­گیرد. بخش جنوب شرقی سد به‌صورت جنگل تنک با درختچه­های بومی منطقه است و بخش شرقی و شمال شرقی عمدتاً به‌صورت مراتع و زمین­های کشاورزی به‌صورت محدود است. 

پرسش­ها

-       بر اساس یافته­های حاصل از بررسی باستان‌شناختی حوضه سد کانی شینکا، ماهیت استقرارها چگونه است؟

-       محوطه­های کاوش شده حوضه سد کانی شینکا معرف چه دوره­های تاریخی - فرهنگی هستند؟

اهداف

ایجاد زیرساخت­ها و طرح­های عمرانی در راستای توسعه و بهره­گیری حداکثری از منابع طبیعی همواره آسیب­هایی را بخش­های زیست‌محیطی و میراث‌فرهنگی به دنبال دارد که در طی چند سال اخیر به‌واسطه پیشرفت­های فنّاوری و سرعت‌بخشیدن به عملیات عمرانی این آسیب­ها بیشتر شده و بر همین اساس دستگاه­های مرتبط باهدف به‌حداقل‌رساندن و یا مطالعه و شناخت پیش از تخریب اقداماتی همانند کاوش­های نجات‌بخشی در حوزه میراث‌فرهنگی را مدنظر قرار می­دهند. هدف اصلی این نوشتار ضمن شناسایی و مطالعه محوطه­های تاریخی، شناخت عوامل مهم و تأثیرگذار در نوع استقرار­ها و نحوه پراکنش آن­ها است.

پیشینه پژوهش­های باستان­شناسانه در پیرانشهر

از جمله اولین بازدید­ها توسط سیاحان غربی در شمال غرب ایران و شهرستان پیرانشهر توسط راولینسون انجام­گرفته است که سعی کرده به معرفی وضعیت معیشتی و شواهد جغرافیایی منطقه بپردازد (Rawlinson, 1840:31). ژان ژاک دمورگان ضمن بازدید از مناطق مختلف به شرح کوتاهی از وضعیت جغرافیایی، آداب‌ورسوم، زبان، فرهنگ، گویش، اشعار و سایر موارد می­پردازد (دمورگان، ۱۳۳۹: ۱- ۴۸). استاین در مطالعات غرب ایران و در مسیر بازدید از سقز به لاهیجان «منظور از لاهیجان محدوده کنونی پیرانشهر است» به بازدید از چند محوطه تاریخی مهم و روستاهای اطراف می­پردازد و ضمن ارائه توضیحات مختصر در مورد تعداد محوطه­ها و به وضعیت کشاورزی و شیوه آبیاری زمین­ها می­پردازد (Stein, 1940: 353-361). کرول و کلایس در سال ۱۹۷۵ میلادی اقدام به بازدید تعدادی از محوطه­های شهرستان پیرانشهر کرده­اند و شرحی بر آن­ها نوشته­اند (Kroll,2005: 71-73). بخش دیگری از مطالعات باستان‌شناسی اخیر به شرح زیر است: پایان‌نامه کارشناسی ارشد «بررسی باستان‌شناسی حوضه رود زاب کوچک» (بیننده، ۱۳۸۷). رساله دکتری «بازنگري دوره مس و سنگ شمال غرب ايران، مطالعه موردي: تپه لاوین» (بیننده، ۱۳۹۰). بررسی باستان‌شناسی «مسیر کانال انتقال آب جلدیان» (قهرمانی، ۱۳۹۴). پایان‌نامه کارشناسی ارشد «بررسی باستان‌شناسی دشت لاجان پیرانشهر» (مهرورز، ۱۳۹۴). حفاری نجات‌بخشی «محوطه باستانی کانی سیب واقع در سد مخزنی کانی سیب پیرانشهر»  (فلاحیان، ۱۳۹۵). پایان‌نامه کارشناسی ارشد «تحلیل الگوهای استقراری عصر آهن حوضه رودخانه زاب» (سرخابی،۱۳۹۵) تعیین عرصه و حریم محوطه «گرد مرقد لاوین» (خان‌محمدی،۱۳۹۵). حفاری نجات‌بخشی محوطه «تپه سرباز سیلوه» (حاجی محمدی، ۱۳۹۶). حفاری نجات‌بخشی محوطه «تپه شیخ اسماعیل سیلوه» (عابدی،۱۳۹۶). تعیین عرصه و حریم «تپه هفت شیخان سیلوه»  (خرازی: ۱۳۹۶). بررسی باستان‌شناسی «حوضه سد سیلوه» (گراوند، ۱۳۹۶). بررسی باستان‌شناسی «حوضه سد کانی سیب» (حیدری، ۱۳۹۶). بررسی باستان‌شناختی «مسیر انتقال آب سد کانی سیب» (صدرایی، ۱۳۹۶). بررسی باستان‌شناختی «حوضه سد کانی شینکا» (آقا لاری، ۱۳۹۶). پایان‌نامه کارشناسی ارشد «مطالعات باستان‌سنجی سفال‌های عصر مفرغ تپه سیلوه پیرانشهر، شمال غرب ایران» (رحمانی کرکوندی، ۱۳۹۷). پایان‌نامه کارشناسی ارشد «بررسی پدیده مهاجرت (بومی یا مهاجر بودن) در بقایایی از اسکلت‌های انسانی یافته شده از تپه سیلوه در پیرانشهر» (احمدزاده خجسته،۱۳۹۷). کاوش و گمانه­زنی به‌منظور «تعیین عرصه و حریم تپه قلات جلدیان» (حیدری دستنابی، ۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی «فصل اول محوطه کاسه گران ۱ حوضه سد کانی سیب» (فلاحیان،۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی «محوطه کاسه گران ۲ حوضه سد کانی سیب» (بداقی، ۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی «محوطه رسول (برده زرد) حوضه سد کانی سیب» (شریفی، ۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی «محوطه کاسه گران ۳ حوضه سد کانی سیب» (میرزایی، ۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی فصل اول گورستان سوغانلو حوضه سد کانی (خان‌محمدی، ۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی «فصل اول محوطه سوغانلو ۱ (قلات سوغانلو) حوضه سد کانی سیب» (میر اسکندری، ۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی «صل اول محوطه سوغانلو ۴ حوضه سد کانی سیب» (گراوند،۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی «محوطه عبید (کله کاشکه) حوضه سد کانی سیب» (بیننده، ۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی «فصل اول محوطه سوغانلو ۶ (کانی کیسل) حوضه سد کانی» (حاجی محمدی، ۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی «فصل دوم محوطه کاسه گران ۱ حوضه سد کانی سیب» (فلاحیان، ۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی «فصل دوم گورستان سوغانلو حوضه سد کانی سیب» (خان­محمدی، ۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی «فصل دوم محوطه سوغانلو ۱ (قلات سوغانلو) حوضه سد کانی سیب» (میر اسکندری، ۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی «فصل دوم محوطه سوغانلو ۴(قد کودان) حوضه سد کانی سیب» (گراوند، ۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی «فصل دوم محوطه سوغانلو ۶ (کانی کیسل) حوضه سد کانی سیب» (حاجی محمدی، ۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی «فصل اول محوطه گردآشوان حوضه سد کانی سیب» (شریفی، ۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی «فصل اول محوطه گردی گوران حوضه سد کانی سیب» (میرزایی، ۱۳۹۸)حفاری نجات‌بخشی «محوطه ریک آباد حوضه سد کانی سیب» (بیننده، ۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی «محوطه پشت مالان حوضه سد کانی سیب» (سراقی، ۱۳۹۸). «بررسی پارینه‌سنگی حوضه سد کانی سیب» (نادری، ۱۳۹۸). کاوش نجات‌بخشی «محوطه پشت مالان» حوضه سد کانی سیب (سراقی، ۱۳۹۸). کاوش نجات‌بخشی «محوطه صلاح - صالح ۱» حوضه سد کانی سیب (سراقی، ۱۳۹۸). کاوش نجات‌بخشی «محوطه سوغانلو ۳» حوضه سد کانی سیب (لشکری، یزدانی، ۱۳۹۸). کاوش نجات‌بخشی «محوطه آخوران ۲» حوضه سد کانی سیب (شریفی، ۱۳۹۸). کاوش نجات‌بخشی «محوطه سوغانلو ۲» حوضه سد کانی سیب (بداقی، ۱۳۹۸). «کاوش و گمانه‌زنی محوطه­های باستانی حوضه سد کانی شینکا» (آقا لاری، ۱۳۹۹).کاوش نجات‌بخشی «فصل سوم محوطه سوغانلو ۴(قد کودان) حوضه سد کانی سیب» (گراوند، ۱۳۹۹). کاوش نجات‌بخشی «محوطه سوغانلو ۶(کانی کیسل) حوضه سد کانی سیب» (حاجی محمدی، ۱۳۹۹). کاوش نجات‌بخشی «فصل دوم گردی گوران» حوضه سد کانی سیب (میرزایی، ۱۳۹۹). کاوش نجات‌بخشی «فصل سوم محوطه سوغانلو ۱(قلات سوغانلو)» حوضه سد کانی سیب (میراسکندی، ۱۳۹۹). کاوش نجات‌بخشی «فصل دوم محوطه گردی آشوان» حوضه سد کانی سیب (شریفی، ۱۳۹۹).کاوش و گمانه‌زنی به‌منظور «تعیین عرصه و حریم گردی زیویه» (نادران،۱۳۹۹). کاوش و گمانه‌زنی به‌منظور «تعیین عرصه و حریم تپه مار آوا» (عبدی، ۱۳۹۹). کاوش نجات‌بخشی «محوطه بل چاک 3» حوضه سد کانی سیب (جمشیدی یگانه، ۱۳۹۹). کاوش نجات‌بخشی «گورستان بل چاک» حوضه سد کانی سیب (جمشیدی یگانه، ۱۳۹۹). کاوش نجات‌بخشی «محوطه خره خانالی شمالی» حوضه سد کانی سیب (نورسی، 1400). کاوش نجات‌بخشی «محوطه خره خانالی جنوبی» حوضه سد کانی سیب (حسن زاده، 1400). کاوش نجات‌بخشی «فصل سوم محوطه گردی گوران» حوضه سد کانی سیب (قنبری، 1400). کاوش نجات‌بخشی «فصل سوم محوطه گردی آشوان» حوضه سد کانی سیب (موچشی، 1400). کاوش نجات‌بخشی «محوطه برکمران» حوضه سد کانی سیب (افشاری، 1400).

سیمای جغرافیایی پیرانشهر و موقعیت منطقه مورد بررسی

پیرانشهر یکی از شهرستان­های استان آذربایجان غربی در شمال غربی ایران است. این شهرستان از جهت شمال به نقده و اشنویه، از جنوب به میرآباد و سردشت از شرق به مهاباد و از غرب به کشور عراق محدود است. شهرستان پیرانشهر به سبب هم‌جواری با مرز عراق و نزدیکی به خاک ترکیه از ویژگی‌های مهم نظامی برخوردار است (نصیری هند خاله و دیگران، ۱۳۹۶: ۱۰).  رودخانه زاب کوچک به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عوارض محیطی در دشت پیرانشهر از بلندی‌های جنوب غربی ارومیه به نام چٌمِ لاوین سرچشمه گرفته، پس از پیوستن شاخه‌های متعدد و گذر از گذرگاه کوهستانی و پرشیب آلان در خاک ایران وارد کشور عراق می‌شود. چنانچه حوضه زاب در مسیر بادهای باران‌آور است، پوشش گیاهی به‌صورت جنگل تنک و متراکم اعم از جنگل بلوط، اٌرس و گاه پسته وحشی و بادام و گز است. هر چه از غرب به شرق حرکت کنیم باتوجه‌به میزان بارش‌ها از تراکم گیاهی و جنگلی کاسته می‌شود (خضری،۱۳۷۹ :23-۱۷). امتداد این حوضه به‌صورت نواری نسبتاً عمود به‌موازات مرز بین‌المللی ایران و عراق و رودخانة زاب کوچک کشیده شده و گسترش طولی و عرضی آن به ترتیب شمال - غربی - جنوب شرقی و غربی - شرقی است. نقاط شهری پیرانشهر، سردشت، گرد کشانه، میرآباد، ربط و نقاط روستایی پسوه، نالس، جلدیان، شیناوی و بیژوه از مناطق پرجمعیت این حوضه به شمار می‌آیند (همان:12) (شکل ۱).

 

شکل ۱: موقعیت شهرستان پیرانشهر در تقسیمات سیاسی (نگارندگان،1402)

بررسی باستان‌شناسی حوضه سد کانی شینکا¹

بررسی باستان‌شناختی حوضه سد کانی شینکا باتوجه‌به ماهیت نجات‌بخشی بودن آن،  بر اساس روش بررسی مکان‌نگاری صورت گرفت. بدین صورت که تمام مکان­های باستانی ازنظر موقعیت و دوره­هایی که مشمول آنهاست مدنظر قرار گرفت. این روش نیازهای اطلاعاتی را که برای تفسیر تاریخی زیستگاه­های لازم است را برآورده می­سازد. براین‌اساس منطقه موردنظر به‌صورت پیمایشی فشرده مورد بررسی قرار گرفت. در بررسی حوضه سد کانی شینکا ابتدا نقشه منطقه و حوزه آبگیر سد تهیه و باتوجه‌به جهت جریان آب رودخانه زاب حوضه به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم شد. کار بررسی به‌صورت پیمایشی و به شکل منظم از بخش شرقی در منتهی‌الیه شکل‌گیری دریاچه سد از رو ستای گرد شیطان شروع و درنهایت در بخش غربی به پایان رسید. همچنین با توجه ایجاد کانال انتقال آب سد کانی شینکا در بخش شرقی رودخانه زاب، پروسه بررسی مسیر این کانال نیز تا سد کانی سیب به سرانجام رسید (شکل ۲).

 

شکل ۲: موقعیت حوضه بررسی سد کانی شینکا در شهرستان پیرانشهر (نگارندگان، ۱۳۹۶)

در طرح بررسی باستان‌شناسی سد کانی شینکا درمجموع ۲۷ محوطه تاریخی مورد شناسایی و مستندنگاری قرار گرفت. از این  تعداد، محوطه­های گرد شیطان، گرد موران، قباد ۱، ویزبگیان، قلات مره و قلات شختان در بررسی­هایی که سابقاً در منطقه انجام‌گرفته، در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده­اند.

از میان محوطه­های شناسایی شده دو محوطه ترکش ۲(Terkash ۲)، (شکل ۳) و خره چَوَندَ­ر(Khreh chavandar)، (شکل ۴) از نوع پناهگاه­های صخره­ای هستند که باتوجه‌به اینکه هم­اکنون نیز از این مکان­ها به­عنوان پناهگاه احشام توسط مردم محلی استفاده می­شود و حجم انباشت­های ناشی از فضولات حیوانی بسیار زیاد است و هیچ­گونه شواهدی از یافته­های تاریخی - فرهنگی، شامل ابزار و دست‌ساخته‌های انسانی قابل تاریخ‌گذاری به دست نیامد؛ اما در صورت کاوش و مطالعات بیشتر ممکن است آثار و شواهدی مرتبط با دوران پیش از تاریخ به دست آید.

 

شکل ۳: نمای کلی از پناهگاه­ ترکش۲(نگارندگان، ۱۳۹۶)

 

شکل ۴: نمای کلی از پناهگاه­ خره چَوَندَر (نگارندگان، ۱۳۹۶)

از میان محوطه­های شناسایی شده چهار محوطه گرد شیطان، ترکش ۳، گرد باساک ۲ (شکل ۵) و محوطه برد رشان ۱ (شکل ۶) دارای آثاری از دوره مس و سنگ منطقه هستند. محوطه گرد موران دارای لایه­های مفرغ و آهن است. بیشترین محوطه­های شناسایی شده در بررسی حوضه سد کانی شینکا مربوط به عصر آن III , II هستند. به‌طوری‌که ۸ محوطه دارای داده­های مربوط به این دوره هستند. محوطه قباد ۱، محوطه ویزبگیان، محوطه گرد باساک ۱، محوطه گرد ممند، محوطه خره آغَالان، محوطه باوله ۲ و محوطه باوله ۳ دارای سفال­های مربوط به عصر آهن II و III هستند. استقرارهای مربوط به این دوره بیشتر به‌صورت قلعه­هایی هستند که بر روی برجستگی­های طبیعی ایجاد شده­اند. از میان محوطه­های شناسایی شده در بررسی نجات‌بخشی حوضه سد کانی شینکا تعداد ۶ محوطه مربوط به دوره­های تاریخی مخصوصاً دوره اشکانی و احتمالاً دوره ساسانی هستند که این محوطه­ها شامل قلات شختان، قلات موت آباد، گرد باساک ۱، محوطه کوپر ۱، محوطه ترکش ۱، محوطه قباد ۳، محوطه برد رشان ۳، محوطه برده رشان ۴ هستند. از میان محوطه­های شناسایی شده در بررسی­ حوضه سد کانی شینکا محوطه قلات مره،  قلات شختان به همراه ۸ محوطه دارای شواهدی از دوران اسلامی هستند (جدول ۱) و (شکل ۷).

                               

شکل ۵: طرح و تصویر نمونه سفال­های شاخص محوطه گردباساک ۲ (نگارندگان، ۱۳۹۶)   شکل ۶: طرح و تصویر نمونه سفال‌های شاخص محوطه برده رشان ۱(نگارندگان، ۱۳۹۶)

 

جدول ۱: محوطه­های تاریخی شناخته شده در بررسی حوضه سد کانی شینکا(نگارندگان، ۱۳۹۶)

توضیحات	دروان مشهود	ارتفاع	عرض	طول	UTM ناحیه	شماره باستان‌شناسی محوطه	نام محوطه	ردیف
	مس‌سنگی قدیم (دالما)، اشکانی	15	40	70	N:52 13 03 E: 40 46 446 - ارتفاع از سطح دریا: 1370 متر	38SN403-100	گرد شیطان ۱	۱
	قدیم مفرغ عصر آهن	۳	20	30	N:52 14 24 E: 40 46 149- ارتفاع از سطح دریا: 1350 متر	38SN403-101	گرد موروان	۲
	اشکانی-ساسانی و اسلامی؟	20	40	60	N:52 18 06 E: 40 45 072- ارتفاع از سطح دریا: ۱۳۹۹ متر	38SN403-102	گرد باساک ۱	۳
محوطه مسطح است.	(اشکانی-ساسانی)	0	30	30	N:52 35 31 E: 40 43 418- ارتفاع از سطح دریا: 1371 متر	38SN403-103	کوپر ۱	۴
محوطه مسطح است.	اسلامی متأخر	5	40	60	N:52 42 14 E: 40 43 552- ارتفاع از سطح دریا: 1350 متر	38SN403-104	کوپر ۲	5
	(اشکانی-ساسانی)	0	20	30	N:52 48 06 E: 40 43 167- ارتفاع از سطح دریا: 1334 متر	38SN403-105	ترکش ۱	۶
	نامشخص	۶	10	32	N:52 51 18 E: 40 42 614- ارتفاع از سطح دریا: 1345 متر	38SN403-106	ترکش ۲	7
	مس‌سنگی	8	30	60	N:52 46 90 E: 40 42 161- ارتفاع از سطح دریا: 1372 متر	38SN403-107	ترکش ۳	8
	(اشکانی-ساسانی)	0	100	100	N:52 56 12 E: 40 42 365- ارتفاع از سطح دریا: 1352 متر	38SN403-108	قباد ۳	9
	عصر آهن؟	20	40	100	N:52 58 34 E: 40 42 679- ارتفاع از سطح دریا: 1332 متر	38SN403-109	قلات مره	10
	عصر آهن (III)	5	80	100	N:52 54 08 E: 40 40 983- ارتفاع از سطح دریا: 1410 متر	38SN403-110	قباد ۱	11
	عصر آهن و اسلامی	25	60	70	N:52 63 54 E: 40 40 046- ارتفاع از سطح دریا: 1345 متر	38SN403-111	ویزبگیان	12
	نامشخص	7	18	30	N:52 64 38 E: 40 40 635- ارتفاع از سطح دریا: 1329 متر	38SN403-112	خره چوندره	13
	عصر آهن و مس‌سنگی (جدید)	۲	60	80	N:52 21 07 E: 40 44 675- ارتفاع از سطح دریا: ۱۳۹۵ متر	38SN403-113	گرد باساک ۲	14
	عصر آهن و اسلامی	30-10	100	200	N:52 11 79 E: 40 47 038- ارتفاع از سطح دریا: 1406 متر	38SN403-114	گرد ممند	15
	اسلامی	8	30	15	N:52 09 40 E: 40 46 869- ارتفاع از سطح دریا: 1354 متر	38SN403-115	گرد شیطان ۲	16
	مس‌سنگی (جدبد)	۲	100	70	N:52 19 72 E: 40 48 722- ارتفاع از سطح دریا: 1390 متر	38SN403-116	برده رشان ۱	17
	اسلامی	۲	30	25	N:52 20 52 E: 40 49 089- ارتفاع از سطح دریا: 1417 متر	38SN403-117	برده رشان ۲	18
	اشکانی	0	100	100	N:52 20 84 E: 40 49 351- ارتفاع از سطح دریا: 1429 متر	38SN403-118	برده رشان ۳	19
	(اشکانی-ساسانی)	15	80	70	N:52 25 98 E: 40 48 109- ارتفاع از سطح دریا: 1454 متر	38SN403-119	برده رشان ۴	20
	عصر آهن ؟	40	20	40	N:52 37 00 E: 40 45 581- ارتفاع از سطح دریا: 1503 متر	38SN403-120	خره آغلان	21
محوطه مسطح است.	اسلامی متأخر	0	20	50	N:52 39 71 E: 40 43 923- ارتفاع از سطح دریا: 1337 متر	38SN403-121	زاغه	22
	عصر آهن ؟	20	50	120	N:52 75 48 E: 40 42 781- ارتفاع از سطح دریا: 1343 متر	38SN404-122	قلات شختان	23
محوطه مسطح است.	اسلامی متأخر	0	20	60	N:52 85 58 E: 40 42 662- ارتفاع از سطح دریا: 1363 متر	38SN404-123	گورستان شختان	24
	اسلامی متأخر	27	30	30	N:52 72 92 E: 40 41 420- ارتفاع از سطح دریا: 1311 متر	38SN404-124	باوله ۱	25
محوطه مسطح است.	عصر آهن (III)	0	70	70	N:52 73 76 E: 40 41 037- ارتفاع از سطح دریا: 1299 متر	38SN404-125	باوله ۲	26
	عصر آهن؟	40-20	15	40	N:52 85 30 E: 40 400 38- ارتفاع از سطح دریا: 1361 متر	38SN404-126	باوله ۳	27

 

شکل 7: نقشه پراکندگی محوطه­های شناسایی شده در حوضه سد کانی شینکا (نگارندگان، ۱۳۹۶)

گمانه‌زنی در محوطه­های در معرض خطر حوضه سد کانی شینکا²

فصل دوم مطالعات باستان­شناختی حوضه سد کانی شینکا پس از برگزاری چند جلسه در مورد محوطه­های در معرض خطر، نهایتاً ۵ محوطه (گرد شیطان، گرد موروان، قلات مره، قلات شختان و باوله)  جهت کاوش و گمانه­زنی به‌منظور شناخت لایه­ها و کم‌وکیف محوطه­ها انتخاب شدند (شکل ۸).

 

شکل ۸: نقشه پراکندگی محوطه­های منتخب جهت کاوش در حوضه سد کانی شینکا (نگارندگان، ۱۳۹۶)

محوطه گرد شیطان

محوطه گرد شیطان در داخل بافت روستایی با همین نام و در فاصله حدود ۱۰۰ متری ضلع غربی رودخانه زاب کوچک قرار گرفته است. محوطه بر روی یک تراس طبیعی، به شکل بیضی و در جهت شمالی - جنوبی شکل‌گرفته و ارتفاع آن از سطح زمین­های اطراف حدود ۱۵ متر است. بستر طبیعی با زیرساخت رسوبی در ضلع غربی و بستر کنگلومرایی در ضلع شرقی قابل‌مشاهده است. طول سطح محوطه حدود ۷۰ متر و عرض آن ۴۰ متر است. بهترین مسیر دسترسی به محوطه، جاده آسفالته روستای گرد شیطان است که با طول حدود ۲ کیلومتر به جاده اصلی پیرانشهر - سردشت متصل می­شود. پراکندگی میزان پراکنش قطعات سفال در ضلع غربی نسبت به بخش­های دیگر محوطه بیشتر است. بر اساس پراکندگی سفال­ها، وسعت محوطه حدود ۱ هکتار است. محوطه ازنظر وضعیت توپوگرافی از چهار جهت دارای شیب تند است؛ از طرف ضلع غربی و جنوبی به بافت خانه­های روستای گرد شیطان و از طرف ضلع شرقی و شمالی به رودخانه زاب منتهی می­شود (شکل ۹ و ۱۰).

 

شکل ۹: موقعیت محوطه­های گرد شیطان و گرد موران در حوضه سد کانی شینکا (با اضافاتی برگرفته از گوگل ارث)

 

شکل ۱۰: نمای کلی از محوطه گرد شیطان، دید از ضلع جنوبی محوطه(نگارندگان، ۱۳۹۹)

کارگاه کاوش در محوطه گرد شیطان در بالاترین سطح محوطه با ابعاد ۲×۲ متر باهدف شناخت وضعیت لایه­نگاری و شناسایی دوره­های تاریخی - فرهنگی ایجاد گشت که با ادامه فرایند کاوش تا عمق ۳۴۵- سانتی­متری نسبت به نقطه ثابت اندازه‌گیری، تعداد ۴۳ کانتکست مورد شناسایی قرار گرفت که از این میان تعداد ۱۵ کانتکست فوقانی مرتبط با لایه­های دوران تاریخی (اشکانی) و تعداد ۲۷ کانتکست تحتانی در ارتباط با دوران پیش از تاریخ (مفرغ و مس­سنگی) است. از جمله مهم‌ترین شواهد فرهنگی به‌دست‌آمده در کاوش محوطه گرد شیطان، علاوه بر ساختارهای معماری (شکل ۱۱)، قطعات سفالی (شکل ۱۲ و ۱۳) و استخوانی، شواهد ابزارهای سنگی و سازه­های حرارتی است.

 

شکل ۱۱: شواهد ساختارهای معماری در لایه­های فوقانی محوطه گرد شیطان(نگارندگان، ۱۳۹۹)

 

شکل ۱۲: طرح و تصویر نمونه سفال­های دوران تاریخی محوطه گرد شیطان(نگارندگان، ۱۳۹۹)

 

شکل ۱۳: طرح و تصویر نمونه سفال­های شاخص دوران مس‌سنگی محوطه گرد شیطان(نگارندگان، ۱۳۹۹)

محوطه گرد موروان

محوطه گردی موروان که با نام گرد مورو هم شناخته می­شود در حاشیه جنوبی روستای گرد شیطان در کناره زمین­های زراعی این روستا واقع شده است (شکل ۱۴). موقعیت تپه به‌گونه‌ای است که بخش غربی آن کاملاً مشرف به سرشاخه رودخانة زاب کوچک است. این محوطه یک تپه­ نسبتاً کوچک باقاعده مدور به طول تقریبی ۵۸ متر در راستای شرقی - غربی و عرض تقریبی ۵۲ متر در راستای شمالی - جنوبی و با ارتفاع نسبی ۵/۳ متر از سطح زمین­های اطراف است.  دسترسی به سطح محوطه از میان زمین­های اطراف تپه و عمدتاً در ضلع غربی آن، از طریق مسیر بین زمین­های کشاورزی امکان­پذیر است (شکل ۱۵).

 

شکل ۱۴: موقعیت محوطه­های گرد شیطان و گرد موران در حوضه سد کانی شینکا (با اضافاتی برگرفته از گوگل ارث)

 

شکل ۱۵: نمای کلی از محوطه گرد موروان، دید از ضلع شمالی محوطه(نگارندگان، ۱۳۹۹)

کارگاه کاوش در محوطه گرد موروان در بالاترین سطح محوطه و باهدف شناخت و شناسایی دوره­های تاریخی فرهنگی با ابعاد ۲×۳ متر ایجاد گشت که با ادامه فرایند کاوش تا عمق ۲۵۰- سانتی­متری نسبت به نقطه ثابت اندازه‌گیری ادامه پیدا کرد. از این گمانه تعداد ۲۲ کانتکست با ماهیت فرهنگی مورد شناسایی قرار گرفت که باتوجه‌به شواهد فرهنگی به‌دست‌آمده این محوطه به‌صورت تک دوره­ای در بازه زمانی مفرغ قدیم که با نام فرهنگ حسن‌علی در منطقه شناخته می­شود، قابل تاریخ­گذاری نسبی است. از جمله مهم‌ترین شواهد فرهنگی به‌دست‌آمده در کاوش محوطه گرد موروان، علاوه بر ساختارهای معماری (شکل ۱۶)، قطعات سفالی (شکل ۱۷) و استخوانی، شواهد ابزارهای سنگی و یک پیکرک سفالی (شکل ۱۸) است.

 

شکل ۱۶: شواهد ساختارهای معماری در لایه­های تحتانی محوطه گرد موروان(نگارندگان، ۱۳۹۹)

 

شکل ۱۷: طرح و تصویر نمونه سفال­های شاخص دوران مفرغ قدیم محوطه گرد موروان(نگارندگان، ۱۳۹۹)

 

شکل ۱۸: طرح و تصویر پیکرک سفالی به‌دست‌آمده از کاوش محوطه گرد موروان(نگارندگان، ۱۳۹۹)

محوطه قلات مره

محوطه قلات مره به‌صورت برجستگی نسبتاً بلند با بستر طبیعی در دامنه جنوبی رودخانه زاب کوچک قرار گرفته است. فاصله این اثر تا رودخانه بسیار کم است؛ به‌گونه‌ای که این محوطه با مساحت ۴۲۰۰ متری، دامنه­های آن به رودخانه زاب کوچک منتهی می­شود. به نظر می­رسد این محوطه باتوجه‌به وضعیت توپوگرافی و قرارگیری در میان چندین روستا و محوطه­های باستانی اطراف، بر سر راه مواصلاتی قدیمی قرار داشته است و هم اکنون نیز جاده مواصلاتی روستاهای منطقه نعلین در شهرستان پیرانشهر و پل هنگ­آباد در فاصله ۶۰۰ متری شمال غربی محوطه قرار دارد (شکل ۱۹). محوطه قلات مره در میان مراتع ملی کشور قرار گرفته و در چند سال اخیر توسط تعدادی از مردمان بومی و بدون مجوزهای لازم، در دامنه جنوبی آن تعداد زیادی از درختان انگور کشت شده است (شکل ۲۰).

 

شکل ۱۹: موقعیت محوطه ­قلات مره در حوضه سد کانی شینکا (با اضافاتی برگرفته از گوگل ارث)

 

شکل ۲۰: نمای کلی از محوطه قلات مره، دید از ضلع شمالی محوطه(نگارندگان، ۱۳۹۹)

 

 

کارگاه کاوش در محوطه قلات مره پس از بررسی­های سطحی، در بالاترین سطح محوطه و باهدف شناخت دوره­های تاریخی فرهنگی و همچنین شناسایی شواهد ساختارهای معماری در سطح محوطه، با ابعاد ۲×۵ متر ایجاد گشت که با ادامه فرایند کاوش تا عمق ۱۲۰- سانتی­متری نسبت به نقطه ثابت اندازه‌گیری ادامه پیدا کرد. از این گمانه تعداد ۹ کانتکست با ماهیت فرهنگی مورد شناسایی قرار گرفت که باتوجه‌به شواهد فرهنگی به‌دست‌آمده این محوطه مربوط به قرون میانی و اواخر دوران اسلامی، قابل تاریخ­گذاری نسبی است. از جمله مهم‌ترین شواهد فرهنگی به‌دست‌آمده در کاوش محوطه قلات مره، ساختارهای معماری (شکل ۲۱)، قطعات سفالی (شکل ۲۲) است.

 

شکل ۲۱: شواهد ساختارهای معماری در لایه­های تحتانی محوطه قلات مره(نگارندگان، ۱۳۹۹)

 

شکل ۲۲: طرح و تصویر نمونه سفال­های شاخص محوطه قلات مره(نگارندگان، ۱۳۹۹)

محوطه قلات شختان

محوطه قلات شختان به‌صورت برجستگی نسبتاً بلند با بستر طبیعی در دامنه ضلع شمالی رودخانه زاب کوچک قرار گرفته است. فاصله این اثر تا رودخانه زاب کوچک ۷۸۰ متر است؛ و دو سرشاخه­ رودخانه زاب از دو ضلع شرقی و غربی قلات شختان عبور می­کنند. این محوطه در میان زمین­های دو روستای شختان و هنگ آب قرار دارد و باتوجه‌به موقعیت آن، این محوطه می­تواند درگذشته به عنوان یکی از قلعه­های کنترل مسیرهای ارتباطی ایفای نقش کرده باشد (شکل ۲۳). مساحت محوطه قلات شختان در حدود ۳۵۰۰ مترمربع است که از جهات مختلف می­توان به آن دسترسی پیدا کرد؛ اما نزدیک‌ترین و آسان­تر مسیر از ضلع شمالی محوطه قابل‌دسترسی است. قلات شختان هم اکنون در میان مراتع ملی کشور قرار دارد و در اطراف آن، زمین­های کشاورزی به‌صورت دیم و همچنین باغات کشاورزان قابل‌مشاهده است (شکل ۲۴).

 

شکل ۲۳: موقعیت محوطه ­قلات شختان در حوضه سد کانی شینکا (با اضافاتی برگرفته از گوگل ارث)

 

شکل ۲۴: نمای کلی از محوطه قلات شختان، دید از ضلع جنوب شرقی(نگارندگان، ۱۳۹۹)

 

 

در محوطه قلات شختان دو کارگاه کاوش با اسم­های گمانه I و گمانه II  ایجاد شد که محل گمانه­ها باتوجه‌به شواهد معماری و دیگر شواهد فرهنگی همانند پراکندگی قطعات سفالی در سطح محوطه، انتخاب شدند. باتوجه‌به شواهد فرهنگی به‌دست‌آمده و همچنین بومی و غیر شاخص بودن یافته­های سفالی نمی­توان به‌صورت قطع در مورد تاریخ‌گذاری نسبی آن نظر داد؛ اما این محوطه با قید احتمال در دوره­های تاریخی (اشکانی - ساسانی؟) و قرون میانه اسلامی؟ مسکون بوده است.

 گمانه I 

گمانه I در ضلع غربی محوطه و با ابعاد ۲×۵ متر ایجاد گشت که در نهایت تا متوسط عمق ۱۳۰- سانتی‌متری به نسبت نقطه ثابت اندازه‌گیری ادامه پیدا کرد و تعداد ۴ کانتکست در آن مورد شناسایی قرار گرفت. مهم‌ترین یافته­های به‌دست‌آمده از این گمانه علاوه بر ساختارهای معماری (شکل ۲۵) و شواهد سفالی (شکل ۲۶)، یک شی مفرغی با کاربری احتمالی آینه مفرغی (شکل ۲۷) به دست آمد.

 

شکل ۲۵: شواهد ساختارهای معماری در گمانه I محوطه قلات شختان(نگارندگان، ۱۳۹۹)

 

شکل ۲۶: طرح و تصویر نمونه سفال­های شاخص گمانه I محوطه قلات شختان(نگارندگان، ۱۳۹۹)

 

شکل ۲۷: طرح و تصویر شی مفرغی به‌دست‌آمده از گمانه I محوطه قلات شختان(نگارندگان، ۱۳۹۹)

 

گمانه II 

گمانه II در ضلع شمالی محوطه و با ابعاد ۲×۴ متر ایجاد گشت که در نهایت تا متوسط عمق ۶۰- سانتی‌متری به نسبت نقطه ثابت اندازه‌گیری ادامه پیدا کرد و تعداد ۴ کانتکست در آن مورد شناسایی قرار گرفت. مهم‌ترین یافته­های به‌دست‌آمده از این گمانه ساختارهای معماری (شکل ۲۸) و شواهد سفالی (شکل ۲۹) است.

 

شکل ۲۸: شواهد ساختارهای معماری در گمانه II محوطه قلات شختان(نگارندگان، ۱۳۹۹)

 

شکل ۲۹: طرح و تصویر نمونه سفال­های شاخص گمانه II محوطه قلات شختان(نگارندگان، ۱۳۹۹)

 

 

محوطه باوله

محوطه باوله در فاصله حدود 350 متری ضلع جنوبی روستای باوله سفلی و در فاصله حدود 200 متری ضلع شرقی رودخانه زاب کوچک قرارگرفته است. ابعاد محوطه در حدود 70×70 متر است. محوطه بر روی سطح مسطح یک تراس شکل گرفته است و مشرف به رودخانه زاب است. ارتفاع تراس از سطح ضلع شمالی و غربی حدود 10 متر است. بهترین مسیر دسترسی جاده خاکی باوله به سد است که از کنار ضلع شرقی محوطه عبور می­کند (شکل 30). ازنظر توپوگرافی ضلع شمالی با شیب تند به رودخانه زاب و زمین­های کشاورزی، ضلع شمالی با شیب تند به باغ سیب و گردو، ضلع جنوبی و شرقی به‌صورت مسطح به زمین­های کشاورزی منتهی می­شود. ازنظر کاربری زمین، علاوه بر ایجاد باغ سیب، بخش زیادی از سطح محوطه در زیر کشت یونجه قرارگرفته است. مالکیت محوطه مربوط به کشاورزان است و به­صورت کامل در محدوده آبگیری سد قرار دارد (شکل 31).

 

شکل ۳۰: موقعیت محوطه ­قلات شختان در حوضه سد کانی شینکا (با اضافاتی برگرفته از گوگل ارث)

 

شکل ۳۱: نمای کلی از محوطه باوله(نگارندگان، ۱۳۹۹)

کارگاه کاوش در محوطه باوله در سطح محوطه با ابعاد ۲×۵/۲ متر باهدف شناخت وضعیت لایه­نگاری و شناسایی دوره­های تاریخی - فرهنگی ایجاد گشت که با ادامه فرایند کاوش تا عمق ۶۵- سانتی­متری نسبت به نقطه ثابت اندازه‌گیری ادامه پیدا کرد. تعداد ۵ کانتکست از کاوش گمانه محوطه باوله مورد شناسایی قرار گرفت. باتوجه‌به یافته‌های فرهنگی به‌دست‌آمده می‌توان محوطه باوله را متعلق به دوران تاریخی (اشکانی) دانست که شواهد حاکی از یک محوطه صنعتی دوران تاریخی است. از جمله مهم‌ترین شواهد فرهنگی به‌دست‌آمده در کاوش محوطه باوله، علاوه بر ساختارهای معماری (شکل ۳۲)، قطعات سفالی (۳۳)، شواهد سرباره، هواکش کوره ذوب‌آهن و سنگ معدنی است.

 

شکل ۳۲: شواهد ساختارهای معماری در گمانه محوطه باوله(نگارندگان، ۱۳۹۹)

 

شکل ۳۳: طرح و تصویر نمونه سفال­های شاخص محوطه باوله(نگارندگان، ۱۳۹۹)

نتیجه­گیری

مطالعات باستان‌شناسی حوضه سد کانی شینکا در طی دو فصل بافاصله زمانی سه سال انجام پذیرفت که در فصل اول مطالعات که به شناسایی و بررسی محوطه­های تاریخی فرهنگی پرداخته شد، تعداد ۲۷ محوطه مورد شناسایی و مستندنگاری قرار گرفت. در فصل دوم مطالعات، تعداد پنج محوطه در معرض خطر، به‌منظور شناسایی وضعیت لایه­ها و میزان انباشت­های فرهنگی مورد گمانه‌زنی و کاوش قرار گرفت. داده‌های به‌دست‌آمده از نتایج فصل اول نشانگر سکونت انسان در این حوزه از دوره مس‌سنگی تا قرون متأخر اسلامی است. مهم‌ترین عامل پراکنش محوطه­ها در حوضه سد کانی شینکا، وضعیت توپوگرافی و میزان کیفیت دسترسی به منابع اولیه، زمین­های کشاورزی، کنترل آب­های سطحی و سایر عوامل تأثیرگذار دیگر است. پراکنش محوطه نشانگر این اصل مهم است که بیشترین تعداد محوطه­ها در بخش­های غربی و شمالی حوضه آبگیر دریاچه سد کانی شینکا قرار دارند و باتوجه‌به عوامل جغرافیایی و محیطی یاد شده، این بخش­ها از شیب زمین کمتر، امکان کنترل آب­های سطحی بیشتر، استفاده از زمین­های اطراف به‌منظور انجام فعالیت­های کشاورزی و دامداری برخوردارند. محوطه‌های پیش از تاریخی شناسایی شده تمام در بخش­های شمالی و غربی محدوده آبگیر سد قرار دارند و محوطه­های شناسایی شده در بخش­های جنوبی و شرقی، اغلب متعلق به دوران تاریخی و اسلامی هستند که باتوجه‌به وضعیت زمین سیما و همچنین گمانه­زنی­های انجام شده، از ضخامت لایه­های فرهنگی - تاریخی کمتری برخوردار هستند. نتایج حاصل از کاوش و گمانه‌زنی پنج محوطه در معرض خطر حوضه آبگیر سد کانی شینکا (گرد شیطان، گرد موران، قلات مره، قلات شختان و باوله) حاکی از استقرار در طی ادوار مختلف تاریخی است؛ به‌گونه‌ای که محوطه گرد شیطان دارای شواهدی از دوران مس‌سنگی (دالما و پیزدلی)، مفرغ قدیم و دوره تاریخی (اشکانی) است. محوطه گرد موروان یا گرد مورو دارای شواهدی از استقرار در دورة مفرغ قدیم (فرهنگ حسن‌علی) است. محوطه قلات مره دارای شواهدی از قرون میانه و متأخر اسلامی است. محوطه قلات شختان دارای شواهدی از دوران تاریخی و اسلامی است و در نهایت محوطه باوله دارای شواهدی از دوره اشکانی است. مطالعات باستان­شناختی در حوضه سد کانی شینکا در ابتدای راه است و باتوجه‌به انجام مطالعات اولیه و شناسایی محوطه­ها امید است؛ در آینده نزدیک و پیش از احداث و آبگیری سد، تمام محوطه­های در معرض خطر، مورد کاوش گسترده قرار گیرند تا علاوه بر انجام کاوش­های نجات‌بخشی، اطلاعات حاصل از کاوش این محوطه­ها، به سؤالات و ابهامات باستان‌شناسی و تاریخ حوضه رودخانه زاب کوچک و فرهنگ­های گذشته این منطقه کمک نماید. 

سپاسگزاری

بر خود لازم می­دانیم از پژوهشکده باستان‌شناسی به‌ویژه خانم دکتر حمیده چوبک رئیس وقت پژوهشکده در زمان بررسی باستان­شناختی حوضه سد کانی شینکا، از آقای دکتر روح‌الله شیرازی رئیس وقت پژوهشکده باستان‌شناسی و از آقای علیرضا سرداری زارچی مسئول وقت واحد بخش نجات‌بخشی در زمان گمانه‌زنی محوطه­ها تشکر و قدردانی می­نمایم. از آقای دکتر فرزاد مافی مشاور باستان‌شناسی شرکت آب نیرو و سایر همکاران در این شرکت برای مساعدت­ها و همچنین ارائه اطلاعات تکمیلی متشکریم. از آقای سلیمان بشیری رئیس اداره میراث‌فرهنگی شهرستان پیرانشهر و آقای انور آریامنش مسئول یگان حفاظت شهرستان پیرانشهر نیز برای همکاری­ و همراهی نهایت تشکر و سپاس را داریم. در پایان از آقای عبید سرخابی برای ارائه نقشه­های GIS و سایر همکاری­هایشان سپاس گذاریم.

منابع

افشاری، لیلا، (۱۴۰۰). «کاوش نجات‌بخشی فصل دوم محوطه برکمران  حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

افشاری، لیلا (۱۴۰۰). «کاوش نجات‌بخشی فصل دوم محوطه برکمران حوضه سد کانی سیب پیرانشهر». تهران: پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

آقا لاری، بایرام، ( ۱۳۹۶). «بررسی باستان‌شناختی حوضه سد کانی شینکا»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

آقا لاری، بایرام، (۱۳۹۹). «گمانه‌زنی محوطه­های تاریخی حوضه سد کانی شینکا پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

بداقی، ابراهیم، (۱۳۹۷). «حفاری نجات‌بخشی محوطه کاسه گران ۲ حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

بداقی، ابراهیم، (۱۳۹۸). «کاوش نجات‌بخشی فصل اول محوطه برکمران حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

بداقی، ابراهیم، (۱۳۹۸). «کاوش نجات‌بخشی محوطه سوغانلو ۲ حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

بیننده، علی، (۱۳۹۸). «حفاری نجات‌بخشی و لایه‌نگاری محوطه ریک آباد حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

بیننده، علی، (۱۳۸۷). «بررسی باستان‌شناسی حوضه رودخانه زاب کوچک». پایان­نامه کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، به راهنمایی حمید خطیب شهیدی، دانشگاه تربیت‌مدرس، دانشکده علوم‌انسانی، (منتشر نشده).

بیننده، علی، (۱۳۹۷).  «حفاری نجات‌بخشی محوطه عبید (کله کاشکه) حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

بیننده، علی (۱۳۹۰). «بازنگري دوره مس و سنگ شمال غرب ايران، مطالعه موردي: تپه لاوين» پایان­نامه دکتری به راهنمایی علیرضا هژبری نوبری، حامد وحدتی نسب و جواد نیستانی، دانشگاه تربیت‌مدرس، دانشکده علوم‌انسانی (منتشر نشده). 

دومرگان، ژاک. ۱۳۳۹. «مطالعات جغرافیایی» هیئت‌علمی فرانسه در ایران. ترجمه کاظم ودیعی. تبریز: چهر، بی تا.

جمشیدی یگانه، سپیده، (۱۳۹۹). «کاوش نجات‌بخشی گورستان بل چاک حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

جمشیدی یگانه، سپیده، (۱۳۹۹).» کاوش نجات‌بخشی محوطه بل چاک 3 حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

جيهاني ، بوالقاسم بن احمد، (1368). «اشكال العالم». ترجمة علي بن عبدالسلام، مشهد، آستان قدس رضوي.

حاجی محمدی، کیومرث، (۱۳۹۶). «حفاری نجات‌بخشی تپه سرباز سیلوه حوضه سد سیلوه پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

حاجی محمدی،کیومرث، (۱۳۹۷). «حفاری نجات‌بخشی فصل اول محوطه سوغانلو ۶ (کانی کیسل) حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

حاجی محمدی،کیومرث، (۱۳۹۸). «حفاری نجات‌بخشی فصل دوم محوطه سوغانلو ۶ (کانی کیسل) حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

حاجی محمدی،کیومرث، (۱۳۹۹). «حفاری نجات‌بخشی فصل سوم محوطه سوغانلو ۶ (کانی کیسل) حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

حسن زاده، یوسف، (1400). «کاوش نجات‌بخشی محوطه خره خانالی جنوبی حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

حیدری دستنابی، محسن، (۱۳۹۷). «گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه وحریم محوطه قلات جلدیان» پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

حیدری، رضا، (۱۳۹۶). «بررسی باستان‌شناسی حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

خان‌محمدی، بهروز، (۱۳۹۵). «گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه وحریم محوطه گرد مرقد لاوین (تپه لاوین)»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

خان‌محمدی، بهروز، (۱۳۹۷). «حفاری نجات‌بخشی فصل اول گورستان سوغانلو حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

خان‌محمدی، بهروز، (۱۳۹۸). «حفاری نجات‌بخشی فصل دوم گورستان سوغانلو حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

خان‌محمدی، بهروز، (۱۳۹۹). «حفاری نجات‌بخشی فصل سوم گورستان سوغانلو حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

خرزاری، ابراهیم، (۱۳۹۶). «تعیین حریم تپه هفت شیخان حوضه سد سیلوه پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

خضری، سعید، (1379). «جغرافیای طبیعی کردستان مکریان با تاکید بر حوضه زاب». چاپ اول، تهران، نشر ناقوس.

ساعد موچشی، امیر (1400). «حفاری نجات‌بخشی فصل سوم محوطه گردآشوان حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

سراقی، سیاوش، (۱۳۹۸). «حفاری نجات‌بخشی محوطه پشت مالان حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

سراقی، سیاوش، (۱۳۹۸). «کاوش نجات‌بخشی محوطه صلاح-صالح ۱ حوضه سد کانی سیب پیرانشهر» پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

سرخابی، عبیدالله (۱۳۹۵). «تحلیل الگوهای استقراری عصر آهن حوضه رودخانه زاب» پایان­نامه کارشناسی ارشد باستان‌شناسی،به راهنمایی رضا رضالو، دانشگاه محقق اردبیلی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، (منتشر نشده).

شریفی، مهناز (۱۳۹۷). «حفاری نجات‌بخشی محوطه برده زرد (رسول) حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).  

شریفی، مهناز (۱۳۹۸). «حفاری نجات‌بخشی فصل اول محوطه گردآشوان حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

شریفی، مهناز (۱۳۹۹). «حفاری نجات‌بخشی فصل دوم محوطه گردآشوان حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

شریفی، مهناز، (۱۳۹۸). «کاوش نجات‌بخشی محوطه آخوران ۲ حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

صدرائی، علی، (۱۳۹۶). «بررسی باستان‌شناختی مسیر انتقال آب سد کانی سیب» پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

طایفه قهرمانی، نسرین، (۱۳۹۴). «بررسی باستان‌شناسی مسیر کانال انتقال آب جلدیان»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

عابدی، اکبر، (۱۳۹۶). «حفاری نجات‌بخشی تپه شیخ اسماعیل سیلوه حوزه سد سیلوه پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

عبدی، آسو، (۱۳۹۹). «گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه وحریم محوطه تپه مارآوا خالدار» پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

فلاحیان، یوسف (۱۳۹۵). «حفاری نجات‌بخشی محوطه باستانی کانی سیب، حوضه سد کانی سیب پیرانشهر «پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

فلاحیان، یوسف، (۱۳۹۷). «حفاری نجات‌بخشی فصل اول محوطه کاسه گران ۱ حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

فلاحیان، یوسف، (۱۳۹۸). «حفاری نجات‌بخشی فصل دوم محوطه کاسه گران ۱ حوضه سد کانی پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

قنبری، بهنام، (1400). «حفاری نجات‌بخشی فصل سوم محوطه گردی گوران حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

کرکوندی،رحمانی، (۱۳۹۷). «مطالعات باستان‌سنجی سفال های عصر مفرغ تپه سیلوه پیرانشهر، شمال غرب ایران»، پایان­نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی اکبر عابدی و محمدامین امامی، دانشگاه هنر تبریز، دانشکده هنرهای کاربردی (منتشر نشده).

گراوند، اسفندیار، (۱۳۹۶). «بررسی باستان‌شناسی حوضه سد سیلوه پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

گراوند، افراسیاب، (۱۳۹۷). «حفاری نجات‌بخشی فصل اول محوطه سوغانلو ۴ (قد کودان)» حوضه سد کانی سیب پیرانشهر پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

گراوند، افراسیاب، (۱۳۹۸). «حفاری نجات‌بخشی فصل دوم محوطه سوغانلو ۴ (قد کودان)» حوضه سد کانی سیب پیرانشهر پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

گراوند، افراسیاب، (۱۳۹۹). «حفاری نجات‌بخشی فصل سوم محوطه سوغانلو ۴ (قد کودان)» حوضه سد کانی سیب پیرانشهر پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

مهرورز، فتاح (۱۳۹۴). «بررسی باستان‌شناسی دشت لاجان پیرانشهر» پایان­نامه کارشناسی ارشد باستان‌شناسی،به راهنمایی رضا رضالو، دانشگاه محقق اردبیلی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، (منتشر نشده).

میر اسکندری،محمود، (۱۳۹۷). «حفاری نجات‌بخشی فصل اول محوطه سوغانلو ۱ (قلات سوغانلو) حوضه سد کانی سیب پیرانشهر» پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

میر اسکندری،محمود، (۱۳۹۸). «حفاری نجات‌بخشی فصل دوم محوطه سوغانلو ۱ (قلات سوغانلو) حوضه سد کانی سیب پیرانشهر» پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

میر اسکندری،محمود، (۱۳۹۹). «حفاری نجات‌بخشی فصل سوم محوطه سوغانلو ۱ (قلات سوغانلو) حوضه سد کانی سیب پیرانشهر» پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

میرزایی، آزیتا، (۱۳۹۷). «حفاری نجات‌بخشی محوطه کاسه گران ۳ حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

میرزایی، آزیتا، (۱۳۹۸). «حفاری نجات‌بخشی فصل اول محوطه گردی گوران حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

میرزایی، آزیتا، (۱۳۹۹). «حفاری نجات‌بخشی فصل دوم محوطه گردی گوران حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

نادری، رحمت، (۱۳۹۸). «بررسی پارینه سنگی حوضه سد کانی سیب پیرانشهر» پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

نادریان، نیلوفر، (۱۳۹۹). «گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه وحریم محوطه گردی زیویه» پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

 نصیری هندخاله، اسماعیل، جلالیان، اسحاق، گنجی، نسرین (۱۳۹۶). بررسی احساس امنیت اجتماعی در شهرهای مرزی مطالعۀ موردی: شهر پیرانشهر. علوم و فنون مرزی، ۸ (۳)، ۱۴۸-۱۲۹.

نورسی، حامید، (1400).» کاوش نجات‌بخشی محوطه خره خانالی شمالی حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

یزدانی، افشین و لشکری، آرش، (۱۳۹۸). «کاوش نجات‌بخشی محوطه سوغانلو ۳ حوضه سد کانی سیب پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).

Kroll, S. (2005). The southern Urmia basin in the early Iron Age. Iranica Antiqua, 40, 65-85.

Rawlinson, H. C. (1840). Notes on a Journey from Tabríz, Through Persian Kurdistán, to the Ruins of Takhti-Soleïmán, and from Thence by Zenján and Ṭárom, to Gílán, in October and November, 1838; With a Memoir on the Site of the Atropatenian Ecbatana. The Journal of the Royal Geographical Society of London, 10, 1–64.

Stein, Aurel, Sir, & Andrews, Fred H. (1940). Old routes of Western Iran : narrative of an archaeological journey / carried out and recorded by Sir Aurel Stein. Antiquities examined, described, and illustrated with the assistance of Fred H. Andrews. Macmillan and Co., Limited, London.

---

[1]  - این بررسی با مجوز رسمی از پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری به شماره مجوز 3000/00/962141 در پاییز سال 1396 به سرپرستی بایرام آقالاری انجام گرفته است.

 

[2]  - این مطالعات با مجوز رسمی از پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری به شماره مجوز 99101137 در تابستان و پاییز سال 1399 به سرپرستی بایرام آقالاری انجام گرفته است.

 

---