Human-Animal Coexistence in Epipalaeolithic and Neolithic Burials in the Fertile Crescent

Subject Areas : Prehistoric Archaeology

Mohsen Sangbargan ¹ , Mohammad Hossein Rezaei ²

1 - university nyshbur
2 - Department of History, Shiraz University, Shiraz. iran.

Received: 2024-09-12 Accepted : 2024-11-04 Published : 2025-02-28

Keywords: Human Animal burial, Neolithic, Epipalaeolithic, Fertile Crescent,

Abstract :

Burials are among the most significant findings in archaeological excavations. Unlike many archaeological artifacts whose placements are often incidental, the deliberate positioning of items within burials reflects the underlying intentions that can shed light on the beliefs and living conditions of past human societies. The inclusion of animals in human burials has been a prevalent funerary practice since the Epipaleolithic and Neolithic periods in the Fertile Crescent, carrying profound implications for ancient worldviews. This study aims to examine and introduce this burial practice, its inception, its relationship with animal domestication, and the hidden meanings behind its prevalence, such as connections to shamanism or ritual symbolism. This research was conducted through a comprehensive literature review. The findings indicate that the methods and traditions of animal burial, as well as the types of animals chosen to accompany humans in burials, varied across different regions and periods, influenced by diverse perspectives. These included both carnivorous and herbivorous animals. Additionally, the presence of animals capable of domestication in burials signifies a strong bond between humans and animals, likely associated with the onset of domestication processes. Beyond the discovery of complete animal remains in some graves, parts of animals were buried alongside humans as offerings to the deceased. In some instances, there are also indications of symbolic connections between humans, animals, and shamanism in both human and animal burials.

References:

دارابی، حجت، ریشتر، توبیاس، مورتنسن، پدر (1396). فراپارینه‌سنگی و نوسنگی در دره سیمره، زاگرس مرکزی: گزارش فصل اول لایه‌نگاری در تپه گنج‌دره هرسین، مجموعه مقالات کوتاه، گزارش‌های شانزدهمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران. تهران: پژوهشکده باستان‌شناسی.
دارابی، حجت. (1397). بازنگری لایه‌نگاری تپه علی‌کش، دشت دهلران. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران. شماره 16، دوره هشتم. صفحه 27-41 استان کرمانشاه. مجموعه مقالات کوتاه، گزارش‌های شانزدهمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران.
رضایی، محمد حسین، سنگ برگان، محسن (1398). تدفین در ایران و منطقه لوانت از آغاز تا پایان دوره نوسنگی. تهران: سمیرا.
محمدی فر، یعقوب، متیوس، روجر، متیوس، وندی و مترجم، عباس. (1390). پروژه باستان‌شناسی زاگرس مرکزی گزارش مقدماتی کاوش و بررسی در تپه‌ی شیخی‌آباد و تپه جانی اسلام‌آباد غرب. نامه‌های باستان‌شناسی، ۱(۱)، 9-30.
مسجدی خاک، پرستو، رضایی، محمدحسین، گلاسکو، میشل، ملک، حمیده، خزایی کوهپر، مصطفی، و شنبه زاده، عبدالمالک (1398). بازنگری و منشایابی ابزارهای ابسیدینی تپه علی‌کش, دشت دهلران. پژوهه باستان‌سنجی، 5 (2)، 1-13.
Abraham, H. (2013). Household Burials and Community Organization at Çatalhöyük, Turkey. M.S. dissertation, University of Michigan.
Ashraf, Q., and Michalopoulos, S. (2010). The Climatic Origins of the Neolithic Revolution: Theory and Evidence. SSRN Electronic Journal, 146, 1-65.
Andrews, p., Molleson, T., & Boz, B., (2005). The Human Burials at Çatalhöyük. In I. Hodder (ed.), Inhabiting Çatalhöyük: Reports from the 1995–99 Seasons, British Institute at Ankara, Vol, 38, 261–78.
Axelsson, E., Ratnakumar, A., Arendt, M. L., Maqbool, K., Webster, MT., Perloski, M., Liberg, O., Arnemo, JM., Hedhammar, A., Lindblad-Toh, K. (2013). The genomic signature of dog domestication reveals adaptation to a starch-rich diet. Nature, 495, 360–364.
Bar-Yosef, O., & Belfer-Cohen, A. (1999). Encoding Information: Unique Natufian Objects from Hayonim Cave, Western Galilee, Israel. Antiquity, 73 (2800), 402-410.
Belfer-Cohen, A. (1988). The Natufian Graveyard in Hayonim Cave. Paleorint, 14(2), 297- 308.
Benyshek, D. (2012). An Archival Exploration Comparing Contemporary Artists and Shaman. A dissertation presented to Doctor of Philosophy in psychology, San Francisco.
Bocquentin, F., & Bar-Yosef, O. (2004). Early Natufian Remains: Evidence for Physical conflict From Mt, Carmel, Israel. Journal of Human Evolution, 47, 19-23.
Bocquentin, F., Cabellos, T., & Samuelian, N. (2013). Grave in Context: Field Anthropology and the Investigation of Interstratified Floors and Burial, Library of Congress Catalogin- in-Publication Data, By International Monographys in prehistory Printed in the USA.
Binford, L. (1971). Mortuary practices, their study and their potential, Approaches to the Social Dimensions of Mortuary Practices. Ed, J, Brown, Memories of the Society for American Archaeology, 25, 629.
Binford. L. R., & Binford. R. 1968. New Perspective in Archaeology. Aldine Publishing Company, Chicago.
Byrd, B. F. (1989). The Natufian: Settlement Variability and Economic Adaptations in the Levant at the End of the Pleistocene. Journal of World Prehistory, 3(2), 159-197.
Byrd, B. F., & Monahan, C. M. (1995). Dead, Mortuary Ritual, and Natufian Social Structure. Journal of Anthropological Archaeology, 14, 256-287.
Collins, E. (2009). An Osteological and Mortuary Analiss of the Insane Asylum of California Cemetry, 1851-1854, In Partial Fulfillment of the Degree Master of Arts in Anthropology, A Thesis Presented to the Faculty of California State University, chico.
Cilingiroglu, C. (2005). The concept of Neolithic Package Considering its Meaning and Applicability. Documenta Praehistorica, 32, 1-13.
Davis, S. J. M., & Valla, F. R. (1978). Evidence for Domestication of the dog 12000 years ago in the Natufian of Israel. Nature, 276, 608-610.
Darabi, H., Richter, T., Alibaigi, S., Arranz-Otaegui, A., Bansgaard, P., Khosravi, S., Ruter, A., Yeomans, L., & Mortensen, P. (2019). New excavations at Tapeh Asiab, Kermanshah, Central Zagros Mountains. Archaeology, 2, 1-13.
Diaz, A. L. O., Connell, T. C., Maher, L. A. & Stock, J. T. (2012). Subsistence and Mobility Strategies in the Epipalaeolithic: A Stable Isotope Analysis of Human and Faunal Remains at Uyan Al-Hammam, Northern Jordan. Journal of Archaeological Science 397(7), 1-9.
Erdem, D. (2006). Social Differentiation in Cayonu and Abu Hureyra through Burial Customs and Skeletal Biology. Master dissertation, Middle East Technical University.Gilbert, F., Quignon, P., Hitte, C., & Andre, C. (2011). Toward understanding dog evolutionary and domestication history. C, R, Biologies, 334(3), 190-196.
Mateiciucova, I. (2013). Epipalaeolithic of the Near East, prehistoric Archaeology of the Near East. Istitute of Archaeology and Museology, Faculty of Arts, Masaryk University.
Grosman, L., & Munro, N. D. (2016). Hilazon Tachtit Cave, a Late Natufian Burial Site in the Western Lower Galilee, Israel. Quaternary of the Levant Environments, Climate Change, and Humans. Cambridge University Press. pp. 303 – 306.
Grosman, L., Munro, N. D., & Belfer-Cohen, A. (2008). A 12000-Year-old Shaman Burial from the southern Levant (Israel). Proceedings of the National Academy of Sciences (Pans), 105(46), 17665-17669.
Grindell, B. (1998). An Examination of Mortuary Practices and Social Complexty in The Levantine Natufian and Pre-porttery Neolithic A. Dissertation Submitted to the Faculty of Department of Anthropology inPartial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Doctor of Philsophy the University of Arizona.
Munro, N. D., & Grosman, L. (2010). Early evidence (ca.12000 BP) for feasting at a Burial cave in Isreal. Proceedings of the National Academy of Sciences (Pans), 107(35), 15362-15366.
Valla, F. R., Khalaily, H., Samuelian, N., Bocquentin, f., Bridault, A, et al. (2017). Eynan (Ain Mallaha). Enzel, Y. and Bar-Yosef, O. (eds). Quaternary of the Levant. Environments, climatechange, and humans, Cambridge University Press, pp. 295-302.
Goldberg, P., & Bar-Yosef, O. (2002). Site Formation Processes in Kebara and Hayonim Cave and Their Significance in Levantine Prehistoric Cave. Plenum Press, New York.
Hole, F. (1977). Studies in the Archeological History of the Deh Luran Plain the Ecavation of Chagha Sefid. United States of America, The University of Michigan the Museum of Anthropology.
Hole, F., Flannery, K. V., & Neely, J. N. (1969). Prehistory And Human Ecology of the Deh Luran Plain an Early Village Sequence from Khuzistan, Iran. Pennsylvania, Library University of Pennsylvania.
Hole, F. (1984). A Reassessment of the Neolithic Revolution. Paleorient, 10 (2), 49-60.
Hoppal, M. (2013). Shamans and symbols: Prehistory of semiotics in rock art. International Society for Shamanistic Research, Budapest.
Ikram, S. (2013). Mans best friend for eternity: dog and human Burials in ancient Egypt. Publications Scintifiques du museum national d histore natuelle, Paris.
Kolska Horwitz, L., & Goring-Morris, N. (2004). Animal and ritual during the Levantine PPBN a case study from the site of Kafar Hahoresh, Israel. Anthropozoologica, 39(1), 165-178.
Kuijt, I. (2002). Keeping the Peace Ritul, Skull Caching, and Community Integration in the Levantine Neolithic. New York, Boston, Dordrecht, London Moscow. Kluwer Academic Publishers. Pp.137-160.
Lambert, P. J. (1980). An Osteological Analysis of Neolithic Skeletal Population at Ganj Dare Tepe, Iran. PhD Thesis. University of Manitoba.
Lichter, C. (2016). Burial Customs of the Neolithic in Anatolia – An Overview. Anatolian Metal, 7, 71-84.
Martin, L, Edwards, Yvonne, & Garrad, A. (2010). Hunting Practices at Eastern Jordanian Epipalaeolithic Aggregation Site: The Case of Kharaneh IV. Levant, 42(2), 107-135.
Maher, A. L. Richter, T., & Stock, J. T. (2012). The Pre-Natufian Epipaleolithic: Long–Term Behavioral Trends in the Levant. Evolutionary Anthropology, 21(2), 69-81.
Maher, L. A., Stock, J. T., Finney, S., Heywood, J. J., Miracle, P. T., & Banning, E. B. (2011). A Unique Human-Fox Burial from a Pre-Natufian Cemetery in the Levant (Jordan). PLOS ONE, 6(1), 1-10.
Meirer, J. S., Goring-Morris, A. N., & Munro, N. D. (2016). Provisioning the Ritual Neolithic Site of Kafar Hahoresh, Israel at the dawn of animal Management. PLOS ONE, 11(11), 1-27.
Merrett, D. C. (2004). Bioarchaeology in Early Neolithic Iran: Assessment of Health Status and Subsistence Strategy. PhD Thesis. University of Manitoba.
Mykhailova, N. (2016). Shamn-Huter-Deer, Adornaten, 84-99.
Nadel, D. (1994). Levantine Upper Paleolithic–Early Epipalaeolithic BurialCustoms: Ohalo II as a Case Study. Paleorient, 20 (1), 113-121.
Rollefson, G. O., Simmons, A. H., & Kafafi, Z. (1992). Neolithic Cultures at 'Ain Ghazal, Jordan. Journal of Field Archaeology, 19(4), 443-470.
Rollefson, G, O. (2002). Ritual and Social Structure at Neolithic Ain Ghazal. In: Life in Neolithic Farming Communities. New York, Boston, Dordrecht, Moscow, Kluwer Academic Publishers, 165-188.
Rollefson, G, O., & Kohler-Rollefson, I. (1993). PPNC Adaptations in the First Half of the 6th Millennium B. C. Paleorient, 19, 33-42.
Russell, V., & During, B. S. (2006). Worthy is the Lamb: A Double Burial at Neolithic Catal Hoyuk (Turkey). Paleorient, 32(1), 73-84.
Richter, T., Allcock, S., Jones, M., Maher, L., Martin, L., Stock, J., Richter, T., Stock, J. T., Maher, L., & Hebron, C. (2010). An Early Epipalaeolthic Sitting Burial from the Azraq Qasis, Jordon. Antiquity, 84, 321-334.
Watkins, T. (2012). Household Community and social Landscape: maintaining social memory in the early Neolithic of southwest Asia. In: As time goes by? Monumentality, Landscapes and the Temporal Perspective. Ed: by Martin Furholt, Martin Hinz and Doris Mischka, Vol 2, 23-45.
Saxe. A. 1970. Social Dimensions of Mortuary Practice. University Microfilms, Ann Arbor.
Schmidt, K. (2010). Gobekli tepe- the Stone Age sanctuaries, new results of ongoing excavation with a special focus on sculptures and high reliefs. Documenta Praehistorica, 37, 239-256.
Stutley, M. (2004). Shamanism an Introduction. Published in the Taylor & Francis e-library, New York.
Sołtysiak, A. Darabi, H. (2017). Human remains from Ali Kosh, Iran, 2017. Bioarchaeology of the Near East, 11, 76–83.
Stutz, L. N. and Tarlow, S. (2013). Beautiful Things and Bones of Desire Emerging Issues in the Archaeology of Death and Burial. In: The archaeology of Death & Burial. Ed: by Sarah Tarlow and Liv Nilsson Stutz. Oxford University Press. Pp. 1-16.
Stout, A. (2010). Cultural History, Race, and Peoples. In: The archaeology of Death & Burial. Ed: by Sarah Tarlow and Liv Nilsson Stutz. Oxford University Press. Pp. 17-27.
Tarlow, S., & Stutz, L.N. (2013). The Archaeology of Death and Burial. Oxford University Press. P. 872.
Tchernov, E., & Valla, F. F. (1997). Two New Dogs, and other Natufian Dogs, from Southern Levant. Journal of Archaeological Sceince, 24 (1), 65-95.
Voigt, M, M. (1983). Hajji Firuz Tepe, Iran: The Neolithic Settlement. The University Museum, University of Pennsylvania.
Willcox, G. (2002). Charred plant remains from a 10th millennium BP Kitchen at Jerf el Ahmar. Veget Hist Archaeology Vol, 11, 55-60.
Yeshurun, R., Bar-Oz, G., & Weinstein-Evron, M. (2009). The role of foxes in the Natufian economy: a view from Mount Carmel, Israel. Before Farming, 1, 1-15.

Full-Text:



1                                                                                   همبودی انسان وحیوان در تدفین‌های دوران فراپارینه‌سنگی و نوسنگی در هلال حاصلخیزی

پیام باستان‌شناس شاپا چاپی: ۴۲۸۵-۲۰۰۸ شاپا الکترونیکی: 9886-2980 دورة ۱۶، شمارة ۳۱، پاییز و زمستان ۱۴۰۳

همبودی انسان وحیوان در تدفین‌های دوران فراپارینه‌سنگی و نوسنگی در هلال حاصلخیزی

محسن سنگ برگان۱، محمد حسین رضایی۲

۱  دانش‌آموخته کارشناسی ارشد باستان‌شناسی،گروه باستان‌شناسی، دانشگاه نیشابور، نیشابور، ایران. نویسندهٔ مسئول: [e-mail]

۲ استادیار گروه باستان‌شناسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

 

چکیده		اطلاعات مقاله:
یکی از مهم‌ترین یافته‌های حاصل از کاوش‌های باستان‌شناسی تدفین‌ها هستند؛ برخلاف بسیاری از یافته‌های باستان‌شناسی که موقعیت قرارگیری آن‌ها اغلب بدون اهداف خاصی است، در تدفین قرارگیری یافته‌ها به‌صورت تعمدی بوده و در پشت آن اهدافی نهفته است که می‌تواند منعکس‌کننده اعتقادات و شرایط زندگی انسان در آن دوران باشد. همراهی حیوانات با انسان‌ها در تدفین، یکی از شیوه‌های رایج تدفینی از دوران فراپارینه‌سنگی و نوسنگی در منطقه هلال حاصلخیزی است که، می‌تواند دارای مفاهیم زیادی از دنیای گذشته باشد. بر این اساس، پژوهش حاضر در پی بررسی و معرفی این شیوه تدفینی و بازه زمانی شروع آن، رابطه آن با اهلیسازی حیوانات و همچنین بررسی مفاهیم پنهان در پشت رواج این شیوه تدفینی (همچون ارتباط با شمنیسم و یا نمادگرایی آئینی) است. انجام این پژوهش به روش مطالعه مروری صورت گرفته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که شیوه و سنت تدفین حیوان و همچنین نوع حیوان برگزیده‌شده برای همراهی انسان در تدفین، در مناطق مختلف و ادوار مختلف زندگی انسان بر اساس نگرش‌های مختلف، متفاوت بوده است که شامل حیوانات گوشت‌خوار و هم گیاهخوار می‌شده است. همچنین، وجود حیواناتی با قابلیت اهلی‌شدن در تدفین‌ها، نشان‌دهنده ارتباط قوی بین انسان و حیوانات بوده و احتمالاً با شروع روند اهلیسازی مرتبط است. علاوه بر کشف بقایای کامل حیوانی در برخی از قبور، بخش‌هایی از حیوان همراه انسان دفن شده است که به‌نوعی پیشکشی به متوفی است. همچنین در برخی از موارد، نشانه‌هایی دال بر حتی ارتباط نمادین بین انسان و حیوان و شمنیسم نیز در تدفین‌های انسانی و حیوانی وجود دارد.		تاریخ‌ها: دریافت: ۲۲/۰۶/۱۴۰۳ پذیرش: ۱۴/۰۸/۱۴۰۳
		تدفین انسان حیوان فراپارینه‌سنگی  نوسنگی هلال حاصلخیزی

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه 

عمده‌ترین هدفی که در باستان‌شناسی دنبال می‌شود بازسازی گذشته است. باستان‌شناسان برای رسیدن به این هدف عمدتاً از یافته‌های حاصل از کاوش استفاده می‌کنند و با در کنار هم قرار دادن این یافته‌ها و تجزیه‌وتحلیل آن‌ها، سعی در بررسی فرضیه‌های مختلف در خصوص ابعاد مختلف زندگی جوامع گذشته می‌کنند. در این خصوص باستان‌شناسی مشابه انسان‌شناسی است. در حالیکه انسان‌شناس باورها و رفتارهای یک گروه زنده را مطالعه می‌کند، باستان‌شناس با بقایای فیزیکی به‌جای مانده از یک فرهنگ سروکار دارد (Grindell, 1998: 56). برخلاف سایر یافته‌های باستان‌شناسی که موقعیت قرارگیری و کیفیت آن‌ها اغلب به‌صورت اتفاقی است، اهمیت داده‌های به‌دست‌آمده از تدفین در مقایسه با سایر یافته‌های باستان‌شناسی در این است که موقعیت قرارگیری و کیفیت اشیا، دارای اهداف مشخصی بوده و بازماندگان متوفی برای اهداف خاصی شیوه و کیفیت تدفین را برمی‌گزیده‌اند که با توجه به ماهیت یافته‌های به‌دست‌آمده از تدفین، می‌تواند اطلاعات فراوانی از جنبه‌های مختلف زندگی مادی و غیرمادی جوامع گذشته را روشن سازد (Tarlow and Stutz, 2013: 5).

     با توجه به اهمیت دوران فراپارینه‌سنگی و نوسنگی و تغییرات صورت گرفته در این دوران که در باستان‌شناسی به‌عنوان انقلاب شناخته می‌شود و به اعتقاد گوردن چایلد، حرکت از گردآوری و شکارگری به سمت کشاورزی، اصلی‌ترین عامل این انقلاب است (Hole, 1984: 40) و تأثیر این حرکت سبب یک تغییر بنیادین در اقتصاد انسان گردید که تنها قیاس ممکن با آن دوران انقلاب صنعتی است .(Ashraf & Michalopoulos, 2010: 1) کلمه نوسنگی که اولین بار به‌عنوان یک فناوری ابزارسازی به‌کاربرده می‌شده، امروزه چیزی بیشتر از توسعه فناوری و نمایشی از اهلی‌سازی گیاهان و حیوانات یا یکجانشینی است و به‌تدریج به‌عنوان سیمایی از تکنولوژی، اقتصاد، جامعه، ایدئولوژی پذیرفته‌شده و در کل به‌عنوان روش نوسنگی در زندگی نوسنگی شناخته‌شده است (Cilingiroglu, 2005: 1). باستان شناسان با تمرکز بر دوره نوسنگی پژوهش‌های مختلفی را در خصوص مبدأ آغاز اهلی‌سازی حیوانات و گیاهان و تغییرات محیطی در دوره نوسنگی صورت داده‌اند، اما پژوهش‌های نسبتاً کمی در خصوص زمینه‌های اجتماعی، مذهبی این دوره صورت گرفته است (Kujit, 2002: 3)  که با توجه به اهمیت این دوره و کاربرد داده‌های تدفینی در باستان‌شناسی، بررسی تدفین‌های این دوره دارای اهمیت ویژه‌ای است و می‌تواند تأثیر زیادی در بررسی جنبه‌های مختلف زندگی جوامع در این دوران داشته باشد.

     هنگامی‌که شیوه‌ها و سنت‌های تدفینی در دوران نوسنگی و فراپارینه‌سنگی در خاور نزدیک را موردبررسی قرار می‌دهیم در کنار سنت‌های رایج تدفینی، شامل تدفین زیر محل‌های مسکونی (تدفین اولیه¹یا تدفین ثانویه²)، شیوه متمایزی از تدفین به‌صورت تدفین انسان همراه با بقایای حیوانی قابل‌مشاهده است که به تعداد معدودی در محوطه‌های مختلف دوران فراپارینه‌سنگی و نوسنگی منطقه لوانت، آسیای صغیر و بین‌النهرین و جنوب غرب ایران گزارش‌شده است که، در این پژوهش سعی شده این شیوه تدفینی موردبررسی قرار گیرد. بدین منظور، پژوهش حاضر در پی پاسخ به پرسش‌هایی در خصوص این شیوه تدفین است که ازجمله اینکه، آیا رواج این شیوه تدفینی می‌تواند به دلیل ارتباط نزدیک انسان و حیوان و شروع شدن روند اهلی‌سازی باشد؟ آیا می‌توان نشانه‌های از شروع اهلی‌سازی حیوانات را در این‌گونه از تدفین‌ها یافت؟ و یا اینکه وجود این تدفین‌ها می‌تواند نشانه‌هایی دال بر شکل‌گیری تمایزات اجتماعی باشد؟ آیا این تدفین‌ها دارای کارکردهای آئینی و مذهبی هستند؟ بدین منظور، ابتدا شواهدی دال بر وجود این شیوه تدفینی در محوطه‌های مختلف ارائه می‌شود، و سپس با بررسی سایر داده‌ها به بررسی چرایی و مفاهیم پنهان این شیوه تدفینی پرداخته می‌شود.

 

روش پژوهش

در کنار روش‌های مرسوم تدفین در دوران نوسنگی و فراپارینه‌سنگی، برخی تدفین‌ها در محوطه‌های محدوده خاور نزدیک کشف‌شده‌اند که، در این قبور حیوانات به همراه انسان دفن شده‌اند. با توجه به شروع فرایند اهلی‌سازی حیوانات در این دوران، بررسی این تدفین‌ها همراه با سایر یافته‌های این محوطه‌ها، می‌تواند در مشخص نمودن چگونگی و چرایی ارتباط انسان و حیوان مؤثر باشد. پژوهش حاضر در پی بررسی و معرفی شیوه تدفین اشتراکی انسان و حیوان و بازه زمانی شروع آن، و ارتباط آن با اهلی‌سازی حیوانات و بررسی مفاهیم پنهان در پشت رواج این شیوه تدفینی (همچون ارتباط با شمنیسم و یا نمادگرایی آئینی) است. روش انجام این پژوهش به‌صورت توصیفی ـ تحلیلی است و اطلاعات لازم از گزارش‌های باستان‌شناختی و انتشارات مربوط به محوطه‌های خاور نزدیک گردآوری‌شده، و با تجزیه‌وتحلیل اطلاعات و شواهد موجود، به پرسش‌ها و ابهامات در خصوص این شیوه تدفینی پرداخته‌شده است.

 

پیشینه تحقیق

اولین داده‌های بدست آمده در خصوص ویژگی‌های تدفین و داده‌های تدفینی در قرن 17 میلادی توسط عتیقه جویان صورت گرفته است که یکی از نمونه‌های آن، پیدا شدن یک خمره حاوی سکه‌های رومی و یونانی در گورستان باستانی  در انگلستان است، که توسط جیمز بووی³در سال 1670 یافت ‌شده است. در قرن 18 میلادی با توجه به شکل‌گیری مفاهیمی مانند دوران تاریخی و پیش‌ازتاریخ در علوم، علاوه بر توجه به داده‌های تدفینی، زمان انجام تدفین برای عتیقه‌جویان اهمیت پیدا کرد و افرادی مانند ریچارد گوگ⁴ شروع به مطالعه و بررسی بر روی زمان خاک‌سپاری مردگان نمودند  .(Stout, 2010: 17)در ابتدای قرن 19 میلادی برای تعیین قدمت تدفین‌ها، مشخصه‌هایی توسط عتیقه جویان عنوان‌شده بود. به‌طور مثال در بررسی که توسط هور⁵و ویلیام⁶بر روی 400 گورتپه انجام گردید، تفاوت در شیوه تدفین به‌صورت خاک‌سپاری یا جسد سوزی، و داده‌های همراه تدفین، با زمان دفن متوفی مرتبط اعلام شد؛ و به اعتقاد آن‌ها تدفین با پاهای جمع شده قدیمی‌تر، و تدفین به شیوه جسد سوزی و شیوه تدفینی با پاهای باز، جدیدتر از انواع دیگر خاک‌سپاری است. آن‌ها همچنین از ماهیت داده‌های همراه متوفی جهت تعیین قدمت تدفین استفاده کردند، و تدفین‌های فاقد داده‌های باارزش مانند زیورآلات و جواهرات را قدیمی‌تر از انواع دیگر تدفین‌ها معرفی نمودند (Stout, 2010: 18). از دیگر توجهات به تدفین‌ها در قرن 19 میلادی، استفاده از تدفین‌ها در بررسی‌های نژاد‌شناسی است (Stout, 2010: 20).

      درواقع باید آغاز مطالعات هدفمند در زمینه بررسی و آنالیز تدفین‌ها را، مطالعات و فعالیت‌های بینفورد بدانیم که، شروع آن با نگارش مقاله‌ای تحت عنوان مطالعه شیوه‌ها و برنامه‌های تدفین و پتانسیل‌های آن در سال 1971 بود (Binford, 1971: 6-25). به اعتقاد بینفورد راه و روش اجتماعی که در مرگ منعکس خواهد شد، راه و روش اجتماعی است که در زندگی بر اساس آن رفتار می‌شده است .(Grindell, 1998: 57) ارزیابی‌های رفتارهای تدفینی ارائه‌شده توسط لوباک⁷در سال 1900میلادی و آنالیز وی از تقریباً 300 تدفین با روش‌های مختلف، شامل جهت قرارگیری متوفی، شیوه تدفین، داده‌های تدفینی و انواع قبور، همچنان امروزه در بررسی‌های تدفین‌ها مورداستفاده قرار می‌گیرند. وی عنوان کرد که هدایای تدفینی و میزان وقت صرف شده برای آماده‌سازی تدفین متوفی، جایگاه فردی که در میان قبر آرمیده است، را نشان می‌دهد. این نظریه ساده تا به امروز به‌عنوان یک نظریه معتبر مطرح است (Collins, 2009: 47-48). ما می‌توانیم پژوهش‌های صورت گرفته توسط بینفورد و ساکس در خصوص بررسی ابعاد اجتماعی تدفین‌ها، را به‌نوعی تداوم پژوهش لوباک در بررسی تدفین‌ها به شمار بیاوریم (Saxe, 1970; Binford and Binford, 1968).

     یکی از مطالعات صورت گرفته در خصوص شیوه‌های تدفین دوران فراپارینه‌سنگی و نوسنگی، رساله دکتری گریندل (Grindell, 1998) است که، به بررسی و مقایسه تدفین‌های دوران فراپارینه‌سنگی و نوسنگی در منطقه لوانت و ارتباط آن با پیچیدگی اجتماعی می‌پردازد. از دیگر مطالعات صورت گرفته در خصوص بررسی تدفین‌های دوران نوسنگی، پژوهش کوجیت (Kuijt, 2002) است که به بررسی سنت تدفینی دفن جمجمه و ارتباط آن با اتحاد جوامع در دوران نوسنگی منطقه لوانت پرداخته است. ازجمله پژوهشی که اخیراً صورت گرفته می‌توان به کتاب شیوه تدفین در ایران و منطقه لوانت از ابتدا تا پایان دوره نوسنگی اشاره نمود (رضایی و سنگ‌برگان، 1398). هرچند مطالعات مختلفی در خصوص شیوه تدفین در یک محوطه خاص صورت گرفته، اما کمتر به موضوع بررسی سنت تدفینی خاص در یک دوره پرداخته‌شده است.

 

بحث و تحلیل

یکی از قدیمی‌ترین شواهد مربوط به تدفین حیوانات به همراه انسان از محوطه ایون الحمام⁸در شمال اردن یافت شده است. این محوطه مربوط به دوران فراپارینه‌سنگی آغازین و میانی است(Maher et al., 2012: 69) ، که بر اساس آزمایش‌های رادیو کربن محدوده زمانی 14200 – 17250 سال پیش را در برمی‌گیرد و در آن بقایای اسکلت نه نفر به‌دست‌آمده است (Diaz et al., 2012: 3) بیشتر تدفین‌های یافت شده به‌صورت ابتدایی هستند و دو مورد تدفین‌های شماره دو و چهار به‌صورت ثانویه است. چاله تدفین‌ها مشخص نیست، ولی محدوده تدفین‌ها به‌وسیله داده‌های همراه تدفین مشخص‌شده است (Maher et al., 2011: 1-9). تدفین حیوانی یافت شده از این محوطه در محدوده دو قبر شماره هشت و یک است. قبر شماره یک شامل دو گروه بقایای انسانی به همراه استخوان‌های پراکنده است که به‌صورت تدفینA  وB نام‌گذاری شده است (Maher et al., 2011: 3). به همراه این تدفین انسانی در گور شماره یک، جمجمه یک روباه یافت شده که در سمت راست و زیر دنده‌های تدفین B   قرارگرفته است. مقدار قابل‌توجهی اخرا، زیر و داخل جمجمه روباه قابل‌مشاهده است که نشان می‌دهد، تدفین B و اسکلت روباه روی لایه‌ای از اخرا قرمز قرارگرفته که نشانه‌ای دال بر یک سنت تدفینی است. قبر شماره هشت که در فاصله حدود 10 سانتی‌متری از قبر شماره یک قرارگرفته است، حاوی بقایای استخوان انسان است که شامل یک جمجمه پراکنده و فک یک فرد بالغ به همراه دندان‌ها است. مهره‌ها به انتهایی جمجمه متصل بودند، اما آن‌ها 180درجه چرخیده بودند. فقدان استخوان‌های دیگر مرتبط، نشان می‌دهد که جمجمه و مهره گردن از بدن فرد دیگری جداشده و به این مکان منتقل‌شده است (Maher et al., 2011: 4). تدفین مشترک انسانی و حیوانی یافت شده، شامل بخش‌هایی از اسکلت یک روباه است که بالاتنه آن در یک گور و پایین‌تنه آن در گور دیگری قرار دارد. مشابه این رفتار با اسکلت در تدفین‌های انسانی نیز یافت شده که، می‌تواند نشان‌دهنده تشابه تدفین این حیوان با تدفین انسان‌ها باشد (Ibid: 3). این همسانی می‌تواند روایتگر جایگاه مشابه و هم‌تراز این حیوان با انسان در آستانه نوسنگی‌شدن باشد که، روباه نقش مهمی را در نمادهای جنوب غربی آسیا داشته است. نگاره روباه به همراه مار و کرکس به‌صورت نقش کنده بر روی قطعات کوچک سنگی در جرف الاحمر⁹سوریه، مربوط به دوران نوسنگی پیش‌ازسفال A یافت شده است (Willcox, 2002:55; Watkins, 2012: 3). همچنین در محوطه گوبکلی تپه¹⁰ترکیه، مربوط به دوره نوسنگی قبل از سفال A، نگاره روباه در اشکال متفاوت بر روی ستون‌های T شکل به همراه سایر نمادهای حیوانی مانند گراز و کرکس مشاهده می‌شود. تدفین این حیوان همراه با انسان، می‌تواند نشان‌دهنده ارتباط نزدیک و نمادین انسان‌ها با این حیوان در دوران فراپارینه‌سنگی و نوسنگی باشد (Schmidt, 2010: 244-245). این حیوان علاوه بر نقشی نمادین، تا حدودی نقش اقتصادی نیز در جوامع فراپارینه‌سنگی و نوسنگی داشته است. بررسی استخوانی حیوانی یافت شده از محوطه‌های مختلف مربوط به دوران فراپارینه‌سنگی و نوسنگی منطقه لوانت، وجود شواهدی دال بر قصابی و پخته شدن استخوان این حیوان را نشان می‌دهد .(Yeshurun et al. 2009: 8)  

       دوره فراپارینه‌سنگی پایانی با توجه به تدفین‌های یافت شده از آن کاملاً با دوران فراپارینه‌سنگی آغازین و میانی متمایز است. این دوره در منطقه لوانت با عنوان فرهنگ ناتوفی شناخته می‌شود و شروع آن 13000 تا 14500 سال پیش است (Bocquentin and Bar-Yosef, 2004: 19). از ویژگی­های این فرهنگ نشانه‌هایی از یکجانشینی (استقرار موقت) و همچنین بهره بردای از گیاهان و حیوانات است. پژوهشگران این دوره را مقدمه‌ای برای ورود به دوره نوسنگی می‌دانند. حتی در برخی مواقع، بر اساس ابزارهایی که استفاده می‌کرده‌اند، مانند داس، هاون و دسته‌هاون به‌عنوان اولین کشاورزان شناخته می‌شوند (161:Byrd, 1989). یکی از اصلی‌ترین شاخصه‌های فرهنگ ناتوفیان در جنوب لوانت که قابل‌توجه اکثر پژوهشگران و باستان شناسان است، تدفین‌های این دوره است که اولین نشانه‌های ظهور و پیدایش قبرستان‌ها در این دوره بوده است (Belfer-Cohen, 1988)  که شامل بیش از 4۵0 تدفین در مناطق مختلف حوزه قلمرو ناتوفیان است (Mateiciucova, 2013)، در این دوره شاهد افزایش چشمگیری از تدفین‌های بازیابی شده نسبت به ادوار قبل هستیم که، در برخی از این قبور شواهدی از تدفین‌های حیوانی به چشم می‌خورد. یکی از تدفین‌های مشترک انسانی و حیوانی مربوط دوره ناتوفیان از غار هیلازون¹¹یافت شده است. این غار در وادی هیلازون در جنوب جلیله و در شمال فلسطین واقع‌شده و حدود 14 کیلومتر از دریای مدیترانه فاصله دارد (Grosman and Munro, 2016: 303). سه چاله تدفین کوچک در محدوده‌ای در حدود پنج متر و با عمق 80 سانتیمتر واقع‌شده‌اند که در آن بقایای حدود 2۵ نفر به‌دست‌آمده است. بعضی از اجساد به گوشه‌ای کشیده شده‌اند و مجدداً اجساد جدیدی در کنار آن‌ها دفن شده‌اند. در برخی از تدفین‌ها، جمجمه و استخوان‌های بلند مشاهده نمی‌شود. در این تدفین به نظر می‌رسد که بعد از دفن متوفی، گور بازگشایی‌شده و این استخوان‌ها برای انجام تدفین ثانویه برداشته‌شده‌اند؛ سنت تدفینی که در دوره ناتوفی و نوسنگی در منطقه لوانت رواج داشته است (Grosman et al., 2008: 1765). قبر حاوی تدفین حیوانی در سازه A به‌صورت بیضی‌شکل است که، یک سنگ مثلثی شکل به ابعاد 40 × 7۵ سانتیمتر روی قبر قرارگرفته است. دیوارهای قبر شواهد آشکاری از رفتار خاص برای متوفی را نشان می‌دهد. آنالیز مواد معدنی وجود اندود گلی بر روی دیوار قبر(که از سنگ و ملاط گل ساخته‌شده) را نشان می‌دهد. در زمان دفن 10 سنگ بزرگ مستقیماً بر روی سر، کتف و بازوی متوفی قرار داده‌شده که وزن زیاد سنگ‌ها باعث از بین رفتن برخی استخوان‌ها و پراکنده شدن آن‌ها شده است (Ibid: 1765).

     بررسی جنسیت و سن جسد نشان می‌دهد که جسد متعلق به یک زن 4۵ ساله است که همراه با داده‌های غیرعادی شامل، یک قطعه ظرف سنگی، پای یک انسان، یک استخوان نوک‌تیز و عجیب‌تر از همه، دفن بیش از ۵0 لاک‌پشت که 1۵ عدد از آن‌ها هنگام کاوش به‌صورت کامل به‌دست‌آمده‌اند، دفن شده است (شکل 1 و 2). بررسی لاک‌ها نشان می‌دهد که به‌وسیله چکش سنگی هنگامی‌که تازه و فرسوده نشده بودند، شکسته شده‌اند. نوع شکستگی نشان می‌دهد که پوسته زیرین لاک‌پشت جداشده و لاک آن باقیمانده است و این امکان وجود دارد که لاک‌پشت‌ها برای مصرف خوراکی هنگام دفن جسد مورداستفاده قرارگرفته‌اند (Munro & Grosman, 2010: 1536). قبر همچنین حاوی بخش‌هایی از استخوان‌های حیوانات مختلفی است که شامل دو جمجمه سمور، قسمت‌هایی از یک بال عقاب، چندین مهره یک گاو وحشی و بخش‌هایی از لگن یک گربه وحشی است، که بین دو لاک‌پشت قراردادِ شده است. همچنین یک استخوان ساعد گراز وحشی بااستخوان بازوی شخص متوفی در یک راستا قرارداده شده است و برخلاف سایر استخوان‌های حیوانات سم‌دار یافت شده از این تدفین، این استخوان کامل است (Grosman et al., 2008: 1767-1768).

     در کنار دفن این تعداد قابل‌توجه لاک‌پشت در گور هیلازون، یافت‌شدن بخش‌هایی از حیوانات مختلف به همراه ساختار متفاوت این گور با سایر قبور کشف‌شده در این محل، می‌تواند نشان‌دهنده جایگاه متمایز فرد دفن شده باشد که برای جمع‌آوری این حجم از استخوان از حیوانات مختلف انرژی زیاد صرف شده و ممکن است این فرد نقشی مانند نقش یک شمن را در میان افراد داشته است (Ibid: 1765). مطالعات صورت گرفته در خصوص شمنیسم نشان می‌دهد که شمن‌ها با جوامع شکارگر و گردآورنده مرتبط بوده‌اند. شمن‌ها در مواقع عدم موفقیت در شکار یا وقتی‌که بحرانی روی می‌داده و یا در شرایط سخت آب و هوایی و سرمای شدید و یا حتی بیماری، جوامع را راهنمایی و همراهی می‌نموده‌اند. به‌طورمعمول برای شمن یک روح دوقلو به شکل یک حیوان وجود داشته که روح وی را هدایت می‌کرده است (Stutley, 2004: 6-7). انعکاس شمنیسم در مرگ شمن در میان گروه‌های شکارگر مشاهده می‌شود؛ بطوریکه در میان برخی از قبایل، قبر مربوط به شمن را با شاخ تزئین می‌کنند که نشان‌دهنده آخرین مراسم برگزارشده توسط شمن است (2016: 87  .(Mykhailova,شمنیسم را یک مرحله مطمئن در توسعه مذهب دانسته‌اند (Stutley, 2004: 4). وجود بقایای حیوانی به‌دست‌آمده از حیوانات مختلف در گور، می‌تواند نشانه‌ای از ارتباط متوفی با حیوانات مذکور و یا استفاده از آن‌ها به‌عنوان بخشی از مراسم مذهبی توسط فرد باشد؛ همچنین ساختار متفاوت گور و وجود نشانه‌هایی از برگزاری مراسم در این محل، می‌تواند نشان‌دهنده جایگاه متفاوت فرد متوفی باشد که، ارتباطی مانند شمن‌های امروزی، در گروه‌های شکارگر و گردآوردنده برقرار بوده است (Grosman and Munro, 2010: 1536).

     یکی دیگر از محوطه‌های جالب‌توجه که، در خصوص تدفین‌های دوره فراپارینه‌سنگی پایانی اطلاعاتی فراوانی را در اختیار ما قرار می‌دهد، محوطه عینان¹²یا عین ملاحه¹³در لوانت است. این محوطه برای چندین هزار سال، از فاز ناتوفیان آغازین تا پایانی مورد سکونت قرارگرفته و اهمیت این محوطه به دلیل وجود تدفین‌ها و معماری مربوط به این دوران است  (Valla et al., 2017: 295). تقریباً بقایای حدود 120 اسکلت از این محوطه به‌دست‌آمده که، شامل فاز آغازین و پایانی استقرار است که برخی از آن‌ها با فضاهای مسکونی مرتبط‌ هستند(Bocquentin et al., 2013: 187) . 

 

---

[1] . Primary Burial

[2] . Secondary Burial

[3] . James Boevey

[4]  . Richard Gohg

[5] . Hoar

[6] . Willim   

[7] . Lubbock

[8] . Uyun al-Hammam

[9]  . Jerf el Ahmar

[10] . Göbekli Tepe

[11] . Hilazon

[12]  . Eynan

[13]  . Ain Mallaha

شکل ۱: موقعیت قرارگیری متوفی هنگام تدفین در غار هیلازون (Grosman et al. 2008: 1767).

 

 

 

شکل ۲: بقایا استخوان حیوانات همراه تدفین انسانی، غار هیلازون (Grosman et al. 2008: 1768).

 

 

     93 تدفین از ۵۵ قبر یافت شده، که به لحاظ سنی شامل تدفین بزرگ‌سالان و خردسالان است و به لحاظ جنسیتی مردان و زنان را شامل می‌شود (Byrd & Monahan, 1995: 157). تدفین‌ها هم در داخل فضاهای مسکونی و هم در خارج از فضاهای مسکونی یافت شده‌اند (Grindell, 1998: 144). تدفین‌ها بیشتر به‌صورت انفرادی و اولیه هستند، هرچند برخی از تدفین‌ها به‌صورت ثانویه و ترکیبی هستند و سنت جداسازی جمجمه نیز در میان تدفین‌ها مشاهده ‌شده است (Grindell, 1998: 129). جهت خاصی برای تدفین‌ها در نظر گرفته نشده است و تدفین‌ها در جهات مختلف دفن شده‌اند (Ibid: 168) . یکی از قابل‌توجه‌ترین تدفین‌های یافت شده از این محوطه، تدفین مربوط به یک حیوان از گونه سگ‌سانان همراه با انسان است. این تدفین که بانام تدفین شماره 104 نام‌گذاری شده، مربوط به اوایل استقرار در محوطه است که در سازه شماره 131 یافت شده است. متوفی، یک زن بزرگ‌سال است که به‌صورت خمیده 2017: 298) (Valla et al.، و به سمت راست قرارگرفته و مچ سمت چپ زیر پیشانی و دست راست وی روی قفسه سینه توله‌سگ قرارگرفته است و از قرار معلوم به‌صورت کامل همراه با انسان دفن شده است. بر اساس وضعیت دندان‌ها سن آن حدود 3 تا ۵ ماهه است (شکل 3). که این حالت تدفین و نزدیکی متوفی به سگ، می‌تواند نشان‌دهنده ارتباط نزدیک دو جسد در زمان حیات باشد که در تدفین این ارتباط بازتاب پیدا نموده است (Davis & Valla, 1978: 608-609). مطالعات صورت گرفته بر روی این حیوان نشان می‌دهد که این حیوان بیشتر به سگ شباهت دارد تا گرگ، که احتمالاً درنتیجه اهلی‌سازی گرگ‌ها، تغییراتی در این حیوان روی‌داده است  (Ibid: 610).

 

 

شکل 3: موقعیت تدفین متوفی نسبت به سگ در محوطه عین ملاحه (Davis & Valla, 1978).

 

 

      یکی دیگر از محوطه‌های دوره ناتوفیان که در آن نشانه‌هایی از تدفین حیوانات به‌دست‌آمده است، غار هیونیم¹است. این غار در شرق دریای جلیله و در ارتفاع حدود 2۵0 متر بالاتر از سطح دریای مدیترانه و بافاصله حدود 13کیلومتری از آن واقع‌شده است (Goldberg & Bae-Yosef, 2002: 107-125). از ویژگی‌های این غار کشف دست‌ابزارهای سنگی و استخوان‌های تزئین شده شامل هاون‌های سنگی،استخوان­های تزئین شده کفکیری شکل است (Bar-Yosef & Belfer-Cohen, 1999: 402). در این غار تعداد ۵6 تدفین یافت شده که به لحاظ موقعیت و جایگاه تدفین‌ها، تعداد 47 تدفین در غار و تعداد 8 تدفین نیز در خارج از محل مسکونی و یک تدفین نیز در داخل محوطه مسکونی یافت شده است 144) (Grindell, 1998: شیوه‌های تدفین، شامل تدفین ابتدایی، ثانویه و همچنین جدا کردن جمجمه از بدن نیز مشاهده می‌شود که متعلق به دوران ناتوفیان پایانی است (Belfer-Cohen, 1988: 297). تدفین حیوانی یافت شده از این محوطه، شامل یک قبر است که در آن سه نفر انسان همراه با دو سگ دفن شده‌اند. این تدفین در یک چاله بیضی‌شکل انجام‌گرفته و سگ شماره یک، به سمت راست و به‌صورت درازکش دفن شده و پاهای عقبی آن نزدیک جمجمه شخص شماره 10 قرارگرفته است. یک قطعه سنگ روی قفسه سینه سگ شماره یک، همچنین قطعه سنگی روی جمجمه سگ شماره دو قرارگرفته و همراه آن‌ها دوتا لاک، لاک‌پشت یافت شده است، بر روی تدفین‌های انسانی، مشابه سگ‌ها تعدادی سنگ قرار داشت که مشخص است به‌صورت تعمدی قرار داده‌شده‌اند. بعد از دفن این اجساد (حداقل تدفین انسانی شماره هشت و سگ‌ها)، روی اجساد را با خاک پوشانده‌اند (Tchernov & Valla, 1997; 67-70). موقعیت دفن این حیوانات در میان تدفین‌های انسانی و رفتار مشابه تدفینی با آن‌ها، مانند قرار گرفتن قطعات سنگ بر روی اجساد که در تدفین سگ‌ها و انسان مشترک است، نشان‌دهنده جایگاه متمایز سگ در میان این اقوام است که رفتار مشابهی برای تدفین این اجساد صورت گرفته است (Tchernov & Valla, 1997: 66). همچنین با توجه به اینکه از تعداد ۵6 تدفین کشف شده از غار هیونیم : 144) (Grindell, 1998 و تعداد 93 تدفین کشف‌شده از محوطه عین ملاحه (Byrd & Monahan, 1995: 157) فقط در دو قبر، اسکلت انسان به همراه سگ یافت شده است. این امر نشان می دهد که تدفین مشترک انسان و سگ، در دوران فراپارینه‌سنگی به‌صورت فراگیر و عمومی صورت نمی‌گرفته، و احمالآ این شیوه تدفین مختص افراد مرتبط با نگهداری و پرورش این حیوان در دوران فراپارینه‌سنگی بوده است و یا اینکه این افراد جایگاه اجتماعی بالاتری داشته‌اند.

     در دوره نوسنگی نیز در منطقه لوانت شواهد قابل‌توجهی از تدفین مشترک حیوان و انسان به‌دست‌آمده است که، شاخص‌ترین آن‌ها از محوطه‌های عین الغزال و کفر هاهورش²یافت شده است. محوطه عین غزال مربوط به اواسط دوره نوسنگی پیش‌ازسفال B تا دوره نوسنگی پیش‌ازسفال C و دوران یرموکیان³است (Rollefson, 2002: 165-188). این محوطه یکی از بزرگ‌ترین محوطه‌های دوران نوسنگی پیش‌ازسفالB  با وسعتی در حدود 13 هکتار است (Rollefson et al., 1992: 444). تقریباً در تمام مراحل استقرار در این محوطه تدفین به‌دست‌آمده است. بطوری که در دوران نوسنگی پیش‌ازسفالB ، 81 نفر و در اواخر دوره نوسنگی پیش‌ازسفالB ، چهار نفر و در دوران نوسنگی پیش‌ازسفال C، 27 تدفین یافت شده است .(Ibid: 462) تدفین حیوانات در این محوطه، مربوط به دوران نوسنگی پیش‌ازسفال C است که شامل جمجمه دو خوک در دو قبر چاله ای به همراه تدفین انسانی است و در یک چاله دیگر فقط بخش‌های دیگری از استخوان خوک یافت شده است (Rollefson & Köhler-Rollefson, 1993: 38).

     در کفر هاهورش تدفین‌های مشترک انسانی و حیوانی به‌گونه‌ای دیگری انجام گرفته است. این محوطه، مربوط به دوران نوسنگی پیش‌ازسفالB  است و در این دوره به‌عنوان یک مرکز مذهبی برای سکونت‌گاه‌های اطراف شناخته می‌شده است (Goring-Morris et al., 1997: 1). این محوطه یکی از غنی‌ترین محوطه‌ها به لحاظ ارائه شواهدی از یافته‌های تدفینی است. بطوری که در این محوطه، تدفین‌های ابتدایی، ثانویه، جداسازی جمجمه و تدفین حیوانات یافت شده است (Meieret et al., 2016: 3). تدفین‌های مشترک انسان و حیوان در این محوطه به‌صورتهای مختلفی یافت شده‌اند. در این محوطه 23 قبر، حاوی استخوان‌های حیوانات بوده‌اند که در آن‌ها بقایای حیواناتی مانند غزال، بز وحشی، روباه قرمز، لاک‌پشت، جوندگان و مار یافت شده است. گونه‌های حیوانات بزرگ‌سال و نابالغ، اغلب باهم یافت شده‌اند، ولی درمجموع حیوانات بزرگ‌سال فراوان‌تر از حیوانات نابالغ هستند. در قسمت دیگری از محوطه و در زیر یک کف اندود شده، یک جمجمه انسانی اندود شده که بارنگ قرمز نقاشی شده، یافت شده است و در نزدیکی آن، یک غزال کوهی کامل اما بدون سر یافت شده است (Kolska Horwitz & Goring-Morris, 2004: 174). یکی دیگر از مناطقی که به لحاظ یافته‌های تدفینی دوره نوسنگی دارای اهمیت ویژه‌ای است، منطقه آناتولی است. در این منطقه از سال 19۵0 تاکنون بقایای تدفینی بیش از 2۵00 نفر از حدود بیست محوطه مربوط به دوران نوسنگی شناسایی‌شده است. مهم‌ترین محوطه‌های دارای داده‌های تدفینی، شامل محوطه چای‌اونو با بقایای حدود 600 نفر و محوطه چاتال‌هویوک با بقایای حدود 8۵0 نفر است که 480 تدفین مربوط در کاوش‌های ملارت و حدود 370 تدفین نیز از کاوش‌های اخیر کشف شده است (Lichter, 2016: 71-72). 

     شیوه‌های مختلفی برای تدفین در دوران نوسنگی منطقه آناتولی گزارش‌شده است که یکی از شاخص‌ترین شیوه‌ها، جداسازی جمجمه از بدن است. نمونه این شیوه تدفینی در چای‌اونو مشاهده می‌شود که شامل 70 جمجمه است که، در داخل ساختمانی که به ساختمان جمجمه معروف شده است، یافت شده‌اند.(Erdem, 2006: 35)  همچنین، روش‌های مختلف تدفین شامل تدفین‌های انفرادی، دونفره، گروهی ابتدایی، تدفین‌های ثانویه، و جداسازی جمجمه در محوطه‌هایی مانند چاتال‌هویوک یافت شده است (Anderwas et al., 2005: 261-285). تدفین‌های حیوانی در محوطه چاتال‌هویوک، شامل دفن یک اسکلت سگ در لایه VI زیر سکویی است که یک مرد بزرگ‌سال دفن شده، اما با توجه به اینکه سکو حداقل دو بار پشت سر هم اندود شده است، در این تدفین هیچ گونه ارتباط مستقیمی بین انسان و حیوان قابل‌مشاهده نیست. تدفین مشترک انسان و حیوانی دیگری که ارتباط قوی‌تری بین آن‌ها وجود دارد، تدفین مربوط به یک اسان به همراه گوسفند است. این تدفین در ضلع جنوبی اتاق اصلی ساختمان شماره ۵0 یافت شده که در کاوش‌های ملارت به‌عنوان معبد شماره نه معرفی‌شده است. در قسمت‌های شمالی این ساختمان ، یک تدفین گروهی مرکب از پنج اسکلت انسان به همراه یک گوسفند یافت شده است  .(Russell & During, 2006: 75)این تدفین شامل دفن مردی بزرگ‌سال در جهت شرقی ـ غربی و سر به سمت غرب است. یک نهشته کم‌عمق به رنگ قهوه‌ای، اطراف اسکلت این شخص و گوسفند را در برگرفته است که، احتمالاً بقایایی موادی ارگانیک مانند حصیر است و نشان می‌دهد که این شخص به همراه گوسفند، هم‌زمان دفن شده‌اند. جهت تدفین گوسفند نیز به‌صورت شرقی ـ غربی است و سر به سمت شرق قرارگرفته، در حالیکه پاها نزدیک به هم، به حالت عمودی قرار گرفته‌اند. این حالت تدفین تنها در صورتی امکان‌پذیر است که هنگام تدفین پاها به هم بسته شده باشند (شکل 4). بر روی این تدفین، اسکلت سه متوفی دیگر قرارگرفته است و نشان می‌دهد که این قبر چندین بار بازشده است، ولی تمامی تدفین‌ها بر روی محل قرارگیری اسکلت انسانی انجام گرفته است و هیچ‌کدام روی قسمتی که گوسفند قرارگرفته، دفن‌نشده‌اند (Ibid: 76-77).

     یکی از مناطقی که به لحاظ یافته‌های دوران نوسنگی و فراپارینه‌سنگی در بخش هلال حاصلخیزی دارای اهمیت فراوانی است، منطقه غرب ایران است. در این منطقه، محوطه‌های مهمی مانند گنج‌دره، علی‌کش، تپه شیخی‌آباد و آسیاب وجود دارند که هرکدام به لحاظ شاخصه‌های دوران نوسنگی دارای اهمیت هستند. یکی از مهم‌ترین این محوطه‌ها تپه گنج‌دره است که در جدیدترین گاهنگاری انجام‌شده، تاریخ اواخر هزاره نهم و اوایل هزاره هشتم ق.م را  نشان می‌دهد و به دلیل یافت شدن نشانه‌های انتقال از دوره نوسنگی پیش از سفال به نوسنگی باسفال دارای اهمیت است (دارابی و دیگران، 2017: 177-178). علاوه برآن به لحاظ یافته‌های تدفینی نیز قابل‌توجه است. در مجموع 69 تدفین‌ از این محوطه کشف‌شده است که در لایه‌های قدیمی آن،یعنی لایه های D و E  تعداد 30 تدفین به شیوه‌های مختلف به صورت تکی و گروهی یافت ‌شده است. نشانه‌های ارتباط انسان و حیوان در این تدفین‌ها شامل بخش‌های از  قطعات جمجمه بز یا گوسفند همراه متوفی است که در برخی از موارد، جمجمه کامل حیوان نیز همراه متوفی یافت شده است (Lambert, 1980: 6). هرچند محل قرارگیری بقایای حیوانی همراه جسد و ارتباط آنها با اجساد، به درستی مشخص نیست و درخصوص ارتباط بقایای جانوری و انسانی نمی‌توان اظهار نظر نمود. اما در کنار یافته‌های جانوری همراه تدفین در این محوطه کاربرد نمادین جمجمه این حیوان نیز مشهود است؛ به‌طوری‌که در لایه D دو عدد جمجمه گوسفند وحشی به صورت اندود شده در داخل دیوار قرار گرفته‌اند و شش تدفین در اتاق مجاور با این مکان یافت ‌شده‌اند (Merrett, 2004: 179-181).

     از محوطه‌های دیگر شاخص دوران نوسنگی ایران، محوطه علی‌کش است. جدیدترین تاریخ‌گذاری صورت گرفته برای این محوطه در قدیمی‌ترین لایه‌های آن بین 7۵00 تا 6۵00 ق.م است(دارابی، 1397: 27). در این محوطه نشانه‌هایی از ارتباط با منطقه آناتولی به دلیل یافت‌شدن ابسیدین‌هایی با منشا آناتولی مشاهده می‌شود (مسجدی خاک و دیگران، 1398: 10). هرچند در این محوطه تدفین مشترک انسان و حیوان یافت نشده است، اما به لحاظ یافته‌های تدفینی مربوط به دوره نوسنگی دارای اهمیت است. تدفین‌های یافت‌شده در این محوطه که در طی چندین فصل کاوش یافت شده‌اند، شامل تدفین‌های اولیه و ثانویه است. برخی از اجساد در پوشش‌های حصیری دفن شده‌اند و همراه برخی از اجساد نیز داده‌هایی مانند سنگ‌های قیمتی و صدف یافت شده است (Hole et al., 1969: 248-253). در کاوش‌هایی که به صورت بازنگری در این محوطه در سال 2017 توسط حجت دارابی صورت گرفته نیز، یک مجموعه تدفینی شامل بقایای 13 نفر یافت شده است که برخی از اسکلت‌ها به صورت کامل هستند و برخی از اسکلت‌ها فقط شامل بخش‌هایی از بدن بوده‌اند. بخش‌هایی از اسکلت‌ها از هم گسیخته هستند که می‌تواند نشانه‌هایی دال بر استفاده مجدد قبور و تدفین افراد در بازه‌های زمانی متفاوت در یک قبر باشد (Soltysiak and Darabi, 2017: 76-78). 

     یکی دیگر از محوطه‌های نوسنگی غرب ایران که در خصوص ارتباط انسان و حیوان دارای اهمیت است، محوطه شیخی‌آباد است. گاهنگاری اعلام‌شده برای این محوطه براساس آزمایش کربن 14 بازه زمانی 9800 ق.م است (محمدی‌فر و دیگران، 1390: 9). در این محوطه شش اسکلت مربوط به دوران نوسنگی یافت‌شده است. در این تدفین‌ها هیچ گونه یافته‌ای همراه متوفی یافت‌نشده است و فقط در یک مورد جسد در داخل حصیر پیچیده‌شده و همچنین نشانه‌هایی از گل اخرا حداقل برروی دو جسد وجود دارد. در این محوطه آثاری از تدفین مشترک انسان و حیوان یافت نشده است، اما آنچه که این محوطه را در خصوص ارتباط انسان و حیوان در دوران نوسنگی قابل توجه می کند، وجود ساختمانی با چهار جفت شاخ بز در کنار هم و یک شاخ گوسفند پشت سر آنها است (همان: 20). مشابه این رفتار و استفاده از شاخ و یا بخش‌هایی از بدن حیوانات در ساختمان، در برخی محوطه‌های هلال‌حاصلخیزی نیز گزارش شده است؛ ازجمله در محوطه چاتال‌هویوک در فضایی که ملارت آن را معبد معرفی کرده است، نیمکت‌هایی وجود دارد که با شاخ گاو تزئین شده‌اند (Abraham, 2013: 8). همچنین، در محوطه گنج‌دره دو عدد جمجمه گوسفند 

---

[1]  . Hayonim

[2] . Kfar Hahoresh

[3] . Yarmoukian

جدول 1: تدفین‌های حیوانی یافت شده مربوط به دوران فراپارینه‌سنگی و نوسنگی در خاور نزدیک.

نام محوطه	قدمت	حیوان دفن‌شده با انسان	منبع	رابطه انسان و حیوان بر مبنای یافته‌های باستان‌شناسی
ایون الحمام اردن	فرا پارینه‌سنگی آغازین و میانی	روباه	(Maher et al.  2011: 4)	با توجه به رفتار تدفینی مشابه بین انسان و روباه و همچنین ظاهر شدن نگاره روباه در محوطه‌های مختلف در ادوار بعدی، می‌توان نقشی بیش از نقش اقتصادی و معیشتی برای روباه و نقش نمادین این حیوان در منطقه متصور شد.
غار هیلازون فلسطین اشغالی	ناتوفیان	پنجاه لاک، لاک‌پشت، دو جمجمه سمور، بخش‌هایی از یک بال عقاب، چندین استخوان مهره از دم یک گاو، یک استخوان ساعد گراز وحشی	(Grosman et al. 2008: 1767-1768).	انرژی زیاد صرف شده جهت ایجاد چاله تدفین و همچنین گردآوری یافته های فراوان در گور می‌تواند نشان دهنده جایگاه متمایز متوفی نسبت به سایر افراد باشد. همچنین با وجود جمع آوری بخش هایی از حیوانات با ویژگی های متفاوت در گور می‌توان نقشی مانند شمن‌ها در قبایل امروزی برای متوفی متصور شد.
عین ملاحه فلسطین اشغالی	ناتوفیان	یک سگ	( Davis & Valla, 1978: 608-609).	موقعیت جسد حیوان نسبت به انسان و قرارگیری زیر دست انسان، می تواند نشانه ای دال بر رابطه نزدیک انسان و حیوان در زمان حیات بوده باشد که انعکاس آن در تدفین مشاهده می‌شود.
غار هیونیم فلسطین اشغالی	ناتوفیان	دو سگ، لاک‌پشت	(Tchernov &Valla, 1997: 67-70)	قرار گیری دو سگ در میان تدفین انسان ها و رفتار مشابه با جسد سگ‌ها و انسان‌ها می‌تواند نشان‌دهنده نقش پررنگ این حیوان در جامعه انسانی باشد.
کفر هاهورش فلسطین اشغالی	نوسنگی پیش‌ازسفال B	لاک‌پشت ، غزال، بز وحشی، روباه قرمز، لاک‌پشت، جوندگان و مار	(Kolska Horwitz & Goring-Morris, 2004: 174)	تدفین 6 غزال ماده به همراه یک غزال نر، می تواند منعکس کننده تلاش انسان ها برای اهلی سازی حیوانات و یا شکار مدیریت شده باشد به طوری که حیوانات نر بیشتر شکار می شده و حیوانات ماده معمولا در سن های بالا شکار می شده اند؛ نقشی که امروزه نیز در پرورش حیوانات اهلی دیده می شود، بطوری‌که معمولا تعداد حیوانات ماده چند برابر حیوانات نراست.
چاتال هویوک ترکیه	نوسنگی پیش‌ازسفال B	گوسفند	(Russell & During, 2006: 75)	قرار گیری جسد کامل یک حیوان در تدفین به همراه انسان، می تواند نشان دهنده اهمیت این حیوان در جامعه باشد که انعکاس آن در تدفین مشاهده می شود.
عین الغزال اردن	نوسنگی پیش‌ازسفال c	خوک	(Rollefson & Köhler-Rollefson, 1993: 38)	یافت شدن بخش هایی از خوک در تدفین‌ها، می‌تواند به‌عنوان پیش کشی یا هدایای تدفینی باشد.
چغاسفید ایران	نوسنگی با سفال	بز	(Hole, 1977:92)	یافت شدن بخش‌هایی از بز در تدفین‌ها، می‌تواند به‌عنوان پیشکشی یا هدایای تدفینی باشد.
حاجی‌فیروز	نوسنگی با سفال	بقایای حیوانات مختلف با مصرف خوراکی	(Voigt, 1983: 73)	یافت شدن بقایای انسانی در کنار بقایای حیوانات با مصرف خوراکی، می‌تواند نشان‌دهنده کانابالیسم یا هم نوع خواری باشد.

 

 

به‌صورت اندود شده در داخل دیوار قرار گرفته‌اند (Merrett, 2004: 179-181). همچنین در کاوش‌های صورت گرفته در محوطه آسیاب در غرب زاگرس، بقایای 20 گراز وحشی که به صورت منظم در کنار هم چیده شده‌اند در داخل یک چاله در یک فضای بیضی شکل‌ یافت ‌شده است (Darabi et al., 2019: 7). در حفاری انجام شده در سال 2016 بقایای 20  گراز وحشی که به صورت منظم در کنار هم چیده شده‌اند، در داخل یک چاله در یک فضای بیضی شکل یافت شده است (Ibid: 7). 

     یافت شدن بخش‌های از استخوان حیوانات با قابلیت اهلی‌سازی که به صورت هدفمند در داخل ساختمان‌ها جای‌گذاری شده‌اند هرچند نمی‌تواند به عنوان تدفین حیوانی تفسیر شوند، ولی می‌تواند نشانه‌هایی از ارتباط نزدیک انسان‌ها و این حیوانات بود باشد. ترکیب استخوان حیوانات و انسان نیز در محوطه‌های نوسنگی ایران گزارش‌شده و نمونه آن محوطه چغاسفید است. در این محوطه در دوران نوسنگی تعداد 8 تدفین به‌دست‌آمده که در دو تدفین بقایای استخوانی بز یافت شده است. یکی از این تدفین‌ها، مربوط به یک کودک است که به‌صورت ثانویه دفن شده است. بقایای استخوانی وی شـامل یک قطعـه بزرگ لگن، دنـده‌ها و قسمت‌های از جمجمه اسـت که با اخرای قرمز پوشیده شده و قطعات زیادی از استخوان بز در بین استخوان‌ها یافت شده است. تدفین بعدی مربوط به یک فرد بزرگ‌سال است که، شامل یک جمجمه تغییر شکل داده‌ شده روی یک کپه از استخوان‌های بز است. به‌علاوه، یک استخوان ران، نیمی از فک، دورتر از جمجمه یافت شده است و قطعاتی از استخوان‌های بازو، پاها و مهره‌ها پراکنده ‌شده‌اند و با استخوان‌های بز ترکیب‌ شده‌اند (Hole, 1977: 92). در محوطه باستانی حاجی‌فیروز نیز در لایه‌های فرهنگی دوران نوسنگی باسفال، بقایای استخوان انسان همراه با بخش‌هایی از حیواناتی که گوشت آن‌ها قابل‌مصرف بوده، یافت شده است (Voigt, 1983: 73).

 

 

 

شکل 4: بازسازی تدفین مشترک انسانی و حیوانی در چاتال هویوگ (Russell & During, 2006: 79).

 

 

نتیجه­گیری 

نتیجه‌گیری در خصوص ارتباط انسان و حیوان در دوران فراپارینه‌سنگی و نوسنگی، نیاز به بررسی مؤلفه‌های فراوانی دارد؛ اما آنچه که در بررسی تدفین‌ها در این دوران قابل‌برداشت است، نشان‌دهنده تغییر در نگرش انسان نسبت به حیوانات در محوطه‌های متفاوت در ادوار مختلف بوده که این تغییرات در تدفین‌ها نیز قابل‌مشاهده است و حیوانات گاهی دارای نقش‌های نمادین بوده‌اند که علاوه بر حضور این حیوانات در گور متوفی نقش آن‌ها در نمادهای به‌جای مانده از آن دوران مانند مهره‌های سنگی و تمثال‌های سنگی نیز دیده می‌شود. در مواردی نیز بخش‌های مختلفی از حیوانات گوناگون در یک گور یافت شده و ممکن است یک فرد از نیروهای حیوانات مختلف در میان جامعه استفاده می‌کرده و سعی در به خدمت گرفتن نیروی این حیوانات کرده و دارای نقشی مشابه شمنیسم بوده است که، انعکاس آن در تدفین فرد بروز پیدا نموده است. گاهی ارتباط انسان و حیوان خیلی نزدیک به هم بوده و حیوانات دارای جایگاه برابر با انسان بوده‌اند و دفن آن‌ها مشابه تدفین‌های انسانی، و در میان تدفین انسان‌ها انجام می‌گرفته است. همچنین دگرگونی در شیوه معیشت و تغییر در الگوی شکار به‌صورت گزینش حیوانات بر اساس جنسیت و سن، که نشانه‌ای از شروع روند اهلی‌سازی است، نیز در تدفین‌ها مشاهده می‌شود که این موضوع در گونه حیوانات دفن شده و همچنین ارتباط تعداد با جنسیت حیوانات دفن شده همراه انسان‌ها، قابل‌مشاهده است.

 

منابع

دارابی، حجت، ریشتر، توبیاس، مورتنسن، پدر (1396). فراپارینه‌سنگی و نوسنگی در دره سیمره، زاگرس مرکزی: گزارش فصل اول لایه‌نگاری در تپه گنج‌دره هرسین، مجموعه مقالات کوتاه، گزارش‌های شانزدهمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران. تهران: پژوهشکده باستان‌شناسی.

دارابی، حجت. (1397). بازنگری لایه‌نگاری تپه علی‌کش، دشت دهلران. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، ۸(۱۶)، 27-41.

رضایی، محمد حسین، سنگ برگان، محسن (1398). تدفین در ایران و منطقه لوانت از آغاز تا پایان دوره نوسنگی. تهران: سمیرا.

محمدی فر، یعقوب، متیوس، روجر، متیوس، وندی و مترجم، عباس. (1390). پروژه باستان‌شناسی زاگرس مرکزی گزارش مقدماتی کاوش و بررسی در تپه‌ی شیخی‌آباد و تپه جانی اسلام‌آباد غرب. نامه‌های باستان‌شناسی، ۱(۱)، 9-30.

مسجدی خاک، پرستو، رضایی، محمدحسین، گلاسکو، میشل، ملک، حمیده، خزایی کوهپر، مصطفی، و شنبه‌زاده، عبدالمالک (1398). بازنگری و منشایابی ابزارهای ابسیدینی تپه علی‌کش, دشت دهلران. پژوهه باستان‌سنجی، 5 (2)، 1-13.

 

Abraham, H. (2013). Household Burials and Community Organization at Çatalhöyük, Turkey. M.S. dissertation, University of Michigan.

Ashraf, Q., and Michalopoulos, S. (2010). The Climatic Origins of the Neolithic Revolution: Theory and Evidence. SSRN Electronic Journal, 146, 1-65.

Andrews, p., Molleson, T., & Boz, B., (2005). The Human Burials at Çatalhöyük. In I. Hodder (ed.), Inhabiting Çatalhöyük: Reports from the 1995–99 Seasons, British Institute at Ankara, Vol, 38, 261–78.

Axelsson, E., Ratnakumar, A., Arendt, M. L., Maqbool, K., Webster, MT., Perloski, M., Liberg, O., Arnemo, JM., Hedhammar, A., Lindblad-Toh, K. (2013). The genomic signature of dog domestication reveals adaptation to a starch-rich diet. Nature, 495, 360–364.

Bar-Yosef, O., & Belfer-Cohen, A. (1999). Encoding Information: Unique Natufian Objects from Hayonim Cave, Western Galilee, Israel. Antiquity, 73 (2800), 402-410.

Belfer-Cohen, A. (1988). The Natufian Graveyard in Hayonim Cave. Paleorint, 14(2), 297- 308.

Benyshek, D. (2012). An Archival Exploration Comparing Contemporary Artists and Shaman. A dissertation presented to Doctor of Philosophy in psychology, San Francisco.

Bocquentin, F., & Bar-Yosef, O. (2004). Early Natufian Remains: Evidence for Physical Conflict From Mt, Carmel, Israel. Journal of Human Evolution, 47, 19-23.

Bocquentin, F., Cabellos, T., & Samuelian, N. (2013). Grave in Context: Field Anthropology and the Investigation of Interstratified Floors and Burial, Library of Congress Catalogin- in-Publication Data,

By International Monographys in prehistory Printed in the USA.

Binford, L. (1971). Mortuary practices, their study and their potential, Approaches to the Social Dimensions of Mortuary Practices. Ed, J, Brown, Memories of the Society for American Archaeology, 25, 629.

Binford. L. R., & Binford. R. 1968. New Perspective in Archaeology. Aldine Publishing Company, Chicago.

Byrd, B. F. (1989). The Natufian: Settlement Variability and Economic Adaptations in the Levant at the End of the Pleistocene. Journal of World Prehistory, 3(2), 159-197.

Byrd, B. F., & Monahan, C. M. (1995). Dead, Mortuary Ritual, and Natufian Social Structure. Journal of Anthropological Archaeology, 14, 256-287.

Collins, E. (2009). An Osteological and Mortuary Analiss of the Insane Asylum of California Cemetry, 1851-1854, In Partial Fulfillment of the Degree Master of Arts in Anthropology, A Thesis Presented to the Faculty of California State University, chico.

Cilingiroglu, C. (2005). The concept of Neolithic Package Considering its Meaning and Applicability. Documenta Praehistorica, 32, 1-13.

Davis, S. J. M., & Valla, F. R. (1978). Evidence for Domestication of the dog 12000 years ago in the Natufian of Israel. Nature, 276, 608-610.

Darabi, H., Richter, T., Alibaigi, S., Arranz-Otaegui, A., Bansgaard, P., Khosravi, S., Ruter, A., Yeomans, L., & Mortensen, P. (2019). New excavations at Tapeh Asiab, Kermanshah, Central Zagros Mountains. Archaeology, 2, 1-13.

Diaz, A. L. O., Connell, T. C., Maher, L. A. & Stock, J. T. (2012). Subsistence and Mobility Strategies in the Epipalaeolithic: A Stable Isotope Analysis of Human and Faunal Remains at Uyan Al-Hammam, Northern Jordan. Journal of Archaeological Science 397(7), 1-9.

Erdem, D. (2006). Social Differentiation in Cayonu and Abu Hureyra through Burial Customs and Skeletal Biology. Master dissertation, Middle East Technical University.Gilbert, F., Quignon, P., Hitte, C., & Andre, C. (2011). Toward understanding dog evolutionary and domestication history. C, R, Biologies, 334(3), 190-196.

Mateiciucova, I. (2013). Epipalaeolithic of the Near East, prehistoric Archaeology of the Near East. Istitute of Archaeology and Museology, Faculty of Arts, Masaryk University.

Grosman, L., & Munro, N. D. (2016). Hilazon Tachtit Cave, a Late Natufian Burial Site in the Western Lower Galilee, Israel. Quaternary of the Levant Environments, Climate Change, and Humans. Cambridge University Press. pp. 303 – 306.

Grosman, L., Munro, N. D., & Belfer-Cohen, A. (2008). A 12000-Year-old Shaman Burial from the southern Levant (Israel). Proceedings of the National Academy of Sciences (Pans), 105(46), 17665-17669.

Grindell, B. (1998). An Examination of Mortuary Practices and Social Complexty in The Levantine Natufian and Pre-porttery Neolithic A. Dissertation Submitted to the Faculty of Department of Anthropology inPartial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Doctor of Philsophy the University of Arizona.

Munro, N. D., & Grosman, L. (2010). Early evidence (ca.12000 BP) for feasting at a Burial cave in Isreal. Proceedings of the National Academy of Sciences (Pans), 107(35), 15362-15366.

Goldberg, P., & Bar-Yosef, O. (2002). Site Formation Processes in Kebara and Hayonim Cave and Their Significance in Levantine Prehistoric Cave. Plenum Press, New York.

Hole, F. (1977). Studies in the Archeological History of the Deh Luran Plain the Ecavation of Chagha Sefid. United States of America, The University of Michigan the Museum of Anthropology.

Hole, F., Flannery, K. V., & Neely, J. N. (1969). Prehistory And Human Ecology of the Deh Luran Plain an Early Village Sequence from Khuzistan, Iran. Pennsylvania, Library University of Pennsylvania.

Hole, F. (1984). A Reassessment of the Neolithic Revolution. Paleorient, 10 (2), 49-60.

Hoppal, M. (2013). Shamans and symbols: Prehistory of semiotics in rock art. International Society for Shamanistic Research, Budapest.

Ikram, S. (2013). Mans best friend for eternity: dog and human Burials in ancient Egypt. Publications Scintifiques du museum national d histore natuelle, Paris.

Kolska Horwitz, L., & Goring-Morris, N. (2004). Animal and ritual during the Levantine PPBN a case study from the site of Kafar Hahoresh, Israel. Anthropozoologica, 39(1), 165-178.

Kuijt, I. (2002). Keeping the Peace Ritul, Skull Caching, and Community Integration in the Levantine Neolithic. New York, Boston, Dordrecht, London Moscow. Kluwer Academic Publishers. Pp.137-160.

Lambert, P. J. (1980). An Osteological Analysis of Neolithic Skeletal Population at Ganj Dare Tepe, Iran. PhD Thesis. University of Manitoba.

Lichter, C. (2016). Burial Customs of the Neolithic in Anatolia – An Overview. Anatolian Metal, 7, 71-84.

Martin, L., Edwards, Y., & Garrad, A. (2010). Hunting Practices at Eastern Jordanian Epipalaeolithic Aggregation Site: The Case of Kharaneh IV. Levant, 42(2), 107-135.

Maher, A. L. Richter, T., & Stock, J. T. (2012). The Pre-Natufian Epipaleolithic: Long–Term Behavioral Trends in the Levant. Evolutionary Anthropology, 21(2), 69-81.

Maher, L. A., Stock, J. T., Finney, S., Heywood, J. J., Miracle, P. T., & Banning, E. B. (2011). A Unique Human-Fox Burial from a Pre-Natufian Cemetery in the Levant (Jordan). PLOS ONE, 6(1), 1-10.

Meirer, J. S., Goring-Morris, A. N., & Munro, N. D. (2016). Provisioning the Ritual Neolithic Site of Kafar Hahoresh, Israel at the dawn of animal Management. PLOS ONE, 11(11), 1-27.

Merrett, D. C. (2004). Bioarchaeology in Early Neolithic Iran: Assessment of Health Status and Subsistence Strategy. PhD Thesis. University of Manitoba.

Mykhailova, N. (2016). Shamn-Huter-Deer, Adornaten, 84-99.

Nadel, D. (1994). Levantine Upper Paleolithic–Early Epipalaeolithic BurialCustoms: Ohalo II as a Case Study. Paleorient, 20 (1), 113-121.

Rollefson, G. O., Simmons, A. H., & Kafafi, Z. (1992). Neolithic Cultures at 'Ain Ghazal, Jordan. Journal of Field Archaeology, 19(4), 443-470.

Rollefson, G, O. (2002). Ritual and Social Structure at Neolithic Ain Ghazal. In: Life in Neolithic Farming Communities. New York, Boston, Dordrecht, Moscow, Kluwer Academic Publishers, 165-188.

Rollefson, G, O., & Kohler-Rollefson, I. (1993). PPNC Adaptations in the First Half of the 6th Millennium B. C. Paleorient, 19, 33-42.

Russell, V., & During, B. S. (2006). Worthy is the Lamb: A Double Burial at Neolithic Catal Ho-

yuk (Turkey). Paleorient, 32(1), 73-84.

Richter, T., Allcock, S., Jones, M., Maher, L., Martin, L., Stock, J., Richter, T., Stock, J. T., Maher, L., & Hebron, C. (2010). An Early Epipalaeolthic Sitting Burial from the Azraq Qasis, Jordon. Antiquity, 84, 321-334.

Watkins, T. (2012). Household Community and social Landscape: maintaining social memory in the early Neolithic of southwest Asia. In: As time goes by? Monumentality, Landscapes and the Temporal Perspective. Ed: by Martin Furholt, Martin Hinz and Doris Mischka, Vol 2, 23-45.

Saxe. A. 1970. Social Dimensions of Mortuary Practice. University Microfilms, Ann Arbor.

Schmidt, K. (2010). Gobekli tepe- the Stone Age sanctuaries, new results of ongoing excavation with a special focus on sculptures and high reliefs. Documenta Praehistorica, 37, 239-256.

Stutley, M. (2004). Shamanism an Introduction. Published in the Taylor & Francis e-library, New York.

Sołtysiak, A., & Darabi, H. (2017). Human remains from Ali Kosh, Iran, 2017. Bioarchaeology of the Near East, 11, 76–83.

Stutz, L. N. and Tarlow, S. (2013). Beautiful Things and Bones of Desire Emerging Issues in the Archaeology of Death and Burial. In: S. Tarlow and L. Nilsson Stutz (ed.), The Archaeology of Death & Burial. Oxford University Press. Pp. 1-16.

Stout, A. (2010). Cultural History, Race, and Peoples. In: The archaeology of Death & Burial. Ed: by Sarah Tarlow and Liv Nilsson Stutz. Oxford University Press. Pp. 17-27.

Tarlow, S., & Stutz, L.N. (2013). The Archaeology of Death and Burial. Oxford University Press. P. 872.

Tchernov, E., & Valla, F. F. (1997). Two New Dogs, and other Natufian Dogs, from Southern Levant. Journal of Archaeological Science, 24 (1), 65-95.

Valla, F. R., Khalaily, H., Samuelian, N., Bocquentin, f., Bridault, A, et al. (2017). Eynan (Ain Mallaha). Enzel, Y. and Bar-Yosef, O. (eds). Quaternary of the Levant. Environments, climate change, and humans, Cambridge University Press, pp. 295-302.

Voigt, M, M. (1983). Hajji Firuz Tepe, Iran: The Neolithic Settlement. The University Museum, University of Pennsylvania.

Willcox, G. (2002). Charred plant remains from a 10th millennium BP Kitchen at Jerf el Ahmar. Veget Hist Archaeology Vol, 11, 55-60.

Yeshurun, R., Bar-Oz, G., & Weinstein-Evron, M. (2009). The role of foxes in the Natufian economy: a view from Mount Carmel, Israel. Before Farming, 1, 1-15.